Shaxsni o'rganishda faktorli yondashuvni nazariy tahlili - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	68.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

5 Sotish

Shaxsni o'rganishda faktorli yondashuvni nazariy tahlili

Sotib olish

Kirish
M avzusining dolzarbligi : inson kapitali global axborotlashuv, raqamli
texnologiyalarning rivojlanishi sharoitida jamiyat taraqqiyotini harakatlantiruvchi
kuch sifatida e’tirof etilmoqda. Shu bois jahonning iqtisodiy jihatdan yetakchi
inson kapitalidan samarali foydalanish bo‘yicha tizimli ishlar amalga
oshirilmoqda.
Spirman har qanday intellektual faoliyatning muvaffaqiyati ma'lum bir
umumiy omilga, umumiy qobiliyatga bog'liqligini ko'rsatdi. Spirman nuqtai
nazaridan, har bir insonning atrof-muhitga qanday moslashishini belgilaydigan
umumiy intellektning ma'lum darajasi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, barcha
odamlar muayyan muammolarni hal qilishda namoyon bo'ladigan turli darajada
o'ziga xos qobiliyatlarni rivojlantirdilar.
C.Spirman kasbiy qobiliyatlar (matematik, adabiy va boshqalar) muammolari
bilan shug'ullangan. Test ma'lumotlarini qayta ishlashda u fikrlash, xotira, e'tibor,
idrok etish xususiyatlarini diagnostika qilishga qaratilgan ko'plab testlarning
natijalari bir-biri bilan chambarchas bog'liqligini aniqladi: qoida tariqasida, fikrlash
testlarini muvaffaqiyatli o'tkazgan odamlar boshqa kognitiv qobiliyatlar uchun
testlarni ham muvaffaqiyatli yengishadi, aksincha, past ko'rsatkichli sub'ektlar
ko'pchilik testlarda yomon ishlaydi. Spirmen har qanday intellektual ishning
muvaffaqiyati quyidagilar bilan belgilanadi, deb taklif qildi:
1)ma'lum bir umumiy omil, umumiy qobiliyat,
2) ushbu faoliyatga xos bo'lgan omil.
Binobarin, testlarni o'tkazishda yechimning muvaffaqiyati test predmetining
umumiy qobiliyati (G-omil) va tegishli maxsus qobiliyati (S-omil) ning rivojlanish
darajasiga bog'liq. Ch.Spirmen o‘z mulohazalarida siyosiy metafora ishlatgan. U
qobiliyatlar majmuini jamiyat a'zolari - odamlar yig'indisi sifatida ifodalagan.
Qobiliyatlar jamiyatida anarxiya hukmronlik qilishi mumkin - qobiliyatlar hech
qanday tarzda bog'lanmagan va bir-biri bilan muvofiqlashtirilmagan. "Oligarxiya"
hukmronlik qilishi mumkin - faoliyatning muvaffaqiyati bir nechta asosiy
qobiliyatlar bilan belgilanadi.
3

C.Spirman asarlarida ikki faktorli nazariyaning yanada rivojlanishi ierarxik
modelning yaratilishiga olib keldi: “G” va “S” omillaridan tashqari u mexanik,
arifmetik va lingvistik mezon darajasini ajratib ko‘rsatdi. Bu qobiliyatlar (Spirman
ularni "intellektning guruh omillari" deb atagan) umumlashtirish darajasi bo'yicha
aql omillari ierarxiyasida oraliq o'rinni egallagan.
Keyinchalik, ko'plab mualliflar G-omilni an'anaviy psixologik nuqtai
nazardan izohlashga harakat qilishdi. Har qanday aqliy faoliyatda namoyon
bo'ladigan aqliy jarayon umumiy omil rolini talab qilishi mumkin: Asosiy
da'vogarlar e'tibor (Kiril Bartning gipotezasi) va, albatta, motivatsiya edi.
G. Ayzenk G-omilni markaziy asab tizimi tomonidan axborotni qayta ishlash
tezligi sifatida izohlaydi. U yuqori tezlikdagi intellekt testlari (xususan, G.
Ayzenkning
o'zi tomonidan o'tkazilgan testlar), vaqtinchalik parametrlar va miyaning
chaqirilgan potentsiallarining o'zgaruvchanligi, shuningdek, inson uchun zarur
bo'lgan minimal vaqt bilan aniqlangan.
P sixologiyada shaxs, inson, odam ko‘plab fanlarning o‘rganish obyekti bo‘lib
hisoblanadi. Ular odamlarning turli tomonlarini va hayot tarzini, rivojlanishi va
boshqalarni o‘rganadi. O‘z ob y ektini belgilash va ta’riflash uchun turli
tushunchalar qo‘llaniladi. Psixologiya fani odamni jamiyatda, boshqalar bilan
munosabatda bo‘luvchi ongli faoliyat sub‘ekti sifatida o‘rganadi. Odamning
insonlik jinsiga mansubligi individ tushunchasi bilan ifodalanadi. Katta yoshdagi
kishilar, chaqaloqlar, tilni va oddiy malakalarni o‘zlashtira olmaydigan ruhiy
kasallar (telbalar) ham individdir. Individ tushunchasida kishining biologik turga
mansubligi aks ettirilgan. Barcha kishilar odamlar individdir.
«Individ» tushunchalar kishining nasl-nasabi ham mujassamlashgandir. Yangi
tug‘ilgan chaqaloqning ham, katta yoshning ham, tafakkurni ham, akli zaif ovsarni
ham, yovvoyilik bosqichidagi qabilaning vaqilini ham, madaniyatli mamlakatda
yashayotgan yuksak bilimli kishini ham individ deb hisoblash mumkin.
Shaxs haqidagi psixologik nazariyalar uzoq vaqt davomida rivojalnib keldi.
Buning natijasida ko‘plab nazariyalar, yondoshishlar yuzaga keldi. Ular orasidan
4

g‘arb mamlakatlarida rivojlangan va tan olingan asosiy nazariyalarga to‘xtalib
o‘tish lozim. Shaxs haqidagi barcha nazariyalarni rivojlanish bosqichiga ko‘ra uch
guruhga birlashtirish mumkin:
Shaxs an‘anaviy nazariyalar (V.Diltey, K.Levin, V.Shtern, Z.Freyd, K.Yung
va boshqalar).
Shaxs haqidagi yangi nazariyalar (G.Ayzenk, D.Kettel, A.Maslou, G.Olporp,
K.Rodjers, K.Xorin va boshqalar).
Eng yangi nazariyalar (E.Bern, K.Leongard, D.Mid, G.Sallivn, Sirs, E.Fromm
va boshqalar).
Ko‘rsatib o‘tilgan nazariyalar quyidagi psixologik yo‘nalishlarning tarkibida
rivojalangan yoki ularning asosi bo‘lgan:
Freydizmning kontseptsiyasi neofreydizm (yangi freydizm), postfreydizm,
bixevorizm va neo freydizm, gumanistik psixologiya, interaktsionizm,
ekzistentsionalizm, sotsiologik nazariyalar, eliktik nazariyalar va h.k.
Kurs ishining maqsadi: Shaxsning tadqiq etishda faktorli yondashuv
konsepsiyasi bilan tanishish va ularni yoritib berish.
Kurs ishining obyekti : Shaxsning tadqiq etishda faktorli yondashuvlar
nazaryalarini tadqiq qilinishi.
Kurs ishining predmeti: Shaxsning tadqiq etishda faktorli yondashuvlar .
Kurs ishining vazifalari;
 Shaxsning tadqiq etishda faktorli yondashuv nazaryalari muammosi
bo‘yicha adabiyotlarni o‘rganish.
 Shaxsning tadqiq etishda faktorli yondashuvlarni nazariy tahlil qilish.
 Shaxsning tadqiq etishda faktorli yondashuvlarni o’zaro solishtirish va
farqlarni aniqlash
 G.Yu.Ayz e nk ning qobiliyatni aniqlash m e todikasi yuzsidan t ajriba-sinov
ishlarini uyushtirish va ular natijalari tahlili .
Kurs ishining tuzilishi; 2 bob, 4 paragrf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat.
5

I BOB. SHAXSNI O'RGANISHDA FAKTORLI YONDASHUVNI
NAZARIY TAHLILI
1.1. Faktor tahlili nuqtai nazaridan shaxsga yondashuv
Faktor tahlili - bu shaxs xususiyatlarini o'rganishning statistik usuli.
Olportning xususiyatlarni ideografik o'rganishidan farqli o'laroq, omil tahlili deb
nomlanuvchi statistik usul tufayli shaxs xususiyatlari psixologiyasida sezilarli
darajada farq qiladigan yo'nalish ochiladi. Faktor tahlilidan foydalanadigan
nazariyotchilar, shaxsiyatning barcha uchun umumiy bo'lgan asosiy jihatlari, ya'ni.
shaxsiyat tuzilishi shakllanadigan asosiy elementlar universaldir. Ushbu nazariya
tarafdorlari odamlarning ma'lum bir tarzda javob berishga moyilligi kuchli
ekanligiga ishonishadi va shaxsiyatning asosiy parametrlari ierarxik tartiblangan
tuzilishga ega. Shaxsni o'rganishga bunday yondashuvning o'ziga xos xususiyati
shaxsiy xususiyatlarning miqdoriy o'lchovidir.
Xususiyatlarni o'rganish uchun omil tahlilidan foydalanish tarafdorlari,
shuningdek, odamlarning ma'lum usullar bilan javob berishga moyilligi kuchli
ekanligiga va shaxsiyatning asosiy o'lchovlari ierarxik tartiblangan tuzilishga ega
ekanligiga ishonishadi. Shaxsni o'rganishga ushbu yondashuvning asosiy
xususiyati shaxsiyat xususiyatlarini miqdoriy o'lchashdir. Ushbu miqdoriy ilmiy
usulning ko'zga ko'ringan vakillari R.Kattell va G. Ayzenk hisoblanadi.
R. Kettell nazariyasi shaxs tizimi va faoliyat ko'rsatuvchi organizmning
kattaroq ijtimoiy-madaniy matritsasi o'rtasidagi murakkab o'zaro ta'sirlarni
tushuntirishga intiladi. Uning fikricha, shaxsning adekvat nazariyasi shaxsni
tashkil etuvchi ko‘plab xususiyatlarni, bu xususiyatlarning irsiyat va atrof-muhit
ta’siriga bog‘liqlik darajasini, irsiy va atrof-muhit omillarining xulq-atvorga ta’sir
qilish usullarini hisobga olishi kerak.
Kettellning xulq-atvor xususiyatlari va vaziyat o'zgaruvchilari o'zaro ta'siri
bilan belgilanadi degan bahsga qaramay, uning asosiy tashkiliy kontseptsiyasi o'zi
aniqlagan xususiyatlarning har xil turlarini tavsiflashda yotadi. Kettellning
fikricha, shaxsiyat xususiyatlari turli vaziyatlarda va turli vaqtlarda ma'lum bir
tarzda javob berishga nisbatan doimiy tendentsiyalardir. Ushbu tendentsiyalarning
6

ta'sir doirasi juda keng. Boshqacha qilib aytganda, xususiyatlar har xil sharoitlarda
va vaqt o'tishi bilan izchil harakat qilishga moyillikni belgilaydigan xatti-
harakatlarda topilgan faraziy ruhiy tuzilmalardir. Shaxsiy xususiyatlar barqaror va
bashorat qilinadigan psixologik xususiyatlarni aks ettiradi va Kattell
kontseptsiyasida eng muhimi hisoblanadi.
Yuzaki xususiyat - bu kuzatilganda "ajralmas" birlikda namoyon bo'ladigan
xatti-harakatlar xususiyatlari to'plami. Boshlang'ich xususiyatlar, aksincha,
Kettellning so'zlariga ko'ra, shaxsiyatning qurilish bloklarini tashkil etuvchi asosiy
tuzilmalardir. Bular inson xulq-atvorida kuzatiladigan doimiylikni aniq belgilovchi
ma'lum birlashgan miqdorlar yoki omillardir. Dastlabki xususiyatlar shaxsiyatning
"chuqurroq" darajasida mavjud bo'lib, uzoq vaqt davomida xatti-harakatlarning
turli shakllarini belgilaydi.
Konstitutsiyaviy xususiyatlar - bu atrof-muhit tomonidan shakllanadigan
xususiyatlar. R.Kattellning fikriga ko'ra, asosiy belgilarni ularning kelib chiqishiga
qarab ikkita kichik turga bo'lish mumkin. Konstitutsiyaviy xususiyatlar shaxsning
biologik va fiziologik ma'lumotlaridan rivojlanadi. Ekologik shakllangan
xususiyatlar esa ijtimoiy va jismoniy muhitdagi ta'sirlardan ta'sirlanadi.
Asl xususiyatlar, o'z navbatida, ular ifodalangan modallik nuqtai nazaridan
tasniflanishi mumkin. Qobiliyatlar xususiyat sifatida insonning ko'nikma va
ko'zlangan maqsadga erishish samaradorligini belgilaydi. Aql-idrok, musiqiy
qobiliyat, qo'l-ko'zni muvofiqlashtirish. Temperament belgilari xulq-atvorning
boshqa hissiy va stilistik sifatlarini bildiradi. Masalan, odamlar bir vazifani tez
yoki sekin ishlashi mumkin. Kettell temperamentli xususiyatlarni insonning
hissiyligini belgilaydigan konstitutsiyaviy boshlang'ich belgilar deb hisoblaydi.
Nihoyat, dinamik xususiyatlar inson xatti-harakatlarining motivatsion
elementlarini aks ettiradi. Bular mavzuni faollashtiradigan va aniq maqsadlar sari
yo'naltiruvchi xususiyatlardir. Umumiy xususiyatlar o'ziga xos xususiyatlardir.
G.Ayzenk nazariyasining mohiyati shundan iboratki, shaxsiyat elementlarini
ierarxik tarzda joylashtirish mumkin. Uning sxemasida xulq-atvorga kuchli ta'sir
ko'rsatadigan ekstraversiya kabi ma'lum super xususiyatlar yoki turlar mavjud. O'z
7

navbatida, u ushbu super xususiyatlarning har birini bir nechta tarkibiy
xususiyatlardan qurilgan deb biladi. Ushbu kompozitsion belgilar yoki asosiy
turning yuzaki aks etishi yoki bu turga xos bo'lgan o'ziga xos xususiyatlardir.
Nihoyat, xususiyatlar bir nechta odatiy javoblardan iborat bo'lib, ular o'z navbatida
bir nechta o'ziga xos javoblardan hosil bo'ladi.
Ayzenk odamlar haqida ma'lumot to'plash uchun turli usullardan foydalangan:
o'z-o'zini kuzatish, ekspert baholari, biografik ma'lumotlarni tahlil qilish, jismoniy
va fiziologik parametrlar, shuningdek, ob'ektiv psixologik testlar. Olingan
ma'lumotlar shaxs tuzilishini aniqlash uchun omil tahliliga o'tkazildi. Ayzenk
o'zining dastlabki tadqiqotlarida ikkita asosiy turni aniqladi, u ularni introversiya-
ekstraversiya va nevrotizm-barqarorlik (ba'zan beqarorlik-barqarorlik deb ataladi)
deb ataydi. Shaxsning bu ikki o'lchovi ortogonaldir, ya'ni ular statistik jihatdan bir-
biridan mustaqildir. Shunga ko'ra, odamlarni to'rt guruhga bo'lish mumkin.
Shaxsning o'zagini tashkil etuvchi asosiy xususiyatlarni empirik o'rganish
psixologlar G. Ayzenk, R. Kattell, J. Guilford va boshqalar tomonidan amalga
oshirilib, shaxs xususiyatlarining asosiy tuzilishi insonning xatti-harakatlari
reaktsiyalariga ta'sir qilishini isbotladilar.
Shaxsiy xususiyat deganda, muayyan ehtiyojlar, motivlar yoki qiziqishlarning
mavjudligi (motivatsion xususiyatlar) yoki ma'lum odatlar va munosabatlarning
mavjudligi (uslubning xatti-harakati) tufayli shakllangan muayyan xatti-
harakatlarga barqaror moyillik tushuniladi.
Ular o'z tadqiqotlarida shaxs tuzilishini tahlil qilishning omilli usulidan
foydalanganlar.
Faktoriy usul ma'lum ma'lumotlar guruhi doirasidagi korrelyatsiyalarni
(aloqalarni) matematik tahlil qilishdan iborat. Shunday qilib, shaxsiyatni tavsiflash
uchun 171 parametrdan Kettell korrelyatsiyaga asoslanib, shaxsiyat xususiyatlarini
aniqlaydigan 16 ta asosiy omilni aniqladi.
Natijada yuzaga keladigan omillarni temperament omillari va motivatsion
omillarga bo'lish mumkin. Keling, aniqlangan motivatsion omillarni ko'rib
chiqaylik. Freyd ikkita asosiy harakat borligiga ishondi; hayot instinkti (Eros) va
8

o'lim instinkti (Tanatos) va boshqa barcha ehtiyojlar shu ikki impulsdan kelib
chiqadi.
R.Kettell ettita rag'batlantiruvchi tuzilmani - "ergs" - beshta his bilan bog'liq
motivatsion omillarni aniqladi:
1) jinsiy, jinsiy instinkt;
2) podaning instinkti;
3) homiylik qilish zarurati;
4) tadqiqot faoliyatiga bo'lgan ehtiyoj, qiziquvchanlik;
5) o'z-o'zini tasdiqlash va tan olish zarurati;
6) xavfsizlikka bo'lgan ehtiyoj;
7) lazzatlanishga narsisistik ehtiyoj.
Xuddi shu erglarni odamlarning juda xilma-xil populyatsiyalarida topish
mumkin, shu bilan birga "hissiyotlar" ijtimoiy va madaniy stereotiplarga qarab bir
mamlakatdan boshqasiga farq qiladi.
9

1.2. Shaxsni tahlil qilishda tipologik yondashuv
Tipologik yondashuvda ular shaxs turi individual shaxsiyat omillari
(xususiyatlari) kombinatsiyasiga kamaymaydigan yaxlit shakllanish bo'lgan
pozitsiyadan kelib chiqadi. Uning mazmuni ushbu turga mansub shaxslar
guruhining tipik yoki o'rtacha vakilining tavsifi bilan aniqlanadi. Masalan,
"avtoritar shaxs" kabi shaxs tipi - past darajadagilarni ezadi va yuqoriroqlarga
bo'ysunadi, dominant shaxs esa pastroq lavozimni egallaganlar uchun etakchi
bo'lib, yuqori lavozim uchun kurashadi.
Amerikalik psixolog K.Xorni boshqa odamlar bilan muloqotga bo'lgan
munosabatiga qarab, shaxsning uchta psixologik turini aniqladi.
"Biriktiriladigan tip" - odamning muloqotga bo'lgan ehtiyoji ortib boradi, uni
sevish, hurmat qilish eng muhimi, kimdir unga g'amxo'rlik qilishi uchun - bunday
odam boshqa odamni baholashga savol bilan yondashadi: "U shunday bo'ladimi?
meni sev, menga g'amxo'rlik qil?"
"Agressiv tip" boshqa odamlarga o'z maqsadlariga erishish vositasi sifatida
munosabati bilan tavsiflanadi - bunday odamlar hukmronlik qilishga intiladi,
e'tirozlarga toqat qilmaydi, boshqa odamni nuqtai nazardan ko'rib chiqadi: "U
menga foydali bo'ladimi? "
"Begonalashtirilgan tip" - bunday odamlar uchun boshqa odamlardan ma'lum
bir hissiy masofa zarur, chunki ular muloqotni zaruriy yovuzlik deb bilishadi, ular
guruh faoliyatida qatnashishga moyil emaslar va ularning xizmatlari tufayli ularga
e'tirof etilishi kerak deb hisoblashadi. ; boshqa odamlar bilan uchrashganda, ular
o'zlariga yashirincha savol berishadi: "U meni pichanda qoldirib ketadimi?"
Ijtimoiy belgilar tipologiyasi
XX asr boshlarida. A.F.Lazurskiy birinchi bo‘lib odamlarning nafaqat
sub’ektiv xususiyatlarini, balki dunyoqarashini, “ijtimoiy jihatini” ham hisobga
oluvchi personajlarning psixososyal tasnifini yaratishni taklif qildi.
A.F.Lazurskiyning ta'kidlashicha, eng "sof" xarakter turlari insonning
qiziqishlari va kasbiy faoliyati, uning bilimlari, ko'nikmalari, dunyoqarashining
rivojlanishi (ekzopsixiya deylik) aynan uning tug'ma xususiyatlaridan kelib
10

chiqqan holda sodir bo'lganda olinadi. uning neyropsik tashkiloti (endopsixika),
ya'ni. ekzo- va endopsixiklar bir-birini shart qiladi.
A.F.Lazurskiy insonning atrof-muhitga moslashish darajasiga qarab, atrof-
muhitning odamga qanchalik "bosishi" ga qarab uchta psixologik darajani ajratib
ko'rsatdi.
Eng past daraja - bu etarli darajada moslashtirilmagan odamlar, atrof-muhit
ularda o'ta kuchli iz qoldiradi, ularni o'z ehtiyojlariga majburan moslashtiradi va
har bir shaxsning tug'ma xususiyatlarini deyarli e'tiborsiz qoldiradi.
O'rta daraja - odamlar atrof-muhitda o'z o'rnini topib, undan o'z maqsadlari
uchun foydalana oldilar.
Inson atrof-muhitni o'zgartirishga intilayotganda, eng yuqori daraja -
ijodkorlik darajasi.
Moslashuvning ushbu uch darajasini va aqliy, hissiy yoki irodaviy
funktsiyalarning ustunligini hisobga olgan holda, Lazurskiy belgilarning ma'lum
bir tasnifini taklif qiladi.
1. Past daraja:
a) ratsional tip - zaif iqtidorli, ammo oqilona, harakatlarning motivlari va
oqibatlarini tahlil qilishga moyil, boshqa odamlarning harakatlarini nusxalash
("hamma narsa odamlarnikiga o'xshaydi"), bevosita moddiy ehtiyojlarni
qondirishga qaratilgan, konservativ, o'ziga ishongan, o'ziga ishongan. - mamnun;
b) affektiv qalay, uning ichida navlar ajralib turadi:
• harakatchan, jonli (sanguin temperamentga yaqin);
• shahvoniy, organik shahvoniy harakatlarning ustunligi bilan;
• qiziqishlari ichki dunyoga qaratilgan xayolparast;
c) faol turi, navlari:
• impulsiv-energetik (harakatlarida tartibsizlik, oqibatlarni hisoblamaydi,
tavakkal qilishga, qimorga moyil, o'ziga ishongan, jangga moyil, sarguzashtlarni
yaxshi ko'radigan, jiddiy tizimli ishlarga tayyor emas);
• itoatkorlik bilan faol - tashqaridan olingan taklif va ko'rsatmalarni bajarish;
• o'jar, o'z qarorlarini amalga oshirishga intilish.
11

2. O'rta daraja:
a) idealist nazariyotchi (amaliy emas):
• olim (tafakkurning izchilligi, ilmiy qiziqishlari);
• rassom (tasavvur rivojlangan, san'atning bir turi bilan shug'ullangan);
• diniy tafakkur (rivojlangan tasavvur);
b) amaliy realist:
• altruist (xayriya, hamdardlik, hamdardlik qobiliyati rivojlangan);
• ijtimoiy faol (jamiyat, davlat ishlaridagi korxona);
• hukmronlik (kuchli iroda, boshqalarga ta'sir o'tkazish qobiliyati);
• iqtisodiy (ehtiyotkorlik, amaliy maqsadlarga, moddiy xarakterdagi ishlarni
amalga oshirishga e'tibor berish).
3. Eng yuqori daraja (ong, ruhiy tajribalarni muvofiqlashtirish, eng yuqori
insoniy ideallar). Tarkibiga ko'ra eng yuqori darajadagi ideallar turlari
quyidagilarga bo'linadi:
• altruizm;
• bilim induktiv/deduktivdir;
• go'zallik;
• din;
• jamiyat, davlat;
• tashqi faoliyat, tashabbus;
• tizim, tashkilot;
• kuch, kurash.
Ijtimoiy belgilar tipologiyasi (B. S. Bratusga ko'ra)
Shaxsning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari: nazorat o'chog'i, shaxsiy faollik,
maqsad qo'yish vaqt oralig'i, boshqa odamlarga munosabat va boshqalar boshqa
shaxs, boshqa odamlar va o'zi bilan munosabatlar. O'ziga va boshqa shaxsga
nisbatan dominant munosabatda bo'lish usuliga asoslanib, shaxs tuzilishida bir
nechta asosiy darajalar belgilandi.
Birinchi, egosentrik daraja faqat o'zining qulayligi, foydasi va obro'siga
bo'lgan asosiy istak bilan belgilanadi, boshqalarga bo'lgan munosabat sof
12

iste'molchidir, faqat boshqa odam foydali yoki yo'qligiga bog'liq, ya'ni. boshqa
shaxs narsa sifatida harakat qiladi. Shaxsiy baxt va farovonlik, boshqalar baxtli
yoki baxtsiz bo'lishidan qat'i nazar, eng muhimi.
Keyingi daraja guruhga asoslangan: inson o'zini guruh bilan tanishtiradi va
uning boshqa odamlarga munosabati bu boshqalar uning guruhida yoki yo'qligiga
bog'liq. Agar ikkinchisi shunday guruhga kiritilgan bo'lsa, u o'zida emas, balki
o'zining guruhga mansubligi bilan qadrlidir, achinishga, hurmatga, rahm-shafqatga,
kechirimlilikka, muhabbatga loyiqdir. Agar ikkinchisi ushbu guruhga kiritilmagan
bo'lsa, unda bu his-tuyg'ular unga tegishli bo'lmasligi mumkin, ya'ni. Dunyo "biz"
va "ular" ga bo'lingan. Yaxshilik va baxt inson o'zini tanitadigan guruhning
farovonligi bilan bog'liq. Agar uning guruhi baxtsizlikka uchrasa, u baxtli
bo'lolmaydi.
Insonning ijtimoiy yoki insonparvarlik darajasi u o'zini va boshqa odamlarni
qadrlaydi, teng huquqlar, erkinliklar va burchlarni tan oladi, bu erda printsip
ishlaydi: "Sizga qanday munosabatda bo'lishni xohlasangiz, boshqalar bilan ham
shunday qiling". Baxt va farovonlik ularning barcha odamlarga, butun insoniyatga
taqsimlanishini anglatadi.
Ma'naviy yoki esxatologik daraja insonning hayoti yerdagi hayotning tugashi
bilan tugamaydigan, balki ruhiy dunyo bilan bog'liq bo'lgan mavjudot sifatida
qarashni nazarda tutadi, ya'ni. Bu insonning Xudo bilan sub'ektiv munosabatlari
hal qilinadigan daraja, Xudo bilan bog'lanish hissi va unga xizmat qilish va aloqa
sifatida baxt g'oyasi mavjud.
To'rt darajaning barchasi qandaydir tarzda hammada mavjud va ba'zi
paytlarda, hech bo'lmaganda vaziyatga qarab, bir daraja g'alaba qozonadi,
ba'zilarida esa boshqasi. Biroq, biz ma'lum bir shaxs uchun qandaydir tipik profil,
odatiy intilish haqida ham gapirishimiz mumkin. Muayyan jamiyatning madaniyati
va turmush tarzi ushbu tipik intilishning shakllanishiga ta'sir qiladi.
Rus madaniyati insonda ma'naviy, esxatologik darajadagi amalga oshishiga
intildi: har qanday ish tan olinishi uchun oqlanishi, xristian niyati, Masih bilan
bog'lanishi kerak edi. Rus fe'l-atvori nozik ruhiy tashkilot, rahm-shafqat,
13

kamsitilgan va xafa bo'lganlarga rahm-shafqat, dindorlik va vijdon bilan ajralib
turardi.
G'arb madaniyati, Bratusning fikriga ko'ra, o'z-o'zidan ijtimoiy, insonparvarlik
yo'nalishini, ideal holda, barcha odamlarga, butun insoniyatga yaxshilik olib kelish
istagini, har bir a'zosi teng himoyalanadigan huquqiy jamiyatga intilishni
shakllantirgan. qonun bo'yicha va uning oldida javobgardir. Shu bilan birga,
g'arbiy bozor tipidagi xatti-harakatlar shaxsning egosentrik, individualistik
yo'nalishini kuchaytiradi.
14

II BOB. SHAXSNING FAKTORLI O‘RGANISHNI EMERIK
JIHATLARI
2.1. Sotsial intellektning faoliyati doirasida tadqiq etilganligi
O’tgan davr mobaynida jahon psixologiyasida sotsial intellekt va uning
shakllanishi muammosi bir qator tadqiqotchilarning e’tiborini o’ziga jalb
etganligini kuzatish mumkin. Biz tadqiqotimizning nazariy-metodologik asoslarini
aniqlash borasidagi tahlilimizda olimlarning sotsial intellekt, uning intellektning
boshqa turlari bilan bog`liqligi, strukturasi, unga nisbatan olimlarning
yondashuvlari, sotsial intellektga bergan tavsiflari bo’yicha olib borgan izlanishlari
va ularning xulosalariga e’tibor qaratishimiz lozim.
Psixologik manbalarda qayd etilgan ilmiy kuzatishlarga tayangan holda
sotsial intellektning shaxsni jamiyatga, ya’ni o’zi yashayotgan, uning sotsial muhit
vakili sifatida e’tirof etiladigan muhitga moslashuviga; shaxslararo
munosabatlarini samarali amalga oshirishiga yordam beruvchi qobiliyatlar
majmuasidir deyishimiz mumkin. O’z navbatida sotsial intellekt atamasi boshqa
kishilar bilan munosabatda, o’zaro ta’sirlashuv jarayonida o’zini, xulq-atvorini,
o’zga kishilarni tushunish va samarali o’zaro ta’sirlashuvni amalga oshirish hamda
qo’yilgan maqsadga erishish o’quvini rivojlantirishni ko’zda tutadi. Shuningdek,
sotsial intellekt shaxsning sotsiallashuvi, ta’lim, madaniyatlararo
kommunikatsiyani amalga oshirishda muhim o’rin tutishini unutmaslik lozim
bo’ladi.
Sotsial intellekt borasida psixologik tadqiqotlar tahliliga ko’ra xorijiy va
MDH mamlakati psixologiya maktablari vakillaridan bir qatorlarining olib borgan
izlanishlarini keltirib o’tish mumkin (Dj. Gilford, O.Djon, S.Kosmitskiy, G.Olport,
N.Kentor, E.Torndayk, R.Selman, R.Sternberg, A.A.Bodalev, V.N.Drujinin,
Yu.N.Emelyanov, M.L.Kubishkina, N.A.Kudryavsteva, V.N.Kunistina,
D.V.Ushakov, A.L.Yujaninova va boshqalar).
Sotsial aloqalarning mavjudligi inson faoliyatining alohida xususiyatidir.
Doimiy ravishda sotsial obyektlarning doimiy aks ettirishi va subyekt-subyekt
o’zaro ta’sirlashuvning amalga oshirish bu jarayonlarni muvaffaqiyatli amalga
15

oshirish uchun maxsus qobiliyatlarni mavjud bo’lishini taqozo etadi. Bu guruh
qobiliyatlar psixologiyada “sotsial intellekt” nomini olmoqda .
Tajribalarning ko’rsatishicha odatdagi o’zaro ta’sirlashuv tizimida sotsial
intellekt o’z-o’zidan namoyon bo’ladi. Sotsial intellektning faoliyatda rivojlanish
esa vazifalardan biriga aylanib bormoqda. Shuningndek, “intellekt” fenomeni o’z
davrida faylasuflarning turli davrdagi izlanishlarda o’z aksini topganligini kuzatish
mumkin. Ushbu tushuncha ilk bora Stisteronning asarlarida aks ettirilgan bo’lib, u
“tushunish qobiliyati” tarzda talqin etilgan. Keyinchalik Platon intellektni
intuitsiya, xayoldan ajratgan holda tafakkur va aqliy bilishga qobiliyatlilik sifatida
qaradi. Aristotelning asarlarida ham shu tarzdagi nuqtai nazar ilgari surilgan, unda
kuzatilayotgan faoliyatni, xulq-atvorni chegaralovchi yashirin qobiliyat aynan
ushbu faoliyatga bog`liq namoyon bo’lishi tarzda ifodalanadi. Ratsional
tafakkurga, aniqlovchi faoliyatga qobiliyatlilik Gobbsning, Lokkning, Kantning,
Gegel va boshqa faylasuflarning izlanishlarida ham kuzatiladi.
Sotsial intellekt borasida olib borilgan ilk izlanishlar muallifi E.Torndaykning
ilmiy tadqiqot ishlarida o’z aksini topgan bo’lib, unda olim akademik intellektning
yuqori darajasi sotsial muvaffaqiyatlarning yuqori darajada bo’lishini
ta’minlamasligi mumkinligini xulosaladi. Dastlab, E.Torndayk shaxslararo
munosabatni oldindan ko’ra olish, insonlarni tushunish qobiliyati va ularga oqilona
munosabat o’rnatishga qobiliyatlilik tarzda qaradi. U o’zining g`oyasida mavhum
mantiqiy va konkret intellektning ma’lum o’ziga xos xususiyatlari bilan bir qatorda
sotsial intellektni ajratib ko’rsatdi.
Mavhum-mantiqiy intellekt – mavhum, verbal va matematik simvollarni
tushunish, ular bilan bog`liq harakatlarni amalga oshirish qobiliyati.
− Sotsial intellekt - odamlarni tushunish va ular bilan o’zaro ta’sirlashuvda
bo’lishga qobiliyat.
− Konkret intellekt - moddiy olamdagi narsa va predmetlarni tushunish
qobiliyati.
16

Shuningdek, E.Torndayk sotsial intellektning asosiy funksiyasiga shaxslararo
munosabatni muvaffaqiyatli tashkil etishning yetakchi omillaridan biri sifatida
xizmat qiluvchi shaxsning boshqa insonlar va o’zining xulq-atvorini bashoratlashi
deb hisobladi. Bu esa olimning nuqtai nazariga muvofiq sotsial intellektning ikki
jabhasini ajratishga olib keldi: bilish va xulqiy jihatlar. O’ylaymizki intellekt
tuzilishining bu tarzda ifodalanishi anchagina aniq va mantiqlidir. Mazkur g`oyaga
hamohang tarzda sotsial intellektning, umumiy qobiliyatga bog`liq bo’lmagan
holda sotsial o’zaro ta’sirlashuvda bilish va xulqiy qobiliyatlari birligi tarzda
intellektning asosiy turi sifatida namoyon bo`lishi G.Olport, D.Veksler,
E.P.Vernon, Dj.Gilford, O.Djon, S.Kosmitskiy va G.P.Geranyushkinaning
ishlarida ham uchraydi.
G.Ollport sotsial intellektni insonlar haqida tez fikrlash, ularni xulq-atvorini
bashoratlash va shaxslararo munosabatda moslashishni ta’minlashga xizmat
qiluvchi “ijtimoiy taqdim etilgan” qobiliyat sifatida talqin etdi.
D.Vekslerning izlanishlarida esa sotsial intellekt individning inson borlig`iga,
ya’ni hayotiy vaziyatlar bilan mos tarzda uyg`unlashuv” o’quvi sifatida
moslashuvchanligi tushuniladi.
Pozitsiya P.E.Vernonning sotsial intellekt borasidagi yondashuvi
E.Torndaykning g`oyalariga o’xshab ketadi. U ham sotsial intellektni tahlil etishda
bilish va xulqiy jabhalarga e’tibor qaratgan. Uning fikricha “Sotsial intellekt – bu
jamiyatda erkin va sotsial texnikalar bilan odamlarga yondashuvi, sotsial voqelikni
bilishi, guruhning boshqa a’zolari xulq-atvoriga moslashuvchanlik, hamda
notanishlarning vaqtli kayfiyatlari yoki yashirin shaxslik xislatlarini ko’ra olish
qobiliyati”.
Dj.Gilfordning sotsial intellekt muammosining o’rganishdagi ulushini
ko’proq metodik muammolarga qaratilganligi bilan izohlash o’rinlidir. U
tomonidan sotsial intellektni o’rganish asosida o’zing shaxsiy intellekt
kontsepsiyasini yaratishga muyassar bo’ldi. Olim sotsial intellekt muammosiga
umumiy intellekt omiliga bog`liq bo’lmagan xulqiy axborotlarni bilish bilan
bog`liq qobiliyatlar tizimi sifatida qaradi. Sotsial intellektni bu tarzda tushunish
17

modeli Dj.Gilfordning intellekt strukturasining umumiy modelidan kelib
chiqdi.Sotsial intellekt tarkibiga oltita bilish qobiliyatlari va oltita tuzgan testlari
yordamida o’rganishga yo’naltirilgan divergent tafakkur qilishga qobiliyatlilikni
kiritdi. G`oyalarning keyingi taraqqiyoti borasidagi yangi tushunchalar shaxslararo
munosabat sohasidagi masalalarni yechishga yordam beruvchi malakalarni o’zida
mujassamlashtirgan “sotsial intellekt” tushunchasi mazmuniga qo’shimcha tarzda
“kreativ sotsial intellekt” tushunchasini ajratib ko’rsatdi. Shunday qilib, Dj.Gilford
taklif etgan metodikalari yordamida sotsial intellektning mustaqil fenomen
sifatidagina emas, balki uning bilish va xulqiy jabhalarini o’rganishga e’tibor
qaratdi.
Sotsial intellekt tabiatini mantiqan tushunish borasida olib borilgan izchil
izlanishlar S.Kosmitskiy va O.Djonning izlanishlari ulushiga to’g`ri keladi. Ularga
sotsial intellektni kontsepsiyasini yetti asosiy tashkil etuvchisi quyidagi keltirilgan
ikki guruh bo’yicha ajaratildi. :
− kognitiv elementlari: istiqbollarni bahosi, insonlarni tushunish, sotsial
qoidalarni bilish, shaxslararo munosabatlarda ochiqlik;
− xulq-atvor elementlari: odamlar bilan ishlashga qobiliyatlilik, sotsial
moslashuvchanlik, shaxslararo munosabatga dilgirlik, iliqlik.
Bu g`oyalar yangi elementlarni yoritishga xizmat qiluvchi qo’shimcha
tadqiqotlarni talab etdi. Ularga shaxslararo munosabatga iliqlik va boshqa insonlar
bilan munosabatda ochiqlikdan iborat.
Rus olimi G.P.Geranyushkina sotsial intellektga boshqalarni tushunish
qobiliyatigina emas, psixik holatlar va shaxslararo munosabatlarning o’zgarishiga
muvofiq o’zini doimo o’zgartirib borishi, shaxslararo munosabatda o’zini va
sherigining xulq-atvorini anglashi va o’zaro ta’sirlashuv natijalarini bashoratlash
qobiliyati sifatida talqin qildi. U o’zning yondashuvi asosida shaxs sotsial
intellektining uch darajali modelini taqdim etdi. Ushbu modelning tashkil etuvchi
komponentlar quyidagilar:
− Potensial qobiliyatlar darajasi (emotsiv va kognitiv komponentlardan
iborat);
18

− Dolzarb qobiliyatlar darajasi (sotsial intellekt faktorlaridan iborat);
− Natijaviylik darajasi (kommunikativlik, tashkilotchilik va kompleks
komponentlardan iborat).
Tadqiqotimizdagi tahlillardan shuni xulosalash mumkinki, sotsial intellekt
borasidagi yondashuvlarning bugungi kun holati hali ham yagona talqini mavjud
emas. Sotsial intellekt ko’p qirrali qobiliyatlar tarzda talqin etilib, shu bois u inson
faoliyati bilan uzluksiz bog`liqdir.
19

2.2. Shaxsning qobiliyatni aniqlash metodikasi shaxs so ‘ rovnomasi
yuzsidan t ajriba-sinov ishlarini uyushtirish va ular natijalari tahlili
Talabalarning individual-psixologik xususiyatlarini o‘rganishda
G.Yu.Ayzenkning qobiliyatni aniqlash metodikasi shaxs so ‘ rovnomasi o‘tkazildi.
Tadqiqotimizda 35 nafar sinluvchilar ishtirok etishdi.Tadiqiqotimizdagi
sinaluvchilar jins jihatdan quyida 1-rasmda keltirilgan 13 nafar o ‘ g ‘ il va 22 nafar
qiz ko’rsatilgan.
Jinsi0102030405060708090100 Sinaluvchilarning jins ko'rsatgichlari
O'g'il Qiz
1-rasm
Sinaluvchilarimizning yosh ko‘rsatgichi 14 nafar 18 yoshdan 19 yoshgacha,
21 nafar 20 yoshdan 27 yoshgacha bo‘lgan 1va 2-kurs talabalar ishtirok etishgan.
Quyida biz yosh ko‘rsatgichini 2-rasmda aks ettirganmiz.
Yo shi424446485052545658 Sinaluvchilarning yosh bo'yicha ko'rsatgichi
19 yoshgacha 27 yoshgacha
2-rasm
20

Tadqiqotimizda olingan natijalarni Spss programmasida qiymatlarning har
xil ko‘rsatgichlari bilan ishladik. Olingan birlamchi statistik ma’lumotlarni
taviflovchi statsitik jadvalda qayd etdik. (1-jadval)
O ‘ tkazilgan metodiklar taviflovchi statistika si
1-jadval
N Mini mal Ma ksi
mal O’rtacha
qiymat Standart
og’ish Assimmetr
iya Ekstsses
Muloqatch 3 5 6,00 25,00 13,5048 3,97135 ,690 ,075
Mul_naz 3 5
1,00 9,00 4,0381 1,66943 ,204 -,292
Ling_q 3 5
1,00 10,00 6,3238 2,01196 -,167 -,651
Matem_q 3 5
1,00 10,00 5,2857 1,93010 ,108 -,538
Korish_q 3 5
2,00 9,00 5,4762 1,89176 -,140 -,877
Kinetik_q 3 5
1,00 10,00 6,3524 1,81331 -,551 ,423
Tabiatsh_q 3 5
1,00 9,00 5,4857 1,74375 -,092 -,409
Musiqiy_q 3 5
2,00 10,00 7,5048 1,59400 -,786 ,976
Muloqatm_q 3 5
2,00 10,00 7,3905 1,93895 -,488 -,536
Fikrlash_q 3 5
3,00 10,00 6,3143 1,70019 ,152 -,924
Keyingi metodikamiz G.Yu.Ayz e nk ning qobiliyatni aniqlash m e todikasi
shaxs so ‘ rovnomasi shaklida tuzilgan bo ‘ lib, 80ta savolga shoshmay javob
berilishiga qaratilgan. T e stni to ‘ g ‘ ri qo'llash uchun quyidagi shartlarga qat’iy amal
qilinadi:
 Ajratilgan vaqt birligiga (80 ta savol uchun 40 daqiqa) qat'iy rioya qilish.
 Sinaluvchining savol mazmunini to'g'ri idrok etish i ga va tushunilishiga
erishish.
 Javoblar sinaluvchining mustaqil fikriga asoslanganligiga erishish.
Testni o'tkazish ikki qismdan iborat. Birinchi qismda s inaluvchi savolni
diqqat bilan o'qib , q aysi savol o'zi haqida k e tayotganiga ishonch hosil qilsa, shu
savolga b e lgi qo'yadi, qolgan savollarga h e ch qanday b e lgi qo'yilmaydi. Sinaluvchi
savollarga o'z tempida, shoshilmasdan, ochiq oydin va to'g'ri javob berishi lozim.
21

Belgilangan savollarning kam yoki ko'pligi muhim emas. Sinaluvchida “qancha
ko'p savollarni belgilasam, shuncha ijobiy javob olaman” Degan fikr tug'ilmasligi
kerak. Ya'ni, o'zi haqida haqqoniy axborot berishi kerak, xolos.
G.Yu.Ayzenkning qobiliyatni aniqlash metodikasi shaxs so ‘ rovnomasiga
ko ‘ ra sinaluvchilarimizning o ‘ quv faoliyati davomida kommunikativlikni
shaklanishida lingvistik qobiliyat shkalasiga ko ‘ ra kishilarda o ‘ qishga , sh e 'riyatga ,
bahs - munozaraga, hazil, hajv va hikoyalarga qiziqish i o ‘ rtacha ekanligini, minimal
1 ball, maksimal 10 ball, o ‘ rtacha 6,3238, standart og‘ish 2,01qiymati ya’ni
6,3238 ± 2,01 qiymatlarida aks etganligini ko‘rishimiz mumkin. Assimetriya
A= ,167 qiymat bilan minimal va maksimal ballning kam uchraganini, ekstsses E=
-,651 qiymati bilan bir xil ballarning me’yorda ekanligini ko‘rishimiz mumkin.
Ushbu metodikaning matematik qobiliyatni aniqlash bo‘yicha abstrakt
b e lgilar, formulalar, raqamlar bilan ishlashni yoqtirish ko ‘ rstgichi ham o ‘ rtacha
ekanligini minimal 1ball, maksimal 10 ball, o ‘ rtacha 5,2857, standart og‘ish
1,93010 qiymati ya’ni 5,2857 ± 1,93010 qiymatlarida aks etganligini ko‘rishimiz
mumkin. Assimetriya A= ,108 qiymat bilan minimal va maksimal ballning kam
uchraganini, ekstsses E= -,538 qiymati bilan bir xil ballarning me’yorda ekanligini
ko‘rishimiz mumkin.
Ko ‘ rish qobiliyatini aniqlovchi shkalasi bo ‘ yicha tasviriy san’atga,
haykaltaroshlik va chizmachilikka qiziqishi bo ‘ yicha minimal 2 ball, maksimal 9
ball, o ‘ rtacha qiymat 5,4762, standart og‘ish 1,89176 qiymati ya’ni
5,4762 ± 1,89176 qiymatlarida aks etganligini ko‘rishimiz mumkin. Assimetriya
A= -,140 qiymat bilan minimal va maksimal ballning kam uchraganini, ekstsses E=
-,877 qiymati bilan bir xil ballarning me’yorda ekanligini ushbu shkaladagi
ko‘rsatgichlarni ko‘rsatilgan jadvaldan ham bilib olishimiz mumkin.
Kinetik qobiliyat bo‘ycha raqs, ro ‘ l ijro etish, jismoniy mashqlar, sport
o ‘ yinlari va dramaga qiziqning minimal 1 ball, maksimal 10 ball, o ‘ rtacha qiymat
6,3524, standart og‘ish 1,81331 qiymati ya’ni 6,3524 ± 1,81331 qiymatlarida aks
etishi o‘rtacha qiziqishda ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Assimetriya
22

A= -,551qiymat bilan minimal va maksimal balning kam uchraganini, ekstsses
E= ,423 qiymati bilan bir xil ballarning me’yorda ekanligi aniqlandi.
Tabiatshunoslik qobiliyatini aniqlovchi shkalaga ko‘ra sayru-sayohatga,
ekskursiyalarga qiziqish darajasining ham o’rtacha ekanligi quyidagi olingan
ballardan bilib olishimiz mumkin. Minimal 1 ball, maksimal 9 ball, o’rtacha
qiymat 5,4857, standart og’ish 1,74375 qiymati ya’ni 5,4857 ± 1,74375
qiymatlarida aks etgan. Assimetriya A= -,092 qiymat bilan minimal va maksimal
balning kam uchraganini, ekstsses E= -,409 qiymati bilan bir xil ballarning
me’yorda ekanligi aniqlandi.
Musiqiy qobiliyatni aniqlovchi shkalaga ko‘ra qo'shiq aytishni, musiqa
tinglashni, jo'r bo'lishni yaxshi ko'rish darajasi bo ‘ yicha minimal 2 ball, maksimal
10 ball, o ‘ rtacha qiymat 7,5048, standart og‘ish 1,59400 qiymati ya’ni
7,5048 ± 1,59400 qiymatlar bilan boshqa qobiliyatlarga nisbatan ustunlikni
yuqoriroq ekanligi aks etgan. Assimetriya A= -,786qiymat bilan minimal va
maksimal balning kam uchraganini, ekstsses E= ,976 qiymati bilan bir xil
ballarning me’yordaligi qayd etilgan.
Muloqatmandlik shkalasiga ko‘ra hamdard, hamkor, xushmuomala
bo ‘ lishni, birgalikda turli loyihalar yaratishni xush ko ‘ rish ko ‘ rsatgichida ham
qolgan qobiliyatga nisbatan bir muncha ustunlik holati quyidagi qiymatlarda
aniqlandi. Minimal 2 ball, maksimal 10 ball, o ‘ rtacha qiymat 7,3905, standart
og‘ish 1,93895 qiymati ya’ni 7,3905 ± 1,93895 qiymatlar bilan boshqa
qobiliyatlarga nisbatan ustunlikni yuqoriroq ekanligi aks etgan. Assimetriya
A= -,488 qiymat bilan minimal va maksimal balning kam uchraganini, ekstsses E=
-,536 qiymati bilan bir xil ballarning me’yorda. Fikrlash qobiliyati shkalasida
sinaluvchilarimizda o‘rtacha qiziqish darajasidagi qobiliyatni aks etuvchi qiymatni
aks ettirgan. Minimal 3 ball, maksimal 10 ball, o ‘ rtacha qiymat 6,3143, standart
og‘ish 1,70019 qiymati ya’ni 6,3143 ± 1,70019 qiymatlar bilan boshqa
qobiliyatlarga nisbatan ustunlikni yuqoriroq ekanligi aks etgan. Assimetriya
A= ,152 qiymat bilan minimal va maksimal balning kam uchragan, ekstsses E=
-,924 qiymati bilan bir xil ballar me’yorda.
23

Olingan tadqiqotimizning eksperiment bosqichida sinaluvchilarimizdagi
ko‘rsatgichlarni tahlil qilishda Kolmogorov-Smirnov mezonida ko ‘ rsatgichlarning
parametrikligini aniqlab oldik.
Kolmogorov-Smirnov mezoni bo ‘ yicha ko ‘ rsatgichlari
2-jadval
№ Ko’rsatgichlar N O’rtacha
qiymat Kolmogorov-
Smirnov
mezoni Ishonch
darajasi
1 Muloqatch 3 5 13,5048 1,102 ,176
2 Mul_naz 3 5 4,0381 1,216 ,104
3 Ling_q 3 5 6,3238 1,244 ,090
4 Matem_q 3 5 5,2857 1,315 ,063
5 Korish_q 3 5 5,4762 1,359 ,050
6 Kinetik_q 3 5 6,3524 1,478 ,025
7 Tabiatsh_q 3 5 5,4857 1,466 ,027
8 Musiqiy_q 3 5 7,5048 1,787 ,003
9 Muloqatm_q 3 5 7,3905 1,606 ,012
10 Fikrlash_q 3 5 6,3143 1,554 ,016
Jadvalda keltirilgan parametrik ko ‘ rsatgichini aniqlovchi mezonga ko ‘ ra
70% dan ko ‘ p shkalalarimizda noparametrik ya’ni normal taqsimlanishga mos
emasligik aniqlangani sababli biz keyingi ishlarimizda noparametrik mezonlardan
foydalanib tahlil ishlarini amalga oshirdik.
24

Xulosa
Faktorli tahlildan foydalanadigan nazariyotchilar shaxsiyatning asosiy
tomonlari hamma uchun umumiy deb hisoblaydilar; ya'ni shaxsiyat tuzilishi
shakllanadigan asosiy elementlar universaldir. Xususiyatlarni o'rganish uchun omil
tahlilidan foydalanish tarafdorlari, shuningdek, odamlarning ma'lum bir tarzda
javob berishga moyilligi kuchli ekanligiga ishonishadi va shaxsiyatning asosiy
o'lchovlari ierarxik tuzilishga ega. Shaxsni o'rganishga ushbu yondashuvning
asosiy xususiyati shaxsiyat xususiyatlarini miqdoriy o'lchashdir. Shaxs haqidagi
psixologik nazariyalar uzoq vaqt davomida rivojalnib keldi. Buning natijasida
ko‘plab nazariyalar, yondoshishlar yuzaga keldi. Ular orasidan g‘arb
mamlakatlarida rivojlangan va tan olingan asosiy nazariyalarga to‘xtalib o‘tish
lozim. Shaxs haqidagi barcha nazariyalarni rivojlanish bosqichiga ko‘ra uch
guruhga birlashtirish mumkin:
 Shaxs an‘anaviy nazariyalar (V.Diltey, K.Levin, V.Shtern, Z.Freyd, K.Yung
va boshqalar).
 Shaxs haqidagi yangi nazariyalar (G.Ayzenk, D.Kettel, A.Maslou, G.Olporp,
K.Rodjers, K.Xorin va boshqalar).
 Eng yangi nazariyalar (E.Bern, K.Leongard, D.Mid, G.Sallivn, Sirs,
E.Fromm va boshqalar).
Ko‘rsatib o‘tilgan nazariyalar quyidagi psixologik yo‘nalishlarning tarkibida
rivojalangan yoki ularning asosi bo‘lgan:
Freydizmning kontseptsiyasi neofreydizm (yangi freydizm), postfreydizm,
bixevorizm va neo freydizm, gumanistik psixologiya, interaktsionizm,
ekzistentsionalizm, sotsiologik nazariyalar, eliktik nazariyalar va h.k.
Psixologlar orasida biosotsial nazariyalarning tarafdorlari ham juda ko‘p. Shu
jumladan G.Ayzenk. U shaxsning ikki o‘lchamli (asosli) modelini ishlab chiqdi.
Bu modelda odam psixobiologik fenomen sifatida ko‘rib chiqilgan. Shaxsning
asosiy xususiyatlari ikkita asosiy mezon, shkala – «ekstravertlik-introvertlik» va
«emotsional turg‘unlik-neyrotizm» bilan aniqlanadi.
25

Biosotsial nazariyalar orasidan D.Kettelning «Shaxs xususiyatlarining faktorli
kontseptsiyasi»ni ko‘rsatib o‘tish lozim. Olim bir-biri korrelyatsiga ega bo‘lgan 16
birlamchi va bir qancha ikkilamchi va o‘lchamli omillarni ajratib ko‘rsatgan.
Shaxs haqidagi eng yangi nazariyalar. Psixologiyada yangi nazariyalarning
salmog‘i juda katta. Erik Bern (1902-1970) shaxsni rivojlantirishning amaliy va
nazariy asosi sifatida xizmat qilishga yo‘naltirilgan «transakt tahlil» nazariyasini
taklif qildi. Erik Fromm (1900-1980) gumanistik psixoanalizga asos soldi. Djordj
Gerbert Mid (1863-1931) simvolik kommunikatsiyaning interaktsionistik
nazariyasini ishlab chiqdi. Karl Leongard «Shaxs aktsentuatsiyalari» nazariyasiga
asos soldi.
Keyingi yillarda Aleksandr Kellining (1905-1966) «Shaxs konstruktlari»
nazariyasi juda keng tarqaldi va qo‘llanilmoqda. Bu nazariyaga asosan shaxsning
bilish jarayonlarining kechishi uning kelajakdagi hodisalarni qanday «ko‘ra olishi»
(oldindan modellashtirishi, tasavvur qilishi) bilan aniqlanadi. A.Kellining fikricha
har bir odam tadqiqotchi. U doimo o‘zidagi «shaxs konstruktlari», o‘zining maxsus
baholash shkalalari asosida reallikning obrazini tuzadi (hosil qiladi). agar tuzilgan
obraz haqiqatdan farq qilsa, to‘g‘ri kelmasa mavjud konstruktlar qayta quriladi.
Barcha bilish jarayonlarining samaradorligi, muvaffaqiyatli konstruktlar ko‘rish
kishining psixologik bilim darajasiga bog‘liq.
26

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Barotov Sh.R. O’quvchi shaxsini o’rganish usullari -T.:O’qituvchi, 1995.
2. Beknazarova L., Jabborov A. O‘qituvchi va o‘quvchi hamkorligining
psixologik xususiyatlari // O‘quv qo‘llanma – Toshkent: QarDU, 2008. 291 b
3. Davletshin M.G, Do’stmuhammedova va bosh… Yosh davrlari va
pedagogik psixologiya. T-2004. 85-b.
4. Davletshin M.G. Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiya: Ped. in-t.
talabalari uchun o‘quv qo‘llanma/ T.: O‘qituvchi, 1974. – 194 s.
5. Davletshin M.G., To‘ychieva S.M. Umumiy psixologiya. T, 2002
6. Ergashev P.S. Muloqot psixologiyasi. T-2003. 16 b
7. Fayzullayeva N.S., Akramova F.A. Pedagogika va psixologiya // o‘quv
qullanma. – Toshkent: TDIU, 2011. 291 b.
8. G‘oziyev E.G‘ Psixologiya. T-1994. –258 b.
9. G‘oziyev E.G‘. “Psixologiya metodologiyasi” T, 2013 y.
10. G‘oziyev E.G‘. “Umumiy psixologiya” T, 2010 y.
11. Jabborov A.M. O‘qituvchi etnopsixologiyasi Qarshi, 2015.
12. Karimova V.M. Psixologiya. O‘quv qo‘llanma. – T.: A.Qodiriy nomidagi
xalq merosi nashriyoti, “O‘AJBNT” markazi, 2002. – 205 b.
13. Karimova V.M., Akramova F.A., Ochilova G.O., Musaxanova G.M.
Pedagogika psixologiya. O‘quv qo‘llanma – T-: TDIU, 2010 - 393 b.
14. Muxamedova D.G., Mullaboyeva N.M., Rasulov A.I. “Umumiy
psixologiya Toshkent 2018 y.
15. Muxamedova D.G., Salomova G.Sh. “Psixologik tadqiqotlar
ma’lumotlarni qayta ishlash metodlari va texnologiyalari” Toshkent 2020 y.
16. Nishonova Z., Qarshiyeva D., Ataboyeva N., Qurbonova Z.
“Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya” Toshkent 2018 y.
17. Toshimov R., G‘oziyev E.G‘. “Zamonaviy individual va guruhiy
psixologiya” Toshkent, “Universitet” 1999y
18. Ғозиев Э . Ғ ., Мамедов К . Қ . Касб психологияси .– Тошкент ,
“ Ўқитувчи ” нашриёти , 2003. – 34 б .
27

19. Ғозиев . Э . Ғ . Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини бошқариш . – Тошкент :
1988. -102 б .
20. Қодиров Б.Р. Истеьдодли болалар ва уларни танлаш методикаси.-
Тошкент: 1992. -32 б.
21. Қодиров Б.Р., Қодиров К.Р.“Касбий ташхис методикалари” Тошкент-
2000 й
22. Ломов Б.Ф. Общение как проблема общей психологии. – В кн.:
Методологические проблемы социальной психологии. - М.: 1975.– С. 124-
135.
23. Немов Р.С. Обшaя психология: крaткий курс. СПб. Питер, 2009.- 304
с.
24. Шоумаров Ғ.Б. Ўзбlистон таълим тизимида психологик хизмат
муаммолари //Янги турдаги ўрта махсус ўқув юртларида таълим тарбиянинг
самарадорлигини оширишнинг психологик муаммолари.- Тошкент: 1998.-
Б.13-15.
25. Nishonova Z., Qarshiyeva D., Ataboyeva N., Qurbonova Z.
“Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya” Toshkent 2018 y.
26. Rasulov. A.I. O‘qituvchi shaxsining tarbiyachi sifatida o‘quvchilar bilan
o‘zaro munosabat darajalari. Psixol. fanl. nomz. dissertatsiyasi.- Toshkent, - 2001.-
177 b.
Internet materiallari
1. www.pedagog.uz.
2. www.ziyonet.uz.
3. www.diss.natlib.uz
4. lex.uz
28

Shaxsni o'rganishda faktorli yondashuvni nazariy tahlili

Sotib olish