Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 3.7MB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 28 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Kimyo

Sotuvchi

iroda

Ro'yxatga olish sanasi 22 Aprel 2025

1 Sotish

Shaxtali konvertor mukammal hisobi bilan tabiiy gaz konversiyasi sexining loyihasi. CCH4=98,2%,N=1320 t/kun NH3.

Sotib olish
MUNDARIJA KIRISH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I BOB. TABIIY GAZNING XUSUSIYATLARI VA QAZIB OLINISHI . . . . 9 § 1.1. Tabiiy gazning fizik-kimyoviy xossalari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 § 1.2. Tаbiiy gаzni meхаnik vа elektr usullаrdа tоzаlаsh. . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 § 1.3. Klaus usulida gaz tarkibidagi qoldiq gazlarni tozalash . . . . . . . . . . . . . . . 29 § 1.4. Tabiiy gazni qazib olishdagi texnologiyalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 II BOB. TABIIY GAZ VA UNI KONVERSIYLASH JARAYONIDA HOSIL BO’LADIGAN MAHSULOTLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 § 2.1. Tabiiy gazni konversiylash usuli bilan vodorod olish . . . . . . . . . . . . . . . 41 §2.2. Tabiiy gazlarni uzatish va qayta ishlashda gidratlanish . . . . . . . . . . . . . . 46 III BOB. TABIIY GAZ KONVERSIYASI VA SHAXTALI KONVERTOR TEXNOLOGIYASI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 § 3.1. Tabiiy gazdan ammiak olish jarayonining umumiy tahlili. . . . . . . . . . . . 50 § 3.2 . Tabiiy gaz konversiyasida katalizatorlarning roli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 § 3.3. Konversiyalash jarayoni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 § 3.4. Shaxtali konvertor ishlash jarayoni va texnologik hisoblari. . . . . . . . . . . 68 § 3.5. Shaxtali konvertor sxemasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Iqtisodiy qism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Xayot faoliyati xavfsizligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Ekologiya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 XULOSA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Kirish Bitiruv malakaviy ishi mavzuning dolzarbligi . Hozirgi kunda sanoatning tez sur’atlar bilan rivojlanishi, ayniqsa, kimyo sanoatining kengayib borishi bilan ammiak (NH ) moddasiga bo‘lgan ehtiyoj ortib bormoqda. Ammiak nafaqat₃ mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarishda, balki boshqa ko‘plab kimyoviy mahsulotlar — portlovchi moddalar, plastiklar, sintetik tolalar, sovituvchi modda va hatto energetika sohasida ham asosiy xom ashyo hisoblanadi. Ushbu modda, ya’ni ammiak, asosan tabiiy gaz konversiyasi orqali olinadi. Tabiiy gazning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan metan (CH ) bug‘ bilan reaksiya qilinib, sintetik gaz (H va ₄ ₂ CO) hosil qilinadi, keyinchalik bu gazlardan ammiak sintez qilinadi. Bu jarayonni samarali va energiya tejamkor holatda olib borish esa muhim texnologik masala hisoblanadi. Ayniqsa, shaxtali konvertorlardan foydalanish orqali jarayonning samaradorligini oshirish, issiqlik balansini muvozanatlash, reaksiya unumini ko‘paytirish va chiqindilarni kamaytirish mumkin bo‘ladi. Bu esa texnologiyaning zamonaviy talablariga javob beradi. Dolzarblikni belgilovchi asosiy jihatlar: 1. Energiya resurslaridan samarali foydalanish: Shaxtali konvertorlar energiyani tejashga xizmat qiluvchi optimal konstruktsiyaga ega bo‘lib, tabiiy gazni to‘liq konversiya qilish imkonini beradi. 2. Respublika iqtisodiyoti uchun muhim mahsulot: Ammiak – O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi va kimyo sanoatida strategik ahamiyatga ega. Uni ichki ehtiyojlarni qondirish bilan birga eksport qilish ham katta iqtisodiy foyda keltiradi. 3. Import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarish: Tabiiy gaz asosida ammiak ishlab chiqarishni kengaytirish orqali import qilinadigan o‘g‘itlar hajmini kamaytirish mumkin. 4. Ekologik jihatdan xavfsiz texnologiyalarni joriy qilish: Zamonaviy konversiya uskunalari, xususan shaxtali konvertorlar, chiqindilarni kamaytirish, CO emissiyalarini kamaytirish va jarayonni₂ ekologik xavfsiz yuritishda muhim ahamiyatga ega. 5. Fan-texnika taraqqiyotiga mos texnologiyalarni joriy etish: Mamlakatimizda kimyo sanoatining raqobatbardoshligini ta’minlash uchun zamonaviy, avtomatlashtirilgan va yuqori samarali texnologiyalar, xususan shaxtali konvertor asosidagi texnologiyalarni joriy etish dolzarb hisoblanadi. Mamlakatimizda ham metan va karbonat angidriddan foydali mahsulotlar olish borasida tadqiqotlar olib borilgan, metanning oksikondensatlanish reaksiyasi uchun katalizatorlar tanlangan va katalitik reaksiyalarning kinetik qonuniyatlari bo‘yicha muayyan ilmiy natijalarga erishilmoqda. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha “Harakatlar strategiyasi”da “mahalliy xomashyo resurslarini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo‘shimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqarish, prinsipial jihatdan yangi mahsulot va texnologiya turlarini o zlashtirish, ʻ shu asosda ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlarning raqobatbardoshligini ta’minlash” bo‘yicha muhim vazifalar belgilab berilgan. Bu borada, metanning karbonatli konversiyasi yordamida sintez gazi olish uchun qayta regeneratsiya qilish imkoni bo‘lgan, tekstur va geometrik xossalari yaxshilangan, termik barqaror, iqtisodiy jihatdan arzon, ekologik toza va samaradorligi yuqori bo‘lgan katalizatorlar yaratish, hamda ular ishtirokida reaksiyalarning kinetik qonuniyatlari va mexanizmlarini aniqlash hamda ularni ishlab chiqarishga joriy qilish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7- fevraldagi PF-4947-son “2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha “Harakatlar strategiyasi” to‘g‘risidagi Farmoni, 2017-yil 23-avgustdagi PQ-3236-son “2017-2021-yillarda kimyo sanoatini rivojlantirish dasturi to‘g‘risida” gi qarori, 2018-yil 17-yanvardagi PQ-3479-son “Mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlarining talab yuqori bo‘lgan mahsulot va xom-ashyo turlari bilan barqaror ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi qarori hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu bitiruv malakaviy ishi tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishi ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining VII “Kimyo, kimyoviy texnologiyalar va nanotexnologiyalar” ustuvor yo‘nalishiga muvofiq bajarilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Sintez mahsulotlarning yuqori iqtisodiy samaradorligi va ahamiyati tufayli metanni qayta ishlab, sintez gazi olishning termodinamik va kinetik qonuniyatlarini o‘rganishga doir ilmiy tadqiqotlar dunyoning Janubiy Afrika Respublikasi, Qatar, Malayziya, Xitoy, AQSh, Germaniya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Fransiya, Yaponiya, Hindiston, Singapur, Italiya, Finlandiya, Portugaliya, Tailand kabi mamlakatlarida amalga oshirilgan. Sintez gazi va motor yoqilg‘isini olish hamda ushbu jarayonlarda qo‘llaniladigan katalizatorlar bo‘yicha ilmiy va amaliy natijalarga erishilgan. Bu boradagi ishlarni amalga oshirishda dunyo olimlaridan Rostrup-Nielsen J.R., Dybkjaer Johansen Andersen, John Bogild Hansen, Fleisch T.N., Basu A., Gradassi M.J., Zhang Z.L., Verykios X.E., Yamazaki O., Nozaki T., Omata K., Fujimoto K., Horiuchi T., Sakuma K., Fukui T., Ozaki T., Suzuki K., Mori T., Provendier H., Petit C., Estoumes C., Kienemann A., Arutyunov V.S., Krilov O.V., Arkatova L.A., Mamedov A.X., Bobrova I.I., Bobrov N.N., Shao Z., Dong H., Lin S. Liu S., Xiong G., Dong H. va boshqalarning ishlari diqqatga sazovor. Ular metan va uning gomologlari konversiyasi, jarayonlar kinetikasi va mexanizmlari, katalizi bo‘yicha salmoqli natijalarga erishgan hamda jarayonlarning texnologiyalari taklif etilgan. Bu boradagi tadqiqotlarni amalga oshirishda respublikamiz olimlaridan prof. Yunusov M.P., prof. Maxsumov A., prof. Ikramov A.I., dots. Murodov Q.M. va boshqalarning ishlari diqqatga sazovor bo‘lib, ular yengil uglevodorodlarni qayta ishlash uchun katalizatorlar sintez qilgan, reaksiyalarning makrokinetika qonuniyatlarini o‘rgangan, metandan oksikondensatlanish reaksiyasi yordamida etilen olish bo‘yicha tadqiqotlarni amalga oshirgan. Shunga qaramasdan metanning karbonat angidridli konversiyasini amalga oshirishga imkon beradigan yuqori samaradorlikka ega, tanlab ta’sir etuvchi, texnik va termik jihatdan barqaror bo‘lgan katalizatorlar yaratish va ular ishtirokida konversiya reaksiyasining kinetik qonuniyatlari hamda mexanizmlarini o‘rganish nazariy va amaliy jihatdan dolzarbdir. Tadqiqotning maqsadi: metanning karbonat angidridli konversiyasi uchun katalizatorlar sintezi, ularning geometrik, sorbsion va katalitik xarakteristikalarini aniqlash hamda reaksiya borishini kinetik jihatdan baholashdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: metanning karbonatli konversiyasi uchun katalizatorlar sintez qilish; sintez qilingan katalizatorlarning geometrik, sorbsion va katalitik xarakteristikalarini aniqlash; olingan katalizatorlarda metanning karbonatli konversiyasi reaksiyasini kinetik jihatdan baholash; metanning karbonatli konversiyasi reaksiyasining mexanizmini o‘rnatish. Tadqiqotning obyekti sifatida turli tarkibli polioksidli katalizatorlar, karbonat angidrid, tabiiy gaz, metan olingan. Tadqiqotning predmetini metanning karbonat angidridli konversiyasi reaksiyasi uchun katalizatorlar sintezi, ularning katalitik xarakteristikalari va reaksiyaning kinetikasini baholash tashkil etgan. Tadqiqotning usullari. Bitiruv malakaviy ishi tadqiqotlarida kimyoviy kinetikaning zamonaviy eksperimental usullari, rentgen difraktometriyasi, elektron mikroskopiya, simobli porometriya, gaz xromatografiyasi va statistik usullar qo‘llanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: ba’zi d-elementlar oksidlari asosida Zol-Gel texnologiyasining “solition combusion synthesis” usulida: 4NiO∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 , 4NiO∙TiO 2 /5Al 2 O 3 va 3NiO∙TiO 2 ∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 tarkibli polioksidli katalizatorlar sintez qilingan; 4NiO∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 , 4NiO∙TiO 2 /5Al 2 O 3 va 3NiO∙TiO 2 ∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 tarkibli polioksidli katalizatorlarning geometrik, tekstur, sorbsion va katalitik xarakteristikalari aniqlangan; turli katalizatorlar ishtirokida metanni karbonat angidridi bilan konversiyalash reaksiyasining faollanish energiyalari va tezlik konstantalari aniqlangan; metanni karbonat angidridi bilan konversiyalash reaksiyasi CH 3 * - NiO, CH 2 * - NiO, CH* - NiO, C* - NiO, CO* - ZrO 2 /Al 2 O 3 , O*-ZrO 2 /Al 2 O 3 oraliq mahsulotlari hosil bo‘lishi bilan borishi isbotlangan. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: “Eritmada yonish usuli” yordamida katalizatorlar sintez qilishning metodikasi ishlab chiqilgan; metanni karbonat angidridi bilan konversiyalash jarayonini amalga oshirishning maqbul sharoitlari topilgan; metanni karbonat angidridi bilan konversiyalash reaksiyasida vodorod va uglerod (II) oksidining hosil bo‘lish unumini oshishi aniqlangan; “Eritmada yonish usuli”da rang barqarorligi va yorqinligini oshirishga imkon beradigan nanoo‘lchamli NiO va CoO larni olish metodikasi ishlab chiqilgan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi. Zol-Gel texnologiyaning “solition combusion synthesis” usulida sintez qilingan katalizatorlarning fazaviy tarkibini rentgen difraktometriya, sirt morfologiyasini skanerlovchi elektron mikroskopiya, element tarkibini rentgen mikrotahlili, tekstur va sorbsion xarakteristikalarini esa simobli porometriya, hamda reaksiya mahsulotlarining tarkibini gaz xromatografiyasi kabi zamonaviy tadqiqot usullarida olingan natijalar va ularni statistik usullarda baholash orqali asoslangan. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati metanning karbonat angidridli konversiyasi uchun tarkibi 4NiO∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 , 4NiO∙TiO 2 /5Al 2 O 3 va 3NiO∙TiO 2 ∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 bo‘lgan polioksidli katalizatorlar sintez qilinganligi, ularning tekstur, geometrik, sorbsion va katalitik xarakteristikalarini aniqlanganligi, katalitik reaksiyalarning kinetika va mexanizmini o‘rganilganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati shundan iboratki, Zol-Gel texnologiyasining “solition-combusion synthesis” usulida mezo - va makrog‘ovakli katalizatorlar sintez qilishning metodikasi ishlab chiqilganligi va metanning karbonat angidridli konversiyasining maqbul sharoitlari tanlangan hamda ushbu sharoitlarda metanning maksimal konversiyasiga xizmat qiladi. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Yengil uglevodorodlarni qayta ishlash uchun katalizatorlar ishlab chiqish va ularning kinetik xarakteristikalarini o‘rganish natijasida olingan ilmiy natijalar asosida: eritmada yonish usulida nano NiO ni olish metodikasi “AHMAD ISROIL TEX” O zbekiston-Xitoy qo shmaʻ ʻ korxonasida rang barqarorligi va ravshanligini oshiruvchi vosita sifatida amaliyotga joriy etilgan (“AHMAD ISROIL TEX” O‘zbekiston Xitoy qo‘shma korxonasining 2023 yil 18 maydagi №18/05-01–sonli ma’lumotnomasi). Natijada qora rangli mahsulotlarni ishlab chiqarish imkoniyati paydo bo‘lgan, rang beruvchi moddaning sarfi 4-5 baravarga kamaygan va iqtisodiy samaraga erishish imkonini bergan; eritmada yonish usulida nano CoO ni olish metodikasi “AHMAD ISROIL TEX” O zbekiston-Xitoy qo shma korxonasida rang barqarorligi va ravshanligini ʻ ʻ oshiruvchi vosita sifatida amaliyotga joriy etilgan (“AHMAD ISROIL TEX” O‘zbekiston Xitoy qo‘shma korxonasining 2023 yil 18 maydagi №18/05-02–sonli ma’lumotnomasi). Natijada to‘q yashil rangli mahsulotlarni ishlab chiqarish imkoniyati paydo bo‘lgan, rang beruvchi moddani sarfi 6-8 baravarga kamaygan va iqtisodiy samaraga erishish imkonini bergan. I BOB. TABIIY GAZNING XUSUSIYATLARI VA QAZIB OLINISHI § 1.1. Tabiiy gazning fizik-kimyoviy xossalari. Tabiiy gazlar — turli holatlarda uchraydigan gaz komponentlari majmui. T.g. tabiatda uchraydigan holatiga qarab quyidagicha tasniflanadi: atmosfera gazlari (kimyoviy, biokimyoviy, radiogen yo l bilan hosil bo lgan gazlar aralashmasi);ʻ ʻ yer po sti gazlari ʻ (tuproqdagi, tuproq ostidagi, balchiqdagi va biogen yo l bilan hosil ʻ bo lgan torf gazlari SO ʻ 2 , N 2 , O 2 SN 4 ni SO, NH 3 , H 2 va boshqa bilan aralashmasi); cho kindi jinslar gazlari ʻ (neft va toshko mirdagi gazlar, kimyoviy ʻ yo l bilan hosil bo lgan aralash gazlar: SN ʻ ʻ 4 , N 2 , SO 2 SN 4 ni N 2 va boshqa gazlar bilan aralashmasi); dengiz va okean gazlari (biokimyoviy, kimyoviy va radiogen yo l bilan hosil bo lgan gazlar: SO ʻ ʻ 2 , N 2 ni N 2 O 2 , NH 3 va boshqa bilan aralashmasi); metamorfik jinslar gazlari (kimyoviy yo l bilan hosil bo lgan gazlar: ʻ ʻ SO 2 , N 2 ni N 2 , H 2 S, SO 2 va boshqa bilan aralashmasi); vulqon gazlari (kimyoviy yo l bilan hosil bo lgan gazlar: SO ʻ ʻ 2 , N 2 , SiO 2 , HCL, HF ni N 2 , CO, NH 3 va boshqa bilan aralashmasi); koinot gazlari (relikt gazlar, yulduzlarning tashqi qatlamlari atmosferasidan ajralgan gazlar yoki yangi va juda yangi portlashda ajratilgan gazlar: N 2 , Ne). Avvalo biz tabiiy gazni tashish deganda, kondan qazib olinayotgan tabiiy gazni hech qanday isrofgarchilikka yot qo'ynrasdan uni istemolchilarga sof, toza holda yetkazib berishni tushunishimiz kerak deb o‘ylayman. Buning uchun esa biz albatta tabiiy gaz to'g'risidagi barcha ma'lumotlarga ega bo‘lishimiz shart. Jumladan tabiiy gazni kimyoviy tarkibi, tasnifi ularning asosiy fizikaviy xossalarini bilishimiz darkor. Kondan qazib olinayotgan tabiiy gazni iste‘molchilarga yetkazib berishdan oldin uning tarkibidagi keraksiz qo'shimchalarni ajratishimiz va zarur bo‘lsa ba'zi bir qo'shimchalarni qo'shishimizga to'g'ri keladi. Ya'ni tabiiy gazni jo'natishga tayyor holatga keltirishimiz kerak bo‘ladi. Bu jarayonda kondan qazib olinayotgan gaz tarkibidagi qum, karroziya mahsulotlarini, kondensatlar, suv bug‘i va shu kabi mexanik qo' shimchalardan tozalanadi. Aks holda gaz tashiladigan quvir va boshqa jihozlarni yemirilishiga olib kelib, bir qancha salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Tabiiy gazlarni iste‘molchilarga jo'natishdan oldin uni quritib, og‘ir uglevadorodlardan tozalashdan tashqari, gaz hidini sezish uchun uning tarkibiga hid beruvchi kimyoviy birikmalar, vodorodlar qo'shish kerak bo‘ladi. Ko'p hollarda tabiiy gaz miqdori ko‘p bo‘lsa, uni istemolchilarga quvur transport orqali yetkazib beriladi. Barcha tashilayotgan gaz miqdorini aniq bilishimiz uchun biz gaz quvurlarini hisoblashni bilishimiz zarurdir. Bunga asosan gaz quvurlarining texnologik hisobi katta ahamiyat kasb etib, unga quvurning gidravlik hisobi ham beradi. Unga quvurlarda bosim yo‘qolishi, kompressorlar asosidagi masofa quvurlarni muqobil hisoblari, gaz quvurlarining o'tkazuvchanlik qobilyatini aniqlashtirish kiradi. Demak gaz quvurlarini hisoblash bizga qancha miqdordagi gaz tashilayotganini oson aniqlashimizga yordam beradi. Tabiiy gazlar karbonsuvchil va nokarbonsuvchilardan tashkil topgan bo‘lib, tabiiy gazlar qatlamda sof gaz holida, neftda erigan holda va suvda erigan holda uchrashi mumkin. Tabiiy gazlarning umumiy ko'rinishi C n H 2n+2 ko'rinishidagi ifodadan aniqlanib, metan gomologlari qatorida tashkil topgan bo‘ladi. Tabiiy gazlar tarkibidagi nokarbonsuvchil gazlardan azot (N 2 ), uglerod IV oksidi (CO 2 ), uglerod sulfida (H 2 S), inert gazlardan argon Ar, geliy He, krypton Kr, ksinon Xe, merkaptanlar (R 5 H) bo‘lishi mumkin. Tabiiy gaz tarkibiga kiruvchi metan gaz gomolotlari C 4 dan C 41 gacha boladi. Ya'ni quyidagilar metan-CH 4 , etan-C 2 H 6 , propan-C 3 H 8 , butan-C 4 H 10 . Demak C 5 dan C 9 gacha suyuq moddalar, C 10 -C 20 quyuq va C 20 dan yuqorilari esa qattiq moddalar hisoblanadi. Tabiiy gaz tarkibida eng yengil suyuq, karbonsuvchilar erigan holda ham uchrashi mumkin. Bular C 5 dan C 9 gacha bo’lib ,ular kondensatorlar deb ataladi. Tarkibida erigan kondensatorlar boTgan tabiiy gaz konlarni gazkondensat konlari deb yuritamiz. Tabiiy gazlar qanday konlardan olinayotganligiga va tarkibidagi kompanentlarning miqdoriga qarab tasniflanadi: l. Sof gaz konlaridan tabiiy gazlar. Bunday gazlarda yuqoridagi karbonsuvchilar deyarli bo‘lmaydi. Bu gazlar quruq ya'ni sof gazlardan iborat bo'ladi. 2. Neft bilan birga bo‘linadigan yo'ldosh gazlar. Yo‘ldosh gaz- neft tarkibida erigan tabiiy gaz bo" lib, qatlam va quduq konidan neft harakatlanib yer yuziga ko'tarilish davomida undan ajraladigan gazdir. Shuning uchun yo'ldosh gazlar tarkibida quruq gazlar ayniqsa metan CH 4 kam bo‘lib, etan, propan, butan kabi karbonsuvchilar ko'proq bo'ladi. 3. Gazkondensat konlaridan olinadigan tabiiy gazlar. Bu gazlar quruq gazlar va suyuq holdagi kondensatlar aralashmasidan iboratdir. Har uch guruhlardagi gazlar asosan metan+pentan (ya'ni CH 4 -C 5 H 12 ) komponentlarining miqdori bilan sarf qilinadi.Aslida biz barcha konlarni quyidagi sakkiz turga ajratishimiz mumkin. 4. Bu kon sof gaz koni bo" lib, bundagi gaz miqdori 100% ni tashkil etadi. Ya'ni Vr=l; 5. Bu kon neft hoshiyali gaz kondir. Bundagi tabiiy gaz miqdori 75% dan to 100% oralig'ida bo’lib, ya'ni 0,75<Vr <1 kabi bo’ladi. 6. Bunday konlar neftgaz konlari deyiladi. Bunday konlardagi tabiiy gaz miqdori hamma mahsuldor qatlam hajmining yarmidan to % qismiga bo'lgan hajmni o'z ichiga oladi, ya'ni 0,5<Vr<0.75. 7. Bu kon gazli neft konidir. Bunday konlardagi tabiiy gazning miqdori 25% dan yuqori va 50% dan pastda bo'lishi mumkin, ya'ni 0,25<Vr<0,5. 8. Bu konlar gaz shapkalari neft konlari deb atalib, bunday konlardagi tabiiy gaz miqdori juda kam yoki 25% dan ham kamroqni tashkil etadi, ya'ni Vr<0.25. 9. Bunday konlar sof neft konlari deyilib maxsuldor qatlamning hamma qismini neft egallagan bo'ladi, ya'ni tabiiy gaz umuman yo'q bo'ladi. 10. Bunday ko'rinishidagi konlar neft kondensat konlari deyiladi. Bunday konlarda tabiiy gaz, neft va konbdensatlar turli miqdorlarda uchrashi mumkin. 11. Bu turdagi konlar esa gazkondensatli konlar deyiladi. Bu yerda gazsimon karbonsuvchilar tarkibida erigan holda suyuq karbonsuvchilar, ya'ni tabiiy gaz tarkibidagi erigan holda suyuq kondensatlar mavjut bo"lib, ular butun mahsuldor qatlam hajmini egallab yotadi. Tabiiy gazlar ular tarkibidagi kompanentlar miqdoriga qarab quyidagi tasniflarga bo’lishimiz mumkin: 1) Metan miqdoriga ko'ra (hajm miqdoriga ko'ra %) Pastmetanli 0-30 Kam metanli 30-70 o‘rtacha metanli 70-90 Yuqori metanli 90-100 2) Og'ir gomologlar S miqdoriga ko'ra (hajm miqdoriga ko'ra %) Pastmiqdorli 0-3; Kam miqdorli 3-10; O‘rtacha miqdorli 30% dan ortiq. 3) Azot (Nr) miqdorga ko'ra (hajm hisobida %) Past azotli 0-3; Kam azotli 3-10; CTrtacha azotli 10-30; Yuqori azotli 30% dan yuqori. 4) Karbonat IV oksidli (CO2) miqdorga ko'ra (hajm hisobida %) Pastmiqdorli 0-3; Kammiqdorli 3-10; o‘rtacha miqdorli 10-30; Yuqori miqdorli 30% dan ortiq. 5) Vadorod sulfidning miqdoriga ko'ra (H2S) hajm hisobida % Oltingurgutsiz 0,001 gacha Kam oltingurgutli 0,001-0,3 o‘rtacha oltingurgutli 0,3-1,0 Yuqori oltingurgutli 1 dan ortiq. Tabiiy gazlarning bunday mufassal tasniflanishiga sabab, uning tarkibidagi kompanentlarning miqdoriga (kondensat CO 2 ) va H 2 S kabi moddalarning miqdoriga qarab konda tabiiy gazni tayyorlash inshootlari har xil bo‘ladi. Oltingurgutsiz va kam oltingurgutli konlarda tabiiy gazni oltingurgutdan tozalovchi inshootlar qurilmaydi. Tabiiy gazlarning asosiy fizikaviy xossalari. Tabiiy gazlarning asosiy fizikaviy xossalaridan konlarning loyiha ko'rsatkichlarini hisoblashda, gazlarni konda davlat standartlariga mos holda tayyorlashda va gaz ishlab chiqish korxonasi hamda gazni naqliyoti bilan shug'ullanadigan korxona orasidagi o'zaro hisob kitoblarda ishlatiladi. Shundan kelib chiqib tabiiy gazlarning asosiy fizikaviy xossalarini doimo nazorat qilish kerak bo‘ladi. Agar gazning bosimi, hajmi va temperaturasi o'zgarsa, uning asosiy fizik xossalari ham o'zgarishini ko‘rish mumkin. Demak gazning asosiy fizik xossalari bosim, hajm va haroratga bog‘liq ekan, shuning uchun ham gazning fizik xossalarini muntazam ravishda nazorat qilish kerak ekan. Tabiiy gazlarning asosiy fizikaviy xossalariga — molekulyar massasi M, gazning zichligi pr, gazning qovushqoqligi y, gazning kritik parametrlari (Pk , Tk), va gazning o‘ta siqiluvchanlik koeffitsienti Z kiradi. Zichlik yoki hajm birligidagi massa deb — moddaning tinch holatidagi massasini uning hajmiga bolgan nisbatiga aytiladi. Gazning oddiy fizik sharoitdagi ya'ni bosim P 0 =101325 Pa=0,101 MPa=l at va temperatura t=0°C dagi zichligini uning molekulyar massasi bilan aniqlash mumkin: bu yerda: M- gazning molekulyar massasi; 22,41-har qanday 1 kg gazning fizik sharoitdagi hajmi. Hisoblashlarda ko'pincha gazlarning nisbiy zichligi ishlatiladi. Gazning nisbiy zichligi deb — shu gazning zichligining havo zichligiga nisbatiga aytiladi. bunda: pgnis - gazning nisbiy zichligi; pg - berilgan gaz zichligi; ph = 1,293 havoning zichligi. Agar tabiiy gaz aralashmasining molekulyar massasi Ma aniq bo'lsa, aralashma zichligi quyidagicha bo‘ladi: Tabiiy gaz aralashmasining nisbiylik zichligi esa: Endi tabiiy gazlarning qovushqoqligi haqida gapiradigan bo'lsak, gazning qovushqoqligi uning zichligiga, molekulalarning o'rtacha tezligiga va erkin harakatlanish masofasiga bog'liq bo" lib, quyidagi ifoda bilan hisoblanadi: b irlikda o‘lchanadi. bunda; fl- gazning qovushqoqligi, p- zichlik, v - gaz molekulalarining o'rtacha tezligi, X - molekulalarning o'rtacha erkin harakatlanish masofasi. Gazning qovushqoqligi temperaturaga va bosimga bevosita bog‘liq bo‘lib, agar bosim oshsa gazning zichligi ham ortadi, molekulalarning o'rtacha erkin harakatlanish masofasi esa qisqaradi bundan kelib chiqib molekulalarning o'rtacha harakatlanish tezligi o'zgarmasdan qoladi deyishimiz mumkin. Shunday ekan bosim ortsa, gazning qovushqoqligi boshlang'ich davrda deyarli o'zgarmaydi, keyinchalik esa oshib boradi. Yuqori molekulyar massaga ega bo'lgan gazlarning (masalan atmosfera bosimi sharoitda) bosimi biroz kichik bo'ladi, temperatura ortishi natijasida gazning qovushqoqligi ortib boradi. Tabiiy gazlarning molekulyar og'irligi bilan qovushqoqlik o'rtasidagi bog‘liqlikka shu gazning tarkibida bolgan tajavuzkor gazlarning (masalan, azot, vadorod sulfid, uglerod IV oksid miqdori sezilarli darajada ta'sir ko'rsatar ekan. Tabiiy gazning atmosfera bosimi sharoitidagi qovushqoqligini quyidagi ifodadan aniqlash mumkin: bu yerda: Mg- tabiiy gazning atmosfera bosimida va berilgan temperaturadagi qovushqoqlik; ∆M1 - tabiiy gaz tarkibidagi azotning miqdorining qovushqoqlikka bo'lgan tuzatmasi; ∆M 2 -tabiiy gaz tarkibidagi vadorod sulfid miqdorining qovushqoqlikka bo'lgan tuzatmasi, ∆M3 -tabiiy gaz tarkibidagi uglerod IV oksidining miqdorining qovushqoqlikka bo'lgan tuzatmasi. Gazlarning holat tenglamalari—Mendelev-Klapeyron, Boyl-Marriot, Gey Lyussak, Sharl qonunlari gazlarning hajm, temperatura, bosim, gaz massasi kabi fizik ko'rsatkichlarning orasidagi o'zaro bog'liklarni quyida yoritib berishga harakat qilamiz: Bu qonunlarda real va ideal gazlar orasidagi farq ko'rsatilgandir, biz bunga to'xtalmay ayta olamizki real gazlar uchun eng asosiy ko'rsatgichlardan bin bo'lib, bu о‘tа siqiluvchanlik koeffltsienti hisoblanadi. O‘ta siqiluvchanlik koeffltsienti aniqlash uchun gazlarning kritik bosim va kritik temperaturasidan foydalanib keltirilgan bosim va keltirilgan temperaturasi aniqlanadi. Keltirilgan bosim va keltirilgan temperatura aniqlangandan so'ng maxsus hisoblashlar orqali gazlarning siqiluvchanlik koeffitsientini aniqlanadi. Gazlarning o'ta siqiluvchanlik koeffltsienti konlarning izlash tuzimida, shuningdek gaz qazib chiqarish tashkiloti bilan istemolchilar o'rtasidagi hisob kitoblarda ishlatiladi. Gaz holati tenglamasi tabiiy gazlarning fizik xossalarini aniqlashda ishlatiladi. Ideal gaz uchun bu holat Mendelev-Klapeyron tenglamasidir: PV= RT Tabiiy gazlar ideal gaz qonuniga bo'ysunmaydilar. Shuning uchun bu tenglama quyidagicha bo'ladi: PV =ZvR Z-o'rta siqiluvchanlik koeffitsienti. Bu bosim va haroratga bog'liq bo'lib, real gazlarning ideal gazlar qonunidan cheklanishini ko'rsatadi. O‘tа siqiluvchanlik koeffitsienti Z bir xil sharoitdagi real gazning hajmining ideal gaz hajmiga nisbatidir. Z=Vr/Vid Bu ko'rsatkich labaratoriya sharoitida aniqlanadi. Amalda esa uni aniqlash uchun G.Braun chizmasidan foydalaniladi. Bir komponentli gaz o‘zgarmas haroratda har xil bosimdalarda uch xil holatda bo‘lishi mumkin. Kiritik haroratda biz bosimni qancha oshirsak ham, gaz suyuqlikka aylanmaydi, demak bunday holada suyuqlik va gaz o'rtasida farq bo'lmaydi. Tabiiy gaz ko'p kompanentli sistema bo‘lgani uchun uning har bir kompanentiga kritik holatlarni topish imkoniyati ishni juda murakkablashtiradi. Shuning uchun Z koeffitsientni toppish vaqtida o‘rtacha kritik ko'rsatkich aniqlanadi. Bunga soxta kritik nuqta deyiladi. Ps.kr = ∑ u l=i P kri X bunda: Рkr va Tkr ichki kompanentning; TsJer = Σ1 u =i TkriX kritik bosimi va harorati; Xt - birinchi kompanentning aralashmadagi ulushi ( I ning bo'lagi bilan o'lchanadi). Braun chizmasidan foydalanish uchun soxta kritik bosim yoki haroratni tabiiy sharoitga keltirish kerak. Keltirilgan bosim bosim yoki haroratni tabiiy sharoitga keltirish kerak. Keltirilgan bosim yoki harorat quyidagicha bo'ladi: P k =P/P s.kr ; Tk=T/T s.kr Bu yerda P va T o‘ta siqiluvchanlik kaeffitsienti Z aniqlanishi lozim bo'lgan bosim va harorat. Agar gazning tarkibi aniq bo'lmasa soxta kritik bosim va harorat grafik orqali topiladi. Agar N 2 , H 2 S va CO 2 larning miqdori 15% dan ortiq bo‘lsa, bu grafikdan foydalanilmaydi. O‘tа siqiluvchanlik koeffitsientidan qatlamdagi gaz zahiralarini hisoblashda va umuman qatlamdagi bosim va haroratning o'zgarishini chamalashda va boshqa masalalarni hal qilishda foydalaniladi. Gazlar orasidagi suv bug'larining mavjudligi gazlar bilan suvlarning doimo birgalikda qatlam muhitida bo'lishligidir. Gazlardagi suv buglarining miqdori harorat, bosim va ularning tarkibiga bog'liq. Tarkibida mavjud suv bug'larining o'z gazda mavjud bo'lishi mumkin bo‘lgan eng ko'p bug' miqdoriga nisbati gazning nisbiv namligi deyiladi. Gaz gidratlari — ma'lum bir sharoitdagi bosim va haroratda gazlar molekulalari hosil qilgan kritik panjarasi orasidagi vodorod tufayli suv molekulalari ham kirib qolganda hosil bo‘ladigan va ba'zan shunday uyumlar hosil qiladigan to'planmalarga gaz gidratlari deyiladi. Bunday hollarda suvning solishtirma hajmi 1,26-1,32 sm3 /, ga yetishi mumkin, muzning solishtirma hajmi esa 1,09 sm3 /, ga teng bo'ladi. Demak, gidratning elementar bo'lagi gazva suvdan iboratdir. Gidrat holatida 1 hajmli suv 70-300 hajm gazni o'ziga bog'lashi mumkin. Gidratning hosil bo'lish jarayoni gazning tarkibiga, suvning holatiga hamda bosim va haroratga bog'liq. Bosim yoki temperaturaning o'zgarishi gidratning gaz yoki suvda ajralishiga olib keladi. Gazogidrat uyumlari— ma'lum bir termodinamik sharoitda qisman yoki butunlay gidrat holatida bo'lgan uyumlardir. Gidrat uyumlari hosil bo'lishi uchun o4kazmaydigan qatlam bo'lish shart, undan tashqari ular neft, gaz va suv bilan aloqada bo'lishi mumkin. Quduqlar bosimida gazogidrat uyumlari mavjudligini geofizik usullar bilan bilish mumkin. Bunday qatlamlar quyidagicha ta'riflanadi: PS ko'rsatkichli ko'lami oz, mikrogradient zond ko'rsatkichi yo'q yoki juda oz bo'lishi mumkin,ikkinchidan a~ aktivlik ko'rsatkichi yuqori bo'lishi mumkin, quduq devorida gelli po'stloq yo'q, aksariyat Pk ko'rsatkichi yuqori bo'ladi. Bunday qatlamlarni ishga tushirishda juda katta miqdorda gaz hosil bo'lishi, anchagina suv ham ajralishi mumkin. Qatlam bosimi uzoq muddatda davomida o'zgarmay qoladi. Masalan: СH 4 • H 2 O; C 2 H 6 • 8H 2 O; С 3 Н 8 •17Н 2 O; С 4 Н 10 •17Н 20 . Gaz tarkibidagi vadorodsulfid zararli qo'shimcha bo'lib, uning havodagi miqdori 0,01 ml.gr dan ortiq bo'lganda, ish zonalari uchun juda xavfli hisoblanadi. Gaz tarkibida uning bo'lishi metall va jihozlarni zanglashini tezlashtiradi va avariya holatlarini ko'paytiradi. Olinayotgan gaz tarkibida is gazining bo'lishi yonish issiqligini kamaytiradi. Qo'shimchalarning salbiy oqibatlarini hisobga olib, gazni iste'molchiga jo'natishdan oldin uni quritish, og4r uglevadorodlardan ajratish va boshqa qo'shimchalardan tozalash kerak bo'ladi. Bulardan tashqari gaz hidini sezish uchun uning tarkibiga hid beruvchi kimyoviy birikmalar — odorontlar qo'shiladi. Bu ishlarninmg hammasi bosh qurilmada joylashgan gazni kompleks tayyorlash qurilmalarida amalga oshiriladi. Jo'tishga tayyorlangan gazlarning tarkibi quyidagi tarmoq andozasiga javob berish kerak 1.1m 3 gazdagi mexanik qo‘shimchalarni og'irligi 0,003 gr (0,3 m 2 ) dan ortiq bo'lmasligi kerak; 2. 1 m 3 gazdagi vadorodsulfidning og‘irligi 0,2 m 2 oshmasligi kerak; 3. Hajm bo'yicha, kislorodning hajmiy ulushi 1% dan ortiq bo'lmasligi kerak; 4. Namlik bo'yicha, gazning shudring nuqtasi yozda 0 °C, qishda 5 °C dan katta bo'lmasligi kerak. Sovuq joylarda: yozda 10 0 C, qishda 20 °C dan katta bo'lmasligi kerak. Gaz tarkibidagi og'ir uglevadorodlarni ko'p hollarda fizik usul yordamida ajratib olmadi. Gaz tarkibidagi og'ir uglevadorodlarni ajratib olishning fizik usullariga kompressor, adsorbiya va past haroratli ajratish usullari kiradi. Gaz tarkibidagi og'ir uglevadorodlarni ajratishning past haroratli ajratish usuli keng tarqalgan usullaridan biridir. Bunda gaz va kondensatlarni ajratish past haroratli ajratkichda amalga oshiriladi. Buning uchun gaz va kondensat aralashmasining bosimi maksimal kondensat ajratish bosimigacha ko'tarilib ajratgichga kiritiladi, u yerda aralashmaning bosimi kamayadi va harorati pasayadi. Natijada, bu holatda og‘ir uglevadorodlarni gazdan ajratishi sodir bo'ladi. Quyidagi uning umumiy texnalogik chizmasi va jarayoni bayon etadi. Quduqlardan olingan gazlar, grossel shaybasi orqali, tomchi ajratuvchi past haroratli ajratgichga keladi. Drossel shaybasida gaz kondensat aralashmasining bosimi maksimal kondensat ajratish bosimigacha ko'tariladi va aralashmani harorati kamaytiriladi. Natijada ajratgichda gaz va kondensatning ajralishi sodir bo'ladi. Ajralgan gaz issiqlik almashinuvchi moslamaga keladi. U yerda harorat kamayib, bosimni moslab turuvchi drossel shaybasiga keladi va u yerda gazning bosimi maksimal kondensat bosimigacha ko'tariladi, keyin gaz vertikal ajratgichga tushadi. U yerda batamom gaz va kondensatning ajralish jarayoni sodir bo'ladi. Ajratilgan kondensat quvuriga, gaz esa gazni haroratini me'yorlovchi moslama orqali keying tozalashjarayoniga uzatiladi. Bu usul ya'ni tabiiy gaz tarkibidagi og'ir uglevadorodlarni past haroratli ajratgich qurilmasi yordamida ajratish usulidan ko'p korxonalarda jumladan „Shurtanneftgaz" U.Sh.K sida ham gazlar tarkibidagi kondensatni shu usulda ajratishdan keng foydalaniladi. „Shurtanneftgaz" U.Sh.K sida gazlar tarkibidan kondensatni past haroratli ajratish yordamida ajratishi quyida ko'rib chiqamiz: Tabiiy gaz dastlab, tayyorlash qurilmasida qisman og'iz uglevadorod va qatlam suvlaridan tozalangan gaz 9,8-10,1 MPa bosim va 50-64°C temperatura bilan birinchi bosqich ajratgichi (C-1201) ga tushadi. Birinchi bosqich ajratgichida kondensat va qatlam suvi sathi avtomatik ravishda ushlab turiladi. I- bosqich ajratgichida (kondensat va qatlamsuv) tabiiy gaz qisman suyuqlik va mexanik qo'shimchalardan tozalangan bo'lib, temperatura almashinuvchi moslama T-1201 ning quvur ichki qismiga tushadi. U yerda quvur orti qismidan qaytib kelayotgan toza sovuq gaz hisobiga uning temperaturasi +20,+25 0 C gacha sovutiladi. Sovutilgan tabiiy gaz 9,8-10,1 MPa bosim bilan II- bosqich ajratgichda suyuqlik va mexanik qo'shimchalardan tozalaqngan gaz C-1202 dan issiqlik almashinuvchi moslama T-1202 ning quvur ichki qismiga uzatilib, u yerda quvur osti qismidan kelayotgan sovuq gazni teskari oqimi tarzda ta'sirida -2, +2 0 C gacha soviydi. Gaz gidratlanishini oldini olish - Gaz soviganda muzlashini oldini olish maqsadida T-1202 ni quvur ichki qismiga 80% li DEG ni maxsus purkagich yordamida purkab tuziladi. T-1202 da -2,+2 °C gacha sovub chiqqan gaz 9,8-10,1 MPa bosim bilan rodusirovaniya-elektrirovaniya blokiga uzatiladi va u yerda bosim 5,6-5,72 MPa ga tushadi, hamda temperatura Joul-Tomson drossel effekti hisobiga -13 °C-18 °C gacha soviydi. -13°C-18°C gacha sovigan tabiiy gaz 5,6-5,7 MPa bosim bilan uchinchi bosqich past bosimli ajratgich C-1203 da tezlik va yo'nalish o'zgarishi hisobiga drossel effektiga binoan sovish natijasida suyuq moddalar to‘liq ajraladi. C-1203 tik silindrik idish bo"lib,gazni ko'rish joyida gazni suyuqliklardan ajratish uchun maxsus setka qo'yilgan bo‘lib, bu gaz oqimidagi suyuqliklarni to'liq ushlab qolishga mo'ljallangan. Quritilgan tabiiy gaz C-1203 ajratgichdan to'g'ri T-1202 ni quvurlararo bo‘limiga uzatiladi va u yerda kirish gazi harorati hisobiga 15°C, 25°C gacha qiziydi. T-1202 dan chiqqan quritilgan tabiiy gaz T1201 ni quvurlararo bo'limiga uzatiladi va u yerdan kirish gazi harorati hisobiga 40°C dan 50°C gacha qiziydi va umumiy quvur orqali keying bosqich gazga ishlov berish uchun ishlatiladi. I va II- bosqich ajratgichida ajralgan kondensat 9,8 dan 10,1 MPa bosim va 38°C dan 45°C harorat bilan kondensatni barqarorlashtirish qurilmasiga uzatiladi. Past temperaturali ajratish qurilmasidan chiqqan kondensat to'yingan DEG aralashmasi 5,6- 5,7 MPa bosim va -13°C dan -15°C harorat bilan DEG ni tozalash qurilmasiga uzatiladi. Tabiiy gazning kimyoviy tarkibi va fizik - texnik xossalari. Gazlar qazib olinishiga va fizik - kimyoviy xossalariga qarab ikkiga bo’linadi. 1. Tabiiy gazlar. 2. Sun'iy gazlar. Gazlar hozirgi zamonda shahar va qishloqlarning asosiy yoqilg'i hom ashyosi hisoblanib, u 3 guruhdagi tabiiy gazlarga bo'linadi: 1. Gaz konlaridan olingan gazlar (quruq gazlar) - tarkibi 98 % gacha metan (CH4) dan iborat; 2. Gazokondensat konlaridan olingan gazlar - tarkibi quruq gaz va kondensat aralashma (benzin, ligroin, kerosin) dan iborat; 3. Neft konlaridan neft bilan birga olinadigan yo'ldosh gazlar - tarkibida benzin bo'lgan gazli aralashma va propan - butanli fraktsiyalardan iborat. Ko'p hollarda tabiiy gazlar tarkibida, ularning sifatini buzuvchi aralashmalar bo'ladi, bular: uglekislota, oltingugurt vodorodi, azot va suv bug'i. Sun'iy gazlar suyuq va qattiq turdagi yoqilg'ilarga termik ishlov berish yo'li bilan hamda ko'mirni yer ostida gazlantirish yo'li bilan hosil qilinadi. Bunday gazlarning tarkibi asosan - uglevodorod oksidi, vodorod va azotdan iborat. Gazlarning asosiy ko'rsatkichlarini ularning harorati va bosimiga bogliq bo'lgan fizik xossalari harakterlaydi. Bir qancha gazlarning fizik xossalari 1.1.1- jadvalda keltirilgan (Novoselev V.F.) 1.1.1-jadval Gaz Molyar massa Gaz- doim Dj/(kgk) Krit harorat i Krit bosimi Mpa Krit zichligi Kg/m 3 Dinamik qovushqoqlik Koef. C da issiqlik sig’imi 0 0 C 0 0 C CH 4 16.043 528.7 82.1 4.649 162 10.2 10.7 2.17 C 2 H 6 30.07 281.9 32.1 4.954 210 8.77 9.39 1.65 C 3 H 8 44.082 242.0 100.4 9.005 12.3 0.993 C 2 H 4 28.016 302.6 147.1 3.394 311 17.1 16.4 1.058 Toza gaz, neft va gaz kondensat konlaridan olinadigan tabiiy gazlar metan gomologik qatori uglevodorodlari hamda uglevodorod bolmagan komponentlar: Azot (N 2 ) uglerod P-oksidi (CO 2 ), vodorodsulfid (H 2 S), inert gazlar (geliy, argon, kripton, ksenon) dan tashkil topgan bo'ladi. Uglevodorod molekulasi tarkibida uglerod atomlar soni 17 gacha yoki undan ortiq ham bo'lishi mumkin. Metan, etan va etilen normal sharoitda (RkO.lMPa va Tk273K) da real gaz holatda bo’ladi. Propan (C 3 H 8 ), propilen (C 2 N 6 ), izobutan (i - C 4 H 10 ), normal butan (n -C 4 H 10 ), butelen (C 4 H 8 ) lar atmosfera sharoitida bug‘ holatda (gaz holatda) yoki bosimini oshirsak suyuq holatga o'tadi. Ularni suyultirilgan uglevodorodlar deb ham atash mumkin. Izopentandan boshlab yuqorisi (17>n>5) atmosfera sharoitida suyuq holatda boladi. Ular benzin fraktsiyasi tarkibiga kiradi. Uglevodorod molekulasi tarkibida uglerod atomlari soni 18 dan yuqori bolsa atmosfera sharoitida qattiq holatda bo'ladi. Quruq gaz, suyultirilgan gaz va gazli benzin tarkibi quyidagilardan iborat: Komponentlar Aralashma Metan , etan, etilen. Propan, propilen, i-butan , n-butan, butelin. i-pentan, n-pentan, amilen, geksan. Quruq gaz. Erigan gaz. Benzin. 1. Gazning zichligi. Jismning zichligi deganda, shu jism tinch holatidagi og'irligining hajmiga nisbati tushuniladi. Normal fizik sharoit (0.1013 MPa va 273K) da gazning zichligini p0 quyidagi formula orqali aniqlanadi: P 0 =M/22,41 Bu yerda: M - molekulyar og'irligi. Agar gazning zichligi 0.1013 MPa bosimda berilgan bo‘lsa, boshqa bosimdagi zichligini (xuddi shu haroratda) ideal gaz uchun quyidagicha hisoblanadi: P=P 0 P/3.1013 Ko‘p hollarda gazga to'liq xarakteristika berish uchun uning havoga nisbatan zichligi aniqlanadi. Gazning nisbiy zichligi normal sharoitda havoga nisbatan zichligi quyidagicha topiladi: ∆ 0 =p 0 /1.293 Gaz aralashmasi tarkibi. Gaz aralashmasi, shu aralashma komponentlarining og'irlik va molyar kontsentratsiyasi bilan harakterlanadi. Gaz aralashmasi hajmiy tarkibi, molyar tarkibi bilan taxminan teng, shunday ekan 1 kmol gaz hajmi Avagodro qonuni bo'yicha bir xil fizik sharoitda bir xil songa teng, ya'ni 0.1013 MPa va 273K da 22.41m 3 ga teng. Gaz aralashmasiga harakteristika berishimiz uchun uning o'rtacha molekulyar og‘irligini, o'rtacha zichligini (kg/m 3 da) va havoga nisbatan zichligini bilishimiz kerak. Agar aralashmaning molyar tarkibi foizda berilgan bo‘lsa, unda o'rtacha molekulyar og'irligi quyidagicha aniqlanadi: Map=yl*M1+y2*M2......+yn*Mn/100 Bu yerda: yb y2.....y„ - komponentlarining molyar (hajmiy) ulushi. Ml, M2.......Mn - komponentlarning molekulyar og'irligi. Agar aralashma og'irlik tarkibi berilgan bo'lsa, unda o'rtacha molekulyar og'irligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: Bu yerda: gb g2......gn - komponentlarning og'irlik ulushi, % da. Aralashma zichligi Pap hisoblab topilgan Map orqali topib olinadi: Aralashmaning nisbiy zichligi quyidagicha topiladi: Bu yerda: pap, rsh - Hormal sharoitdagi gaz aralashmasi va havoning zichligi. Tabiiy gazga to'liq harakteristika berishimiz uchun, uning tarkibidagi og'ir uglevodorodlarni bilishimiz kerak. Gazning og'irlik tarkibi va molyar tarkibi berilgan bo‘lsa, og'ir uglevodorodlar miqdori quyidagi formula orqali aniqlanadi: Bu yerda g - gaz tarkibidagi og'ir uglevodorodlarning og'irlik ulushi, % da; Pap - gaz aralashmasi o'rtacha zichligi kg/m 3 ; u - gaz tarkibidagi og'ir uglevodorodlarning molyar ulushi, % da; p - berilgan og'ir uglevodorodlar zichligi kg/m 3 . Har bir gaz o'zining kritik bosimi (Pkr) va kritik haroratiga ega (TKr). Kritik harorat shunday haroratki, gaz kritik haroratdan yuqoridagi gaz suyuq holatga o'tilmaydi. Kritik bosim, bu minimal bosim bo'lib, kritik haroratda turgan gaz suyuqlanmaydi. Ayrim gazlarning ma'lum bir xossalarini keltirib o'tishimiz mumkin. 1.1.2.-jadval. Ko’rsatgichlar CH4 C3H6 C3H8 Qaynash harorati -161 -88.6 -42.1 Erish harorati -182.5 -183.3 -187.7 CTzicha alanga olish harorati 545-800 530-694 504-583 Gazning namligi ikki ko'rinishda ifodalanadi: nisbiy va absolyut namlik. Normal sharoitda bir metr kub quruq gaz tarkibidagi suv bug'ining miqdori uning qiymatini belgilaydi va quyidagicha aniqlanadi: Bu yerda: mc - suv bug'ining og'irligi, kg; Vr - quruq gaz hajmi, m . Berilgan aniq haroratdagi gazning haqiqiy absolyut namlik miqdorini, uning yuqori namlik miqdoriga bo'lgan nisbatiga gazning nisbiy namligi deyiladi va quyidagicha ifodalanadi. § 1.2. Tаbiiy gаzni meхаnik vа elektr usullаrdа tоzаlаsh. Gаz vа gаz kоndensаtli kоnlаrdаn qаzib оlinаyоtgаn mаhsulоt tаrkibi uglevоdоrоdlаrdаn tаshqаri tоg‘ jinslаri meхаnik zаrrаchаlаri, qаtlаm suvlаri vа meхаnik gаzlаrdаn ibоrаt bо‘lgаnligi uchun gаzni iste’mоlchigа yubоrilgаngа qаdаr tоzаlаnаdi. Tаbiiy gаz аrаlаshmаlаr tаrkibidаgi qаttiq yоki suyuq zаrrаchаlаrni аjrаtishdаn mаqsаd uning sifаt kо‘rsаtkichlаri tаlаblаrigа mоsligini tа’minlаsh, qimmаtbаhо mаhsulоtlаrni аjrаtib оlish yоki teхnоlоgik jаrаyоnlаr vа tizimdа qо‘llаnilаdigаn jihоzlаr ish qоbiliyatigа sаlbiy tа’sir etuvchi zаrаrli qо‘shimchаlаrni chiqаrib tаshlаshdir. Gаz-dispers аrаlаshmаlаri tаrkibidаn kаttik yоki suyuk zаrrаchаlаrni sаnоаt miqyоsidа аjrаtishdаn mаqsаd fаzа iste’mоlchigа yubоrilаyоtgаn tаbiiy gаz iflоsligini kаmаytirish, tаshilаyоtgаn gаzning tаrikibidаgi bоshqа mаhsulоtlаrni аjrаtib оlish yоki keyingi bоsqichdа qо‘llаnilаdigаn teхnоlоgik tizimlаrgа qurilmаlаr vа jihоzlаrning nоrmаl ishlаshini tа’minlаb beruvchi хоm аshyо mаhsulоtini yetkаzib berishdir. Neft vа gаz, kimyо vа tоg‘-kоn sаnоаtlаrining аsоsiy teхnоlоgik jаrаyоnlаridаn biri ifоslаngаn gаzlаrni tоzаlаsh jаrаyоni hisоblаnаdi. Shuning uchun, turli jinsli gаz sistemаlаrni аjrаtish neftgаzkimyо teхnоlоgiyasining dоlzаrb vа eng keng tаrqаlgаn yasоsiy jаrаyоnlаridаn biridir. Tаrmоq stаndаrtlаri tоvаr gаz tаrkibidаgi аlоhidа uglevоdоrоdlаrning аniq miqdоrlаrini ruхsаt etilgаn qiymаtlаrini о‘rnаtmаydi. Bu hоlаt turli kоnlаrning tаbiiy gаz хоm-аshyоsi tаrkibiy jihаtdаn hаr хilligi bilаn izоhlаnаdi. Mаgistrаl quvurlаrgа uzаtilаdigаn gаzlаrning аsоsiy sifаt kо‘rsаtkichlаri 1.2.1 - jаdvаldа keltirilgаn. Tаbiiy gаz хоm-аshyо kо‘rinishidаn tоvаr kо‘rinishigа keltirish uning tаrkibidаgi uglevоdоrоdlаr miqdоrining nisbаtini kаmаytirish bilаn bir fаzаli hоlаtini tа’minlаsh, uning tаrkibidаgi nоuglevоdоrоd qо‘shimchаlаrni аjrаtib оlish оrqаli erishilаdi. 1.2.1-jadval Tаbiiy gаz kо‘rsatgichlari normalari. N Ko’rsatgichlari Yoz oylari Qish oylari 1 Nаmlik bо‘yichа gаzning shudring nuqtаsi ≤ 0 2 Uglevоdоrоdlаr bо‘yichа gаzning shudring nuqtаsi ≤ 0 ≤ 0 3 1 m3 gаz tаrkibidаgi qо‘shimchаlаr mаssаsi, g: - meхаnik qо‘shimchаlаr - vоdоrоd sulfid - merkаptаnli оltingugurt ≤ 0,003 ≤ 0,02 ≤ 0,036 ≤ 0,003 ≤ 0,02 ≤ 0,036 4 Kislоrоdning hаjmiy ulushi,% ≤ 1 ≤ 1 Kоn аmаliyоtidа tаbiiy gаz bir fаzаli tаrkibigа erishish dоimiy bir teхnоlоgik jаrаyоnlаr оrqаli аmаlgа оshirilishi qiyinchiliklаr tо‘g‘dirаdi vа qо‘shimchа ishlоv berish usullаrining qо‘llаnilishini tаqаzо qilаdi. Mаsаlаn, gаzkоndensаtli kоnlаrni ishlаtishning охirgi bоsqichlаridавtаrmоq stаndаrtlаri tаlаblаrigа jаvоb berаdigаn tоvаr gаz оlish uchun sun’iy rаvishdа sоvutish qurilmаlаridаn аsоsiy binоning о‘zidа fоydаlаnishgа tо‘g‘ri kelаdi. Tоvаr gаz zаruriy kо‘rsаtkichlаrini tа’minlаsh hаr bir kоnning о‘zidа аmаlgа оshirilishi iqtisоdiy jihаtdаn sаmаrаdоrlikgа egа bо‘lmаydi. Shuning uchun gаzni tаyyоrlаsh qurilmаlаri vа teхnоlоgik jаrаyоnlаrini bаzаviy kоnlаrdа аmаlgа оshirish mаqsаdgа muvоfiq bо‘lаdi. Tаbiiy gаz tаrkibidаgi suyuq uglevоdоrоdlаr vа bоshqа qо‘shimchаlаrning ruхsаt etilgаn qiymаtlаri tо‘g‘risidа qаbul qilingаn birlik tizim hоzirgi pаytdа yо‘q. Ulаrning qiymаtlаri gаzni tаyyоrlаsh teхnоlоgiyalаrning qо‘llаnilish dаrаjаsi bilаn belgilаnаdi. Аgаr gаzni pаst hаrоrаtli shаrоitlаrdа qаytа ishlаsh zаrurаti tо‘g‘ilsа uning tаrkibigа bо‘lgаn tаlаb оshib bоradi. Tаbiiy gаzlаrni tаshish vа qаytа ishlаshdа sаnоаt miqyоsidа chаng hоsil bо‘lishining mаnbаlаri: kаttik jismlаrni meхаnik mаydаlаsh (yeyilish, ezilish, yemirilish vа bоshqа shukаbilаr), yоqilg‘ilаr yоnishidа (kul hоsil bо‘lishi), bug‘lаr kоndensаsiyalаnishidа, hаmdа gаzlаrning о‘zаrо kimyоviy tа’siri nаtijаsidа kаttik mаhsulоtlаr hоsil bо‘lishi, tаbiiy gаzlаrni quvurlаr оrqаli tаshishdа metаll sirti bilаn ishqаlаnishi nаtijаsidа yemirilish mахsulоtlаrining hоsil bо‘lishi jаrаyоnlаri kаbilаr hisоblаnаdi. Оdаtdа, chаnglаr tаrkibidа о‘lchаmi 3...100 mkm bulgаn kаttik, zаrrаchаlаr mаvjud bо‘lаdi. Shuningdek tаbiiy gаz tаrkibidа suv bо‘g‘lаri mоlekulаlаri bо‘lishi ulаrning kоndensаsiyalаnishi nаtijаsidа 0,001... 1 mkm о‘lchаmli mаydа suyuqlik tоmchilаri hоsil bо‘lishigа оlib kelаdi. Tаbiiy gаzlаrni uning tаrkibidаgi qо‘shimchаlаrdаn tоzаlаshdа аsоsаn quyidаgi usullаrdаn fоydаlаnilаdi: Gаzlаrning tаrkibidаgi zаrаrli qо‘shimchаlаrdаn tоzаlаshning quyidаgi usullаri mаvjud: - оg‘irlik kuchi tа’siridа chо‘ktirish (grаvitаsiоn tоzаlаsh); - inersiya kuchlаri tаsiridа chо‘ktirish, ya’ni mаrkаzdаn qоchmа kuchlаr; - filtrlаsh; - suyuqliklаr yоrdаmidа tоzаlаsh; - elektrоstаtik kuchlаr tа’siridа chо‘ktirish. Keltirilgаn usullаrdаn gаzlаrni оg‘irlik kuchi tа’siridа chо‘ktirish vа inersiya kuchlаri tа’siridа chо‘ktirish usullаri yоrdаmidа аsоsаn sаnоаt miiyоsidаgi gаzlаrni tоzаlаshdа tаbiiy gаz tаrkibidаgi yirik zаrrаchаlаrni аjrаtib оlishdа qо‘llаnilаdi. Chunki хаr ikkаlа usuldа hаm gаz-dispers аrаlаshmаsidаgi zаrrаchаlаrning оg‘irligi vа mаssаsi qаnchаlik dаrаjаdа kаttа bо‘lsа ulаrning о‘z оg‘irligi tа’siridа grаvitаsiоn chо‘kishgа mоyillik dаrаjаsi shunchаlik dаrаjаdа оshib bоrаdi. § 1.3. Klaus usulida gaz tarkibidagi qoldiq gazlarni tozalash. Klaus jarayoni keng kulamda sanoatda gazlarni tozalashda foydalaniladi. Bu jarayonni xossa xususiyatlari shundan iboratki, asosan vodorod sulfidni elementar oltingugurt olishda ishlatiladi. Bu jarayonlar vodorod sulfid kislorod hamda oltingugurt IV-oksid ta‘sirida o‘tkaziladi. Katalizator o‘rnida (A1203) va boshqa bir qancha metallar ta‘sirida o‘tkaziladi. Vodorod sulfidni oksidlash jarayonida elementar oltingugurt olishda qo‘shimcha oltingugurt IV-oksid vodorod sulfid bilan o‘zaro ta‘sirlashadi. Bu jarayon kuchli ekzatermik bo‘lib termadinamik jihatdan qaytar reaksiyaga olib keladi. Oltingugurtning hosil bo‘lish jarayoni qanday sxemada o‘tkazilishiga bog‘liq. Sanoatda Klaus jarayonini tuzilishi birinchi navbatda vodorod sulfid gaz kislotali xossaga ega ekanligini va boshqa qo‘shimcha komponentli qayta ishlashni masalan, uglevodorolardan S02 olishlarni ta‘minlaydi. Klaus jarayonidagi sxemada pech ichida vodorod sulfidni barqaror yonishini ko‘rsatadi. Bu jarayon quyida 1- rasmda ko‘rsatilgan. Vodorod sulfid 50% dan kam bo‘lganda ularning hosil bo‘lishi oltingugurtning chiqishi kam bo‘ladi. hosil bo‘ladigan gazlar 2/3 hajmda aralashishi kerak. Bu jarayondan so‘ng katalitik reaktor ichida (H2S S02) vodorod sulfid bilan oltingugurt IV-oksid 2 hajmdan aralashishi kerak. Agar vodorod sulfidni hajmi 30%dan kam bo‘lsa, yonish jarayoni chidamli bo‘lmas ekan. Yangi usulda vodorod sulfidni yonish jarayonlari shundan iboratki bunda uncha katta temperaturada maxsus katalizatordan foydalaniladi. Bu variantda Klaus jarayonida kuchli issiqlik ajralishini va termadinamik qiyinchiliklardan xalos bo‘ladi. Bu usulni ustunligi shundan iboratki ikki reaktor urtasidagi jarayon 330°C dan oshmaydi va qiyinchiliklarni kamaytiradi. b)Oltingugurt olish texnologiyasi. Vodorod sulfid bilan oltingugurt IV-oksid o‘zaro ta‘siridagi jarayonda termodinamik jihatdan qaytar reaksiya bo‘lib, ularning bir qismi to‘liq ishlatilmasdan qoladi. Bu qoldiq gazlarning bir qismi oltingugurt tomchilari va uni parlari COS, S2 ham azotlardan tashkil topgan bo‘ladi. Oltingugurt IV-oksidni konsentratsiyasi Klaus ustanovkasini ishlash sxemasiga ish rejimiga tug‘ridan tug‘ri bog‘liq bo‘ladi. Qoldiq gazlarning tarkibi quyidagilardan iborat. Hajm % 1) H 2 S SO 2 ---------------------0,5-1,8 2) S-----------------------------0,05-0,3 3) COS+CS 2 ------------------- 0,04-0,16 Oldingi vaqtda qoldiq gazlar bilan oltingugurt IV-oksid ko‘rinishida yoqib atmosferaga chiqib ketar edi. Bu atmosferani va ekologiyani buzilishiga olib kelar edi xamda katta mikdorda issiklik kerak bular edi. Temperatura taxminan 800- 950°C gacha bo‘lar edi. Klaus ustanovkasi orqali qoldiq gazlar tozalash bu atmosferaga chiqayotgan gazlarni yuqotishdan iborat, bu yashayotgan va biz nafas olayotgan havoni tozalashdan iboratdir. Bu metod quyidagi prinsiplarga amal qiladi: 1) Oltingugurt IV-oksidini to‘liq yonishi keyinchalik uni suvli eritmalarga yuttirish (Akvaklaus jarayoni). 2) Vodorod sulfid bilan oltingugurt IV-oksidni uzaro ta‘sirini kattik katalizatorlar ishtirokida o‘tkazish (sulfrin va maksisalf) hozirgi vaqtda keng ko‘lamda ishlatiladigan va tajribalardan kelib chiqqan holda qoldik gazlarni tozalash metodi sulfrin jarayoni muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon asosan vodorod sulfid bilan oltingugurt IV-oksidlarni kattik katalizatorlar yuzasiga 125 - 150°C yuttirishdan iborat. Bunga alyuminiy III-oksid ishlatiladi. Bu metodni birinchi marta 1971- yilda Fransiyada Pake tomonidan yaratilgan. Bu metodda ya‘ni Klaus apparatidagi qoldiq gazlarni tozalash kuchi 1000t (bir sutka ichida) iboratdir. Sulfrin jarayoni Klaus jarayonidan farqi shundaki, o‘zaro ta‘sir reaksiyadagi ya‘ni vodorod sulfid bilan oltingugurt IV-oksidni ta‘siridagi jarayonda reaksiya ko‘proq oltingugurt hosil bo‘lish nuqtai tomonidan hosil bo‘ladi. Bu elementar oltingugurt olishga qulaylik tug‘diradi. Ayniqsa kimyoviy muvozanat ham oltingugurt hosil bo‘lish tomonga siljiydi. Ustunlik tomoni shundaki hosil bo‘ladigan oltingugurt to‘liq hosil bo‘ladi. Oltingugurt katalizatorlar ustida hosil bo‘ladi. Aktivligini oltingugurtni kamaytiradi. Bu jarayonlar avtomatik holatda bajariladi. Adsorbsiya va desorbsiya jarayoni 24-48 soat oksid alyuminiyni qaytarish sifatida sulfrin metodida ishlatilishi vodorod sulfid va oltingugurt IV oksidlarni to‘liq reaksiyaga kirishtirib oxirida hattoki katalizator aktiv adsorbent rolini yuqori ta‘minlaydi. Bu jarayon 150oCda o‘tadi. Keltirilgan rasmda sulfrin metodi bo‘yicha qoldiq gazlarni tozalashni alyuminiy katalizator ishtirokida siklosonlar 135°C berilgan. Bitta reaktor oltingugurtni adsorbsiyalaydi, ikkinchi reaktor esa gazslarni tozalaydi. Bu jarayon yuqori temperaturada o‘tadi. Maksisalf asbobi ham qoldiq gazlarni kondensat orqali ikkinchi ajraluvchi joydan Klaus asbobiga yetkazib beradi. Fransiyaning neftni qayta ishlash institutida Klauspol-1500da ham Klaus reaksiyasiga asoslanadi. Bu ham termodinamik muvozanatni oltingugurt hosil bo‘lish tomonga siljitadi hamda bosimda pasaytirishga olib keladi. Temperatura 120-122°C ni tashkil etadi. Bosimi atmosfera bosimiga yaqin bo‘ladi. Bu jarayonda katalizator polietilenglikol molekulyar massasini 400 ga teng bulganda erituvchidan foydalaniladi. Bu erituvchi past bosim beradi. Erituvchidan foydalanishni sababi uzoq vaqt bir xil bosimdan foydalanishga erishishni ta‘minlaydi. Bunda katalizator sifatida ko‘pincha quyidlagilardan foydalaniladi: osh tuzi, YU sulfokislota. Bu jarayon ikki bosqichda o‘tadi. 1) suyuq fazada vodorod sulfid bilan oltingugurt IV-oksidni erish jarayoni. 2) erituvchi bilan oltingugurt IV-oksid va vodorod sulfidni erishi. Bunda oltingugurt 99,9% tashkil qiladigan toza oltingugurt olinadi. Bundan tashqari, 1972- yilda Shell ham qoldiq gazlarni tozalashda Klaus jarayonida o‘zini firmasini tashkil qilib, bunda oltingugurt IV-oksididan oltingugurt olish 99,5% tashkil kilishni taklif etdi. Bu metod bo‘yicha ishlash 1983-yilga kelib dunyo bo‘yicha 85 ta ustanovka yaratildi. Klaus ustanovkasida gazlarni qizdirish 300°C gacha boradi. Hamma gazlar to‘liq vodorod bilan gidridlab kobolt-molibden katalizatorlar ishtirokida vodorod sulfid bilan birikadi va oltingugurtga aylantiriladi. Olingan mahsulot qishloq xo`jaligi uchun miditsina uchun zarur mahsulot hisoblanadi. Hamda atmosferani tozalashga yordam beradi. 1.3.1-rasm . Klaus sxemasini klassik jarayoni. 1-separator; 2- reaksiya utadigan pech; 3-muzlatgich; 4-konverter; 5- ikki marta kizdiriladigan joy; 6-kondensator; 7-oltingugurt uchun chuqurlik; 8-kompressor; 9- oltingugurt uchun nasos. I-kislatali gaz, II-suv, III-havo, IV-yuqori bosimli park, V- qozondagi suv, VI-past bosimli par, VII-qoldiq gaz, VIII-suyuq oltingugurt 1.3.2-rasm. Sulfrin metodi buyicha Klaus jarayonidagi gazni tozalashni sxemasi 1- 2- 3-A1203 oksid bilan aktivlashgan reaktorlar; 4-gaz puflagich; 5- qizdirgich. § 1.4. Tabiiy gazni qazib olishdagi texnologiyalar. Quduqda ishlatish quvurlar tizmasini mahsuldor qatlamning kerakli chuqurlikkacha tushirilib sementlangan quduq tuzilishi kam harajatliligi uchun ko’p qo’llaniladi. Mahsuldor qatlam otish natijasida teshik hosil qilish jarayoni teshish (perforasiya) jarayoni deb atalsa, teshishda qo’llaniladigan apparat perforator deb ataladi. Mustahkamlovchi quvurlar tizmasi va sement halqasida teshik hosil qilish uchun to‘rtta usuldan foydalaniladi: O‘qli, torpedali, kumulyativ va suv qum aralashmasi bilan teshish. O‘qli perforatorlarning quyidagi turlari mavjud: 1) o‘qlari bir vaqtda otiladigan perforatorlar, bunda mahsuldor qatlamni teshish barcha o‘qlar bir vaqtda otilib, mahsuldor qatlam teshiladi. Bu usul mustahkam qalin qatlamli quduqlarda qo‘llaniladi; 2) o‘qlari ketma – ket otiladigan perforatorlar, bunda birinchi o‘q otilgandan keyin ikkinchi o‘q otiladi. Bu usul mustahkamlovchi quvurlarni zararlanishi (yoriq hosil bo’lishi) ni oldini olish uchun qo‘llaniladi; 3) terib otuvchi perforatorlar bunda kerakli oraliqlarni navbatma – navbat otish uchun qo‘llaniladi. Bu usul qalin bo‘lmagan qatlamlarni ochish uchun ishlatiladi. O‘qli perforatorlar 65, 80 va 98 mm diametrda ishlab chiqariladi. Tizmani teshishda 11 – 12,7 mm li o’qlardan foydalaniladi. O‘qli teshgichning kamchilik tomoni barcha otishlar har doim ham tizmani tesha olmaydi. Ayrim otishlarda energiyaning tezda yo‘qolishi natijasida tizmani teshib o‘tmaydi. O‘qli perforatorlarning markasi APX–84 va APX–98, PP3. Kumulyativ teshish usulida mahsuldor qatlam kumulyativ zaryad yordamida teshiladi. Portlashi natijasida hosil bo‘lgan portlovchi modda tezligi 8000 m/s gacha bo‘ladi. Kumulyativ peforatorlar korpusli va korpussiz perforatorlarga bo‘linadi. Korpusli perforator bir qancha zaryadlar joylashtirilgan germetik yopiq korpusdan tashkil topgan bo‘lib uni ko‘p marta ishlatish mumkin. Korpusda kumulyativ zaryad, detanatsiya hosil qiluvchi shnur va portlovchi patron joylashgan bo‘ladi. Bunday perforatorlar 10 va 20 zaryadli bo‘lib, markasi PК–103, PКS105DU. 1.4.1- rasm. PКS105DU markali korpusli perfaratori: 1 – portlovchi patron; 2 – detanatsiya shnuri; 3 – kumulyativ zaryad; 4 – elektr simi. 1.4.2-rasm. PК105–E markali perforator. Kumulyativ perforatorlarining texnik tavsifi. 1.4.1-jadval. Ko’rsatgichlari Korpusli perforatorlar Korpussiz perforatorlar PК85DU PК105DU PNКТ73 PNКТ73 PКО 73 PКО 89 PКОТ73 PКОТ89 PКS80 PКS10 5 PR 43 PR 54 КPR U65 Tashqi bosim, kg/sm2 800 1000 450 1200 800 800 800 Muhim harorati 180 170 180 180 100 150 150 Quvurning eng muhim ichki diametri,mm 98/118 96/118 96/118 96/118 96/118 50/62 76 Perforatsiya uzunligi,mm 95-145 155-250 155- 250 155-250 155- 250 165- 275 200 Perforatsiya diametri, mm 8 12 12 12 12 10 9 Korpussiz teshgichda har bir zaryad alohida germetik qobiq bilan mustahkamlangan bo‘lib, bu portlash vaqtida yoriladi. Korpussiz perforatorlar KPR–50, KPR–65, KPR–84 va KPR–100 markali turlari mavjud. Teshish usullarini tanlashda perforatorlarni xususiyatlarini bilishimiz shart. O‘qsiz perforatorlarni qattiq tog‘ jinslaridan tuzilgan quduqlarda ishlatish yaxshi natija beradi; O‘qli perfarator uncha qattiq bo‘lmagan tog‘ jinslaridan tuzilgan qatlamni teshishda qo‘llaniladi. Snaryadli teshish usuli qattiq va kam o’tkazuvchan tog’ jinslarida qo’llash yaxshi natija beradi. Otilgan o‘q va snaryadlar tizmani deformatsiyalaydi va sement halqa va qatlamlarda yoriq hosil qiladi. Namuna o`lchamli perforatorlarni tanlash. Namuna o`lchamli perforatorlarni ishlatish tizimning sementli qobig‘ining holatiga; mustahkamlash quvuriga; suyuqlik xossasiga quduqni to`ldiruvchi suyuqlikka quvurlardagi to`siqlarni mavjudligida; SNCh va GNCh larning holatiga va tizim soniga; berkituvchi qatlam va quduqdagi termobarik sharoitga va qatlamni qalinligi kabi omillarga bog‘liq ravishda tanlanadi. Birinchi navbatda quduqlardagi termobarik sharoitlarda qo`llanishi mumkin bo`lgan perforatorlarning guruhi tanlanadi. Quyida keltirilgan sabablarga muvofiq tanlangan perforatorlardan ba`zilari chiqarib tashlanadi: – sement qoplamasining qoniqarsiz holatida, SNCh yoki GNCh ga yaqin joylashganda; – perforatorlar va mustahkamlaovchi quvur devori oralig‘idagi masofa yetarli bo`lmaganda. – quduqning qiyalik burchagi katta (hamma perforatorlar kabelda tushiriladigan kichik o`tish qiymatida quduqni egrilanishi 0,7 radiandan katta) bo`lganda; – qatlam oralig‘ida zararli ta`sir etuvchi komponentlar (maslan H2S, S va shu kabilar) bo‘lgan hollarda. Otuvchi perforatorlar bilan mustahkamlash tizmasi devori oralig‘idagi minimal ruxsat etilgan oraliqlar 1.4.2-jadval. Perforator turi Perforatorlar diametri yoki ko`ndalang o`lchami, mm Quduqdagi suyuqlikning zichligi, kg/m3 Minimal oraliqlar, mm PК 800-105 <1300 13 1300-1500 15 PКО, PКАТ 73–89 ≤1500–1500/23 22 23 PО 43–54 ≤100 25 7-8 КPRУ 65 >1000 11 PVКТ,PVТ 70-73 800–2300 23 Mahsuldor qatlamni ochishda torpedali teshish usuli yaxshi samara beradi. Unda snaryad yordamida teshiladi, snaryad mahsuldor qatlamni yorib kiradi va portlaydi g‘ovak va yoriqlar hosil qiladi. TPK–22 va TPK–32 «torpedniy perforator Kolodyajnogo» markali perforator ishlatiladi. Perforatorning tashqi diametri 100 mm bo‘lib diametri 127 mm li quduqlarda qo’llaniladi. 1.4.3-rasm.Torpedali perforator: 1–kamera; 2–sterjen; 3–snaryad; 4–stvol; 5– pastki flanes; 6–elektrozapl; 7–rezina quvurcha; 8–kabel; 9–yuqori flanes; 10–bolt. Quduq tubi mahsuldor qatlamni ochishda "suyuqlik–qum" teshgichdan foydalaniladi. "Suyuqlik–qum" teshgichi qalin devorli korpusdan tuzilgan bo`lib, unga teshik diametri 3 mm bo`lgan abraziv chidamli materialli kalta quvur buraladi. "suyuqlik–qum" perforator quduqqa nasos kompressor quvuri orqali tushiriladi. Teshishni boshlashdan oldin NKQ lari orqali shar tashlanadi. Bu shar perforatorning o`tuvchi teshigini berkitadi. Undan keyin AN–500 yoki AN–700 nasos agregati bilan NKQ orqali quduqqa qumli suyuqlik haydaladi. Haydalgan qumli – suyuqlik faqat qalin kalta quvur orqali chiqadi. Qum – suyuqlik kontsentratsiyasi 50–100 kg/m3, kvars qumining diametri esa 0,3–0,8 mm. Kalta quvurdan chiqqan qumli suyuqlik katta tezlikda abraziv oqim hosil qiladi. Qisqa vaqt davomida mustahkamlash quvurlarida, sement toshida va tog’ jinsida teshik teshilib, quduq ustuni mahsuldor qatlam bilan ulanadi. 1.4.4-rasm. Suyuqlik – qum perforatori: 1 – dumli pero; 2 – korpus; 3 – sharikli klapan; 4 – kalta quvurchani ushlab turuvchi; 5 – каlta quvurcha; 6 – bekitib qo‘yuvchi. Kalta quvur diametri, ularning soni va haydaladigan suyuqlikning tezligiga bog’liq holda teshilgan teshikning chuqurligi 40–60 mm gacha yetadi. Bunda sement toshining germetikligi ta`minlanishi kerak. "Suyuqlik – qum oqimli" usul bilan teshishda quduq ustida 40 MPa bosim hosil qilinadi. Bitta nasadkada qumli suyuqlikni haydalish darajasi 3–4 l/sek, nasadkada oqimning hajmiy tezligi 200– 300 m3/kun, bosimlar farqi esa 18–20 MPa gacha yetadi. Bitta oqimni perforatsiya qilish 15–20 minut davom etadi. Berilgan oraliq teshilgandan so`ng perforator ko`tariladi va navbatdagi oraliqqa o`rnatiladi va jarayon takrorlanadi. "Suyuqlik– qum oqimli" teshgich nasos kompressor quvurni va burg’ilash quvurlarini kesishda, sement stakanini va qumli toshli qattiq tiqinlarni buzishda, hamda qatlamda yoriqli teshiklarni hosil qilishda qo`llaniladi. Teshishning bu usuli quduq devoriga yo‘naltirilgan maxsus teshgich uchligidan suyuqlik qum aralashmasi katta tezlikda harakatlanishidagi kinetik energiyasi va devorni yemirish xususiyatiga asoslangan. Qisqa vaqt ichida mustahkamlovchi quvurlar tizmasi, sement halqa va qatlamda teshik yoki ariqcha simon kanal hosil qiladi. Suyuqlik–qum aralashmasi quduq usti atrofiga o‘rnatilgan nasoslar yordamida nasos kompressor quvurlari bo‘ylab teshgich uchligiga yo‘naltiriladi. Bu usul yangi burg‘ilangan quduqlarda mahsuldor qatlamni teshishda hamda ishlatish quduqlarining mahsuldorligini oshirish uchun teshishda ishlatiladi. Suyuqlik qum aralashmali teshish usulidan quduqda bir qator ishlarni bajarishda ham qo‘llaniladi: – quduqda mustahkamlovchi quvurlar tizmasini, NKQni, burg‘ilash quvurlar tizmasini teshishda; –quduqdagi metall, sement stakanlarini va qattiq qumli tiqinlarni buzishda; –quduq tubi atrofini kengaytirishda. II BOB. TABIIY GAZ VA UNI KONVERSIYLASH JARAYONIDA HOSIL BO’LADIGAN MAHSULOTLAR. § 2.1. Tabiiy gazni konversiylash usuli bilan vodorod olish. Ayni vaqtda dunyo miqyosida tabiiy gaz zahiralari 144 trln.m3 ni, O‘zbekistonda 2 trln. m3 ni tashkil etadi. Hozirgi vaqtda sanoatda ko‘pgina muhim mahsulotlar (xlorsaqlovchi erituvchilar, uglerod sulfid, sianid kislota va boshqalar) metandan sintez qilib olinadi. Metanning suv bug‘lari bilan katalitik konversiyasi vodorod va sintez-gaz olishning aso-siy usulidir. O‘z navbatida sintez-gazdan turli xil kislorod saqlovchi birikmalar (metanol, formaldegid, sirka kislota, etilenglikol); olefin-lar, uglevodorodlar, motor yonilg‘isi va boshqa mahsulotlar olinadi. Hozirgi vaqtda seolitli katalizatorlar ishtirokida tabiiy gaz, neft yo‘ldosh gazlari va gaz kondensatlaridan motor yoqilg‘ilari hamda aromatik uglevodorodlar olish bo‘yicha qator ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Reaksiya seolit saqlovchi katalizator ishtirokida boradi. Metanni qayta ishlash usullari: birinchisi metandan sintez-gaz olish va u asosida kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish; ikkinchisi metanni oksikondensatlab-etilen olish; uchinchisi metanni kislorod saqlovchi mahsulotlargacha bevosita katalitik oksidlash. Metanni konversiyalab sintez-gaz olishning uchta muqobil usuliga to‘xtalamiz. I. Metanni konversiyalab sintez-gaz olish usullari: Suv bug‘i bilan konversiyalash: CH 4 + H 2 O ↔ CO + 3H 2 ; ∆H298=206 kj/mol ; T = 700-9000C; kat:Ni Uglevodorodlarning bug‘li konversiyasini o‘tkazishning quyidagi kamchiliklari mavjud: o‘ta kuchli qizdirilgan suv bug‘larining tannarxi qimmatga tushishi; ortiqcha miqdorda CO 2 ning hosil bo‘lishi. H 2 : CO = 3:1 tarkibli sintez gaz ammiak sintezi uchun qulay bo‘lib, Fisher-Tropsh usuli bo‘yicha metanol, sirka kislota va uglevodorodlar sintezi uchun qulay emas. Kislorod bilan parsial oksidlash CH 4 + 1/2O 2 ↔ CO + 2H 2 ∆H298=-35,6 kj/mol Kislorodli konversiyaning kamchiliklari quyidagilardan iborat: kislorodning tannarxi qimmatligi; ortiqcha miqdorda CO 2 ning hosil bo‘lishi. Karbonatli konversiya CH 4 + CO 2 ↔ 2CO + 2H 2 ∆H298 = 247 кж/моль Karbonatli konversiya quyidagi qiyinchiliklar tug‘diradi: jarayonning yuqori ekzotermikligi; katalizatorning kokslanishi: CH 4 ↔ C + 2H 2 ∆H298 = -83,3 kj/mol Karbonatli konversiya uzoq vaqt ishlovchi barqaror katalizator yaratilmaganligi sababli hanuzgacha sanoatda joriy etilgan emas, ammo CO 2 ni yo‘qotish nuqtayi nazardan muhimdir. Metanning karbonatli konversiyasi «parnik effekt»ini chaqiruvchi ikki xil ikkita gazning birdaniga foydali maqsadlarda ishlatilishi bilan ham istiqbolli usul bo‘lib, muhim ekologik va iqtisodiy ahamiyatga ega. Bu usulning yana bir qulayligi shundan iboratki, metanni karbonatli konversiyalash jarayoni odatdagi atmosfera bosimida (0,1MPa), 650- 8000S da o‘tkaziladi. Energetik va ekologik muammolarni yechishning yana bir yo‘li bu karbonatli va kislorodli konversiyalarning kombinatsiyalaridan (CH 4 + CO 2 + O 2 ) foydalanishdir. Bu kombinatsiyalangan usul ishlatilganda CO + H 2 aralashmasini istalgan nisbatda olish mumkin. Bundan tashqari bu usul qo‘llanilganda koks hosil bo‘lish muammosi ham hal etiladi. II. Metandan etilen olishning muhim 3 yo‘li: Tabiiy gazni suyuq yoqilg‘ilarga aylantirishning hozirgi an’anaviy usuli ko‘p bosqichli bo‘lib, yuqori harorat va yuqori bosim ostida boradi. Bu jarayonni sanoatga joriy etish katta mablag‘ sarflash bilan bog‘liq. Metanni oksixlorlab metilxlorid olish: Metanni oksixlorlash reaksiyasi atmosfera bosimida 550-4200 0 Cda boradi. CH 4 :HCl:O 2 =12:2:1; hajmiy tezlik 8100 l/l∙kat∙soat; r= 1,8sek. Vkat=14 Vkat sm3 Metil xloridning olefinlarga aylanishi: nCH 3 Cl →C 2 H 4 + C 3 H 6 + C 4 H 8 + nHCl Katalizator-SAPO-34; metil xlorid konversiyasi-80%; etilen va propilenga nisbatan selektivlik 80-85 %; temperatura -420-450 0 C. Ikkinchi usul bo‘yicha etilen olish quyidagi reaksiyalarga asoslangan: 2CH 4 + H 2 O + O 2 → CO + CO 2 + 5H 2 CO + CO 2 + 5H 2 → 2CH 3 OH + H 2 O nCH 3 OH → C 2 H 4 + C 3 H 6 + C 4 H 8 + C n H 2n + nH 2 O Metandan etilen olishning birinchi va ikkinchi usullari sanoatda yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Metanni oksikondensatlab etilen olish jarayoni: Metanni oksikondensatsiyalash reaksiyasi ochilganiga 30 yildan oshdi, ammo hanuzgacha yuqori faollik va unumdorlikka ega bo‘lgan barqaror katalizator yaratilmaganligi sababli bu reaksiya sanoatga joriy etilgan emas. Metanni oksikondensatlash reaksiyasini quyidagi tenglama bilan ifodalash mumkin: 2CH 4 + O 2 → C 2 H 4 + 2H 2 O Barcha hosil bo‘ladigan moddalarni inobatga olgan holda quyidagi yig‘indi reaksiyani yozish mumkin: 400CH 4 + 259O 2 → 90C 2 H 6 + 70C 2 H 4 + 64CO 2 + 374H 2 O +16H 2 + 16CO Metanni oksikondensatlash jarayoni ko‘rsatkichlari - C2uglevodorodlar unumi - 25 % gacha - S2 uglevodorodlar bo‘yicha selektivlik - 80 % gacha - Etilenga nisbatan selektivlik - 55 % gacha Metanni oksikondensatlash reaksiyasini birinchi bo‘lib 1980-yilda Mitchel ochgan. Bu katalitik reaksiya bo‘lib, yuqori haroratda boradi. Shu bilan birga bu jarayon selektivligi nisbatan past, kuchli ekzotermik reaksiya bo‘lib, bu esa ushbu reaksiyani sanoatga joriy qilishni qiyinlash-tiradi. Metanni oksikondensatlash reaksiyasi quyidagi afzalliklarga ega: •Metanni etilenga aylantirish jarayoni bitta texnologik bosqichda boradi. Fisher- Tropsh reaksiyasi bo‘yicha metanni suv bug‘lari bilan konversiyalab sintez-gaz olish ushbu usuldan farq qilib ko‘p bosqichli jarayondir. •Etilen neft kimyosi sintezining asosiy mahsuloti bo‘lib, undan juda ko‘p moddalar sintez qilish mumkin. •Metanni oksikondensatlash reaksiyasi Fisher-Tropsh sintezidan farq qilib odatdagi atmosfera bosimida boradi. Fisher-Tropsh sintezi yuqori bosim ostida boradi. Bu esa o‘z navbatida katta harajat talab etadi. Metanni oksikondensatlash reaksiyada ishlatiladigan katalizatorlar regeneratsiya bo‘lish-bo‘lmasligiga ko‘ra 2 turga bo‘linadi: qiyin tiklanadigan metallar oksidlari va oson tiklanadigan metallarning oksidlari. Birinchi turga ishqoriy-yer metallarining oksidlari va uch valentli tarqoq – yer metallarining oksidlari kiradi. Ikkinchi turga esa o‘zgaruvchan valentli delementlarning oksidlari kiradi. Oxirgi vaqtlarda kremniy, volfram, marganes va litiy asosida yangi oksidli-kompozitsion katalizatorlar yaratildi. §2.2. Tabiiy gazlarni uzatish va qayta ishlashda gidratlanish. Gidrat hosil qilishda nafaqat uglevodorodli komponentlar balki, gazdagi nouglevodorodli birikmalar ham ishtirok etadi. Gaz tarkibida vodorod sul’fidi va is gazi miqdorining oshishi gidrat hosil bo’lish muvozanat haroratining oshishiga va muvozanat bosimining pasayishiga olib keladi (masalan, toza metan uchun 50 ?????????????????? . bosimda gidrat hosil bo’lish harorati 60 °C ni tashkil etsa, ?????? 2 ?????? miqdorining oshganda uning qiymati 10 °C ni tashkil etadi. Azot saqlovchi tabiiy gazlar yanada quyi haroratlarda gidratlanadi hamda bu holda gidratlarning turg’unligi ortadi. Suyuq uglevodorodli gazlarning gidratlanishi uchun yanada yuqori bosim va quyi harorat talab etiladi. Tabiiy gazlardan farqli ravishda suyuq uglevodorodli gazlarda tizimdagi bosim oshishi bilan gidratlanish ko’payadi. Bundan tashqari, tabiiy gazlardagi singari issiqlik ajralib, tizimdagi harorat ko’tariladi. Hajm doimiy qolgani bois, harorat oshishi bilan tizimda bosim o’sadi. Suyuq uglevodorodlar gidratlari hajm qisqarishi oqibatida bosim pasayishi bilan kuzatiladi. Chunki, suyuq uglevodorodlar ishtirokida gidratlarning hosil bo’lishi anchayin qiyin kichadi. Jarayon boshlanishi uchun tizimni muvozanat sharoiti muayyan vaqt oralig’ida mos sharoitlarda turishi lozim. Biroq, manfiy haroratlarda kichik muz kristallari hosil bo’lgach gidratlar tez hozil bo’la boshlaydi. Qizig’i, suyuq uglevododrodli gazlar gidratlari suvdan yengil. Siqilgan gazlar kritik harorati havo haroratidan past bo`lgan uglevodorodlar hisoblanadi. Siqilgan gazning asosiy tarkibiy qismi bo`lgan metanni suyuq holatga o`tkazish uchun − 82°C harorat talab etiladi. Atmosfera bosimida esa metan − 161°C haroratda ham suyuq holatga o`tadi. − 82 °C haroratdan yuqori bo`lganda har qanday yuqori bosimda ham metan suyuq holatga o`tmaydi. Yo’ldosh gazlar xalq xo’jaligida maishiy ehtiyojlar uchun va avtotransportlarda yoqilg’i uchun qo’llaniladi. Shuningdek, piroliz jarayonlari uchun xom ashyo sifatida, texnologik jarayonlarda sovituvchi, erituvchi va boshqa bir qancha maqsadlarda tovar mahsulot yoki, xomashyo sifatida foydalaniladi. Neft xom ashyolarini qayta ishlashda har bir destruktiv jarayonlardan zavod gazlari hosil bo’ladi. Zavod gazlari uglevodorod tarkibiga ko’ra bir–biridan farqlanadi. Termik kreking gazlari tarkibida metan va boshqa miqdorda to’yinmagan uglevodorodlarga boy bo’ladi. Katalitik kreking gazlarida butanlar va butilenlar miqdori ko’pligi bilan tavsiflanadi. Gidrat hosil qiluvchi komponentlar asosan tabiiy gaz tarkibidagi yengil uglevodorodlar – metan, etan, propan, izobutan, shuningdek, azot, uglerod ikki oksidi va vodorod sulfid hisoblanadi. Tabiiy gaz gidratlari quyidagi formulaga egadir: metan geksagidrati– ???????????? 4 ⋅ 6 ?????? 2 ?????? ; etanning oktagidrati– ?????? 2 ?????? 6 ⋅ 8 ?????? 2 ?????? ; propan geptadekagidrati– ?????? 3 ?????? 8 ⋅ 17 ?????? 2 ?????? ; izo-butan geptadekagidrati– ?????? − ?????? 4 ?????? 10 ⋅ 17 ?????? 2 ?????? ; vodorod sul’fidi geksagidrati – ?????? 2 ?????? ⋅ 6 ?????? 2 ?????? ; azot geksagidrati – ?????? 2 ⋅ 6 ?????? 2 ?????? ; uglerod dioksidi geksagidrati – ???????????? 2 ⋅ 6 ?????? 2 O Gidratlar ko’rishini – oq kristal moddalar bo’lib, hosil bo’lish sharoitiga ko’ra muz yoki zichlashtirilgan qorga o’hshaydi. Uglevodorodli gaz gidratlarida suvli kristall panjara katta qismi suyuq propan va izobutan to’la bo’ladi, kichik qismida esa metan, etan, azot, vodorod sulfid va uglerod ikki oksidi bo’ladi. Gazdagi ushbu qo’shimchalar uzatish quvurlarida gidrat hosil bo’lishiga sabab bo’ladi hamda uni uzatish va qayta ishlash jarayonini qiyinlashtiradi. Gidrat hosil bo’lishi gazning tarkibiga va termodinamik sharoitga (bosim va haroratga) bog’liq (2.2.1-rasm). Shuningdek, gidrat hosil bo’lishi suv tarkibidagi tuzlar miqdoriga ham bog’liq. Tuz miqdori ortishi bilan gidrat hosil bo’lishi harorati pasayadi. 2.2.1-rasm. Metan gidratining bosim-haroratga bog’liq fazaviy holatidiagrammasi NATIJA Gidrat muz yoki zichlashgan qor shaklida bo’ladi. Gidratlar quvurning o’tkazuvchanlik qobiliyatini pasaytiradi, kompressorga ortiqcha yuklama tushiradi, quvurlar, jihozlarning korroziyasiga sabab bo’ladi (2.2.2-rasm). Bundan tashqari, bu jarayonning salbiy oqibatlari sifatida quyidagilarni sanab o’tish mumkin: - Quvuruzatkichlar, gazni qayta ishlash va ekspluatatsiya jihozlarining korroziyalanishi; - gaz quvurlarida suyuqlik yig’ilib qolishi; - quvuruzatkichning o’tkazuvchanligiga to’sqinlik vujudga keltirilishi va texnologik jihozlarning gidratli tiqinlar tufayli torayishi; - eng yomoni-gazni iste’molchilarga uzatilishining to’xtab qolishi. 2.2.2-rasm. Tarkibi ???????????? ?????? − ???????????? , ?????? %; ?????? ?????? ?????? ?????? − ?????? , ???????????? %; ?????? ?????? ?????? ?????? − ?????? , ???????????? %; ?????? ?????? ?????? ???????????? − ?????? , ???????????? %; ?????? − ?????? ?????? ?????? ???????????? − ?????? , ???????????? % dan iborat gazning gidratlanish muvozanati grafigi. Sanoatda gaz ta’minoti tizimida bunday salbiy oqibatlarni bartaraflash maqsadida gazlar talab darajasiga qadar quritiladi. Quritish chuqurligi soha standart talablariga va kelgusi qayta ishlash texnologiyasiga ko’ra aniqlanadi. Magistral gaz quvurlariga uzatiladigan barcha gazlar namdan albatta quritilishi lozim. Gidrat hosil bo’lishiga qarshi kurashda ingibirlash va quritish usullari mavjud. Ingibirlash gidratlanish haroratini pasaytiruvchi ingibitorlar – metanol, glikol qo’shiladi. Gaz tarkibiga ingibitor qo’shganda suvda eriydi, suv bug’lari bosimi pasayib, gidrat hosil bo’lish harorati pasayadi. Neft va gaz sanoati korxonalarida gazlarni quritish va ingibirlashni turli sxema va usullaridan foydalaniladi. Gaz gidratlari hosil bo’lishiga qarshi kurashda ingibirlash usuli (gaz oqimiga ingibitor kiritish) keng qo’llaniladi. Bu usulning mohiyati shundaki, bunda nam gaz oqimiga kiritilgan ingibitor suvda erkin eriydi va natijada suv bug’lari bosimi hamda gidratlar hosil bo’lish harorati pasaytiriladi. Gidratlar bosim pasayishi va harorat ortishi bilan suv va gazga ajraladi. III BOB. TABIIY GAZ KONVERSIYASI VA SHAXTALI KONVERTOR TEXNOLOGIYASI. § 3.1.Tabiiy gazdan ammiak olish jarayonining umumiy tahlili. Yangi qudratli yirik ishlab chiqarish qurilmalarini loyihalashda fan va tехnikaning so’nggi yutuqlariga asoslanib, eng kam enеrgiya, kapital mablag’ sarflangan holda, yuqori unumdorlik bilan eng arzon tayyor mahsulot ishlab chiqarish maqsad qilib qo’yiladi. Ammiak ishlab chiqarishda bu maqsadga, rеaksiya issiqligidan to’liqroq foydalanish imkoniyatini bеruvchi yirik agrеgatlarni barpo etish orqali erishiladi. Shunda eng so’nggi fan yutuqlari asosida ishlovchi mеtan konvеrsiyasi bilan birga ammiak sintеzini qo’shib amalga oshiruvchi ammiak sintеzi qurilmasining sхеmasi 3.1.1-rasmda bеrilgan. Bunda havo bilan sovutuvchi uskunalar kеng qo’llanilgan, bu suv sarfini ham ancha kamaytiradi. 3.1.1- rasm. Metan konversiyasi bilan birga ammiak sintezini qo’shib amalga oshiruvchi qurilmaning sxemasi. 1-tabiiy gaz qizdirgichi; 2-organik oltingugurtni gidrogenlash reaktori; 3-vodorod sulfid adsorberi; 4-issiqlik almashtirgich; 5- quvursimon pech metan konvertori; 6- yoqish pechi; 7-konvertorli metan shaxtasi; 8-bug’ qozoni; 9- CO gazining birinchi darajali konvertori; 10-CO gazining ikkinchi darajali konvertori; 11-issiq almashtirgich; 12-CO 2 reaktori; 13-CO adsorberi; 14,24-havo sovitgichi;15- metanator; 16-gaz trubinali trubokompressor; 17- bug’ trubinasi;18- ammiak sovutgichi; 19-birlamchi separator; 20-ikkilamchi separator; 21-sovuq issiq almashgich; 22-bug’ qozonlarini qizdirgichi; 23-issiq almashgich; 25-ammiak sintezi kolonnasi. Bu esa hukumatimizning tехnik maqsadlarda suv sarfini kamaytirish haqidagi qarorlariga amaliy javobdir. Bu zavodning quvvati 1500t/sutkaga tеng bo’lib: bunda ikki bosqichli bug’ havoli mеtan konvеrsiyasi, CO ning yuqori va past haroratli konvеrsiyasi, monoetalomin bilan CO 2 dan tozalash, CO va CO 2 dan katalitik gidrogеnlash yo’li bilan batamom tozalash usullari qo’llaniladi. Tabiiy gaz (CH 4 ) 4MPa bosim ostida oltingugurtli birikmalardan tozalangach 3,7:1 nisbatda suv bug’i bilan qo’shilib chiqib kеtuvchi gazlar issiqligi bilan issiq almashtirgichda (4) qizib, tabiiy gaz yoqiluvchi quvursimon mеtan konvеrtoriga (5) kеladi. Mеtanning suv bug’i bilan konvеrsiyasi CO hosil bo’lguncha nikеl 47 katalizatori ishtirokida va 800-850 0 C haroratda olib boriladi. Konvеrsiyaning birinchi bosqichidan kеyin konvеrsiyaga uchragan gazning tarkibida 9-10% mеtan qoladi. So’ngra gaz havo bilan aralashtirilib shaхtali mеtan konvеntoriga (7) yuboriladi. U yеrda 900-1000 0 C da qolgan mеtan havo kislorodi bilan (bug’ gazining nisbati 0,8:1) konvеrsiyaga uchraydi. Shaхta konvеrtoridan gaz, bug’ hosil qilish qozoniga yuboriladi. Bu qozonda yuqori paramеtrli bug’ (10MPa, 4800C) hosil bo’lib, u markazdan qochma komprеssorlarning turbinasini harakatga kеltirish uchun foydalaniladi. Gaz, bug’ hosil qilish qozonidan uglеrod (II) oksidi ikki bosqichli konvеrsiyasiga boradi. CO ning konvеrsiyasi avval birinchi bosqichli konvеrtorda (9) o’rtacha haroratli tеmir хromli katalizator ishtirokida 430-470 0 C da, kеyin esa ikkinchi bosqichli CO konvеrtorida (10) ruх-хrom-misli katalizator ishtirokida 200-260 0 C da boradi. Ikkinchi bosqichli CO konvеrtordan chiqqan gazlar issiqligi gazni CO 2 dan tozalovchi absorbеntdan chiqqan monoetanolamin eritmasini rеgеnеrasiyalash uchun sarflanadi. So’ngra gaz CO 2 dan tozalanishi uchun sovuq monoetanolamin bilan sug’orilib turuvchi absorbеrga boradi. U yеrda 30-400C da, gaz CO, CO 2 va O 2 dan tozalanadi. Absorbyеrdan chiqgan gaz tarkibida 0,3% gacha CO, 30-40 m 3 CO 2 saqlaydi va u 280-350 0 C da nikеl katalizatori ishtirokida mеtanatorda (15) gidrogеnlanadi. Mеtanatordan chiqqan tozalangan gazlarning issiqligi avval zavodda ishlatiladigan suvlarni qizdirish uchun sarflanadi. Kеyin esa gazlar havo sovutgichlarda yana sovutiladi va rеaksiya natijasida hosil bo’lgan suvdan tozalash uchun suv ajratgichdan (rasmda ko’rsatilmagan) o’tkazilib, toza azot vodorodli gaz olinadi. Azot vodorodli gaz aralashmasini 30 MPa gacha siqish uchun va sintеz agrеgatda gazlarning sirkulyasiyalanishi uchun markazdan qochma komprеssorlar ishlatiladi. Toza azot vodorodli aralashma gaz ammiakli sovutgich 18 va sеpеratordan iborat bo’lgan ikkilamchi kondеnsasiya sistеmasi 19-20 oldida sirkulyasiya gazi bilan qo’shiladi. So’ngra ikkita issiq almashtirgichlardan (21,22) o’tib tokchali sintеz kolonnasiga (25) kiradi. Rеaksiyaga kirishgan gazlar sintеz kollonasidan 320- 380 0C haroratda chiqib avval ta’minot suvini qizdiruvchi uskunadan (22) kеyin “issiq” issiq almashtirgichdan o’tib (23) havo sovutgichlaridan (24) “sovuq” issiq almashtirgichdan (21) va suyuq ammiakni ajratuvchi sеparatordan (19-20) o’tib, kеyin sirkulyasiya komprеssoriga (16) boradi. Suyuq ammiak esa sеpеratordan suyuq ammiak omboriga boradi. Azot sanoatini rivojlantirishning asosiy vazifasi, bu yirik qudratli (3000 t/sutkagacha NH3 ishlab chiqaruvchi agrеgatlar yaratishdan, yangi ancha aktiv zaharlanishga, kuyishga chidamli bo’lgan, past haroratda aktivlik ko’rsatuvchi katalizatorlar yaratishdan iboratdir. Rеspublikamizda “Navoiazot” AJ ishlab chiqarish birlashmasi, Olmaliq ammofos va Farg’ona azotli o’g’itlar zavodlarida har yili 1,5 mln. t. ammiak ishlab chiqarilmoqda. Zamonaviy texnalogiyalardan foydalanish hozirgi kunni eng dolzarb muammolaridan biri bo’lib kelmaqda. Hozirgi kunda respublikamizda Chirchiq, Samarqand, Oltintopgan va Navoiazot AJ ishlab chiqarish kombinati, hamda Olmaliq kimyo kombinati sulfat va nirtar kislotalar ishlab chiqarilmoqda. Respublikamizda sulfat va nitrat kislotalar ishlab chiqaradigan korxonalarning texnologiyalari va sifati haqida ma’lumotlar va ishlab chiqarish texnologiyalari animasiyalar yordamida keltirilgan. Ishlab chiqarish korxonalarida mavjud bo’lgan xom ashyolar ularning tarkibi tahlil qilindi, o’rganildi, ishlab chiqarish texnologiyalari o’rganib chiqildi. Bu ishimizda ammiakni sintez qilishni optimal darajaga olib chiqishga harakat qildik. Bizdan oldingi malumotlar asosida va statistikadan foydalandik va ammiak moddasini zavodlarda toza qilib olish natijalariga erishildik. § 3.2 Tabiiy gaz konversiyasida katalizatorlarning roli. Ma’lumki, katalizatorlarda sorbsion xossalari ularning g‘ovaklik darajasi, sirtdagi aktiv markazlarning miqdori, kompozitning tabiati va boshqa omillarga bog‘liq. Shuning uchun ular orqali sorbsion xossalari boshqariladigan katalizator, jumladan polioksidli kompozitlarni olishga doir ishlar bajarildi. Katalizatorlarning adsorbsiya izotermalari va sirt morfologiyasi. Ma’lumki, geterogen katalitik reaksiyalar kinetikasida adsorbsiya jarayonining tezligi limitlovchi bosqich, ya’ni reaksiya tezligi ushbu bosqich tezligi bilan aniqlanadi. Shuning uchun ham Zol- Gel texnologiyaning (solution combustion synthesis (SCS)) usulida olingan katalizatorlarda turli moddalar sorbsiyasidan olingan izotermalar yordamida ularning solishtirma sirt o‘lchami, g‘ovaklarning hajmi va o‘rtacha diametri kabi tekstur xarakteristikalari o‘rganildi. Buning uchun katalizator namunalarida benzol hamda toluol bug‘larining adsorbsiyasi Mak-Ben-Bakraning sezgir spiralli kvars qurilmasida o‘lchashlar amalga oshirildi. 3.2.1-rasmda tarkibi 4NiO∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 bo‘lgan katalizatorga benzol va toluol bug‘larining adsorbsiya izotermalari keltirilgan. Izotermaga ko‘ra, yutilgan adsorbatlarning asosiy miqdori p/po=0,1÷0,4 oralig‘iga to‘g‘ri keladi. Nisbiy bosim p/po=0,42÷0,80 oralig‘ida mezog‘ovaklardagi kapillyar kondensatsiya hisobiga gisterezis halqalari hosil bo‘lgan. Gisterezis halqalarining nisbatan katta nisbiy bosimda hosil bo‘lishi katalizatorning asosan mezog‘ovaklar hamda makrog‘ovaklardan iboratligini ko‘rsatdi. 3.2.1-rasm. 4NiO∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 katalizatorga benzol va toluol bug‘larining adsorbsiya izotermalari. 3.2.2-rasm. 4NiO∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 katalizator sirtining SEM da olingan tasviri. Buning tasdig‘ini katalizator sirtining SEM da olingan tasvirida ham ko‘rish mumkin (3.2.2-rasm). Rasmdan ko‘rinib turibdiki, sirtda g‘ovaklar teng taqsimlangan, ular o‘lcham jihatdan bir xil, ya’ni monodispers. Katalizatorda g‘ovaklarning qavat qavat joylashishini uning ichki qismlarida ham kuzatish mumkin. 3.2.3-rasmda 4NiO∙TiO 2 /5Al 2 O 3 katalizatorga benzol va toluol bug‘larining sorbsiya izotermalari keltirilgan. Adsorbsiya izotermalari nisbiy bosim noldan p/po=0,6 gacha keskin ko‘tarilishi va p/po=0,95 da to‘yinish holatiga yaqinlashadi. Nisbiy bosim p/po=0,6÷0,9 da kapillyar kondensatsiya natijasida adsorbsiya va desorbsiya chiziqlarining tutashishidan gisterezis halqalari hosil bo‘ladi. 3.2.3-rasm. 4NiO∙TiO 2 /5Al 2 O 3 katalizatorga benzol va toluol bug‘larining adsorbsiya izotermalari. 3.2.4-rasm. 4NiO∙TiO 2 /5Al 2 O 3 katalizator sirtining SEM da olingan tasviri 3.2.4-rasmda keltirilgan SEM tasviridan ko‘rinib turibdiki, katalizator sirtidagi g‘ovaklar morfologik kelib chiqishi va o‘lcham jihatdan deyarli bir xil. Ularning faol markazlari joylashgan qismlari ikki tomonlama ochiq g‘ovaklardan iborat. Bu esa, ularda adsorbsiya jarayoni bilan birga desorbsiya jarayoni ham to‘liq borishini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham reaksiyalarda reagentlarning katalizator sirtiga to‘liq yutilishi va mahsulotlarni uning sirtidan desorbsiyasini osonlashtiradi. Adsorbilangan benzol va toluol bug‘lari kapillyar kondensatsiya hisobiga nisbiy bosim p/po=0,5÷0,8 oralig‘ida adsorbsiya va desorbsiya chiziqlari birlashib gisterizis halqalari hosil qilishi aniqlandi. Adsorbsiya izotermalari orqali olingan ma’lumotlar katalizator umumiy g‘ovaklarining 74,3% makrog‘ovaklardan 25,7% esa mezog‘ovaklar ekanligini ko‘rsatdi. K3 katalizatorning benzol bo‘yicha sorbsiya sig‘imi (as) 5,4±0,3 mol/kg ni tashkil etib, yutilgan adsorbatning 26,67% monoqavatga sorbsiyalanganligi aniqlandi (3.2.5-rasm). K3 katalizatorning sirtida ham yuqoridagi katalizatorlarda kuzatilganidek, g‘ovaklarning ustma – ust teng taqsimlanishini, g‘ovaklar o‘lchamining bir xilligini, ularning bir xil masofada joylashishini, hamda makrog‘ovaklar va mezog‘ovaklar mavjudligini ko‘rishimiz mumkin (3.2.6-rasm). 3.2.5-rasm. 3NiO∙TiO 2 ∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 katalizatorga benzol va toluol bug‘larining adsorbsiya izotermalari. 3.2.6-rasm. 3NiO∙TiO 2 ∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 katalizator sirtining SEM da olingan tasviri. Olingan natijalar asosida BET tenglamasini qo‘llab katalizatorlarning quyidagi muhim tekstur xarakteristikalari: solishtirma sirti (SBET, m2/g), g‘ovaklar hajmi (Vs, sm3/g), o‘rtacha diametri (D, nm) va sorbsiya sig‘imlari (as, mol/kg) aniqlandi (3.2.1- jadval). Katalizatorlarning benzol bug‘lari adsorbsiyasi bo‘yicha tekstur xarakteristikalari. Katalizator SBET, m2/g ?????? ?????? ,mol/kg as, mol/kg D, nm 4NiO∙ZrO2/5Al2O3 510,2±2,52 1,6±0,2 4,2±0,8 28,4±1,6 4NiO ∙TiO2/5Al2O3 420,4±1,26 0,4±0,8 2,2±0,4 35,5±1,8 3NiO ∙ZrO2 ∙TiO2/5Al2O3 598,0±17,4 1,2±0,1 5,4±0,3 22,0±1,5 Jadvalda keltirilgan katalizatorlarning tekstur xarakteristikalaridan sirt mezo va makrog‘ovaklardan iborat ekanligini, hamda katalizatorlarning benzol maksimal va minimal sorbsiya sig‘imlari (as) mos ravishda 5,4±0,3 va 2,2±0,4 mol/kg, solishtirma sirtlari (SBET, m2/g) 420,4±12,6 va 598,0±17,4 ni, o‘rtacha diametrlari (D, nm) 22,0±15,7 va 35,5±1,85 ni tashkil etishi aniqlandi. Shuningdek, benzol bug‘i sorbsiya izotermalari yordamida turli nisbiy bosimda (p/po) katalizatorlarning hajmlari, ya’ni p/po=0,4 makrog‘ovaklar hajmi W0, mezog‘ovaklar hajmi (Wmezo =VS-W0) hamda ularning to‘yinish hajmlari (Vs) hisoblandi (3.2.2-jadval). Katalizatorlarga benzol bug‘i adsorbsiyasiga ko‘ra g‘ovaklar o‘lchamlari. Katalizator W0∙10 3 , sm 3 /g Wme∙10 3 , sm 3 /g Vs∙10 3 , sm 3 /g 4NiO∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 0,65± 0,04 0,22 ± 0,02 0,89 ± 0,25 4NiO ∙TiO 2 /5Al 2 O 3 0,47± 0,01 0,14 ± 0,02 0,61 ± 0,12 3NiO ∙ZrO 2 ∙ TiO 2 /5Al 2 O 3 0,50± 0,02 0,24 ± 0,02 0,74 ± 0,12 3.2.2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan, adsorbilangan benzol bug‘lari hajm jihatdan 25,57% mezog‘ovaklarga qolgan 74,48% hajmi esa makrog‘ovaklarga to‘g‘ri kelishini ko‘rish mumkin. § 3.3.Konversiyalash jarayoni. Konversiya jarayonining temperaturaga bog‘liqligi. Ushbu jarayonda katalizatorlarning katalitik faolliklariga reaksiya haroratining ta’siri o‘rganildi. Metanning katalitik konversiyasi temperaturaga bog‘liq bo‘lib, temperatura ortib borishi bilan, metanning va karbonat angidridning konversiya % unumi ortib boradi, mos holda hosil bo‘layotgan sintez gazining ham unumi yuqori (3.3.1- rasm). 3.3.1-rasm. Reaksiya temperaturasining metanning karbonatli konversiyasiga ta’siri (1 - CO 2 , 2 - CH 4 , 3- CO va 4 - H 2 ) Metanning karbonatli katalitik konversiyasiga temperaturaning ta’siri o‘rganildi, hamda katalizatorlarning katalitik faolliklari baholandi (3.3.2-rasm). 3.3.2-rasm. Turli katalizatorlarda metanning karbonat angidridli konversiyasiga temperaturaning ta’siri. Barcha katalizatorlarda rasmdan ko‘rinib turibdiki, metanning karbonatli konversiyasi jarayonida temperaturaning ortishi bilan jadallashib boradi. 3.3.2.- rasmdagi ma lumotlar asosida qayd etish mumkinki, tekshirilgan katalizatorlarʼ ichida eng yuqori katalitik faollikni K3 namoyon etgan. Ushbu katalizator ishtirokida temperatura 850 bo‘lganda metanning konversiyasi 73-97% tashkil ℃ etdi. Shu bilan bir qatorda CH 4 /CO 2 nisbatining konversiya jarayoniga ta’siri o‘rganildi. Bunda CH 4 /CO 2 nisbatining metan va karbonat angidrid konversiyasi va sintez gazi komponentlari unumiga bog‘liqligi olindi (3.3.3-rasm). 3.3.3-rasm. CH 4 /CO 2 gazlar nisbatining konversiya jarayoniga ta’siri. 3.3.3-rasmda keltirilgan ma’lumotlar asosida shuni qayd etish mumkinki, CH 4 /CO 2 nisbati 1:1 ga teng bo‘lganda metan va CO 2 ning konversiyasi maksimal bo‘lib, 91,4 va 92,3% ni tashkil etdi. Shu bilan bir qatorda vodorod va uglerod (II) oksidining unumi mos ravishda 43,0 va 41,0%, ya’ni maksimal ekanligi qayd etildi.Shuni qayd etish mumkinki, nisbatning 1:1 dan yuqori bo‘lishi konversiya jarayonining pasayishiga olib keldi. Reaksiya mexanizmi. Katalizator ishtirokida reaksiya mexanizmi bir necha bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Birinchidan, metan molekulalari katalizator yuzasining aktiv markazlarida adsorbsiyalanadi. Keyin adsorbsiyalangan metan faollanadi, hamda temperatura ta’sirida uning dissotsiatsiyasi sodir bo‘ladi, natijada metil (CH 3 ) va vodorod (H) radikallariga parchalanadi. Bu jarayon katalizator sirtidagi nikel oksidi ishtirokida amalga oshadi. 1-bosqich. Metanni faollantirish: CH 4 + 2NiO → CH 3 *−NiO + H*−NiO (1) Faollashgan metan katalizatorning faol markazi bilan CH 3 *-NiO oraliq birikmani hosil qiladi. Ushbu birikma nositel (ZrO 2 /Al 2 O 3 ) bilan o‘zaro ta’sirlashishi natijasida barqarorlashadi. Bu bosqichda metanning to‘liq reformingi kuzatiladi va jarayon C* − hosil bo‘lguncha davom etadi: CH 3 *−NiO + NiO → CH 2 *−NiO + H*−NiO (2) CH 2 *−NiO + NiO → CH*−NiO + H*−NiO (3) CH*−NiO + NiO → C*−NiO + H*−NiO (4) 2-bosqich. Sirt yuzada atomar kislorodning hosil bo‘lishi. Bunda karbonat angidridning ZrO2/Al2O3 ga birikishi natijasida oksidlanish qaytarilish jarayonlari sodir bo‘ladi, ya’ni: CO 2 + 2ZrO 2 /Al 2 O 3 → CO*−ZrO 2 /Al 2 O 3 + O*−ZrO 2 /Al 2 O 3 (5) Reaksiya natijasida katalizator sirtiga bog‘langan CO va atomar kislorod hosil bo‘ladi. Shundan so‘ng faol markazlardagi radikallar o‘rtasida kimyoviy reaksiya natijasida mahsulotlar hosil bo‘lishi sodir bo‘ladi: C*−NiO + O*−ZrO 2 /Al 2 O 3 → CO + NiO ∙ ZrO 2 /Al 2 O 3 (6) CO*−ZrO 2 /Al 2 O 3 → CO + ZrO 2 /Al 2 O 3 (7) CH 4 + O*−ZrO 2 /Al 2 O 3 → CO + 2H 2 + ZrO 2 /Al 2 O 3 (8) 4H*−NiO →2H 2 + 4NiO (9) Shu bilan birgalikda bir qator quyidagi parallel reaksiyalar ham sodir bo‘lishi mumkin: H*-NiO + О*- ZrO 2 /Al 2 O 3 → ОH*-NiO + ZrO 2 /Al 2 O 3 (10) ОH*-NiO + H*-NiO → H 2 О + 2NiO (11) СО + H 2 О → H 2 + CO 2 (12) C*-NiO + H 2 О → H 2 + CO + NiO(13) C*-NiO + 4H*-NiO → CH 4 + 5NiO (14) Reaksiyani borishini samarali katalizator bilan nazorat qilish orqali parallel reaksiyalarni borishini sharoitni tanlab, oldini olish mumkin. 3-bosqich . Desorbsiya. Bu bosqichda sirtdagi hosil bo‘lgan CO va H 2 lar desorbsiyaga uchraydi. Metanning karbonatli konversiyasi jarayonining kinetikasi. 4NiO∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 katalizatori ishtirokida metanning karbonatli konversiyasi natijasida sintez gazi hosil bo‘lish reaksiyasining kinetikasi quyidagi ketma ketlikdagi tenglamalar bilan ifodalanishi mumkin. CH 4 faollashuvi va reformingi. CH 4 faollashuvi va reformingi tezligini quyidagi tenglamalar bilan ifodalash mumkin: ?????????????????? 4 = ?????????????????? 4 ∙ ???????????? 4 ∙ (1 − ???????????? 2 ), ???????????????????????? 4 = ???????????????????????? 4 ∙ ???????????? 4 ∙ (1 − ???????????? 2 ), bunda ?????????????????? 4 – metanning faollanish tezligi, ???????????????????????? 4 - metanning reformingi tezligi, ?????????????????? 4 va ???????????????????????? 4 – mos ravishda metanning faollanish va reformingi tezlik konstantalari, ???????????? 4 va ???????????? 2 – mos ravishda katalizator sirtining metan va karbonat angidrid bilan band bo‘lgan ulushi. CO 2 adsorbsiyasi tezligi. CO 2 adsorbsiyasi tezligini Lengmyur tenglamasi bilan ifodalanadi, ya’ni: ?????????????????? 2 = ?????? ???????????? 2 ∙ ???????????? 2 /(1+ ???????????? 2 ∙ ???????????? 2 + ???????????? 4 ∙ ???????????? 4) , bunda ?????????????????? 2- CO2 ning adsorbsiya tezligi, ?????????????????? 2 - CO 2 ning adsorbsiya tezligi konstantasi, ???????????? 2 – va ???????????? 4 − mos ravishda CO 2 va CH 4 ning parsial bosimlari, ???????????? 2 va ???????????? 4 – mos ravishda CO 2 va CH 4 gazlarining adsorbsiya muvozanati konstantalari. Desorbsiya. Desorbsiya tezligini quyidagi birinchi tartibli reaksiya bilan ifodalash mumkin: ???????????????????????? = ???????????????????????? ∙ ???????????? ∙ ???????????? 2 , bunda ???????????????????????? - desorbsiya tezligi, ???????????????????????? – desorbsiya tezligi konstantasi, ???????????? va ???????????? 2 – CO va H 2 ning sirtni band qilgan ulushi. Kinetik tadqiqotlar natijalari asosida reaksiyalar tartiblari aniqlandi. Unga ko‘ra CH 4 va CO 2 o‘rtasidagi reaksiya tartibi komponentlar bo‘yicha birga teng bo‘lib, adabiyotlardagi natijalarga mos keladi. Yuqoridagi mexanizmlarga mos keladigan kinetik modellar quyidagi ko‘rinishga ega: ?????? 1 = ?????? 1 ???????????? 4 ???????????? 2 ; ?????? 2 = ?????? 2 ???????????? 2 ???????????? ; ?????? 3 = ?????? 3 ???????????? 4 ???????????? 2 ; ?????? 4 = ?????? 4 ???????????? 4 ∙ ???????????? 2 . 3.3.1-jadval. CH 4 va CO 2 konversiyasi hamda mahsulotlar hosil bo‘lish unumlarining temperaturaga bog‘liqligi. Katalizator t,C CH 4 konversiyas i % CO 2 konversiyasi % Mahsulotlar % H 2 CO H 2 :CO K2 650 19,1 13,2 13,6 6,7 2.03 700 22,3 17,1 16,4 12,5 1,31 750 27,0 25,0 22,5 17,3 1,30 800 40,2 49,1 33,7 24,2 1,39 850 71,3 65,2 45,9 36,1 1,27 Reaksiyalar tezlik konstantalarining qiymatlarini aniqlash uchun reksiyada ishtirok etgan moddalarning miqdorlarining vaqtga va temperaturaga bog‘liqligi o‘rganildi. Olingan natijalar 3.3.1-jadvalda keltirilgan. 45,9 36,1 1,27 3.3.1-jadvaldagi ma lumotlar asosida turli temperaturalarda limitlovchi bosqichi uchun tezlikʼ konstantalarining qiymatlari hisoblandi. 750°C uchun hisoblash natijalari 4- jadvalda keltirilgan. Bunda metan va karbonat angidridning konversiyasi mos ravishda 27,0 hamda 25,0 %, vodorod va uglerod (II) oksidining unumi mos ravishda 22,5 va 17,3% tashkil etgan. CH 4 va CO 2 ning konversiyasi hamda CO va H 2 hosil bo‘lish tezligi konstantalari mos ravishda 3,08 s-1 , 2,13 s-1 , 3,94 s-1 va s-1 ga teng. 3.3.2-jadval Turli temperaturalarda limitlovchi bosqich uchun tezlik konstantalarining qiymatlari. T (°C) k1 (s-1) k2 (s-1) k3 (s-1) k4 (s-1) 650 1,72 1,34 3,45 1,72 700 2,29 1,98 3,69 1,96 750 3,08 2,13 3,94 2,29 800 7,04 4,34 4,41 3,08 850 7,39 6,71 6,15 7,04 Turli temperaturalarda K2 ishtirokida olib borilgan reaksiya tezlik konstantalarining qiymatlari 3.3.2.-jadvalda keltirilgan. 3.3.2.-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida reaksiyaning faollanish energiyasi aniqlandi. Buning uchun Arrenius tenglamasidan foydalanildi: bunda ???????????? - temperatura bo‘yicha tezlik konstantasi, A – ehtimollik, Ea – faollanish energiyasi, R – universal gaz doimiysi, T – temperatura, Kelvinda. Bundan ln(k) ning va 1/T ga bog‘liqligidan ???????????????????????? aniqlandi. Bunda olingan grafik 3.3.4-rasmda keltirilgan. 3.3.4-rasm. K2 katalizatori uchun ln(k) ning va 1/T ga bog‘liqligi grafigi Grafikdan ko‘rinib turibdiki, K2 katalizatori uchun faollanish energiyasi 88,96 kJ/mol ga teng. Arrenius tenglamasi yordamida hisoblashlar natijasida K1 katalizator ishtirokidagi reaksiyaning faollanish energiyasi ???????????? =91,28 kJ/mol va K3 uchun esa ???????????? =85,48 kJ/mol ekanligi aniqlandi. Umuman olganda, ushbu kinetik tahlillar K3 katalizatori orqali metanning karbonatli konversiyasi haqida qimmatli ma’lumot beradi. Ushbu ma’lumotlar maksimal konversiya va selektivlik uchun reaksiya sharoitlarini optimallashtirishda ishlatilishi mumkin. K3 katalizatori ishtirokida metanning karbonatli konversiyasi reaksiyasining tezlik konstantalarini hisoblash uchun K1 va K2 katalizatorlari bilan bir xil yondashuvdan foydalanish mumkin. Avvalgi usuldan foydalanib, har bir temperaturada K3 katalizatorining reaksiya tezligi konstantalarini hisoblashimiz mumkin: k1 = (3,3/60)/(0,69∙0,87) = 0,062 min -1 k2 = (4,9/60)/(0,73 ∙0,69) = 0,123 min -1 k3 = (10,6/60)/(0,92 ∙0,87) = 0,204 min -1 k4 = (17,3/60)/(0,87∙0,69) = 0,365 min -1 Shuni ta’kidlash kerakki, reaksiya tezligi konstantalari turli katalizatorlar va temperaturalar orasida sezilarli darajada farq qiladi. Bu metanning sintez gaziga aylantirishni optimallashtirish uchun to‘g‘ri katalizator va reaksiya sharoitlarini tanlash muhimligini ta’kidlaydi. Yuqorida keltirilgan natijalar asosida katalizatorlarning unumi hisoblandi. Unga ko‘ra K1 katalizatorning unumi 0,93 kmol/(m 3 ∙soat), K2 uchun 0,89 kmol/(m3∙soat), va K3 uchun esa 1,08 kmol/(m 3 ∙soat) ekanligi aniqlandi. § 3.4. Shaxtali konvertor ishlash jarayoni va texnologik hisoblari. Moddiy balans hisobi. 1. Tabiiy gaz tarkibi: CH = 98.2% ₄ 2. Ammiak ishlab chiqarish quvvati: 1320 tonna/kun (NH ) ₃ Kirish va chiqish moddalarning reaksiya tenglamalari. 1. Metanning bug bilan reaksiyasi (konversiya): CH 4 +H 2 O→CO+3H 2 Δ H>0 2. Karbon(II)oksidning konversiyasi: CO+H 2 O→CO 2 +H 2 3. Ammiak sintezi: N 2 +3H 2 →2NH 3 1320 t/kun NH uchun zarur bo‘lgan H va N miqdori. ₃ ₂ ₂ Ammiakning molekulyar massasi: M NH3 =17 g/mol 1320 t = 1,320,000,000 gr 1 320 000 000 17 = 77.65 * 10 6 mol NH 3 Reaksiyadan ko‘ra: 2NH 3 ←1N 2 +3H 2 77.65×10 6 mol NH 3 →38.825×10 6 mol N 2 →116.475×10 6 mol H 2 O‘tkazaylik kilogrammlarga:  MH 2 =2 gr  MN 2 =28 gr mH 2 =116.475×10 6 ×2=232.95×10 6 g=232.95 tonna mN 2 =38.825×10 6 ×28=1,087.1×10 6 g=1087.1 tonna CH miqdorini hisoblash (konversiyada)₄ Metan 1 moldan 3 mol H hosil qiladi: ₂ 116.475×10 6 mol H 2 →116.475/3=38.825×10 6 mol CH 4 m CH4 =38.825×10 6 ×16=621.2 tonna Bu toza CH uchun. Endi hisoblaymiz, agar gazda CH = 98.2% bo‘lsa: ₄ ₄ CH 4(gaz) =621.2/0.982=632.6 tonna/kun. Ammiak ishlab chiqarish uchun kuniga zarur:  CH (98.2%): 632.6 t/kun ₄  Bug‘ (H O, konversiya uchun): alohida hisoblanadi (odatda CH : H O = ₂ ₄ ₂ 1:2.5 … 1:3 mol)  H : 232.95 t/kun ₂  N : 1087.1 t/kun₂ Bug‘ sarfi va issiqlik (termik) balans hisobi. CH va bug‘ning nisbati ₄ Amalda CH : H O mol nisbati odatda 1:2.5 yoki 1:3 bo‘ladi, bu karbon ₄ ₂ cho‘kishining oldini oladi va H hosil bo‘lishini maksimal qiladi. ₂ Biz CH : H O = 1 : 2.5 deb olamiz: ₄ ₂ Oldingi bosqichdan:  CH miqdori = 38.825 mln mol/kun ₄ Shunda: H 2 Omol =38.825×10 6 ×2.5=97.06×10 6 mol/kun mH 2 O=97.06×10 6 ×18=1,747.1 tonna/kun Issiqlik balans uchun asosiy reaksiyalar (ΔH) ► CH + H O → CO + 3H ₄ ₂ ₂ Δ H ≈ +206 kJ/mol (ekzotermik) ► CO + H O → CO + H ₂ ₂ ₂ Δ H ≈ -41 kJ/mol ► N + 3H → 2NH ₂ ₂ ₃ Δ H ≈ -92 kJ/mol (ekzotermik) Hisoblash a) Konversiyada issiqlik yutilishi: Faqat 1-reaksiya asosida: Q1=38.825×10 6 ×206=7.999×10 9 kJ/kun b) Issiqlik manbai: bug‘ning yuqori haroratli holatga qizdirilishi  Bug‘ning harorati ~500–550 °C ga qizdiriladi.  O‘rtacha c(H O, bug‘) ≈ 2.1 kJ/kg∙K ₂  T qizdirish ≈ (550 - 25) = 525 K Q bug’ =1,747,100×2.1×525=1.93×10 9 kJ/kun Ko‘rinib turibdi: bu energiya yetarli emas — qolganini tashqi manbadan (masalan, yoqilg‘i yonishi) olish kerak bo‘ladi. Shaxtali konvertorning mukammal geometrik hisobi. Gazning umumiy sarfi CH : ₄  Asosiy konversiyaga kiruvchi: 632.6 t/kun  Yoqiladigan CH : 109 t/kun ₄  Jami: 741.6 t/kun Bug‘:  1747 t/kun Umumiy sarf:  M = 741.6 + 1747 = 2488.6 t/kun = 103.7 t/soat Gaz zichligi (taxminiy) Konversiya 800–900°C va 2–3 MPa bosimda bo‘ladi. Gazlar yuqori haroratda juda yengil bo‘ladi, shuning uchun:  Zichlik ( ρ ) ~ 0.35–0.5 kg/m³ (tarkib va T/P ga bog‘liq) Biz ρ = 0.4 kg/m³ deb olamiz. Gaz sarfi hajmiy hisobda: V˙ gaz =103,700 kg/soat / 0.4 kg/m 3 =259,250 m 3 /soat Kontakt vaqti ( τ ) Shaxtali konvertorda gaz-katalizator kontakt vaqti odatda:  τ = 1.5 – 3 sekund oralig‘ida bo‘ladi. Hisobga τ = 2 sek deb olamiz. Faol qatlam hajmi: Formulasi: V= V ˙ gaz ⋅ τ 3600 V= 259250 ⋅ 2 3600 =143.0 m 3 Konvertor o‘lchamlari (D va H): Shaxtali konvertor silindr shaklida bo‘ladi. Hajm formulasidan: V= π ⋅D 2 4 ⋅ H Ko‘pincha D : H = 1 : 2.5 deb olinadi. Faraz qilaylik: D=x, H=2.5x 143= π ⋅ x24 ⋅ 2.5x=2.5 π 4 ⋅ x3 ⇒ x3=143 ⋅ 42.5 π ≈72.84 ⇒ x=72.843≈4.2 m Shunda:  D ≈ 4.2 m  H ≈ 10.5 m  Ishlash rejimi: ~850°C, 2.5 MPa Moddiy balans 1 NH miqdoridan kerakli H va N hisoblash₃ ₂ ₂  NH miqdori: 1320 t/kun₃  NH molekulyar massa: 17 g/mol ₃ n(NH 3 )= 1,320,000,000 17 ≈ 77.65×10 6 mol Reaksiyadan: N 2 +3H 2 →2NH 3 Shunday qilib:  n(H ) = 116.475 × 10 mol = 232.95 t/kun ₂ ⁶  n(N ) = 38.825 × 10 mol = 1087.1 t/kun ₂ ⁶ H uchun kerakli CH miqdori ₂ ₄ Reaksiya: CH 4 +H 2 O→CO+3H 2 1 mol CH → 3 mol H ₄ ₂ n (CH4 ) = 116.475 ×10 6 3 =38.825×10 6 mol ⇒ m(CH4 )=621.2 tonna/kun Tabiiy gazda CH = 98.2% ₄ mgaz=621.2 / 0.982=632.6 tonna/kun Bug‘ sarfi va issiqlik balans CH : H O = 1 : 2.5 mol nisbati ₄ ₂ n(H 2 O)=38.825×10 6 ×2.5=97.06×10 6 mol ⇒ m(H 2 O)=1747.1 tonna/kun Issiqlik balans  CH konversiyasi: +206 kJ/mol ₄ QCH 4 =38.825×10 6 ×206=7.999×10 9 kJ  Bug‘ni qizdirish (T = 550°C): Qbug′=1,747,100×2.1×525=1.93×10 9 kJ Yoqiladigan CH :₄ n=6.069×10 9 / 890≈6.82×10 6 mol ⇒ m=109 tonna/kun Shaxtali konvertor hajmi. Gaz sarfi: Mgaz=632.6+109+1747=2488.6 tonna/kun=103.7 tonna/soat Zichlik: ρ = 0.4 kg/m³ V˙=103,700 / 0.4=259,250 m 3 /soat Kontakt vaqti: τ = 2 s Vqatlam=259,250 ⋅ 2 / 3600=143 m 3 Geometrik o‘lchamlar: V= π D 2 4 ⋅ H, H=2.5D ⇒ D≈4.2 m,H≈10.5 m Ko‘rsatkich Qiymat NH ishlab chiqarish ₃ 1320 t/kun Kerakli CH ₄ 632.6 t/kun Bug‘ sarfi 1747 t/kun Qo‘shimcha CH (yoqiladi) ₄ 109 t/kun Shaxtali konvertor hajmi 143 m³ Diametri 4.2 m Balandligi 10.5 m Ko‘rsatkich Qiymat Ishlash harorati ~850 °C Ishlash bosimi ~2.5 MPa § 3.5.Shaxtali konvertorning texnologik sxemasi. Metanni konversiyalash jarayonining apparat va texnologik loyihasi Yuqorida aytib o'tilganidek, jarayon osonlashadi yuqori harorat . Bunday sharoitda katalizator juda faol va muvozanat tezda erishiladi. Metanning konversiyasi endotermik reaksiya: metanning suv bilan o zaro ta sirining issiqlik effekti Qʻ ʼ 1 = - 206,4 kJ/mol va boshqa reaksiya Q 2 = + 41,0 kJ/molning ekzotermik ta siridanʼ ustunlik qiladi . Kerakli issiqlik katalizator joylashgan va reaksiya sodir bo'lgan isitiladigan quvurlarning devorlari orqali ta'minlanishi mumkin, ya'ni jarayonni quvurli reaktorda yoki, deyilganidek, quvurli pechda amalga oshirish mumkin. Isitish tabiiy gazni mash'alli inyeksiya brülörlerinde yoqish orqali amalga oshiriladi. Reaktorning pastki qismidan 900 - 1000 ° C haroratli tutun gazlari chiqariladi. Metanni to'liq konvertatsiya qilish uchun zarur bo'lgan harorat quvurlar ishlab chiqarilgan metallning issiqlikka chidamliligi bilan chegaralanadi, shuning uchun ruxsat etilgan isitish 900 - 930 o C harorat qiymatlaridan oshmaydi. Reaktorning chiqish joyidagi maksimal harorat tabiiy ravishda past bo'ladi: 800 - 830 o C va metanning konversiya darajasi 7% dan oshmaydi. Ikkinchi bosqich talab qilinadi - bug '-havo konvertatsiyasi. U adiabatik reaktorda yoki, deyilganidek, val konvertorida sodir bo'ladi, uning devorlari tanani haddan tashqari qizib ketishdan himoya qilish uchun ichki tomondan yuqori haroratli material (zarbali beton) bilan qoplangan. Kerakli harorat reaktorga havo etkazib berish orqali yaratiladi; metanning bir qismi yonadi va harorat 960 - 1000 o S gacha ko'tariladi. Agar quvurli reaktorda issiqlik tashqi issiqlik almashinuvi orqali ta'minlansa, milya reaktorida u ichki issiqlik almashinuvi orqali ta'minlanadi. Metanni konvertatsiya qilish jarayonining oqim sxemasi 3.3.1-rasmda ko'rsatilgan. 3.3.1-rasm. Shaftli konvertorda havo, aniqrog'i havodan kislorod etkazib berish jarayonning kerakli harorat rejimini ta'minlaydi , ammo ammiak sintezi uchun zarur bo'lgan azot ham havo bilan kiritilganligi sababli, mil konvertori azotni havodan ajratish funktsiyasini ham bajaradi. Berilgan havo miqdori shunday bo'lishi kerakki, H 2 : N 2 nisbati ammiak sintezi uchun stokiometrik bo'lishi kerak , ya'ni 3: 1 ga to'g'ri keladi. Mil konvertoridan keyin gazning harorati 960-1000 o C ga etadi va reaktorlarning gidravlik qarshiligi tufayli bosim biroz pasayadi - 3,3 MPa. Reaksiya aralashmasini azot (inert gaz) bilan suyultirish ham, bosimning pasayishi ham muvozanatning o'ngga siljishiga yordam beradi. Metan konversiya bosqichidagi yuqori harorat CO ning potentsialini vodorod ishlab chiqarish uchun ishlatishga imkon bermaydi. CO + H 2 O↔CO 2 + H 2 + 41 kJ teskari reaktsiyasini hisobga olmaganda , past haroratlarda CO ni tanlab konvertatsiya qilish katalizatorning o'ziga xos harakati yordamida amalga oshiriladi . CO konversiyasi uchun selektiv katalizatorlar temir-xrom va mis o'z ichiga oladi. Ulardan birinchisi 330-430 o C harorat oralig'ida faol , ikkinchi, faolroq katalizatorning 250-280 o C harorat oralig'ida faol bo'lishi uning yuqori haroratlarda ishdan chiqishi bilan bog'liq. ISHLAB CHIQARISH DASTURI - MAHSULOTNING YILLIK ISHLAB CHIQARISH HAJMI (NATURAL VA QIYMAT IFODASIDA) 1. Korxona i shlab ch iqarish sarflari va ularning guru h lanishi . Umumiy ko‘rinishda ishlab chiqarish sarf xarajatlar (maxsulot, ishlar, xizmatlar tannarxi) ishlab chiqarish jara y onida qo‘llanilgan tabiiy resurslar, xom ash y o, materiallar, y oqilg‘i, quvvat, asosiy fondlar, mexnat resurslari, xamda ishlab chiqarish va maxsulotni sotishga sarflangan boshqa qolgan xarajatlarning qiymatlarni aks ettiradi. Bozor iqtisodi y otiga o‘tish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 27.01.1995 yil №9, 5.02.1999 yili № 54 karori bilan takomillashtirilgan “Maxsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar) ni tashkil qiluvchi sarflar tarkibi va maxsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotish, moliya natijalarni kelib chiqish tartibi” to‘g‘risidagi yangi Yo ‘riqnoma qabul qilingan. Ushbu Yo‘riqnoma bo‘yicha xamma sarflar maxsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan va ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan (ammo ular davr xarajatlar tarkibida qayd etilib, asosiy faoliyat foydasida inobatga olinadilar) xarajatlarga bo‘linadilar: - Bundan tash q ari sarflar korxona umumxo‘jalik faoliyatining foyda y oki zarari xisobida inobatga olinadigan moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar; - Favqulotdagi zararalar (foyda y oki daromadini soliq to‘laguncha qadar xisobida inobatga olingan) dan iborat. S h unga ko‘ra sarf moddalarining guruxlanishi quyidagicha bo‘ladi: 1. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi; 2. Davr xarajatlari; 3. Moliya faoliyati xarajatlari; 4. Favqulotdagi zararlar. 1. Maxsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi. a) maxsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni; Maxsulot tannarxi asosiy sifat ko‘rsatkichi bo‘lib, unda korxonalarning xo‘jalik faoliyatlaridagi xamma nuqson va muvaffaqiyatlari ifodalanadi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarf-xarajatlarining pul ifodadagi yig‘indisidir. Maxsulot ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarflar qanchalik kam bulsa, shunchalik ishlab chiqarishning samaradorligi oshadi. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning puldagi ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi. Tannarx – maxsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etib, uni baxosini belgilashda asos xisoblanadi. S h uning uchun maxsulot tannarxini kamayishi amalda uni narxini pasayishini ta’minlaydi va foydani ko‘payishida manba xisoblanadi. Foyda va maxsulot tannarxining axamiyati ayniqsa bozor munosabatlari sharoitida oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manbaasini tashkil etadi. b) sarf xarajatlarning kulkutsion moddalari va iqtisodiy elementlar bo‘yicha guruxlanishi ; Sarflar va xarajatlar shakllanish boshqaruvida xarajatlar turini inobatga olgan sarflar tasnifi muxim axamiyatga ega va u kalkutsiya moddalari xamda sarflar elementlari bo‘yicha ko‘riladi. Xarajatlarning kalkutsiya moddalari bo‘yicha guruxlanishi ushbu xarajatlarni xosil bo‘lgan o‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur Yoki bir o‘lcham maxsulot ishlab chiqarish uchun ketgan sarflarni rejalash, xisobga olish va aniqlashda qo‘llaniladi. Xarajatlarning sarf elementlari bo‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qaYorda va qaysi maqsadlarga safrlanishidan qatiy nazar ishlab chiqarishga ketgan sarflar smetasini tuzishda qo‘llaniladi. Ushbu smeta korxona ishlab chiqaradigan xamma maxsulotining xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar iqtisodiy mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar bo‘yicha guruxlanadilar: - ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlar (qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayrilgan xolda); - ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar; - ishlab chiqarishga taaluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar; - asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi; - boshqa ishlab chiqarish xarajatlar. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat: 1. To‘g‘ri va yo ndosh moddiy xarajatlar; 2. Mexnatga doir sarflangan to‘g‘ri va y ondosh x arajatlar; 3. Qolgan ishlab chiqarishga taaluqli xarajatlar (shu jumladan ustama xarajatlar). Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi: 1 .1.Chetdan keltirilgan (sotib olin g an) , maxsulot tarkibi da asosini xosil qiluvchi yoki maxsulot ishlab chiqarish (ishlar ni bajarish , xizmat lar ko‘rsatish) da zarur tarkibiy qism hisoblangan xom ashyo va materiallar . 1.2.Sotib olingan materiallar – ishlab chiqarish jara y onida uni normal xolatda o‘tishini ta’minlovchi va maxsulotni o‘rab-chirmablash uchun mo‘ljallangan, y oki boshqa ishlab chiqarish maqsadlarda ishlatiladigan materiallar (sinovlar o‘tkazish, nazorat qilish, asosiy fondlarni ta’mir va ekspluatatsiyasi uchun), ta’mirlash uchun zarur bo‘lgan zaxira qismlari, instrument, inventar, moslamalr yyemirilishi, maxsus kiyim-boshni yyemirilishi va shunga o‘xshash mexnat vositalar (asosiy fondlar tarkibiga kirmagan) boshqa arzon baho ash y olarning yemirilishi. 1.3.Sotib olingan yarim fabrikat va komplektlash buyumlari (shu korxonada qo‘shimcha ishlov y oki montajga mo‘ljallangan). 1.4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning asosiy turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar. Ishlab chiqarish xarakteriga ega ishlar va xizmatlar – boshqa chet korxona, xo‘jaliklar y oki asosiy faoliyatiga kirmagan korxonaning xo‘jaliklari bajaradigan ishlar (maxsulot ishlab chiqarish uchun maxsus aloxida operatsiyalarni amalga oshirish, xom ash y o va materiallarga ishlov o‘tkazish, chet korxonalarning yuk tashish uchun transport xizmatlar va x.k.). 1.5.C h etdan sotib olingan Yoqilg‘i – texnologik jaraYonlarda, turli xil quvvatlar ishlab chiqarish uchun, binolarni isitish, ishlab chiqarishni transport xizmat bilan ta’minlash uchun mo‘ljallangan turli Yoqilg‘ilar; 1.6.Sotib olingan turli xil quvvatlar – texnologik, transport va boshqa xo‘jalik extiYojlarga sarflanadigan quvvatlar. 1.7.Moddiy resurslarning tabiiy y o‘qolish normalari doirasida va ulardan ortiqcha Yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay tabiiy qurishi va sababli kamomad va aynishi natijasida y o‘qotmalar. 1.8.Moddiy resurslar qiymatiga yana korxonalarning moddiy resurslar bilan ta’minlovchilar tomonidan keltirilgan tara va o‘rash materiallari uchun sarf xarajatlari xam kiradi. 1.9. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni etkazish bilan bog‘liq xarjatlar (yuklash va tushirish ishlari), ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to‘lash xarajatlari) 1.10. Moddiy sarflardan qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayriladi – maxsulot ishlab chiqarish jaraYonida butunlay y oki qisman iste’mol sifatini Yo‘qotgan xom ash y o, materiallarning qoldiqlari. 2. Ishlab chiqarishga taaluqli mexnat haqlari uchun sarflar - korxonada qabul etilgan mexnat haqi tizimiga binoan ishbay rassenka, tarif stavka va okladlar asosida xaqiqatdan bajarilgan ish uchun xisoblangan ish haqlari. Bunga yana mukofotlar, rag‘batlantirish va kompensatsion to‘lovlar, shtatida bo‘lmagan, ammo korxonaning asosiy faoliyatiga jalb qilingan xodimlar ish haqlari kiradi. 1.3. Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha sarflar – belgilangan normalarga binoan ijtimoiy Davlat sug‘urta idoralar Nafaqa fondi, Davlat va tibbiy fondiga xodimlar mexnat haqlaridan foiz xisobida majburiy to‘lovlar. 1.4. Asosiy fondlar va ishlab chiqarish axamiyatiga ega bulgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. Bu modda tarkibiga asosiy fondlarning balans qiymati va belgilangan normalar asosida ularning to‘la qayta tiklashga mo‘ljallangan amortizatsiya ajratmalari kiradi (shu jumladan qonunga binoan fondlar aktiv qismining tezlashtirilgan amortizatsiyasi). Korxonaning nomoddiy aktivlar tarkibida y er, suv, boshqa tabiiy resurslar, sanoat va intellektual (akliy) mulq ob’ektlar (patent, litsenziya) ga ega bo‘lgan haqlar aks etadi. Nomoddiy aktivlar yyemirilishi ularning boshlang‘ich qiymati va foydali xizmat davriga binoan xar oy maxsulot tannarxiga o‘tkaziladi. Foydali xizmat davri aniqlanmagan nomoddiy aktivlar uchun yemirilish normasi 5 yilga belgilanadi (foydali xizmat davr korxonaning faoliyat davridan oshmasligi shart). 1.5. Boshqa ishlab chiqarish sarflari – bularga oldin qayd etilgan moddalarga kirmagan sarflar kiradi – soliqlar, to‘lovlar, maxsus fondlarga to‘lanadigan ajratmalar, kreditlar bo‘yicha to‘lovlar (belgilangan stavkalar, chegarasida), komandirovkalar bo‘yicha xarajatlar, aloqa xizmati va boshqa ishlab chiqarish jara y onini ta’minlash bo‘yicha sarflar kiradi. Mahsulot tannarxiga qo‘shilish usuliga qarab ishlab chiqarish xarajatlari 2 guruxga bo‘linadi: 1. Bevosita (to’g‘ri) xarajatlar. 2. Bilvosita (yondosh) xarajatlar . Bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyasiya ob’ektining tannarxiga to‘ppa-to‘gri, ya’ni bevosita o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Masalan, texnologik maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo. Yondosh xarajatlar bir necha xil mahsulotni tayyorlash bilan bog‘liq (energiya, suv, bug‘ va hokazolar sarfi), shuning uchun ular mazkur mahsulot turlari o‘rtasida taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab xarajatlar ikki guruhga bo‘linadi: 1. O‘zgaruvcha n . 2. Shartli - o‘zgarmaydigan. Ishlab chiqarayotgan mahsulot miqdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab o‘zgaradigan (ular ham ko‘payadi yoki kamayadi) xarajatlar o‘zgaruvchan deyiladi. Bularga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda ishlatiladigan yoqilg‘i va elektroenergiya, ishchilarning ish haqi (qisman) , asbob-uskunalarni saq l ash va foydalanish xarajatlari kiradi. Mahsulot miqdorining o‘zgarishi ta’sir etmaydigan xarajatlar shartli - o‘zgarma y digan xarajatlar deb ataladi. Bularga umumishlab chiqarish xarajatlari kiradi. Bu xarajatlar tarkibida xam mahsulot mikdorining ko‘payishi Yoki kamayishiga qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil darajada o‘zgaradigan xarajatlar bo‘lishi mumkin. Lekin bunday xarajatlar umumsex xarajatlari ichida kam salmoqqa ega yoki ularning o‘zgarishi uncha sezilarli emas. Shuning uchun ular shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar deb nomlangan. Shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor bo‘yicha nisbatan o‘zgarmay qolsada, ishlab chiqarish o‘sganda tannarxni pasaytirishning muhim omiliga aylanadi, chunki bunda ularning mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan miqdori kamayadi. Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir turdagi (o‘xshash) va har xil turdagi (kompleks) xarajatlarga bo‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashYo va materiallar, ish haqi, yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kompleks sarflar tarkibida har xil turdagi xarajatlar yig‘iladi . Masalan, umumishlab chiqarish xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i, amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilgan sarflar maxsulot ishlab chiqarish kalkulyasiyasi va ishlab chiqarish smetasida aks ettiriladi. Maxsulot ishlab chiqarish kalkulyasiyasida sarflar moddalar buyicha guruxlanib bir o’lcham Yoki bir tur maxsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarini ifodalab kuyidagilardan iborat: 1. To’g’ri moddiy sarflar. 2. Mexnatga doir to’g’ri sarflar: a) i/ch ishchilarning ish haqi b) ijtimoiy sug’urta ajratmasi 3. Materiallarga doir yondosh sarflar. 4. Mexnatga doir yondosh sarflar. 5. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 6. Boshqa, shu jumladan ustama xarajatlar. To’g’ri moddiy sarflar ko’p xollarda kalkulyasiyadan keyin aloxida jadvalda ochiladi va kuyidagi sarflardan tashkil topadi: 1. xom ashyo va asosiy materiallar – maxsulot tarkibiga kiradigan komponentlar. 2. Yordamchi materiallar – maxsulot tarkibiga kirmagan, ammo uni xosil bulishida ishtrok etgan (katalizator, reagent va xokazo). 3. Qayta ishlanadigan chiqindi (ayriladi). 4. Yoqilg’i va quvvat sarflari. Umum xujalik buyicha maxsulot ishlab chiqarishga ketgan sarflar esa iktisodiy elementlar buyicha guruxlanib q uyidagilardan iborat: 1. xom ashyo va asosiy materiallar. 2. Yordamchi materiallar. 3. Yoqilg’i. 4. Quvvat sarflari. 5. xodimlarning ish haqlari. 6. Ijtimoiy sug’urta ajratmasi. 7. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 8. Boshqa sarflar. 5. Davr xarajatlari, moliya faoliyati b o’ yicha sarflar va favqulotdagi zararlar Davr xarajatlari — xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi y o‘riqnomaga binoan joriy etilgan korxonaning xarajatlar xisobi tizimida nisbatan yangi ko‘rsatkich. Bevosita ishlab chiqarish jara y oni bilan bog’liq bo‘lmagan xarajatlar davr xarajatlari toifasiga kiritiladi. Ushbu xarajatlarga boshqaruv, tijorat xarajatlari, umumxo‘jalik maqsadidagi boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘lanmagani, lekin mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotish bo‘yicha asosiy faoliyati bilan bo y ingani uchun ular operatsion xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy xarajatlar deb xam ataladi. Ular ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot y oki tovarlar hajmiga bog‘liq emas, aksincha, vaq t , xo‘jalik faoliyatining qancha davom etishi bilan ko‘proq bog’liq. Ushbu xarajatlar ular paydo bo‘lgan xisobot davrida yig‘iladi va hisobdan chiqariladi. Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi: • mahsulotni sotish xarajatlari; • boshqaruv xarajatlari; • boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini rivojlantirish xarajatlari; • kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari. Moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar - b ularga quyidagilar kiradi: - Qisqa muddatli bank kreditlari (O‘zbekiston Markaziy banki belgilangan xisob stavkalar chegarasida Yoki undan yuqori) bo‘yicha to‘lovlar va ta’mi- notchilar kreditlari uchun % to‘lovlari. - u zoq muddatli kreditlar bo‘yicha to‘lovlar; - u zoq muddatli ijara bo‘yicha % to‘lovlari ; - chet el valyutalari bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha zarar va salbiy kurs (raznitsa). - qi m matli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar. - m oliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar. Favquladagi zararlar - Korxona faoliyatida ko‘zda tutilmagan xodisa va operatsiyalar natijasida kelib chiqqan g ’ ayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar. Mehnat muhofazasi. Prezident I. A Karimov Fuqaro muxofazasini dolzarbligini e’tiborga olib, o’zining “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” nomli asarlarida “Siyosatimizning asl moxiyati axoli xavfsizligini taminlash, ularni turli ofatlar va favqulotda vaziyatlardan ximoya qilishdir” deb takidlab o’tadilar. Shunday ekan, favqulotda vaziyatlarni oldindan aniqlash va axolini bo’lishi mumkin bo’lgan xavfdan ogoxlantirish borasida samarali tadbirlar o’tkazish, favqulotda vaziyat yuz berganda tezkor xarakat qilish, insonlarning qurbon bo’lishiga yo’l qo’ymaslik, iqtisodiy zararni kam bo’lishini, xavfsizlikni o’z vaqtida taominlash bular xammasi asosiy masalalardan biridir. 1994 yil 4-martda O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining FV vazirligining tashkil etilishi to’g’risidagi farmoni e’lon qilindi. Ishlab chiqarish korxonalarida fuqarolarni, ya’ni ishchilarni favqulotda vaziyatlardan ximoyalash uchun fuqaro muxofazasi shtabi tashkil etilgan. Bu shtabni vazifasi ob’ektni xavfli deb xisoblangan nuqtalarni kuzatish va nazorat qilishdan iborat. 1) Jamiyatni asosiy rivojlantiruvchi va ishlab chiqarish tizimining boshqaruvchi kuchi "inson" ekanligini hisobga olib, uning ishlab chiqarishdagi faoliyatini va sog’ligini saqlash ijtimoiy taraqqiyot yo’lidagi muhim faktor-omil hisoblanadi. SHuning uchun ham sanoat korhonalarida sifatli mahsulot ishlab chiqarish jarayoni va mehnat sharoitini yahshilash, jarohatlanish, kasb kasalliklarini kelib chiqarish manbalarini yo’qotish, charchash, toliqish bo’lmasligiga taalluqli chora-tadbirlarini qo’llashga bog’liqdir. Korxonada mehnatni muhofaza qilishni ahamiyati ishlab chiqarishda yuz berishi mumkin bo’lgan bahsiz hodisalarni oldini olish, ogohlantirish, mehnat sharoitini yaxshilash, ishlab chiqarish jarayonlarining havf-hatarsiz o’tishini ta’minlash va havfsizlik tadbirlarini amalga oshirishdan iborat. Bu tadbir-choralar tehnika va tehnologiyaning to’htovsiz rivojlanayotganligini hisobga olgan holda olib boriladi. 2) Barcha sanoat korxonalari atmosferaga chiqaradigan ishlab chiqarish zararli chiqindilari (gaz, tutun, chang va b.k.)ga qarab SN 245-71 ga asosan besh sinfga bo’linadi. Loyihadagi korhona chiqindi chiqarish bo’yicha 5- sinfga kiradi. 1)- 1000m, 2)-500m, 3)-300m, 4)-100m, 5)-50m tanlab aniqlanib olinadi. 3) Texnologik jaroyonlarni havfsizligini ta’minlashda ishlab chiqarish turini tanlash, homashyo va materiallarni agregat holati, jarayonni fizik kimyoviy shartlari, jarayonni davri, uskunalarni yig’ish va sozlash, isitish va sovutish turlari, texnologik reglamentga rioya etish va boshqa tadbirlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga egadir. SHuningdek jarayonni havfsizligini ta’minlashda ishchilarni kasb bo’yicha tanlash va ularni o’qitish, shahsiy muhofaza vositalarini qo’llash zarur deb hisoblanadi. Texnologik reglament - texnologik jarayonlar havfsizligini ta’minlaydigan asosiy hujjat hisoblanadi. Texnologik reglament yuqori tashkilot yoki korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Korxona rahbari zamonaviy texnik nazorat va avtomatik to’g’rilash, boshqarish vositalarini qo’llab jaroyonlar havfsizligini ta’minlash maqsadida texnologik reglamentga rioya etilishini ta’minlashi kerak. Texnologik reglament tarkibi quyidagi bo’limlardan iborat: 1. Ishlab chiqarish umumiy tavsiyanomasi, 2. Tayyorlanadigan mahsulot tavsiyanomasi, 3. Xomashyo, materiallar tavsiyanomasi, 4. Texnologik jarayon mazmuni, 5. Texnologik rejim normalari, 6. Xomashyo va energiyani bir yilga sarflash normalari, 7. Ishlab chiqarish normalari, 8. Jarayon bajarilishidagi havfsizlik qoidalari, 9. Moddiy balans, 10. Ishlab chiqarish chiqindilari, oqava suvlar, atmosferaga moddalar tashlash, 11. Ishlab chiqarish texnologik chizmasi, 12. Mumkin bo’lgan nosozliklar, ularni sabablari va yo’q qilish usullari, 13. Asosiy tehnologik uskuna jihozlar ta’rifi. Texnologik jaroyonlarni havfsizligini ta’minlashda muhandis-texnikaviy vositalar qo’llaniladi, ya’ni to’siqlovchi va himoyalovchi moslamalar ishlatiladi. To’siqlovchi moslamalar vaqtincha, doimiy, ko’chiriladigan, harakatlanmaydigan, yaxlit, to’rsimon, ochiladigan holatda mavjud. Ximoyalovchi moslamalar texnologik uskunalarni ishdan chiqish va avariya xolatidan ogoxlantirish uchun qo’llaniladi. Ular mexanik, elektrik va aralash turda mavjud. Sanoatda qo’llanadigan zamonaviy uskunalarni yaratish va qo’llashda umumiy havfsizlik yullanmasi sifatida unifikatsiya, jadallashtirish, kam quvvat sarflash, ergonomika, yiriklashtirish, ishonchlilikni oshirish omillari hisobga olinadi shuningdek, uskunalarga inson hususiyatlarini, faoliyatini ifodalaydigan antropometrik, pishofiziologik, psixologik, gigienik talablar qo’yiladi. Talablar GOST 12.2.03-91 va QMQ 3-05-05-98 ga asoslanadi. Kimyo sanoati korxonalarida markazlashgan isitish tizimi qo’llaniladi. Isitish esa bug’, suv va havo yordamida uyushtirilishi mumkin. Lekin ishqoriy metallar, metall-organik birikmalar, karbidlar va portlovchi, zaharlovchi moddalar ajralib chiqishi mumkin bo’lgan binolarda suv va suv bug’i bilan isitishga yo’l qo’yilmaydi. Bunday ishlab chiqarish binolarida havo bilan isitish usuli qo’llaniladi. Issiq suv yoki bug’ bilan qizdiriladigan kaloriferlar orqali havo puflanib, so’ngra binoga beriladi. Havo bilan isitish shamollatgich bilan birga ulanadi. Kaloriferni havfsiz va unumli ishlashi uchun shamollatgich va kalorifer tarkibi ogohlantiruvchi-daraklovchi moslamalar bilan bog’langan bo’lishi kerak. "Elektr qurilmalarini tuzilishi va ishlatilishi" qoidasiga asosan portlashga havfliligi jihatidan A,B kategoriyaga mansub korhonalar binolari 6 zonaga, shu jumladan, yong’inga havfliligi buyicha V kategoriyaga mansub binolar 4 zonaga- sinfga taqsimlangan. Binolarni portlash va yong’inga havfliligi zonasini-sinfini belgilashda mahsus harf va rakamlar qo`llanadi. Loyihadagi korhona B sinfiga kiradi. Yong’in havfsizligi norma, qoidalariga asosan evakuatsiya yo’llari o’tga chidamli materiallardan tayyorlanishi, harakat yo’lida begona to’siqlar bo’lmasligi kerak. Har bir xona va binodan chiqish-evakuatsiya yo’li kammida ikkita bo’lishi kerak. Ular orasidagi masofa L>1,5VP tenglama bilan topiladi (bu erda R- bino perimetri). Chiqish yo’li kengligi kamida 0,8-1,0m bo’lishi talab qilinadi. CHiqish yo’li orasidagi masofa SNiP-2.09.02-85 ga asosan binoni hajmi, o’tga chidamdiligi darajasi, yong’in havfliligi kategoriyasiga metr hisobida belgilangan. Yong’inni o’chirish uchun suv, suvni kimyoviy eritmalari, ko’pik, inert gazlar, gaz tarkibli kukunsimon moddalar, turli aralashmalar ishlatiladi. Yonuvchi qattiq, suyuq, gaz holdagi moddalarni, materiallarni yong’inini o’chirishda arzon va keng tarqalgan suv ishlatilinadi.Suv yuqori issiqlik sig’imiga (bug’ hosil qilish issiqlik 2258 Dj/kg), yuqori termik chidamlilikga (17000C yuqori), bug’ hosil bo’lishida hajm kengayishiga (1 kg suv bug’lanib 1700l bug’ hosil bo’ladi) ega. Suv yuqori elektr o’tkazuvchanlik hususiyatiga ega bo’lganligi uchun kuchlanish ostidagi elektr uskuna, jihozlar yong’inini o’chirishda qo’llanmaydi. FUQARO MUHOFAZASI Mamlakatimiz milliy davlat siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri aholii va xududlarni tabiiy va texnogen favqulotda vaziyatlardan muxofaza qilish, xavfsizlikni taominlash, barqaror iqtisodiy rivojlanishga erishishdan iboratdir. O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezident I.A. Karimov shu masalaning dolzarbligini e’tiborga olib o’z «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» nomli asarlarida «Siyosatimizning asl mohiyati aholi xavfsizligini taominlash, ularni turli ofatlar va favqulotda vaziyatlardan himoya qilishdir» deb takidlab o’tadilar. Shunday ekan favqulodda vaziyatlarni oldindan aniqlash va aholini bo’lishi mumkin bo’lgan xavfdan ogoxlantirish borasida samarali tadbirlar o’tkazish, favqulotda vaziyat yuz berganda tezkor harakat qilish, insonlarning qurbon bo’lishiga yo’l qo’ymaslik, iqtisodiy zararni kam bo’lishini, xavfsizlikni o’z vaqtida ta’minlash asosiy vazifalardan biridir Fuqaro muxofazasi umumdavlat mudofaa ishlari tizimi bo’lib aholini va halq xo’jaligini tinchlik va harbiy holatlarda Favqulotda vaziyatlardan himoyalash maqsadida, shuningdek obektlarni barqarorligini oshirish tabiiy ofat, avariya kabi FV lar oldini olish, ular yuz berganda avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo’lmaydigan ishlarni amalga oshirish bilan shug’ullanadi. Favqulotda vaziyatlar davlat tizimi (FVDT) – aholi va xududlarni favqulotda vaziyatlardan himoya qilish kuch-vositalari va muassasalarini birlashtiradi, hamda favqulotda vaziyatlarni oldini olish, oqibatlarini bartaraf etish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish, aholi xavfsizligini, hududlarni va davlat iqtisodiyotini xavfli zararlardan himoya qilishga mo’ljallangan davlat tizimidir. Favqulotda vaziyat – muayyan xududda o’zidan so’ng odamlarning qurbon bo’lishi, ularning sog’ligi va atrof-muhitga zarar yetkazishi natijasida katta moliyaviy zararlarga olib keluvchi halokat, tabiiy ofatlar, epidemiya va boshqalardir. FVDT ning asosiy vazifalari: -Tinchlik va xarbiy davrlarda aholi va hududlarni Fvlardan himoya qilishning xuquqiy, iqtisodiy meoyoriy xujjatlarini ishlab chiqish va amalga oshirish; -Respublikada yuzaga kelishi mumkin bo’lgan tabiiy va texnogen FVlarni prognoz qilish va oqibatlarini baholash. -Har qanday sharoitlarda FVlarni bartaraf etish kuch vositalarini tayyorganrligini taominlash. -FV sohasida davlat ekspertizasi nazoratini o’tkazish va tekshiruvini amalga oshirish, shuningdek ushbu sohada halqaro hamkorlik qilish. [17,18] Loyihalanayotgan korhonada fuqaro himoyasi vazifalarini bajarish maqsadida shu obektning moddiy texnika bazasi negizida quyidagi bo’lim va xizmatlarni tashkil etilgan. Umumiy aloqa xizmati;  Jamoat tinchligini saqlash (qo’riqlash) xizmati;  Yong’inga qarshi kurash bo’limi yoki xizmati;  Tibbiy xizmat;  Avariyaviy-texnik xizmat;  Moddiy texnik taominot xizmati;  Transport xizmati;  Radiasiya va kimyoviy unsurlardan saqlash xizmati va boshqalar. Obektning alohida xususiyatlariga ko’ra boshqa bo’lim va xizmatlar ham tuzilishi mumkin. Xizmatlar soni obektning fuqaro himoyasi rahbari tomonidan belgilanadi. Obekt fuqaro himoyasi bo’limining asosiy vazifalaridan biri tinchlik va harbiy holatlarda turli yo’nalishdagi fuqaro himoyasi kuchlarini tuzish va qayta tayyorlashdir. Fuqaro himoyasi kuchlarining asosini shu obektlarning harbiy bo’lmagan shakllari tashkil qiladi. Fuqaro himoyasi kuchlarining tashkil qilinishi yaoni shaxsiy tarkib va ajratilgan texnik-jihozlar obektning ish faoliyatiga taosir ko’rsatmasligi kerak. Fuqaro himoyasi kuchlari maxsus dastur asosida qayta tayyorlanib, tegishli masalalarni bajarishda doim tayyor turadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 noyabrdagi 455- sonli qaroriga ko’ra FVlar quyidagicha tasniflanadi: I. Texnogen tusdagi FV lar: 1. Temiryo’l, avtotransport va metropoliten bilan bog’liq avariya va halokatlar. 2. Yirik xavfli obektlar va ishlab chiqarish bilan bog’liq yong’in va portlashlar. 3. Energetika va kommunikasiya tizimlaridagi avariyalar. 4. Gidrotexnika avariyalari 5. Radioaktiv taosir natijasida yuzaga keladigan holatlar. II. Tabiiy tusdagi FV lar: 1. Geologik xavfli hodisalar (zilzila, ko’chki, cho’kish va b.) 2. Gidrometereologik xavfli xodisalar (kuchli shamol, suv toshqini, sel va b.) 3. Favqulotda epidemiologik va epizootik holatlar (infeksion va virusli kasalliklar ommaviy tarqalishi va b.) III. Ekologik tusli FVlar: 1. Litosfera – quruqlik holati o’zgarishi bilan yuzaga keladigan xavfli holatlar. 2. Atmosfera– xavo tarkibi o’zgarishi natijasida yuzaga keladigan holatlar. 3. Gidrosfera – suv resurslari tarkibi o’zgarishi, ularni chiqindilar bilan zararlanishi natijasida yuzaga keladigan holatlar. Loyihalanayotgan korhonada oboektida taobiiy va texnogen tusdagi FV lar sodir bo’lishi mumkin. Tabiiy tusdagi FV lar: yer silkinishi yohud zilzila, kuchli shmol, bo’ron bo’lishi mumkin. Undan tashqari ishlab chiqarish bilan bog’liq texnogen tusdagi FV lar: yong’in, enrgetika va komunikatsiyadagi avariyalar sodir bo’lidhi mumkin. Texnogen tusli Favqulotda vaziyatlarga ishlab chiqarish bilan bog’liq avariya, yong’in, portlash va boshqa halokatlar kiradi. Avariya – mashina, mexanizm, kommunikasiyalarningishdan chiqishi, foydalanish tartibiga, xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik, ishga layoqatsizlik va boshqa sabablar natijasida yuzaga keladigan favqulotda holat. Avariya natijasida ishchi xodimlar xayoti va salomatligiga taosir ko’rsatib, yong’in, portlash, elektr tutashuvlari va boshqa holatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ishlab chiqarish korxonalaridagi yong’in, portlash kabi vaziyatlar yirik avariyalar xisoblanadi, chunki atmosfera havosiga kuchli ta’sirchan zaharli moddalar va raadiasiya nuralanishi kabi og’ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Korxonada barcha bo’limlar, tsexlarda komunikatsiya vositalari bilan ta’minlangan. Korxonada asosiy FV dan ogohlantiruvchi signal, har bir tsex, bo’lim boshliqlari ratsiya aloqasi mavjud. Bundan tashqari markaziy dispecherlik bo’limi ham bor. U erda korxona hududida sodir bo’lgan yoki boshqa turdagi xabarlar mikrafon orqali xabar beriladi. FV sodir bo’lganda binolar ichidan chiqish yo’llari sxemasi ko’rinarli joyga osib qo’yilgan. Har bir tsexda yong’in havfsizligi burchagi bo’lib kerakli o’t o’chirish anjomlari bilan taominlangan. Korxona yong’in havfliligi bo’yicha B kategoriyaga mansub. KTZM – kimyoviy birikma bo’lib maolum miqdorda yo’l qo’ysa bo’ladigan konsentrasiyadan oshib ketganda insonlarga chorvachilik va qishloq xo’jaligi o’simliklariga zararli taosir ko’rsatadi. Ular texnologik jarayoning asosiy xom- ashyosi yoki bir qismi (ammiak, xlor, vodorod sulfid, uglerod, azot, oltingugurt oksidlari) bo’lishi mumkin. SHuning uchun bunday zaharli birikmalar bilan ishlayotganda doim shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunday vositalar ishchi-xodimlarga korxona fuqaro himoyasi yoki texnika xavfsizligi bo’limi tomonidan bepul ta’minlab berilishi lozim. Nafas olish yo’llarini himoyalovchi vositalarga umumiy himoya kostyumlari UXK, gazniqoblar va respiratorlar kiradi. Gazniqoblar himoyalash turiga ko’ra 2 hilga bo’linadi. To’siqlovchi gazniqoblar – havo tarkibida yuqori konsentrasiyali zaharli moddalar bo’lib, toza kislorod miqdori 16% dan kam bo’lganda qo’llaniladi. Nafas olish uchun havo maxsus kislorod balonlaridan yoki tashqi (toza) muxitga ulangan havo almashtirish tizimidan olinadi. Filtrlovchi gazniqoblar – havo tarkibida zaharli moddalar bo’lib, toza kislorod miqdori 18% dan kam bo’lmagan holatlarda foydalaniladi. Tashqi muhitdagi havo filtr qutisidan tozalanib o’tib nafas olish yo’liga uzatiladi. Filtrlovchi gaz niqoblarni qaysi moddalardan himoya qilishini tanlab olish uchun ularning filtlovchi qutisi rangiga qarab ajratiladi. Favqulotda vaziyatlar davrida aholini himoya qilishning kompleks chora- tadbirlari qatorida muhim o’rinni yuzaga kelgan havflardan aholini o’z vaqtida ogohlantirish vazifalari xisoblanadi. Bunday tadbirlar radio-televidenie va aloqa xizmatlari orqali fuqaro himoyasi organlari tomonidan amalga oshiriladi. Korhonada ishchi va hizmatchilarni FV dan ogohlantirishda markaziy dispecherlik bo`limidam butun korxona bo’ylab habar beriladi va avariya signali ishga tushiriladi. Tinchlik va harbiy vaqtlarda yuzaga kelgan favqulotda vaziyatlar davrida aholini qutqarish va boshqa kechiktirib bo’lmaydigan ishlarni amalga oshirish FH organlarining asosiy vazifalaridan biridir. Bunday tadbirlarni rejalashtirish va amalga oshirishdan maqsad aholini ommaviy qirg’in qurollaridan himoyalash, shoshilinch tibbiy xizmat ko’rsatish, avriya oqibatlarini qisqartirish hamda vayronalardan odamlarni olib qichishga qaratilgandir. ATROF MUHIT MUHOFAZASI Oxirgi yillarga kelib fan va texnika taraqqiyoti, sanoatning rivojlanishi bilan bir qatorda, bir vaqtda ishlab chiqarish korxonalarida katta miqdorda chiqindilar chiqmoqda va bu chiqindilar atrof muxitga kelib tushishi tufayli atmosfera xavosini yer yuzi va yer osti suvlari, tuproqlarni zaxarli moddalar bilan ifloslanishi kuzatilmoqda, natijada injsonlarning yashash sharoiti yomonlashib kelmoqda. Bundan tashqari o’simlik va xayvonot dunyosiga zarar yetkazilmoqda. Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachon dolzarb muammo bo’lib u milliy va mintaqaviy doiradan chiqich butun umumiy muammoga aylanib ulgurgan. Tabiat va inson o’zaro muayyan qonuniyatlar ostida munosabat ostida buladi. Bu qonunyatlarni buzish o’nlab ekologik falokatlarga olib keladi. Afsuski bu ekologik muammolar O’zbekistonni xam chetlab o’tmadi. Mutaxasislarning aytishicha O’zbekistonda xam murakkab ya’ni xavfli vaziyat yuzaga kelmoqda. Xavfli vaziyatlar Birinchidan suv zaxiralarining shu jumladan yer osti va yer usti suv zaxiralarining tanqisligi xamda ifloslanganligi katta tashvish to’g’dirmoqda. Ikkinchidan Orol dengizining qurib borishi juda juda katta muammo deb aytish mumkinki milliy kulfat bulib qoldi. Uchinchidan xavo bo’shlig’ining ifloslanishi xam respublikada ekalogik xavsizlikka solayotgan taxdiddir xar yili Respublikamizning atmosfera xavosiga 4 – mln tannaga yaqin zaxarli moddalar kelib tushmoqda. Shularning yarmi uglerod oksidiga to’g’ri keladi. 15 % ni uglevodorod chiqindilari, 14 % ni SO2 chiqindilari, 9 % ni N2O chiqindilari. 4 % o’ziga xos o’tkir zaxarli moddalarga to’g’ri keladi. O’zbekistondagi mavjud ekologik muammolarni xal qilish uchun xukumatimiz tomonidan bir qotor qonunlar qabul qilingan . Masalan: 1992 – yil “Atrof muxitni muxofaza qilish” 1993 – yil “ Atmosfera xavosini muxofaza qilish” 2002 – yilda “ Chiqindilar xaqida “ Qonunlar qabul qilindi. Yuqorida keltirilgan muammolarni xal etish uchun quyidagi yo’nalish bo’yicha ish olib borish kerak . Atmosfera xavosini ifloslantiruvchi manbalarga asosan sanoat korxonalari, transport, issiqlik eliktrostansiyalar va boshqalar kiradi. Bu manbalar xar biri o’ziga xos maxsus ifloslantiruvchilar hosil qiladi. Havoni zaxarli gazlardan tozalashda to’rta – usul qo’llaniladi. 1. Absorbsiya usuli. Gazlarni suyuq moddada yuvib olish. 2. Adsorbsiya. Gazlarni g’ovaksimon qattiq jismda yuvib olish. Adsorbentlar sifatida aktivlangan ko’mir, tuproq selikagel, tsalitlar ishlatiladi. 3. Katalik usul yordamida. Havoning tarkibidagi zaharli gazlar, zaharsiz gazlarga aylantiriladi. 4. Termik usullar yordamida. Yoqori temperaturalar tasirida (900 – 1000 oC) havoning tarkibidagi gaz aralashmasi yoqilg’i bilan birgalikda kuydirib yuboriladi. Oqova sularini tozalash. 1. Mexanik usullar – tindirish, filtr lash, sentrafugalash, suzib olish va xakoza. 2. Fizik – kimyoviy usullar – kogulyatsiya – flokulyatsiya, flotatsiya usullari kiradi. 3. Kimyoviy usulga – neytrallash, oksidlanish – qaytarilish, termooksidlash. Bu usullar yordamida suvda erigan moddalar, reagentlar yordamida erimaydigan xolatda o’tkazilib cho’kmaga tushadi va suvdan ajratib olinadi. 4. Biokimyoviy usullar – oqova suvlarni 65 organik moddalardan mikroorganizmlar yordamida tozalash tozalash jarayoni ajratishi biofiltr , biofaktorlarda amalga oshiriladi. Korxonada suv texnologik extiyojlar uchun sovutuvchi sifatida suv ishlatiladi, xamda xo’jalik – maishiy extiyojlar uchun. EKOLOGIYA Vatanimizning mustaqillikka erishishi ekologiya muammolarini xal qilish insonning tabiatiga bo`lgan munosabatini yangi bosqichga ko`tarish imkonini beradi. Hozirgi kunda ekalogiyaning buzilishi xamma narsalarga o`z zararini yetkazmoqda. O`rmon xo`jaliklarining kamayishi, suv xavzalarining qurib ketishi Hozirgi vaqtda xalq xo`jaligida orol dengizi havzalaridan to`la-to`kis foydalanilmoqda. Suv xavzalarining sifati eng mhim muammolardan biri Daryo suvining ifloslanishi ekalogiya -gegiena va sanitariya epidemiologiya vaziyatini, ayniqsa daryolarini quyi oqimlarida yomonlashtirmoqda. Ichimlik suvi manbalarining ifloslantirishi respublikamizda ayiniqsa orol bo`yida kasallikka chalinishining yuqori darajasiga sabab bo`lmoqda . 1994-yilga kelib orol dengizidagi suvni satxi 32,5 metrga, suv xajmi 400kub kilometrdan suv-yuzasinining maydoni esa 32.5 ming kvadrat tushib qoldi suvning minerallashuvi ortdi . Markaziy osiyo davkatlarinig boshliqlarining 1993-yil mart oyida qizil o`rdada bo`lib o`tgan uchrashuvi ana shu muammolarni hal qilish yo`lidagi turtki bo`ldi . Markaziy osiyo davlatlari boshliqlarining 1994-yil yanvarda Nukus shahrida bo`lib o`tgan 2-uchrashuvida orol dengizi havzasidagi ekalogik vaziyatni yaxshilash yuzasidan yaqin 15yilga mo`ljallngan mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni aniq harakatlar dasturi tasdiqlandi . Atrof muhitni muxofaza qilish borasida O`zbekiston Respublikasida quydagi qonunlar qabul qilingan. 1992-yil 9-dekabrda "Atrof muhitni muxofaza qilish " to`g`risida . 1993-yil 6-mayda "Suv va suv resurslaridan foydalanish"to`g`risida. 1996-yil 27-dekabrda "Atmasferani muxofaza qilish "to`g`risida. Hozirgi kunda tabiatni muxofaza qilish masalasi tinchlikni saklashda keyingi o`rinda turadigan eng dolzarb muammolardan biridir. Atrofimizdagi tabiat millionlab yillar davomida yuzaga kelgan, xamda o`zining murakkab qonunlariga rioya kilgan xolda yashaydi. Ana shu tabiat bilan inson orasida murakkab muvozanat mavjud. Allomalarimiz tabiatdagi mavjud muvozanatni buzmaslikka katta e’tibor berganlar. Bugungi kunda kelib bunday karash ekologiya tushunchasining asosiga aylandi. Orol va orol bo`yidagi ekologik tanglik keltirilgan moddiy va ma’naviy atrof- muhitni muxofaza qilish iktisodiy, ijtimoiy-siyosiy va boshka omillarga bog`lik. Ular orasida ekologik ta’lim-tarbiyaning ahamiyati kattadir. Hozirgi sayyoramizdagi biologik muvozanatning buzilishini oldini olish eng katta muammodir. Sanoatni rivojlantirish tabiiy boyliklardan o`ylamasdan beayov foydalanish tabiatga, atrof-muhitga katta zarar yetkazadi. O`zbekiston Respublikasida xam hozirgi kunda quyidagi ekologik muammolar mavjud. Yer resurslarining sifatini yomonlashishi hisobiga sho`rlashib borayotgani. Suv resurslarining shu jumladan yer osti va yer usti suvlarini ifloslanganligi, ichimlik suviningtanqisligi. Orol dengizining qurib, kamayib borayotganligi. Havo bo`shlig`ining ifloslanganligi. O`zbekiston davlati tomonidan ushbu muammolarni xal qilish uchun bir kator qonunlar qabul qilindi. O`zbekiston Konstitutsiyasining 55-moddasiga binoan "Yer osti boyliklari, suv, o`simlik va xayvonot dunyosi xamda boshka tabiiy zaxiralar umumiy boylikdir. Ulardan oqilina foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidadir" – deb ta’kidlangan. Konstitutsiyaning 50-moddasida esa "Fuqarolar atrof-tabiiy muhitga extiyotkorona munosabatda bo`lishga majburdirlar" - deyiladi. 1993-yil 9-dekabrda O`zbekiston Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan "Tabiatni muxofaza qilish" to`g`risidagi qonunning 4-moddasida qanday mutaxassis tayyorlashidan qatiy nazar barcha o`rta va oliy o`quv yurtlarida o`qishning majburiyligi belgilab qo`yilgan". Atrof-muhitning huquqiy normalari turlaridan biri qonun kuchiga ega bo`lgan texnik normalar va standartlardir. Punktlarda havo sifatini nazorat qilish koidalari GOST17.00.04 sanoat korxonalarining ekologikpasporti. Respublika tabiatni muxofaza qilish tabiiy resurslaridan ratsional foydalanish va kayta ishlab chiqarish bo`yicha butun masuliyat Davlat tabiatni muxofaza qilish kurilmasiga yuklatilgan. Tabiatni muxofaza qilish qonunini buzgan shaxslarga nisbatan jinoiy javobgarlik - O`zbekiston Respublikasi jinoyatkodeksi bilan tartibga solinadi. 2002-yil 5-aprelda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi "Chiqindilar haqida" qonunini qabul kilgan. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalarga asosan sanoat korxonalari, issiqlik elektrostansiyalari va boshkalar kiradi. Tarkibida mayda erigan zarrachalari, organik moddalari bor bo`lgan oqava suvlar, qattik chiqindilardan esa nordon gufron va boshqalar kiradi. Atmosfera havosini changdan tozalash uchun quyidagi usullar qo`llaniladi: Gravitatsion; Quruq inversion va markazdan qochma kuch ta’sirida tozalash; Ho`llash; Filtrlash; Elektrostatik; Tovush va ultratovush yordamida koagullash Sanoat korxonalarida suvdan xomashyo sifatida sovituvchiagent,erituvchi, ekstrigent sifatida foydalanadiva turlimoddalar bilan ifloslangan oqava suvlar hosil bo`ladi. Hosil bo`lish sharoitlariga karab oqova suvlar quyidagi turlarga bo`linadi: Maishiy-xo`jalik suvlari; Atmosferaviy; Sanoat oqova. Hosil bo`layotgan oqava suvlarning miqdorini kamaytirishning bir necha usullari mavjud: • Suvdan foydalanmaydigan texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy qilish; • Mavjud jarayonlarni takomillashtirish; • Zamonaviy jihozlarni ishlab chiqarish va ko`llash; • Havo bilan sovutuvchi jixozlarni yaratish; Tozalangan oqova suvning aylanma, yopiq zanjirli foydalanish tizimini tashkil qilish. Hosil bo`layotgan oqova suvlarni tozalash uchun quyidagi usullar ko`llaniladi: - Mexanik - suzib olish, tindirgich; - Fizik - kimyoviy, flokulyatsiya, flotatsiya adsorbsiya, ion almashtirish; - Kimyoviy - ekstraksiya, xaydash, reaktifikatsiya, oksidlanish, termo oksidlash; - Biokimyoviy kislorodli va kislorodsiz muhitga tozalash. Korxonalarda hosil bo`layotgan kattik chiqindilar soxalar bo`yicha sinflanadilar: - Oziq ovqat sanoati; - Metallurgiya sanoati; Atmosferaga tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalarning chegaraviy mumkin bo‘lgan miqdorlarini hisoblash 1. f parametri quyidagi formula orqali hisoblanadi f≥100 bo‘lganligi uchun chiqindi sovuq hisoblanadi. D - chiqindilar manbasining diametri, m. w - gaz-havo aralashmasi manbadan chiqishining o‘rtacha tezligi, m/s N - manbannng er sathidan balandligi, m ∆T- gaz-xavo aralashmasi temperaturasi Tg bilan atrof muhitdagi xavo temperaturasi Tx lar farqi. 2. m koeffitsienti quyidagi formuladan aniqlanadi 3. Vm quyidagi formulaga binoan topiladi: 4. n-koeffitsient Vm parametriga bog‘liq bo‘lib, quyidagi formulalardan aniqlanadi: Vm≥2 bo‘lganligi uchun 5. Yakka manbadan tashlanayotgan zaxarli moddaning miqdorini CHMM dan oshib ketmasligini ta’minlaydigan chegaraviy mumkin bo‘lgan chiqindilar miqdori quyidagi formuladan aniklanadi: Сf - zaxarli moddaning fon miqdori, mg/m3. Xulosa 1. Ba’zi d-elementlar oksidlari asosida zol-gel texnologiyasining “solition combusion synthesis” usulida 4NiO∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 , 4NiO∙TiO 2 /5Al 2 O 3 va 3NiO∙TiO 2 ∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 tarkibli polioksidli katalizatorlar sintez qilingan, ularning fazaviy, element tarkibi, tekstur, geometrik, sorbsion va katalitik xarakteristikalari aniqlangan. 2. 4NiO∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 tarkibli katalizator umumiy sirt yuzasining 25,57% mezog‘ovaklardan va 74,48% esa, makrog‘ovaklardan, benzol bug‘lari bo‘yicha sorbsiya sig‘imi 4,2±0,8 mol/kg; 4NiO∙TiO 2 /5Al 2 O 3 tarkibli katalizatorning 23,3% mezog‘ovaklardan va 76,7% makrog‘ovaklardan, sorbsiya sig‘imi 2,2±0,4 mol/kg, 3NiO∙TiO 2 ∙ZrO 2 /5Al 2 O 3 tarkibli katalizatorning esa, 32,6% mezog‘ovaklardan, 67,3% makrog‘ovaklardan hamda benzol bug‘lari bo‘yicha sorbsiya sig‘imi 5,4±0,3 mol/kg ligi aniqlangan. 3. Metanning karbonatli konversiyasi reaksiyasining K 1 , K 2 va K 3 katalizatorlari ishtirokidagi faollanish energiyalari mos ravishda Ea=91,28 kj/mol, Ea=88,96 kj/mol, Ea=85,48 kj/molni, maqbul sharoitlarda K 1 katalizatorining unumi0,93 kmol/(m3∙soat), K 2 uchun 0,89 kmol/(m3∙soat), va K 3 uchun esa 1,08 kmol/(m3∙soat) ni tashkil etishi qayd etildi. 4. Kinetik qonuniyatlar asosida metanning katalitik karbonatli konversiyasi jarayonining mexanizmi taklif qilingan. Unga ko‘ra reaksiya jarayonida CH3 *– NiO, CH 2 * – NiO, CH* − NiO, C* − NiO, CO* − ZrO 2 /Al 2 O 3 , O* − ZrO 2 /Al 2 O 3 oraliq mahsulotlar hosil bo‘lishi aniqlangan. 5. Metanning karbonatli konversiyasi jarayonida katalizatorlar sirtida kokslanishi umumiy sirtning 2,0÷3,4% ni tashkil etishi aniqlangan. 6. Nanog‘ovakli katalizatorlar olish sharoitlari maqbullashtirilgan hamda eritmada yonish usulida nanoo‘lchamli NiO va CoO larni olish metodikasi “AHMAD ISROIL TEX” O‘zbekiston Xitoy Qo‘shma korxonasida rang barqarorligi va ravshanligini oshiruvchi vosita sifatida amaliyotga joriy etilgan. FOYDALANGAN ADABIYOTLAR 1. Каримов И.A. ―Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф етишнинг йуллари ва чоралари Тошкент‖ Ўзбекистон 2009. 2. Смидович Э.В. Техналогия переработка нефти и газ ч.2.М: Химия 1980 стр 274-280. 3. Суняев С.И ―Производство,облагора живание и применение нефтяного кокса. М: Химия 1985, 296стр. 4. Балабердина И. Т. ―Физический методи переработка и использование газа М: Химия 1987 стр 262. 5. Бакиров Т.М ― Первичная переработка природних газов М Химия 1987,‖ 262стр. 6. Исматов Д. И ―Нефт-газни қайта ишлаш техналогияси маьрузалар матни ‖ Тошкент 2009 . 7. Черножуков Н .И ―Техналогия переработки нефти и газа ч 3, М: Химия ‖ 1978,324-стр. 8. Сатмина З. A ―Состав и химическая статильност моторных топлив М: ‖ Химия , 1982, 280стр. 9. Глазов Г.И , Фукс И.Г ―Производство нефтянных масел. М: Химия 1985. 192 стр. 10. Aгаеев Г.A, Черномырдин В.С ―Совреминне способы очистки природного газа от меркаптанов М.,изд ВНИИЗгазпром,1981вып 2. 75 ‖ 11. Aгаеев Г.A, Черномырдин В.С. ―Техничиский прогресс в области очистки природного газа от сероводорода окислительными методами. М.,изд ВНИИЗгазпром,1981 вып 2. 12. Диссоциация сероводородов в плазме/ A.В. Балебанов Б. A.Бутилкин, В.К. Животов и др. A Н СССР, 1985,т 283 (3), с.657-660. 13. Вайл Ю.К, Пугач И.A ,Злотников Н.Л Гидропероботка остаточных видов сырья, М.,изд СНИИТЭНЭФТЭХИМ, 1984. 14. Гриценко A.И Остроская Т.Д., Юшкин В.В Газовые и газоконденсатные месторождения. М., Недра ,1983 15. Каталитеческое окисленние сероводорода при дожигании отходяших газов установок клауса/Т.К. Хаммамедов A.М. Гюмалиев, П.A. Теснер и др. М., изд ВНИИЭгазпром,1985, вп.7. 16. Рябин В.A., Остроумова М.A,Свит Т.О. Термодинамические свойтва вешеств. М., Химия. 1989. 17. Филатова О.Э., Aлхазов Т.Г. Катализтор для газофазного окслинния сероксида углерода. М., изд ВНИИЭгазпром,1985,стр 21-24. 18. Шурин Р.М ,Пленер В.М., Тер-сааков И. Б. Эксперементалное термической стадии просесса клауса.-Ромишленная и санитарная очистка газов, 1984, .21-22стр. 19. Т.Г.Aлхазов,Н.С Aмиргулян Синринисте соединения природенениях газов и нефти.М.,изд Недра,1989. 20. Б.В. Верянен,В.Н Эрих ―Технический анализ нефтипродуктов и газа‖ Лененград: Химия 1979 . 21. Рудин М.Р, Драбкин A.Э ―Краткий справочник перработчика . ‖ Лененград 1980 . 22 Лвова A.И. ―Премери и задачи по технологии переработки нефтих газа ‖ Химия 1984 .Исокова И.A., Берова Г.A ―Контрол произвоство сентичких каучиков Ленинград 1986 г ‖ 23. Бянин Нефтни қайта ишлаш техналогияси 76 24. Мухленов Химическая техналогил 1980 Лененград 25. Нефт ва газ саноати ким е?вий техналогияларининг долзарб муаммолари. 2009 24-25 апрел Қарши илмий конф. 26. Нефт-газни қайта ишлаш техналогияси Тошкент 2009. 27. « Муборакнефтигаз» УК га тегишли конларнинг ишлаш ҳолати. Ҳисобот. Муборак. 2008- 2010. 28. Нордон газлардан олтингугурт ажратиб олиш усулини ким е?вий таҳлили. Исаева Н.Ф., Жумаев Х., Уралова Д.. / Респ.илмий – амалий конференцияси материаллари. Қарши., 2004. 4-5 май. 205-206 бет 29. А.Абдусаматов ―Органик киме Т.: ―Меxнат 1990. ‖ ‖ 30. Жабборова Д.Б., Қурбонова З.И., Ёқубов Э. ―Муборак газ саноати корхоналаридаги чиқиндилардан сулфат кислота ишлаб чиқариш ва экологик муаммоларнинг олдини олиш . Фан тараққи е?т ва е?шлар номли илмий. ‖ Мақолалар тўплами. Қарши 2008. 31. www.ziyonet.uz . 32. www.nur.uz . 33. www.edu.uz.-Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligiportali.

Shaxtali konvertor mukammal hisobi bilan tabiiy gaz konversiyasi sexining loyihasi. CCH4=98,2%,N=1320 t/kun NH3.

Sotib olish