Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	125.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Июнь 2025
Расширение	docx
Категория	История

Shaybonixon tomonidan Toshkentni egallanishi

35Bularda Samarqand, Buxoro, Toshkent va O‘rta Osiyoning boshqa
shaharlarida yashab ijod qilgan bir necha yuz adabiyot va fan arboblarining
nomlari keltirilgan. Antologiya tuzilishi bu davrda aholining madaniy saviyasi
yuksak ekanligini ko‘rsatadi.
XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda O‘zbek tilida adabiy va tarixiy
asarlarning paydo bo‘lishi maroqli hodisadir. “Tarixi guzidayi Nuratnoma” shu
sohadagi ilk asarlaridandir. Muhammad Solihning “Shayboniynoma” dostoni ham
o‘zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar, garchi Shayboniyxonning topshirig‘I va
ishtiroki bilan yozilgan bo‘lsada, har holda O‘rta Osiyo xalqlarining tarixi,
etnografiyasi va adabiyotiga doir faktlarga asoslangan juda qiziq materiallarni o‘z
ichiga olgan.
XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib, tarixchi va
olim Boburdir. Boburnomani A. Beverij Boburga shunday baho bergan edi:
“… sahovatliligi, mardligi, talantligi, fanga, san’atga muhabbati va ular bilan
muvaffaqiyatli shug‘ullanishi jihatidan olib qaraganda, Osiyodagi podsholar ichida
Boburga teng keladigan birorta podsho topa olmaymiz”.
Bobur 12 yoshidan boshlab umrining oxirigacha deyarli uzluksiz urush va
yurishlar bilan band bo‘ldi. Lekin, shunga qaramay, u keng va chuqur bilim olgan
hamda ajoyib iste’dodi bilan o‘z davrining yirik madaniyat arboblaridan biri bo‘lib
yashagn edi. U qaerda bo‘lmasin, doimo ilm – fan, san’at va adabiyot oqillari bilan
yaqindan aloqa bog‘lar, ularga homiylik qilar va turli ilmiy – adabiy suhbatlar
hamda munozaralar uyushtirar edi.
Bobur 16 – 17 yoshlaridan boshlab, badiiy ijodiyot bilan shug‘ulanadi. U
“Boburnoma”da 906 – 907 yillar (1449 – 1500 yillar) voqeasi haqida so‘zlar ekan,
“ul fursatlarda biror ikki qator bayt olishuv erdim, vam g‘azal tugamaydir erdim”
deydi. Bobur o‘zbek klassik adabiyotining, ayniqsa, Alisher Navoiyning boy
adabiy merosini hamda fors, tojik adabiyoti ustoz san’atkorlarining adabiy
tajribalarini o‘rganadi. Boburni eng yirik va eng ajoyib asari uni butun dunyoga
tanitgan. Yevropa sharqshunoslari, jumladan, X. Vamberi tomonidan Yuliy
Sezarning komentariyalari bilan bir qatorga quyilgan kitobi “Boburnoma”dir. Bu

5safo”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” kabi tarixiy asarlarda ham ushbu
voqealar haqida muhim ma’lumotlar keltirilgan. Ular o‘sha davr voqealarining
ko‘pgina tafsilotlarini yoritib, zamonaviy tadqiqotchilar uchun asosiy manba
vazifasini o‘tamoqda. Shayboniylar sulolasi O‘rta Osiyo tarixida muhim o‘rin tutadi.
Ularning Muhammad Shayboniyxon boshchiligida Toshkentni egallashi (1503-yil)
nafaqat Movarounnahrning siyosiy xaritasini o‘zgartirgan, balki mintaqaning
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatgan. Ushbu mavzuni
o‘rganish orqali zamonaviy O‘zbekist onning tarixiy ildizlarini chuqurroq tushunish,
milliy o‘zlikni mustahkamlash va global tarixiy jarayonlar bilan bog‘liqlikni
aniqlash mumkin. Kurs ishining dolzarbligi quyidagi jihatlarga asoslanadi:
Tarixiy ahamiyat va milliy o‘zlik
Shayboniylar sulolasining Toshkentni egallashi O‘zbekiston davlatchiligining
shakllanishidagi muhim bosqichlardan biridir. Muhammad Shayboniyxon
Temuriylar davridagi inqirozdan foydalanib, Movarounnahrda o‘zbek xonligini
barpo etdi. Toshkentning strategik joylashuvi uni savdo, harbiy va madaniy
markazga aylantirdi. Ushbu davrni o‘rganish zamonaviy O‘zbekistonning tarixiy
merosini saqlash va milliy o‘zlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Zamonaviy
sharoitda, globalizatsiya va madaniy integratsiya jarayonlarida, o‘z tarixini bilish va
uni hurmat qilish dolzarb masaladir. 3
Ilmiy tadqiqotlar uchun ahamiyat
Shayboniylar davri va Toshkentni egallash jarayoni tarixchilar orasida hali ham
muhokama qilinadigan mavzudir. Muhammad Shayboniyxonning harbiy
strategiyasi, Temuriylar bilan raqobati va Chingiziy avlod sifatidagi maqomi haqida
turli manbalarda farqli yondashuvlar mavjud. Kurs ishi orqali ushbu jarayonlarni
chuqur tahlil qilish, yangi manbalarni o‘rganish va mavjud tarixiy ma’lumotlarni
zamonaviy metodologiyalar asosida qayta ko‘rib chiqish mumkin. Bu esa O‘rta
Osiyo tarixiga yangi ilmiy hissa qo‘shadi.
I BOB. SHAYBONIYLAR SULOLASINING SHAKLLANISHI VA
SIYOSIY FAOLIYATINING TARIXIY ASOSI
3
R. Muhammedov: “Shayboniylar davlati: Siyosiy va ijtimoiy tuzilishi” asarida Muhammad Shayboniyxonning
harbiy yurishlari va davlat boshqaruvi tizimi

47FOYDALANILGAN INTERNET SAYTLARI
20. Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 198 yil www.google.ru
21. www.ziyonet.uz
22. www.ziyouz.com

22voqe’ bo‘lubtur, imoratlar jar yoqasida edi. Ushbu tarixda Dushanba kuni
Razamon oyining to‘rtida Umarshayx Mirzo jardin Kabutar va Kaburxona bila
uchib, shunqor bo‘ldi” 1
.
Taxtga uning o‘g‘li 12 yoshli Bobur Mirzo o‘tiradi. Sulton Axmad Mirzo
qo‘shini Quva yonida daryodan o‘tishda ko‘prik sinib ketib katta talofat ko‘radi.
Askarlarning ko‘pi suvga cho‘kib ketadi. Buning ustiga ot ulati boshlanib, otlar
tappa-tappa yiqilib jon berayotganini ko‘rgan lashkar dilidagi vahima o‘rnini
qo‘rquv egallaydi. Shu sababdan ham Sulton Axmad Mirzo, Bobur Mirzo bilan
sulh tuzib, orqaga qaytishga majbur bo‘ldi. Sulton Mahmudxon boshliq mo‘g‘ullar
qo‘shini Axsini qamal qildi. Qanchalik urinmasin Axsini olishga qurbi yetmadi.
Axsilik ximoyachilarning matonat bilan jang qilayotganini ko‘rgan Sulton
Mahmudxon ham orqaga qaytishga majbur bo‘ldi. Andijon yurishidan qaytayotgan
Sulton Axmad Mirzo O‘ratepa qo‘rg‘oni yaqinida Oq suv degan joyda to‘satdan
vafot etadi.
Sulton Axmad Mirzoning o‘g‘li bo‘lmaganligi sababli taxtga uning inisi
Maxmud Sulton o‘tiradi. Ammo uning hukmronligi uzoqqa bormaydi. U
xokimiyatni olti oy ham boshqarmasdan to‘satdan vafot etadi. Sulton Mahmudxon
o‘rniga 1495-yili Samarqand taxtiga ikkinchi o‘g‘li Boysung‘ur Mirzo o‘tiradi.
Movarounnahrdagi vaziyat keskinlashgan yillar ayni shu zamonda ro‘y bergan,
desak to‘g‘ri bo‘ladi. Zero, mahalliychilik avj olib Samarqandlik va buxorolik
beklar Boysung‘urni Xisorlik beklarga yon bosganlikda ayblab, oliy taxtga uning
ukasi Sulton Alini (1483-1501) o‘tkazish payiga tushadilar. Mazkur qarama-
qarshilikka din peshvolari ham aralashadilar. Vaziyatning nechog‘liq murakkab
bo‘lganini shundan ham bilib olsa buladiki, Xoja Axror avlodlaridan Muhammad
Xojani Boysung‘urni yoqlasa Xoja Yaxyo Sulton Ali tomonida edi. Bobur ta’biri
bilan aytganda, “Xazrati Xoja Ubaydullo (Axror) avlodining orasida bu sababdan
taassuf tushdi, ulug‘i – ulug‘iga murabbiy bo‘ldi, kichigi-kichigiga muqavviy” 1
bo‘ldi. Bir so‘z bilan aytganda mamlakat nafakat siyosiy jihatdan ham ikkiga
1
Z.M. Bobur “Boburnoma”
2
O‘sha asar. 36- bet

31Qo‘shinlarida bu sultonlarning ta’siri kuchli bo‘lib, ular xonning bu siyosatidan
norozi edilar.
Shoh Ismoil Marv qo‘rg‘onida qamalib olgan Shayboniyxonni xiyla bilan
qal’adan tashqariga chiqardi va uning qo‘shiniga jiddiy shikast yetkazdi. Mana shu
jang so‘ngida bo‘yniga o‘ralgan qilich ziyoni bilan o‘zbeklar hukmdori xalok
bo‘ldi. Bu voqea 1510-yilning 6-fevralida sodir bo‘ldi.
Abu Tohirho‘ja “Samariya” asarida yozishicha, Shayboniyxonning o‘g‘li
Muhammad Temurxon otasining murdasini keltirib o‘z xotini Mahdiy Ulyaxonim
soldirgan madrasa hovlisida tuproqqa topshiradi. Shundan buyon bu madrasa
Shayboniyxon madrasasi nomi bilan atala boshlandi.
Shunday qilib, Muhammad Shayboniyxon Eron bosqinchilariga qarshi
tengsiz janglarda dinimiz yo‘lida qahramonlarcha xalok bo‘ldi. U boshlab bergan
sulola tariximizda Shayboniylar sulolasi nomi bilan ataldi.
Muhammad Shayboniyxon o‘limidan so‘ng taxtga Abdulxayrxonning o‘g‘li
Ko‘chkinchixon (1510-1530) marhumning amakisi chiqardi. Garchi u rasman 20
yil mamlakatni boshqargan bo‘lsa-da, ammo sulola ichida mavjud ba’zi bir
qarama-qarshiliklar sabab, Shayboniylar Muhammad Shayboniyxon zamonidek
qat’iy ichki va tashqi siyosat yurgiza olmaganlar. 1
Shoh Ismoil Hirotni olgach, Badaxshon, Qobul, Qandaxorni ham egalladi.
Tez orada Shayboniylar va Eroniylar o‘rtasida sulh bitimi tuzildi, unga binoan
Amudaryoning chap tomoni Eroniylarniki, qilib belgilandi. Sulh natijasida
Xuroson Shayboniylar qo‘lidan ketdi. Bobur - Movoraunnaxrni egallash uchun
shoh Ismoil bilan ittifoqlashdi. Bobur 1511-yili xon Mirzo ibn Sulton Mirzoni shoh
Ismoil huzuriga yubordi. U bilan hayrihoxlik, itoatkorlikni ifodalovchi ariza ham
yuboriyu yordam so‘radi. Shoh Ismoil Bobur Mirzo iltimosini ortig‘i bilan bajarib
o‘z askarlaridan xon Mirzoga hamroh qildi. Mirzo qo‘shin bilan Xurosonga yetib
keladi. Bobur bularning yordamiga tayanib Xisor ustiga qo‘shin tortdi. Xisorni
boshqargan Xamza Sulton va Mahdiy Sulton dushmanlarning kelishlaridan ogoh
bo‘lib bu xodisani ma’lum qilish uchun Samarqand va Buxoroga odam yubordilar.
1
Ahmedov B. “O‘zbekiston tarixi manbalari”. T., 2001 yil. b – 68.

21oldi. Qora quyunli Turkman sulolasining vakili Xasan Ali Abu Said Mirzo
g‘uzuriga kelib, Uzun Xasan bilan bo‘ladigan urushda unga yordam berishini
so‘radi. Abu Said Mirzo katta qo‘shin bilan Marvdan harakat boshlab,
Ozarbayjonga yo‘l oldi. 1469-yilda Qorabog‘da uning qo‘shinlari Uzun Xasan
bilan bo‘lgan to‘qnashuvda mag‘lub bo‘ldi. Abu Said Mirzo Samarqand taxtini
qo‘ldan boy beradi. Abu Said Mirzo to‘qnashuvda asirga olinadi va qatl etiladi.
Shu yili Xusayn Boyqaro Xuroson taxtini egalladi va 1506-yilgacha hukmronlik
qildi. Abu Said Mirzo Samarqand taxtini o‘zi tiriklik vaqtidayoq katta o‘g‘li -
Sulton Ahmadga bergan edi. Farg‘onani yana bir o‘g‘li Umarshayx Mirzo
boshqarar edi. Bu davrda ham Temuriy Mirzolar o‘rtasida to‘qnashuvlar bo‘lib
turdi. Sulton Axmad Mirzo Toshkentni egallash maqsadida Umarshayx Mirzo
ustidan qo‘shin tortdi. Umarshayx Mirzo ham qaynotasi Yunusxon ko‘magiga
ishonib o‘z qo‘shini bilan Sirdaryo yoqasiga keladi. Bu yerda unga Sayramdan
yo‘lga chiqqan qaynotasi Sulton Mahmud ham raxbarligida mug‘ullar qo‘shini
kelib qo‘shiladi. Endi jang boshlanay deb turgan vaqtda oraga o‘sha davrning eng
nufuzli din arbobi Xo‘ja Nasriddin (Xoja Axror) tushib qon to‘kilishiga yo‘l
qo‘ymaydi.
Sulh bitimi tuzilib unga binoan Toshkent Sulton Mahmudxonga beriladi.
Lekin bu sulh uzoqqa bormaydi. Umarshayx Mirzo va Sulton Axmad Mirzo Sulton
Mahmudxonga qarshi urush boshlaydi. Dastavval Umarshayx Mirzo Toshkentga
yurish boshlab, Xavos qal’asini egallaydi. Lekin Sulton Mahmudxondan akasi
Sulton Axmad Mirzodan mag‘lubiyatga uchrab Andijonga qaytib ketadi. Bu voqea
1487-yil bo‘lib o‘tadi. Oradan bir yil o‘tgach, Sulton Axmad Mirzo Toshkentga
yurish boshlaydi. Chirchiq bo‘yidagi jangda Sulton MahmudxonSamarqand
qo‘shiniga jiddiy shikast yetkazdi. Sulton Axmad Mirzo juda ko‘p odamni
yo‘kotib, qochishga majbur bo‘ldi. 1494-yilda Sulton Ahmad Mirzo inisi
Umarshayx Mirzoga qarshi yurish boshlaydi. Toshkent xoni Sulton Mahmudxon
ham Farg‘onani egallash uchun yurish boshladi. Ayni shu paytda Umarshayx
Mirzo fojiali xalok bo‘ladi. Bobur bu haqda shunday yozgan edi: “Bu asnoda
G‘arb voqe’ dast berdi, mazkur bo‘lib edikim, Axsi qo‘rg‘oni baland jar ustida

13qarshi qo‘shin tortdi. Lekin jangda mag‘lubiyatga uchradi. Jumaduqxon
qo‘shinining ko‘pgina boshliqlari shu jumladan, Jumaduqxonning o‘zi ham asir
olindilar va Mang‘it boshliqlarining buyruqlari bilan qatl qilindilar. Bu jangda
Jumaduqxon qo‘shinining javonrig‘iga qo‘mondonlik qilgan yosh Abdulxayrxon
ham asir olindi va Sariq Usmon tomonidan qamab qo‘yildi.
Ma’sud ibn Usmon Qo‘histoniyning yozishicha: “Sariq Usmon
Abdulxayrxonni Shayboniylar naslidan bo‘lganligini bilgach, o‘z himoyasiga
olgan va unga xayrihohlik bildirgan.
Oradan ko‘p vaqt o‘tmay uni safar anjomlari bilan taxlab, ta’minlab o‘z
ulusiga ketishiga ruxsat bergan.
Sariq Usmon Abdulxayrxonni Shayboniylar naslidan bo‘lganligi uchun
qo‘yib yubormadi. Aksincha, bundan o‘z manfaatini ko‘zladi. O‘rta Osiyolik
ko‘chmanchi xalqlar, ayniksa, o‘sha zamondagi hozirgi Qozog‘iston hududida
ko‘chib yurgan xalqlarning ongida “oq suyaklar” ga, ya’ni Chingizxon naslidan
bo‘lganlarga sig‘inish kuchli edi. Bu nasldan bo‘lgan o‘sha vaqtda hokimiyat
uchun kurashib yurgan xonlar, sultonlar ko‘p bo‘lib, yirik feodal Sariq Usmondek
odamlar bular ichidan istagan kishisini tanlab olib qo‘llab - quvvatlashi mumkin
edi. Lekin, ko‘chmanchi feodallar o‘z manfaatiga xizmat qiluvchi xonlarni
qo‘llab-quvvatladilar. Sariq Usmon ham Abdulxayrxonni qo‘llaganda shu
maqsadni ko‘zda tutdi. Shubxasiz, bu yerda Abdulxayrxon xokimiyatni qo‘lga
olgach Sariq Usmonga zo‘r imtiyozlar beraman deb, so‘z bergan. Shundan
keyingina Sariq Usmon xonning zo‘r iltifotlariga sazovor bo‘ldi. Uning eng yaqin
mulozimlari qatoridan o‘rin oldi. Abdulxayrxon o‘sha yili qo‘llab-quvvatlagan
Alasha Bahodir ham xonning zo‘r iltifotlariga sazovor bo‘ldi. Yuqori davlat
mansablariga ko‘tarildi.
Abdulxayrxon asirlikdan qutilib, o‘z ulusiga qaytishida Shanvay minglab
degan jilg‘ada qishlaydi va kelasi yilning bahorida o‘sha Alasha Bahodirning
aymog‘i orasiga kelib tushadi. A’sud ibn Usmon Qo‘xistoniy bu aymoq katta
aymoqlaridan biri bo‘lib, bu yerda Alasha Bahodir va uning aymog‘idagi
feodallar Abulxayrxonga tobelik bildirdilar, - deb yozadi. Abulxayrxon Alasha

1SHAYBONİXON TOMONİDAN TOSHKENTNİ EGALLANİSHİ

23bo‘linadi. Boshqa tomondan esa Xuroson hukmdori Sulton Xusayn Xisor va
Qunduzga intilishini kuchaytiradi. 1496-yili Samarqand taxti atrofidagi mazkur
mash-mas’halar xabari Farg‘onaga ham yetib boradi. Bu yerda esa otasi o‘limidan
so‘ng xokim maqomida Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) faoliyat
boshlagan edi. Bu haqda uning o‘zi shunday yozgan edi: “(Xabar) kelgach biz ham
Samarqand davosi... o‘q cherik otlanduk” 1
. Boshqacha aytganda Samarqand taxti
uchun ya’ni bir da’vogar kupaydi.
Boysung‘urning akasi Sulton Ma’sud (1475-1506) bilan ittifoqga kirgan
Bobur 1497-yili Samarqandni qamal qiladi. Boysung‘ur yordam so‘rab
Turkistonga (Yassiga) odab yuborib, Muxammad Shayyuoniyxonni da’vat qiladi.
Paytdan foydalangan Muxammad Shayboniyxon tezlikda lashkar tortib kelgan
bo‘lsa-da, ammo so‘nggi pallada Boysung‘ur aynib uni qabul qilmaydi.
Muxammad Shayboniyxon tezlikda lashkar tortib keladi. Boysung‘ur ham
Samarqandni tark qilgach, shu yili Bobur ilk bor Samarqandga kirib taxtni
egallashga muvaffaq bo‘ldi. Ammo bu yutuq uzoqqa cho‘zilmay tez orada Bobur
o‘zi yo‘qligida Andijonni egallab olgan raqiblari bilan kurashish uchun
Farg‘onaga jo‘nashga majbur bo‘ldi. Bir so‘z bilan aytganda, Temuriylar
xonadonida boshbodohlik avjiga chiqqan, mahalliy beklar mavqe oshib rasmiy
sulolani tan olmay qo‘yganlar. Bunday sharoitda Muxammad Shayboniyxon uchun
Samarqandga intilish tabiiy bir xol edi. Kamoliddin Binoiy shu munosabat bilan
temuriylar o‘rtasida qarama-qarshilik ortib borayotganidan bu sulolaning umri tez
orada bitishini bildi deb yozgandi1. Haqiqatdan ham kuchga to‘lib kelayotgan
Muxammad Shayboniyxonning mo‘ljali to‘g‘ri chiqadi.
1500 yilning qishini Shayboniyxon urush hozirligi bilan o‘tkazdi. U qish
ichida Qorako‘l qal’asini Abul Muhsin Mirzodan tortib oladi. G‘uzor va Qarshini
qamal qilib olishga muvaffaq bo‘lishga ulgurmadi. Vabo boshlangach u yerdan
qochdi. Tez orada Dabusiya qal’asi xon qo‘liga o‘tdi.
Shayboniyxon yana Samarqandni egallash uchun yurish boshladi. Bobur va
Shayboniyxon o‘rtasida jang 1500-yilda Samarqand yaqinida Sariko‘l degan joyda
1
“Boburnoma” 37- bet

44hukmronligi Toshkentni Markaziy Osiyoning eng kuchli va ta’sirli shahri sifatida
mustahkamladi.
Shaybonixonning Toshkentni egallashining tarixiy ahamiyati juda katta. Bu
hodisa Markaziy Osiyo tarixidagi muhim burilish nuqtasi bo‘ldi. Shaybonixonning
Toshkentdagi hukmronligi, uning o‘zining siyosiy kuchini yanada oshirishga, shu
bilan birga, boshqa hududlar bilan aloqalarini mustahkamlashga yordam berdi.
Toshkent, Shaybonixonning qo‘lida, faqat harbiy va siyosiy markaz emas, balki
iqtisodiy va madaniy rivojlanishning muhim nuqtasiga aylandi. Ushbu davrda
Toshkentda turli siyosiy o‘zgarishlar ro‘y berdi va shahar yana bir bor Markaziy
Osiyo xaritasida muhim o‘rin tutdi.
Shaybonixonning Toshkentni egallashining uzoq muddatli ta’siri ham sezildi.
Bu hodisa nafaqat Shaybonixonning shaxsiy siyosiy maqsadlarini amalga oshirishga
yordam berdi, balki O‘rta Osiyodagi siyosiy muvozanatni o‘zgartirishga olib keldi.
Toshkentning egallanishi, shuningdek, o‘sha davrning iqtisodiy va madaniy
aloqalarini kuchaytirish, yangi savdo yo‘llari ochish, va davlatlar o‘rtasidagi
diplomatik aloqalarni rivojlantirishga turtki bo‘ldi.
Shaybonixonning Toshkentni egallashidagi muvaffaqiyati, uning tarixiy shaxs
sifatidagi ahamiyatini yanada oshirdi. Ushbu hodisa Markaziy Osiyo tarixida yangi
bir davrni boshladi va Toshkentning siyosiy, iqtisodiy va madaniy rivojlanishiga
katta ta’sir ko‘rsatdi. Shaybonixonning shaharni egallash jarayoni, uning harbiy
salohiyati, diplomatik mahorati va siyosiy aqlli qarorlaridan iborat bo‘lib,
shuningdek, O‘rta Osiyo tarixidagi boshqa muhim voqealar uchun asos yaratdi.
Birinchidan, Shayboniyxon 1499-1509-yillarda olib borgan yurishlaridan
keyin butun Movoraunnahr va Xurosonni qo‘lga kiritdi. Shu tariqa katta hududni
egallagan Shayboniyxon davlati tashkil topganligi yoritib berildi.
Ikkinchidan, Shayboniylar davrida etnik o‘zgarishlar ro‘y berib dashti
qipchoqdan ko‘chib kelgan qabilalar o‘zlari bilan “o‘zbek” degan etnik nomlarni
olib keldilar va butun Movoraunnahr shu nom bilan yuritila boshlanganligi
aniqlandi.
Uchinchidan, Shayboniylar davlatida katta qurilish ishlari olib borildi.
Shayboniyxon madrasasi, Abdurahm Sadr madrasasi, Baroqxon madrasasi, Masjidi

36asar tarixiy manba bo‘lishi bilan birga o‘zbek prozasining qimmatli yodgorligidir,
shu bilan birga “Boburnoma” geografiya, etnografiya, tabiat, xalq meditsinasi va
boshqa ilmiy sohalar boyicha ham qimmatli ma’lumotlar beradi.
Boburning “Boburnoma”dan tashqari yana bir qancha asarlari bor, bular islom
dini huquqshunosligi va shariyat aqidalarini bayon etuvchi “Mubayyn” nomli
she’riy risolasi “Validiya” nomi bilan atalgan tasavvufga oid kitobi “Xatti
Boburiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan alfabit jadvalidan iborat. Shular
jumlasidandir. Abdulla ibn Muhammadning “Zubdat ul asror” nomli tarixiy asari
XVI asrning birinchi choragida majburdir. Unda Shayboniyxonning halok
bo‘lishiga olib brogan sabablardan biri – Shayboniylar lageridagi ziddiyatlar ochib
ko‘rsatilgan.
Rashididdin va Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari o‘zbek tiliga
tarjima qilinadi. Ulug‘bekka bag‘ishlangan “Muntahabi Jome” va “Tavorixiy
shoxiy” degan asarning o‘zbek tiliga tarjima qilinganligi o‘zbek tilining ta’sir
doirasi kengayib borganidan dalolat beradi.
O‘z zamonining tarixiga doir “Sharafnomai shoxiy” degan katta asarini
Hofuz Tanish Buxoriy yozgan bo‘lib siyosiy voqealarga boy. Bu asarda O‘rta
Osiyoning ijtimoiy – iqtisodiy tarixiga oid juda ajoyib ma’lumotlar bor.
Shuningdek, bu davrda ayrim Shayboniy hokimlari adabiy asarlar yaratishda
qatnashganlar. Shayboniyxonning o‘zi ham o‘z zamonasining o‘qimishli odami
edi. Bu haqda X. Vamberi shunday yozadi, u har holda o‘zining Eroniy
dushmanlari tarafidan ta’sir etilganidek, nimani hohlasa, shuni bajarib yuruvchi
vahshiy bir kimsa emas edi. Masalan, u zamonning ruhoniy ulamolariga katta
hurmat, hatto bolalarcha itoat qilib, barcha urush safarlarida o‘zi bilan barobar
kichkina go‘zal kutubxonasini olib yurar, Temur kabi bu ham doimo diniy
munozaralarga qatnashgan. Qur’onning ba’zi bir oyatlari haqida Hirotning
nimqadam tafsifchilari bo‘lgan qozi Ixtiyor va Muhammad Yusufga e’tiroz ham
bildirgan edi.

191.2. Shayboniylar tomonidan Movarounnahrni bosib olish jarayoni
Shunday qilib, ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati inqirozga uchradi. Lekin bu
davlatning inqirozi vaqtincha bo‘lib, oradan ko‘p vaqt o‘tmasdan XV asrning 80-
yillarida Muhammad Shayboniyxon bu davlatni qayta tiklaydi.
Abulxayrxondan keyin bu parchalanib ketgan saltanatni qayta tiklash va
yanada ulkanroq davlatga aylantirish uchun hech bir hukmdor harakat qilmadi.
Qabilalarni birlashtirishga urinmadilar.
Muhammad Shayboniyxon bir qancha tarqoq qabilalarni birlashtirdi.
Abdulxayrxonning o‘limidan keyin Shayboniylar xonadonidagi ichki ziddiyatlar
sabab sulola zaiflashishiga qaramay Muhammad Shoxbaxt davriga kelib
Shayboniylar yana bir bor qadlarini tiklashga ega bo‘ldilar. Muhammad Shoxbaxt
Abulxayrxonning Shohbudog‘ nomli o‘g‘lidan tug‘ilgan nabirasi bo‘lib, biz uni
asosan Muhammad Shayboniyxon (1451-1510) nomila yaxshi bilamiz.
Abulxayrxon davlatining inqirozga uchrashiga quyidagilar sabab bo‘ldi:
O‘troq aholi bilan ko‘chmanchi aholi o‘rtasida mustahkam iqtisodiy aloqalar
yo‘q edi. Ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga kirgan G‘arbiy viloyatlar Volga
bo‘yidagi shaharlarga Sharqiy viloyatlar esa Movarounnahrga tortim edi;
Qabilalar o‘rtasida ham mustahkam aloqalar yo‘q edi;
Ko‘chmanchi feodallarning mustaqilligi kuchli bo‘lgan holda markaziy davlat
apparati nisbatan kuchsiz edi;
O‘rda, Ichin, Shaybon va To‘qay Temur avlodlari o‘rtasida toju-taxt uchun
feodal kurash benihoya katta edi;
XV asrning o‘rtalariga kelib Movarounnahrda Temuriy shaxzodalar o‘rtasida
toju-taxt kurashi kuchayib ketdi. Samarqand taxtiga Ibrohim Sultonning o‘g‘li
Abdullo Mirzo o‘tiradi. Buxoroda podsholikka ko‘tarilgan Mironshohning o‘g‘li
Abu Said unga raqib sifatida maydonga chiqadi. U ko‘chmanchi o‘zbeklar xoni
Abulxayrxondan yordam so‘raydi va juda ko‘plab yerlar berishni va’da qiladi.
1451-yilning yozida Samarqand atrofidagi Sheroz qishlog‘ida Abdulla Mirzo
hamda Abu Said Mirzo o‘rtasida qattiq jang bo‘ladi. Bu jangda Abdulla Mirzo

42aloqalarini kuchaytirish, yangi savdo yo‘llari ochish, va davlatlar o‘rtasidagi
diplomatik aloqalarni rivojlantirishga turtki bo‘ldi.
Shaybonixonning Toshkentni egallashidagi muvaffaqiyati, uning tarixiy shaxs
sifatidagi ahamiyatini yanada oshirdi. Ushbu hodisa Markaziy Osiyo tarixida yangi
bir davrni boshladi va Toshkentning siyosiy, iqtisodiy va madaniy rivojlanishiga
katta ta’sir ko‘rsatdi. Shaybonixonning shaharni egallash jarayoni, uning harbiy
salohiyati, diplomatik mahorati va siyosiy aqlli qarorlaridan iborat bo‘lib,
shuningdek, O‘rta Osiyo tarixidagi boshqa muhim voqealar uchun asos yaratdi.

45kalon, Mir arab madrasasi, Abdullaxon, Ko‘kaldosh kabi madrasalar buni yaqqol
misoli sifatida ko‘rsatib berildi.
To ‘ rtinchidan, Shaybiniylar davrida ilm - fan madaniyat rivojlanib
temuriylar qodirgan meros davom ettirildi. Hukmdorlardan Shayboniyxon,
Ubaydullaxon kabi shoirlarni xalqimizning ma’naviy merosiga qo‘shgan hissasi
nihoyatda katta ekanligi dalillar asosida asoslandi.

17Burka Sulton va Peshkada o‘g‘lon boshchiligida qo‘shin berganligi aytilgan.
Fikrimizcha, Burka Sulton Muhammad Juqiyning iltimosiga ko‘ra, o‘zi ixtiyori
yordamga kelgan bo‘lishi kerak.
Separatist feodallarning Abulxayrxon xukumatiga qarshi yana bir
ko‘chmanchi o‘zbek xonlaridan Mustafoxon edi. Mustafoxon 1428-yilda
Abulxayrxon bilan birikkan edi. Lekin To‘ra shahri olinganidan keyin u yana
xondan ajralib ketdi.
Ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatida boshlangan feodal va toju-taxt uchun
kurash bu - davlatni oxir oqibatida inqirozga uchratgan asosiy saboqlardan biri
bo‘ldi. Abulxayrxon davlatini inqirozga olib kelgan asosiy sabablardan yana biri -
Ko‘chmanchi o‘zbeklar bilan Qalmoqlar o‘rtasida 1457-yili Sig‘noq yaqinida
bo‘lgan qirg‘in-barot urush bo‘ldi.
Qalmoqlar 1457-yilning bahorida o‘z Temur Tayshi boshchiligida Sirdaryo
bo‘ylarida paydo bo‘ldilar. Shu yili Sig‘noqda ko‘p ham olisda bo‘lmagan Ko‘k
koshona yonidagi Nurto‘qay degan joyda ko‘chmanchi o‘zbeklar mag‘lubiyatga
uchradilar. Qonli urushda ko‘chmanchi o‘zbeklarning Baxtiyor Sulton, Sulton
Ahmad singari mard lashkarboshilari halok bo‘ldilar. Abulxayrxon qolgang‘qutgan
askarlari bilan chekinishga va Sig‘noqning mustahkam devorlari orqasiga
bekinishga majbur bo‘ldilar. Qalmoqlar bo‘lsa Yassi, Toshkent, Shoxruxiyani
talon-taroj qilib Chu vodiysiga qaytib ketganlar. Muallifi ma’lum bo‘lmagan
“Tavorixi guzida; nusratnoma” degan asarida O‘z Temur Tayshi Abulxayrxonning
nabirasi Muxammad Shayboniyxonning inisi uch yoshli Maxmud Sultonni o‘zi
bilan birga omonat tariqasida olib ketganligi va shaxzoda Qalmoqlar orasida yetti
yil yurib qaytganligi haqida hikoya qilinadi.
Abulxayrxon vafot etganidan keyin ko‘p o‘tmay ko‘chmanchi o‘zbeklar
davlati siyosiy inqirozga yuz tutdi. Abulxayrxondan keyin uning o‘g‘li Shayx
Xaydarxon xon qilib ko‘tarildi. Bu paytda Abulxayrxonning barcha dushmanlari
birlashib Shayx Xaydarxonga qarshi kurash boshlaydilar. XVI asrning mashhur
shoir va tarixchilaridan Kamoliddin Binoiyning yozishicha, Shayx Xaydarxonning
hukmronligi uzoqqa bormagan, u taxtga o‘tirgan birinchi kunlardanoq, ko‘pgina

27– Balx va Shobirg‘on hamda Antihud qo‘rg‘onlariga mazbut kishilarini quyub o‘zi
Go‘rvon va Darayi zangda u Qo‘histonni berkitsun. Sen Kohmard Ajarda ul
Kuhpolni berkitib Xusrav shoh Xisor va Qunduz qo‘rg‘onlarida e’timodiy
kishilarni qo‘yub o‘zi va inisi Badaxshon va Xatlon tog‘larini berkitsunlar. O‘zbek
ish qilolmay yong‘usidur” 1
Shayboniyxon Balxni qamal qildi. Lekin uni ololmadi
va qo‘shinlarni Movarounnaxrga olib ketishga majbur bo‘ldi. Bunga sabab
Andijonda Sulton Axmad Tanbal Shayboniyxonga qarshi isyon boshladi.
Shayboniyxon qo‘shinlari bilan Andijonni qamal qildi, qattiq janglardan keyin
shahar egallanib, Sulton Ahmad Tanbal og‘a-inilari bilan qatl etildi. Andijonga
Jonibek Sulton xokim etib tayinlandi.
Shayboniyxon 1504-yilning bahorida Xisorga yurish boshlagan. Lekin hech
qanday qarshilikka uchramay uning poytaxti Xisori Shodmonni egalladi. Bag‘lon,
Qunduz va Badaxshonni zabt etish uchun u Mahmud Sulton va Muhammad Temur
sultonlarni yubordi. Xusravshoh ularning xujumiga dosh berolmay Qunduzni o‘z
xoliga tashlab o‘sha paytda Farxor qal’asiga joylashgan Mirzo Boburning panohiga
qochib bordi. Shayboniylar sipohi o‘shanda Arxang va Badaxshonning katta
qismini fath etdi. Ilgari Xusravshohga tobe bo‘lgan viloyatlarni Shayboniyxon o‘z
yaqin qrindoshlari o‘rtasida taqsimlab berdi. Masalan, Qunduz, Bag‘lon va
Badaxshonni zabt etilgan qismini inisi Mahmud Sultonga, Xisorni Xamza
Sultonga, Chag‘onyonni Mahdiy Sultonga in’om etdi.
Xusravshoh haqida gapiradigan bo‘lsak, u Qunduzni qamal qilishga otlanib
shahardan ikki yag‘och naridagi Xoja Chortoq degan yerni qarorgoh qildi. Qunduz
xokimi Qamarbiy Soli saroyga Xamza sulton huzuriga yordam so‘rab chopar
yubordi. Xamza Sulton Qunduzga ko‘p sonli lashkar bilan Matlab Sulton va
Mamoq Sultonni yubordi. Oxir-oqibat Xusravshox mag‘lubiyatga uchrab asir
olindi. Uni shahar ko‘chalari va bozorlaridan sharmandai-sharmisor qilib olib
o‘tdilar. So‘ng boshini tanidan judo qildilar.
1505-yilning qishida boshlangan Xorazm qamali xuddi Samarqand qamalidek
olti oy cho‘zildi. Xorazm xokimi Chin So‘fi mardona jang qildi.
1
Z.M. Bobur “Boburnoma” 117- bet

33II BOB. SHAYBONIXON TOMONIDAN TOSHKENTNING EGALLANISHI
VA UNING SIYOSIY-IQTISODIY AHAMIYATI
2.1. Shaybonixonning Toshkentga yurishi va harbiy-strategik choralari
Movoraunnahrdagi iqtisodiy va madaniy hayot haqida gap ketganda, avvalo,
aholidan turli soliqlar olinar edi, asosiy yer solig‘i - xiroj hisoblanib, ho‘kizdan–
foydalangani uchun – zakot to‘lanardi. Amaldorlarning maoshlari uchun –
zobitona degan soliq yig‘ilardi, qo‘shinlarni saqlash uchun butun aholidan harbiy
soliq undirardi, bog‘lar va tokzorlardan olinadigan soliq tanobnoma deb atalgan.
Ishlab chiqarishga kelsak, Shayboniylar zamonida ham tikuvchilik,
kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, duradgorlik, qog‘oz, qurilish
ashyolari kabi bir qator, sohalar faoliyat ko‘rsatib ichki va tashqi bozorda
sotiladigan turli xildagi mahsulotlar tayyorlangan. Bu mahsulotlar (ipak, jun, ip
gazlamalari, gilam, quruq mevalar, qorako‘l va boshqalar) bilan savdogarlar Eron,
Xindiston, Arab o‘lkalari, Xitoy, Qozon, Rossiya kabi o‘lkalarga qatnagan.
Shayboniylar me’morchilik ishlarida ham qator yodgorliklar qoldirganlar.
Turli maqsadga mo‘ljallangan qurilish ishlarini amalga oshirganlar. Bu borada
nafaqat sulola namoyandalari, balki o‘z davrining ko‘zga ko‘ringan katta moddiy
imkoniyatiga ega kishilari ham chetda qolmaganlar. Chunonchi, Samarqanddagi
Muhammad Shayboniy qurdirgan Xoniya, Abu Said Kalbobo ko‘kaldosh nomi
bilan bog‘liq madrasalar, Buxoroda shahar devorining ta’mirlanishi, Mir Arab.
Abdulloxon, Modarixon, Juybor, Fatxulla Qushbesh madrasalari, Kalon, Xoja
Zayniddin, Abdullaxon, Chorbakir masjidlari, Toshkentda Ko‘kaldosh madrasasi,
Baroqxon madrasasi, Turkistonda Muhammad Shayboniyxon masjidi va ko‘plab
mana shunday madrasa-yu, masjidlar turli shaharlarda qurilgan karvonsaroylar,
bozorlar va boshqa qurilish ishlari bajarilganlar.
Manbalarda yozilishicha, birgina Abulloxon II davrida mintaqada bir ming
bitta ravot va sardoba qurilgan ekan 1
.
1
“Silsilot as salotin”. b – 147.

38markaz sifatida ham alohida o‘rin tutgan. Uning egallanishi bilan Markaziy Osiyo
hududida Shayboniylar hukmronligi yanada kuchaydi.
Toshkentni egallagach, Shaybonixon bu yerda o‘z hokimiyatini
mustahkamladi va ma’muriy boshqaruvni isloh qildi. U shaharning boshqaruv
tizimiga o‘ziga sodiq bo‘lgan noiblarni tayinlab, mahalliy tartibni saqlab qolishga
harakat qildi. Bu yondashuv orqali u aholining qarshiligini kamaytirishga erishdi.
Shuningdek, Toshkentni egallash Shayboniylar davlatining siyosiy prestijini
oshirdi. Bu voqea boshqa shaharlar hukmdorlariga ham signal bo‘ldi: Shaybonixon
endilikda Markaziy Osiyodagi eng kuchli siyosiy kuchga aylangan edi. Bu esa
Movarounnahrda ichki urushlar sonining kamayishiga va iqtisodiy barqarorlikning
tiklanishiga olib keldi.
Toshkent qadimdan savdo yo‘llarining chorrahasida joylashgan bo‘lib, Sharq
va G‘arb o‘rtasidagi karvon yo‘llari aynan shu yer orqali o‘tgan. Shaybonixon bu
strategik afzallikdan ustalik bilan foydalandi. Shaharni o‘z davlatining savdo-sotiq
markaziga aylantirish yo‘lida chora-tadbirlar ko‘rildi: bozorlar tartibga solindi,
bojxona tizimi isloh qilindi, hunarmandchilik rivojlantirildi.
Madaniy jihatdan ham Toshkent o‘z nufuzini oshira boshladi. Shayboniylar
davrida ilm-fan, adabiyot va me’morchilik sohalari taraqqiy etdi. Toshkentda
madrasa, masjid va kutubxonalar qurilib, u ilm-fan markaziga aylanib bordi. Bu
jarayon shahar aholisining madaniy saviyasini oshirib, uni butun mintaqa uchun
namuna bo‘ladigan darajaga olib chiqdi.
Shaybonixon tomonidan Toshkentning egallanishi XVI asr boshlarida
Markaziy Osiyo tarixida burilish yasagan muhim siyosiy hodisa bo‘ldi. Bu voqea
nafaqat Shayboniylar davlatining mustahkamlanishiga, balki hududda siyosiy
barqarorlik, iqtisodiy tiklanish va madaniy taraqqiyotga ham olib keldi.
Shaybonixon o‘z davrining nafaqat jasur sarkardasi, balki dono siyosatchisi sifatida
tarixga kirdi.
Bugungi kunda Toshkent shahrining boy madaniy merosi va strategik
ahamiyati aynan o‘sha davrlarda asos solingan barqarorlik va rivojlanish asosiga
tayangan. Shaybonixonning bu yerdagi siyosati, harbiy yurishi va ijtimoiy
islohotlari yurtimiz tarixida o‘chmas iz qoldirgan.

26yurish boshladi. U mashhur Temur darvoza mavzedan o‘tib Qarshi ustiga otlandi.
Lekin yo‘lda uning qo‘shinlari tarqalib ketgan va Xusrashoh orqaga qaytishga
majbur bo‘lgan. Keyinchalik u Xisordan ham qochib Ayvoch degan yerda
Amudaryoning o‘ng sohiliga o‘tib Arxang mavzeda Balx xokimi Temuriy
Badiizzamon lashkari bilan birlashgan. Shayboniyxonning qo‘shinlari
Xusravshohni Arxangacha ta’qib etib bordi. Va boy o‘lja bilan qaytdilar.
Shayboniyxon sovuq bo‘lganiga qaramay Xusravda qoldi va Xisori shodmon
qal’asini qurshab oldi. Uzoq davom etgan qurshov vaqtida Xisori Shoxmonga
Xurosondan madad kuchlari yetib keldi. Biroq ular kutilgan natijasini bermadi.
Amir Vali Xusravshohning buyrug‘i bilan 80 ming kishilik qo‘shini bilan bu yerda
hozir bo‘ldi. Biroq qo‘lidan bir ish kelmay mahlubiyatga uchrab qochdi. Mazkur
jangda Amir Vali tomonidan turib urishdan Muhammad Xusayn Ko‘ragonning
ko‘p amirlari va askarlari xalok bo‘lib o‘zi Oloyga u yerdan esa Farg‘ona
tog‘lariga qochadi. Biroq o‘shanda Toshkent xokimi Sulton Mahmudxon
mavqeining kuchayishi natijasida Shayboniylar Xisor va Badaxshonda mustaxkam
o‘rnasha olmadilar. 1503-yilning bahorida Shayboniyxon Toshkentni bosib olish
uchun yurish boshlaydi. Sulton Mahmudxon jangda mag‘lubiyatga uchrab inisi
Sulton Ahmadxon bilan asirga tushadi. Shayboniyxon xonlarni avf etib, ularni
ozod qilib yubordi.
1503-yilning noyabr oyida Kerki degan yerga Amudaryodan kechib o‘tib
osonlik bilan Antihudni qo‘lga kiritib oldi va Balxni qamal qildi. Badiizzamon esa
Shayboniyxon Amudaryoning so‘l sohilida paydo bo‘lishidan ancha ilgari Balxni
tark etib shahar mudofaasini o‘g‘li Muhammad zamon Mirzo vaziri Xoja
Jaloliddin va boshqa amirlarga topshirib o‘zi Jo‘z darasaida o‘rnashib oldi. U yerda
u Sulton Xusaynning ko‘rsatmasiga muvofiq ish yuritgan bo‘lsa kerak. Chunki,
masalan: Bobur Mirzo Sulton Xusaynning o‘ziga Badiizzamon va Xusravshohga
yo‘llagan nomasi haqida so‘zlab jumladan, shunday deyilganligini aytadi: “Sulton
Axmad Mirzo va Ulug‘bek Mirzo og‘a ishlar ittifoq qilib yurganda men Murg‘ob
yoqasini berkitdim. Mirzolar yovuq yotib hech ish qila olmay yondilar. Agar
o‘zbek mutavvajjiq bo‘lsa, men Murg‘ob daryosini berkitay. Badiizzamon Mirzo

15Shunday qilib juda bir qiska vaqt ichida Abulxayxon ilgari mayda qismlarga
bo‘linib ketgan Shaybon ulusining katta bir qismini birlashtirishga va unda
hukmronligini o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi.
1431-1446 yillarnring o‘rtalarida Abulxon katta bosqinchilik urushlari olib
bormadi. Bunga quyidagilar sabab buldi. Birinchidan: Iboqxon, Burkasulton, Oq
o‘rda xoni Baroqxonning o‘g‘illari Jonibek va Gerayixon singari ko‘pgina
sultonlar Abulxayrxonga tobe bo‘lishdan bosh tortdilar va Abulxayrxon xokimiyat
tepasiga kelgan birinchi kunlaridan boshlab unga qarshi kurash olib bordilar. Bular
ichida eng kuchlisi Mustafoxon bo‘lib uni mang‘itlarning bir qismi qo‘llab-
quvvatlab turar edi. Shuning uchun ham Abulxayrxon o‘sha yillar ichida ichki
feodal kurash bilan band bo‘ldi. Ikkinchidan, Abulxayrxon o‘sha yillarda o‘zbek
ulusi chegaralarida ko‘chib yurgan yana bir Shayboniy-Sayid Ahmad ayniksa,
Axmadxonning kuchayib borayotganligidan cho‘chir edi. Shu tufayli u mudofaa
urushlariga xozirlanib turishga majbur bo‘ldi.
XV asrning 40-yillarida Oltin O‘rdada ko‘chmanchi o‘zbeklarga qo‘shni
bo‘lgan Mug‘ilistonda va Temuriylar davlatida feodal kurash nihoyatda kuchayib
ketdi. Bu hol Abulxayrxon va ko‘chmanchi o‘zbeklarga Sirdaryoning o‘rta
oqimida joylashgan viloyatlarga bosib olish uchun yo‘l ochib berdi.
Bundan tashqari 1446 yili Abulxayrxon o‘zining eng kuchli raqiblaridan biri
Mustafoxon ustidan g‘alaba qozondi. Bu ham Abulxayrxonga xarbiy yurishlarini
boshlab yuborish imkoniyatini berdi. Abulxayrxon bu qulay fursatdan foydalanib,
1446-yili Sirdaryoning o‘rta oqimida joylashgan Sig‘noq, Oqqo‘rg‘on, Arquq
O‘zgand va So‘zoq shaharlarini o‘ziga buysundirdi. Ko‘chmanchi o‘zbeklar
Sirdaryo bo‘yidagi yerlarni ishg‘ol qilib, Temuriylar davlatining yon qo‘shnisi
bo‘lib qoldilar va Movarounnahrning qishloq hamda shaharlarini tez-tez talon-taroj
qilib turdilar. Bundan tashqari ular Temuriylarni toju-taxt uchun olib borgan o‘zaro
kurashlarida ham ishtirok eta boshladilar. Hokimiyat uchun kurashgan
Temuriylardan goh unisini, goh bunisini qo‘llab-quvvatladilar.
XV asrning 30-50 yillarida Abulxayrxon o‘zbek ko‘chmanchi feodallari va
ayniqsa, Chingizi Sultonlarning separastik harakatlariga qarshi kurash olib

14Baxodirning yordami bilan kattagina harbiy kuch to‘plab oldi va oradan ko‘p vaqt
o‘tmay o‘z ulusiga qaytib bordi. Bu yerda Qiyot, Mang‘it, Do‘rmon, Qushchi,
O‘tarchi, Joymon, Tuboiy, Toymon, Jot, Xitoy, Qarluq, Usun, Qurlovut, Echki,
Tang‘ut, Tomonlin, Qo‘ng‘irot va boshqa ko‘chmanchi qabilalarning boshliqlari
hamda ruhoniylar, sultonlar, o‘g‘lonlar uni xon qilib ko‘tardi. Bundan
Abulxayrxonni Dashti Qipchoqdagi Turk mug‘ul ko‘chmanchi qabilalarining
ko‘pchiligi quvvatlaganligi yaqqol ko‘rinib turibdi.
Mahmud ibn Valining ko‘rsatishicha, Abulxayrxonni xon qilib ko‘tarishda
ikki yuzdan ortiq sardor ya’ni qabila va urug‘larning boshliqlari qatnashgan.
Shubhasiz, qabilalar va uluslar o‘rtasida tez-tez bo‘lib turgan o‘zaro urushlar
shuningdek, ko‘chmanchi ommaning feodal zulmga qarshi g‘alayon ko‘tarishi
xavfi ko‘chmanchi feodallarning xon atrofiga uyushishiga va mehnatkash ommani
itoatda tuta oladigan markaziy davlat apparatini tuza oladigan darajada majbur
etgan. Abulxayrxon davlati fikrimizni tasdiqlaydi. 1428-1429 yilda ko‘chmanchi
o‘zbeklar Abulxayrxon boshchiligida Janubiy-G‘arbiy Sibirdagi To‘ra shahrini
egalladilar. Shahar hukmdorlari Adabbek bilan Kepaklik shaharini hech qanday
qarshilik ko‘rsatmasdan Abulhayrxonga topshirdilar. Bu yerda Abulxayrxon
nomiga xutba o‘yilib pullar zarb qilina boshladi. To‘ra shahri esa ko‘chmanchi
o‘zbeklar davlatining poytaxti deb e’lon qilindi. 1446-yilga qadar shunday bo‘lib
qoldi. Abulxayrxonning bu dastlabki muvaffakiyatlari tez fursatda Dashti Qipchoq
bo‘ylab tarqaldi. Ko‘pgina o‘g‘lonlar va sultonlar Abulxayrxon huzuriga To‘raga
kelib xizmatiga kirdilar. Bular orasida arab shoh avlodidan bo‘lgan Baxtiyor
Sulton ham bor edi. U to umrining oxirigacha Abulxayrxonning eng yaqin
safdoshlaridan biri bo‘lib uning qo‘shiniga qo‘mondonlik qildi. 1
1429 - yili Abulxayrxon yuqorida nomi zikr etilgan Maxmudxujaxonga
qarshi qo‘shin tortdi. Va uni Tobal daryosi bo‘yida tor-mor keltirdi.
Maxmudxo‘jaxonning o‘zi asir olinib Abulxayrxonning amiri bilan qatl etiladi.
Uning o‘rtasi bo‘lsa tamoman talon-taroj qilinadi. Abulxayrxon
Maxmudxo‘jaxonning ulusini o‘z ulusiga qo‘shib oladi, so‘ng To‘raga qaytadi.
1
Vamberi X. “Buxoro yoxud Mavorounnaxr tarixi”. T., 1990 yil. b – 97.

25“Zarurat bo‘ldi, sulh guna qilib kechadin ikki pakr yovulib edikim, Shayxzoda
darvozasidan chiqildi. Volidam xonimni olib chiqdim, yana ikki xotun kishi chiqti.
Biri Birka xalifa edi, yana biri Minglik Ko‘kaltosh edi. Mening egachim
Xonzodabegim ushbu chiqqonda Shayboniyxonning iligiga tushdi” 1
.
Bobur Samarqanddan chiqib ketgach, Shayboniyxon shaharni egalladi. 1501-
yili qishida Shayboniyxon Shoxruxiya va Pskent qal’alarini egalladi. Toshkent
xoni Sulton Mahmudxon Andijonni bosib olish uchun Sulton Axmad Tanbal bilan
urush olib borayotgan edi. Mana shu to‘s-to‘polondan foydalangan Shayboniyxon
O‘ratepani qo‘lga kiritdi.
Shu fursat Andijon taxtini qo‘lga kiritgan Sulton Axmad Tanbal
Shayboniyxon huzuriga og‘asi Bektalbani yuborib itoat izhorini qildi va xon
xokimiyatini Qur’on ustida tan olganini ma’lum qildi. Bu xabarni olgan
Shayboniyxon Tanbalga o‘z nishonlarini yubordi.
Sulton Mahmudxon Shayboniyxonga ko‘p yordamlar berganini aytib, uning
bu xatti-xarakatlaridan noroziligini bildiradi. Shayboniyxon Sulton Mahmudxon
maktubini olib sulh tuzishga rozi bo‘ldi. Biroq bu kelishish vaqtincha ekanligini
har ikkala tomon ham bilardi. Shayboniyxonga sulh tuzish Xorazmni qo‘lga
kiritish kerak edi. Xorazmga yuborilgan qo‘shinga xonning inisi Sulton Mahmud
boshchi bo‘ldi. U yoniga Ubaydulloxonni ham qo‘shib oldi. Xorazm o‘sha yili -
1502-yilda zabt etildi.
Shayboniyxon Samarqand, Buxoro va ularga tobe bo‘lgan yerlarda o‘z
mavqeni mustahkamlab olgandan keyin Xuroson va Amudaryoning so‘l sohilidagi
boshqa viloyatlarni tasarrufiga kiritib olishga qaror qildi. BIRinchi navbatda u
Amudaryoning yuqori oqimida uning ikki sohilida joylashgan ulkan hududga
hukmronlik qilayotgan va unga jiddiy ravishda tahdid solayotgan Xusravshoxning
yo‘q qilishga axd qildi.
Xusrav shox katta harbiy kuchga tayanib va Shayboniyxonning O‘ratepaga
yurish qilishidan foydalanib, ellik ming kishilik lashkari bilan Xisordan chiqib
1
Z.M. Bobur “Bobrunoma” 85- bet

16borishga majbur bo‘ldi. U ayrim feodallarning xon hokimiyatiga qarshi
chiqqanlarni shafqatsizlik bilan bostirdi. Abulg‘ozixonning yozishicha, xon
xokimiyatiga qarshi chiqqanlarning birontasi ham Abulxayrxonning qaxr-
g‘azabilan qochib qutulolmagan. Lekin, baribir Abulxarxon ayrim sultonlarining
qarshiligini sindira olmagan. Baroqxonning o‘g‘illari Gerayixon bilan Jonibek
Sulton Xoji Muhammadxonning o‘g‘li Iboqxon, Yodgor Sultonning o‘g‘li Burka
Sulton ishlar jumlasidandir.
Keyingi yillarda yuz bergan veqealarga qaraganda XV asrning 70-
yillarida Iboqxon Edigey avlodidan bo‘lgan Mang‘it amirlaridan Muso Mirzo va
Yomg‘irchi bilan birikkan. O‘sha yillarida Mang‘itlar Iboqxonning tobeligiga
o‘tgan bo‘lsalar kerak. Keyinchalik uni Qozon xoni deb ataganlar va Muxammad
degan kishi tomonidan o‘ldirilgan deb aytiladi. Iboqxonning qachon va qaysi yo‘l
bilan Qozonni olganligi haqida hech qanday ma’lumot yo‘q. Ma’lumki, 1481-yil
yanvar oyining boshlarida Iboqxon yuqorida nomlari zikr qilingan Mang‘it amirlari
bilan birga Janubiy Ruso yerlarini talab qaytib kelayotgan Oltin O‘rda xoni
Axmadxonni Donesning Don daryosi bilan qo‘shilgan joyida poylab turgan va uni
shu yerda o‘ldirgan. Shuning uchun ham Iboqxon Qozonni 70-yillar oxirida
yoki 80-yillar boshida qo‘lga kiritgan bo‘lishi kerak, deb aytishi mumkin. Bundan
ko‘rinib turibdiki, Iboqxon juda katta hudud ustidan hukmronlik qilgan yirik
Shayboniyxonlardan biri bo‘lgan.
Burko Sulton bo‘lsa, XV asrning 30-yillarida Dashti Qipchoqda bo‘lgan
voqealarga qaraganda Sirdaryoning Quyi oqimidagi yerlarda hukmronlik qilgan.
Ma’sud ibn Usmon Qo‘qistoniyning yozishicha Burka Sulton Abulxayrxonga tobe
bo‘lgan. Aslida esa u Abulxayrxon bilan dushmanlik maqomida bo‘lgan
sultonlardan biri edi. Masalan: u Abulxayrxon olib borgan urushlarning
birontasida ham ishtirok etmagan. Abulxayrxon atrofida bo‘lgan amirlarning to‘liq
ro‘yxati keltirilgan “Tarixi Abulxayrxon” kitobida Burko Sulton tilga olinmagan.
Faqat kitobning bir yerida ya’ni Ulug‘bekning nabirasi Muhammad Juqiyning
1460-1461-yillarda Samarqand taxti uchun Sulton Abu Saidga qarshi kurashmoq
uchun Abulxayrxonga yordam so‘rab, murojaat qilganligi xon uning ixtiyoriga

18qabila va urug‘larning boshliqlari unga bo‘ysunmay qo‘ygan. “Tovarix guzida,
nusratnoma”da ham xuddi shunday deyilgan. Binoiy Shayx Xaydarxonning
feodallarning separatestik harakatlariga qarshi kurashishini batafsil talqin qiladi.
Uning so‘zlariga qaraganda, Iboqxon, Burka Sulton, Jonibekxon, Mang‘it
atirlaridan Yomg‘irchi va Muso Mirzo qo‘shilib Shayx Xaydarxonga qarshi urush
ochgan. Lekin dastlab uni yenga olmagan. Keyin ular Oltin O‘rda xoni Ahmadxon
bilan ittifoq tuzib oxir oqibatda Shayx Xaydarxon ustidan g‘alaba qozonganlar.
Shayx Xaydarxonning urushda xalok bo‘lishidan keyin Iboqxon va uning
ittifoqchilari qarindosh urug‘lari va tarafdorlarini qirg‘in qilganlar. Bundan faqat
Muhammad Shayboniyxon uning inisi – Muhammad Sulton, Abulxayrxonning
o‘g‘li Suyunchixojaxon, Ko‘chkinchixon va yuqorida nomi zikr etilgan Baxtiyor
Sultonning o‘g‘illari Mahdiy Sulton va boshqa bir necha qarindosh urug‘lari beklar
hamda mulozimlar qochib qutilganlar.

20mag‘lubiyatga uchraydi va halok bo‘ladi. Abulxayrxon yordamida Abu Said Mirzo
Samarqand taxtini egallaydi. Shu tariqa Movarounnahr xokimi bo‘ladi. Abu Said
Mirzo davlatining chegaralarini kengaytirish niyatida edi. U avvalo Xurosonni
egallashni maqsad qilib qo‘ygan edi. Xuroson taxtida bu paytda Abulqosim Bobur
Mirzo Samarqand hukmdori Abu Said Mirzoga qarshi yurish qiladi. Bu yurish
muvaffaqiyatli amalga oshmagach, ikki o‘rtada sulh bitimi imzolanadi. 1457-yili
Abulqosim Bobur Mirzo to‘satdan vafot etadi. Abu Said Mirzo bunday qulay
vaziftdan foydalanib, Hirotni egallaydi va Temuriylar davlatining ikki qismini
yana birlashtirdi. Abdullatif Mirzoning o‘g‘illari Axmad va Muxammad Jo‘chi
Mirzolar ham taxt uchun kurashni boshlab, Abu Said Mirzoga juda katta xavf
tug‘diradi. Bular o‘rtasidagi jang 1455-yil Balx yaqinida bo‘lib o‘tadi. Bu jang
Abu Said Mirzoning g‘alabasi bilan yakunlanadi. Jangda Axmad Mirzo vafot etadi,
Muhammad Jo‘ychi Mirzo qochib qutiladi. U ko‘chmanchi o‘zbeklar xoni
Abulxayrxondan yordam so‘raydi. Bu haqda Abulg‘ozi shunday yozadi:
“Abdullatif Mirzoning o‘g‘li Muhammad Jo‘chi qochib Abulxayrxonga borib
turar, Abulxayrxonning xotini Abdullatif Mirzoning singlisi ekandur.
Muhammad Jo‘chining ammasi bir necha vaqt xon eshigida turg‘on so‘ng
Movarounnahrdin bir kishi borib turur. Sulton Abu Said Mirzo Samarkanddin
otlanib Xurosonga ketdi. Andin nari Mozondarang‘a ham borurman deb bu so‘zni
eshitkandan so‘ng Mirzo Muhammad Jo‘chi bizdan ko‘mak iltimos qilib turur.
Xon Berka Sultonni chaqirib aytib turur. Mirzo Muhammad Jo‘chi bizdan ko‘mak
so‘rayturur. Mening – o‘g‘lonlarimni va yaqin ishlarimda bu ishni boshqarutek
kishi yo‘q. Sen mening o‘g‘limsen. O‘z cherigingdin bilan otlan. Men ham cherik
qo‘shayin. Birka Sultonning so‘zini qabul qilib Muhammad Jo‘chi Mirzoni o‘ttiz
ming kishi birlan otlanib Toshkent kelib turur. Otasindin va o‘zidan qolg‘on Abu
Said Mirzodin Jo‘chi Mirzog‘a keldilar. Andin Toshkentga borib kirdi. Andin
Shoxruxiyani borib oldi” 1
.
Muhammad Jo‘chi Mirzo shu yerda vafot etdi. Abu Said Mirzo tez orada
Jo‘rjon, Seyiston, Kirmon, Afg‘oniston va Eronning katta territoriyalarini bosib
1
Abulg‘ozixon “Shajarachi turk” 116- bet

11suyurg‘ol tizimi eng yaxshi hizmat ko‘rsatgan va Shayboniyxonga yaqin bo‘lgan

61.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi
siyosiy ahvol
Balxash ko‘li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi
oqimlarigacha bo‘lgan ulkan hudud XI asrdan boshlab Dashti Qipchoq deb atala
boshlangan. XIV asr boshlaridanoq bu yerda mavjud bo‘lgan Jo‘chi ulusi ikki
mustaqil davlatga Ko‘k O‘rda va Oq O‘rdaga bo‘linib ketdi. XIV asr 60 yillaridan
boshlab Oltin O‘rda taxti uchun Ichan, Shaybon va To‘qay Temur avlodlari
o‘rtasida kurash kuchayib ketdi. 1360-1380 yillar davomida Oltin O‘rda taxtiga 25
xon kelib ketdi.
XIV asrning 70 yillarida Oltin O‘rda ichki kurashlar yanada keskinlashib
ketdi. Bu kurashda Shayboniylardan Tulunbekaxonim, Ilbon, Alpxo‘ja, Arabshoh,
Kaonbeklar katta o‘rin tutdilar. Oltin O‘rda taxti uchun kurashlar kuchayib,
tushkunlikka yuz tutgan bir vaqtda Oq O‘rda davlati kuchayib bordi. Bu holatni biz
Urusxon va To‘xtamishlar xukumronlik qilgan davrda kuzatishimiz mumkin. 1380
yilda Oq O‘rdaning birlashtirilishi To‘xtamishning Amir Temur tomonidan qo‘llab
quvvatlanganligi ta’sirida amalgaoshirilgan edi. Oltin O‘rda Amir Temur
tomonidan To‘xtamishga qarshi kurashlar davomida ancha zayiflashtirilgan
bo‘lsada, Shodibek hukmronlik qilgan davrda 1401-1407 yana kuchaya boshladi.
Shu yillarda Oltin O‘rda Bulg‘or, Xojitarxon, Qrim ustidan yana o‘z hukmronligini
o‘rnatdi. 1406 yil Edigey tomonidan Xorazm bosib olindi. Bunga Temuriylar
o‘rtasida kuchayib ketgan taxt uchun kurashlar sabab bo‘lgan edi. 1
XV asrning 1chi choragida Oltin O‘rdada o‘zaro siyosiy kurashlar yana
kuchayib ketdi. 1400-1417 yillar davomida Oltin O‘rda taxtiga o‘tirgan 8 ta xon
birin -ketin taxtdan tushirildi. (Shodibek, Po‘latxon, Temirxon, Jaloliddin Sulton
va boshqalar).
XIV asrning 80 yillaridan boshlab «o‘zbek ulusi» yoki «o‘zbeklar viloyati» deb
1
Ahmedov B. “Tarixdan saboqlar”. T., 1994 yil. b – 57.

10yuborgan Amir Axmad (Najmi soniy) boshchiligidagi qo‘shinlari esa qirib
tashlandi (1512 y kuzida) va 1512 yil may oyida Samarqand yana shayboniylar
qo‘liga o‘tdi.
Bobur esa Ismoil bilan ittifoqini tuzdi va 1525 yilda Hindistonga yurish
qilib, u yerda Buyuk Boburiylar sulolasiga asos soldi.
Shayboniyxon vafotidan so‘ng shayboniylar davlati taxtini Ko‘chkinchixon
(1510 -1530) va o‘g‘li Abu Sa’id boshqardilar (1530-1533).
Maxmud Sultonning o‘g‘li Ubaydulla Sulton hukmronligi yillarida (1533-
1539) hokimiyat ancha mustahkamlandi. Poytaxt Samarqanddan Buxoroga
ko‘chirildi. Ubaydullaxon davlatni mustahkamlash va eronliklarni mamlakat
hududidan xaydab chiqarishga katta e’tibor berdi. 1512 yil kuzida u yajmi soniy
ustidan g‘alaba qozongach, katta o‘ljaga ega bo‘lgan edi va bu mablag‘ni u Buxoro
shayxulislomi Mir, Arabga topshirdi va bu mablag‘lrga mashhur Mir Arab
madrasasi qurildi. Shayboniylar orasida eng katta ta’sirga ega bo‘lgan
hukmdorlardan yana biri Abdullaxon II (1534-1598) edi. 1556 yil jo‘ybor
shayxlaridan Muhammad Islom yordamida taxtni egallagan Abdullaxon umrining
oxirigacha davlat hududlarini kengaytirish va markaziy hokimiyatni kuchaytirish,
iqtisodiy ahvolni va davlatning harbiy qudratini yuksaltirish borasida harakat qildi.
Abdullaxonning say- harakatlari natijasida XVI asr oxirlarida Buxoro xonligi ulkan
markazlashgan davlatga aylandi. Biroq, Abdullaxon vafotidan so‘ng hukmronlik
qilgan A6dulmo‘min va Pirmuhammadxonlar(1599 -1601) davlatni boshqara
olmadilar va ularning o‘limidan so‘ng shayboniylar sulolasi barham topdi.
Shayboniylar davlatida jamiyat hayotida, davlat boshqaruv tutgan o‘rni va
mavqeiga asosan bir nechta ijtimoiy tabaqalar mavjud edi: xon va uning
yaqinlaridan iborat oliy tabaqa, harbiy amaldorlar yoki umaro, yirik din peshvolari
-shayxlar, xojalar, olimlar, shoirlardan iborat fozillar, raiyat ya’ni oddiy fuqaro va
kisman qullar.
Shayboniy xonlari tomonidan Movarounnahrda bir qator sohalarda islohotlar
amalga oshirildi. Bu islohotlar qisman ijobiy natijalar bersa, ayrimlari davlatning
zaiflashuviga oqibatlarga olib , keldi. Shayboniyxon tomonidan joriy etilgan

2MUNDARIJA
KIRISH.......................................................................................................................3
I BOB. SHAYBONIYLAR SULOLASINING SHAKLLANISHI VA SIYOSIY
FAOLIYATINING TARIXIY ASOSI.....................................................................5
1.1. XV asrnıng ı kkınchı yarmıda dashtı qıpchoq va movoraunnahrdagı sıyosıy
ahvol............................................................................................................................5
1.2. Shayboniylar tomonidan Markaziy Osiyodagi hududlarni bosib olish
jarayoni......................................................................................................................17
II BOB. SHAYBONIXON TOMONIDAN TOSHKENTNING EGALLANISHI
VA UNING SIYOSIY-IQTISODIY AHAMIYATI..............................................31
2.1. Shaybonixonning Toshkentga yurishi va harbiy-strategik choralari.........31
2.2. Toshkentning Shayboniylar davlatiga qo‘shilishi va boshqaruv
islohotlari...................................................................................................................36
XULOSA...................................................................................................................41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI...........................................42

43X U L O S A
XVI asrning boshlarida O‘rta Osiyo tarixida Shaybonixonning roli juda katta
ahamiyatga ega bo‘ldi. Shaybonixon, asosan, Samarqandni zabt etishi bilan
mashhur, ammo u Toshkentni ham egallab, o‘zining hukmronligini yanada
mustahkamlashga muvaffaq bo‘ldi. Toshkentni egallash uning siyosiy maqsadlariga
erishishida muhim qadam bo‘ldi. Ushbu voqea nafaqat Shaybonixonning shaxsiy
kuchi va ambitsiyalarini, balki Markaziy Osiyo hududidagi keng ko‘lamli
o‘zgarishlarni aks ettiradi.
Shaybonixonning Toshkentni egallashga bo‘lgan harakatlari, uning siyosiy
ambitsiyalaridan kelib chiqqan. O‘sha davrda Toshkent muhim strategik nuqta
bo‘lib, Markaziy Osiyo savdosining markazi hisoblangan. Shahar iqtisodiy va
harbiy ahamiyati tufayli bir nechta davlatlarning diqqat markazida bo‘lib, har bir
hukmdor uning ustidan nazoratni qo‘lga kiritishni xohlagan. Shaybonixonning
Toshkentga qaratgan yurishlari, uning Turkistonning markazida o‘z ta’sirini
kuchaytirish va mustahkamlashga qaratilgan strategiyasi bo‘ldi.
Toshkentning o‘sha davrdagi ichki siyosiy vaziyati ham Shaybonixonning
muvaffaqiyatini ta’minladi. Shahar hokimlari o‘rtasidagi ichki ziddiyatlar va
raqobatlar uni zaiflashtirgan edi. Toshkentda mavjud bo‘lgan turli siyosiy guruhlar
o‘rtasidagi nizolar, Shaybonixonning hujumini yengillashtirdi. U o‘zining harbiy
qudrati va diplomatik qarorlarini to‘g‘ri tanlab, shaharni qisqa vaqt ichida o‘z
qo‘liga kiritdi. Bu jarayonda ba’zi Toshkent aholisining Shaybonixonni qo‘llab-
quvvatlashiga sabab bo‘ldi, chunki ular zaif hokimiyatdan qochish va
Shaybonixonning hukmronligini qabul qilishni afzal ko‘rishdi.
Shaybonixonning Toshkentni egallashidan so‘ng, u shaharni o‘z ta’sirida
saqlash va mustahkamlash uchun bir qator siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar amalga
oshirdi. U shaharda yangi boshqaruv tizimini o‘rnatdi, mahalliy hokimlarni va
boshqaruvchilarning o‘rinlarini o‘zgartirdi. Bu orqali Shaybonixon o‘zining kuchli
siyosiy bazasini yaratdi va shaharda o‘z nazoratini yanada mustahkamladi. Uning
Toshkentda amalga oshirgan islohotlari, shaharni iqtisodiy jihatdan rivojlantirishga,
savdo va sanoatni kengaytirishga yordam berdi. Shu bilan birga, Shaybonixonning

9Shayboniyxonga qarshi birlashgan bo‘lsalarda, bu hech qanday natijaga olib
kelmadi. 1505 yil Urganch ham bosib olindi va Xorazm Shayboniyxonga tobe
bo‘ldi. 1506 yil Xusayn Boyqaro vafotidan so‘ng boshlangan taxt uchun
kurashlardan foydalangan Shayboniyxon temuriylardan Hirotni tortib oldi. Hirot
bosib olingan 1507 yil birin ketin Astrobod va Jurjon ham bosib olindi va
Kaspiydan Xitoygacha, Sirdaryo etagidan Afg‘onistonning markaziy
hududlarigacha bo‘lgan yerlar Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon hukmronligi
ostiga o‘tdi. Shayboniyxon hukmronligi o‘rnatilishi bilan Movarounnahrda uzoq
vaqt davom etgan temuriylar o‘rtasidagi o‘zaro taxt talashishlarga chek qo‘yildi va
tinchlik o‘rnatildi. Shayboniyxon siyosiy jihatdan markazlashgan davlat tuza
olishga erishi bilan o‘zining ilm -fan va adabiyotga moyilligi, bu soha vakillgarini
hurmat qilishi va homiylik qilishi bilan katta hurmatga sazovor bo‘ldi.
Shayboniyxon qo‘lga kiritilgan hududlarni boshqarish uchun o‘z yaqinlariga
bo‘lib berdi. Bu hol markaziy hokimiyatning zaiflashuviga olib keldi va 1510 yil
Shayboniyxon Eron shohi Ismoil Safaviy bilan kurashga kirish oldidan ayniqsa,
yaqqol namoyon bo‘ldi. O‘z vaqtida yetib kelmagan qo‘shinlar oz sonli
Shayboniyxon qo‘shinlarining (17000) Ismoil Safaviy qo‘shinlari- (70000) ,
tomonidan Tahrirobod mavzesida mag‘lub etilishi va Shayboniyxonning
o‘ldirilishiga olib keldi,
1510 yil Shayboniyxon vafot etgach, shayboniylar o‘rtasida hokimiyat
uchun kurashlar avj oldi. Ayni vaqtda Ismoil Safaviy ham shayboniylar davlati
ichkarisiga hujum qilib kirib kelishga erishdi. Shayboniylar bu yurishni to‘xtatish
uchun sulhga rozi bo‘ldilar va Amudaryoning sul qirg‘og‘idagi barcha yerlarni
Eronga berishga majbur bo‘ldilar.
1511 yilda Bobur ham o‘z qo‘shinlari bilan Amudaryodan kechib o‘tib,
Xisor, Qulob, Qunduz, Badaxshonni egalladi. So‘ng Ismoil Safaviy yordamida
Samarqandga yurish boshladi. Ubaydulla Sulton va Temur Sultonlar Turkistonga
chekindilar. Samarqandni qo‘lga kiritgan Bobur Ismoil nomiga xutba o‘qitganidan
norozi bo‘lgan halq Boburga qarshi isyon ko‘tardi va bundan foydalangan
shayboniylar Boburni bu yerdan haydab chiqardilar. Ismoilning Boburga yordamga

32O‘zlari esa dushmanga qarshi chikdilar. Surxob daryosining so‘l irmog‘i obi
Hingov ustiga qurilgan bo‘sh Sangin deb atalgan Tosh ko‘prik ustida bu 2-qo‘shin
to‘qnashdi. Bobur bu jangda g‘alaba qilib Xamza Sulton Mahdiy Xisor
mamlakatini bosib oldi.
Bobur Mirzo Samarqandga kirgan kuniyoq shoh Ismoilning shoh
Ismoilning qat’iy talablaridan birinchisini bajardi – Samarqanddagi Jome’
masjidida o‘n ikki Shia imomlarining va shoh Ismoilning nomi xutbaga qo‘shib
o‘qitildi. Bobur Mirzoning Samarqand jome’ masjidida o‘n ikki shia imomi nomini
xutbaga qo‘ydirib o‘qitishi Samarqandliklar orasida norozilik uyg‘otdi. Ikki o‘t –
Vatan mehri va taxt da’vosi o‘rtasida qolgan Samarqand bilan Buxoro oralig‘ida ot
choptirib yurib o‘zbek sultonlari hujumlarini qaytirish o‘z mavqeini
mustahkamlash uchun qanchalik urinmasin qilgan xatti-harakatlarini mahalliy
xalq tomonidan qo‘llab-quvvatlanmadi.

41Toshkentga qaratgan yurishlari, uning Turkistonning markazida o‘z ta’sirini
kuchaytirish va mustahkamlashga qaratilgan strategiyasi bo‘ldi.
Toshkentning o‘sha davrdagi ichki siyosiy vaziyati ham Shaybonixonning
muvaffaqiyatini ta’minladi. Shahar hokimlari o‘rtasidagi ichki ziddiyatlar va
raqobatlar uni zaiflashtirgan edi. Toshkentda mavjud bo‘lgan turli siyosiy guruhlar
o‘rtasidagi nizolar, Shaybonixonning hujumini yengillashtirdi. U o‘zining harbiy
qudrati va diplomatik qarorlarini to‘g‘ri tanlab, shaharni qisqa vaqt ichida o‘z
qo‘liga kiritdi. Bu jarayonda ba’zi Toshkent aholisining Shaybonixonni qo‘llab-
quvvatlashiga sabab bo‘ldi, chunki ular zaif hokimiyatdan qochish va
Shaybonixonning hukmronligini qabul qilishni afzal ko‘rishdi.
Shaybonixonning Toshkentni egallashidan so‘ng, u shaharni o‘z ta’sirida
saqlash va mustahkamlash uchun bir qator siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar amalga
oshirdi. U shaharda yangi boshqaruv tizimini o‘rnatdi, mahalliy hokimlarni va
boshqaruvchilarning o‘rinlarini o‘zgartirdi. Bu orqali Shaybonixon o‘zining kuchli
siyosiy bazasini yaratdi va shaharda o‘z nazoratini yanada mustahkamladi. Uning
Toshkentda amalga oshirgan islohotlari, shaharni iqtisodiy jihatdan rivojlantirishga,
savdo va sanoatni kengaytirishga yordam berdi. Shu bilan birga, Shaybonixonning
hukmronligi Toshkentni Markaziy Osiyoning eng kuchli va ta’sirli shahri sifatida
mustahkamladi.
Shaybonixonning Toshkentni egallashining tarixiy ahamiyati juda katta. Bu
hodisa Markaziy Osiyo tarixidagi muhim burilish nuqtasi bo‘ldi. Shaybonixonning
Toshkentdagi hukmronligi, uning o‘zining siyosiy kuchini yanada oshirishga, shu
bilan birga, boshqa hududlar bilan aloqalarini mustahkamlashga yordam berdi.
Toshkent, Shaybonixonning qo‘lida, faqat harbiy va siyosiy markaz emas, balki
iqtisodiy va madaniy rivojlanishning muhim nuqtasiga aylandi. Ushbu davrda
Toshkentda turli siyosiy o‘zgarishlar ro‘y berdi va shahar yana bir bor Markaziy
Osiyo xaritasida muhim o‘rin tutdi.
Shaybonixonning Toshkentni egallashining uzoq muddatli ta’siri ham sezildi.
Bu hodisa nafaqat Shaybonixonning shaxsiy siyosiy maqsadlarini amalga oshirishga
yordam berdi, balki O‘rta Osiyodagi siyosiy muvozanatni o‘zgartirishga olib keldi.
Toshkentning egallanishi, shuningdek, o‘sha davrning iqtisodiy va madaniy

39Shaybonixon, XVI asrning boshlarida O‘rta Osiyoda o‘zining kuchli
hukmronligi bilan tanilgan tarixiy shaxsdir. U, avvalo, Samarqandda o‘z davlatini
barpo etgan va Turkiston hududida o‘z ta’sirini mustahkamlashga muvaffaq
bo‘lgan. Shaybonixonning Toshkentni egallashi esa o‘zining siyosiy va iqtisodiy
ahamiyati bilan katta rol o‘ynadi. Bu voqea nafaqat Shaybonixonning o‘zining
ambitsiyalarini amalga oshirishi, balki Markaziy Osiyo tarixining yangi sahifasining
ochilishiga sabab bo‘ldi.
Shaybonixon Toshkentni egallashni maqsad qilib qo‘yganida, uning bu
shaharga nisbatan siyosiy aloqalari va iqtisodiy manfaatlari aniq edi. Toshkent,
o‘sha davrda Markaziy Osiyoning muhim savdo va strategik markazi bo‘lib, uning
egallanishi Shaybonixon uchun katta ahamiyatga ega edi. Shahar hukmdorlarining
ichki ziddiyatlari va tashqi bosimlar, shu jumladan, Samarqand va boshqa
viloyatlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llab-quvvatlashining yo‘qligi, Shaybonixonning
hujumini osonlashtirdi.
Shaybonixonning Toshkentni zabt etish jarayoni ko‘plab harbiy va siyosiy
xarakterdagi voqealarga boy edi. U, avvalo, Toshkentning zaifliklaridan foydalanib,
shaharni bosib olishga kirishdi. Shaybonixonning qo‘shinlari, samarali jangovar
strategiyalar va kuchli qo‘mondonlik tizimi tufayli shaharni qisqa vaqt ichida o‘z
qo‘l ostiga oldi. Toshkent aholisining bir qismi Shaybonixonni qabul qilgan bo‘lsa,
ba’zilari esa qarshilik ko‘rsatishga harakat qilgan, lekin natijada bu qarshilikni
yengib o‘tishga muvaffaq bo‘ldi.
Shaybonixon Toshkentni egallaganidan so‘ng, shaharni o‘zining iqtisodiy va
siyosiy manfaatlari uchun samarali tarzda boshqarishga kirishdi. U Toshkentda
yangi tartib o‘rnatib, o‘z qo‘shinlarini va tarafdorlarini hukumatning yuqori
lavozimlariga joylashtirdi. Iqtisodiy jihatdan, Toshkentning markaziy joylashuvi
uning savdo yo‘llarida o‘rganilmagan resurslarni o‘zlashtirishga imkon berdi, bu esa
Shaybonixonning siyosiy qudratini yanada oshirdi. Shaharning mustahkamlanishi va
rivojlanishi, shuningdek, uning iqtisodiy ahamiyatini yanada orttirishga sabab
bo‘ldi.
Shaybonixonning Toshkentda hukmronlikni o‘rnatishi nafaqat Toshkentning
kelajagini, balki butun Markaziy Osiyo siyosatini ham o‘zgartirdi. Uning

40Toshkentdagi ta’siri, turli hududlar bilan aloqalarini mustahkamlashda va o‘zining
siyosiy imperiyasini kengaytirishda muhim rol o‘ynadi. Ushbu hodisa, shuningdek,
Shaybonixonning boshqa hududlarga bo‘lgan ta’sirini kengaytirishga yordam berdi,
chunki u nafaqat harbiy kuch bilan, balki diplomatik yo‘llar bilan ham muvaffaqiyat
qozondi.
Shaybonixonning Toshkentni egallashining tarixiy ahamiyati katta. Bu hodisa
Markaziy Osiyodagi hukmdorlar o‘rtasida yangi siyosiy kuchlar muvozanatini
yaratdi va O‘rta Osiyo hududida amalga oshirilgan boshqa harbiy yurishlar uchun
asos bo‘ldi. Toshkentdagi o‘zgarishlar, shuningdek, Markaziy Osiyoning iqtisodiy
va madaniy rivojlanishida ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Shaybonixonning
Toshkentni zabt etishi, nafaqat uning shaxsiy siyosiy maqsadlariga erishishiga
yordam berdi, balki butun mintaqaning siyosiy xaritasini qayta shakllantirishga
turtki bo‘ldi.
Shaybonixonning Toshkentdagi hukmronligi uzoq muddatli siyosiy ta’sirlarni
keltirib chiqardi va Markaziy Osiyo tarixida muhim bir davrni boshladi. Bu davr
davomida Toshkent nafaqat harbiy, balki madaniy va iqtisodiy markaz sifatida
rivojlandi. Shaybonixonning shaharni egallashdagi muvaffaqiyati, uning tarixiy
shaxs sifatida ahamiyatini yana-da oshirdi.
XVI asrning boshlarida O‘rta Osiyo tarixida Shaybonixonning roli juda katta
ahamiyatga ega bo‘ldi. Shaybonixon, asosan, Samarqandni zabt etishi bilan
mashhur, ammo u Toshkentni ham egallab, o‘zining hukmronligini yanada
mustahkamlashga muvaffaq bo‘ldi. Toshkentni egallash uning siyosiy maqsadlariga
erishishida muhim qadam bo‘ldi. Ushbu voqea nafaqat Shaybonixonning shaxsiy
kuchi va ambitsiyalarini, balki Markaziy Osiyo hududidagi keng ko‘lamli
o‘zgarishlarni aks ettiradi.
Shaybonixonning Toshkentni egallashga bo‘lgan harakatlari, uning siyosiy
ambitsiyalaridan kelib chiqqan. O‘sha davrda Toshkent muhim strategik nuqta
bo‘lib, Markaziy Osiyo savdosining markazi hisoblangan. Shahar iqtisodiy va
harbiy ahamiyati tufayli bir nechta davlatlarning diqqat markazida bo‘lib, har bir
hukmdor uning ustidan nazoratni qo‘lga kiritishni xohlagan. Shaybonixonning

28Lekin Shayboniyxon oltinchi oy boshida yetib kelgan yangi kuchlar
yordamida uni yengishga muyassar bo‘ldi. Xon Xorazmni Kupakbiyga berib o‘zi
Samarqandga qaytdi. Bobosi saltanatining asosi bo‘lmish yerlarni birin-ketin
egallab zo‘rayib borayotgan Shayboniyxonning harakatlari Xuroson xukmdori
Sulton Boyqaro ko‘ngliga g‘ulg‘ula soldi. U Shayboniylarga qarshi chiqishga ahd
qildi.
Shayboniyxonning Balxga qarab yo‘lga chiqqanini eshitib, jangga otlangan
Xusayn Boyqaro 912-yilning Zulhijja oyida – 1506-yilning 5-mayida yo‘lda
qazo qildi. O‘sha yilning noyabrida Balx to‘rt oylik qamalidan keyin Shaybniyxon
qo‘liga o‘tdi. Sulton Xusayn o‘zining to‘ng‘ich o‘g‘li Badio‘zzamonni valiaxdlikka
belgilagan edi. Biroq uning qazosidan so‘ng Hirot saroyida nufuzli o‘rin tutgan
Xadichabegim – o‘lgan Mirzoning bevasi xiyla-yu nayranglari bilan o‘z o‘g‘li
Muzaffar Mirzoni taxtga o‘tkazdi. “Badiizzamon Mirzo bilan Xusayn mirzo Hirot
taxtida Bashirkat podshoh qildilar” 1
.
1507-yilning may oyida Shayboniyxon katta qo‘shin bilan Xuroson poytaxti
Hirotga yurish boshladi. Qorabog‘da bo‘lib o‘tgan janglarda Ubaydulla Sulton va
Muxammad Temur Sulton temuriylar qo‘shinini tor-mor etdi. Badiuzzamon
Hirotga kirmay Qandahorga qarab qochdi.
Muzaffar Xusayn esa jang payti shaharga yetib shayxul islom Sayfiddin
Axmad Taftozoniyning bog‘iga qo‘ndi. O‘sha zaxoti u o‘z huzuriga qozi
Ixtiyoriddin boshliq shahar mudofaasini tashkil qilishda ko‘mak so‘radi. Ammo
chaqirganlar bunga ko‘nmaganlardan so‘ng, badbaxt shaxzoda Astrobodga qarab
qochdi. Shayboniyxon boshchiligidagi ellik ming kishilik qo‘shin tez orada Hirot
yaqiniga yetdi. Hirotning ko‘zga ko‘ringan ayonlari shahar kalitlarini xonga
topshirdi. Shunday qilib, 1507-yil may oyining oxirida Hirot egallanib
Shayboniyxon nomiga xutba o‘qildi.
1507-1508-yillarda Shayboniyxon Jom, Marv, Mashhad, Sabzavor va
Damg‘onni qo‘lga kiritdi. Xon yangi zabt etilgan yerlarni o‘z farzandlari,
birodarlari va sultonlarga bo‘lib berdi. Hirot – Jonvafobiyga, Marv –
1
Z.M. Bobur “Boburnoma” 165- bet

7nom olgan. Oq O‘rdada ham taxt uchun kurashlar kuchayib ketdi. Bir necha 10
yillar davomida taxt uchun To‘xtamish, Quyirchoq o‘g‘lon, Barakxon,
Ulugmuhammad kabilar kurash olib bordilar. 1424-1425 yillardan boshlab esa bu
kurashlarda Muhammadxon, Kichik Muhammad, To‘xtamishning o‘gillari
Davlatberdi va Kepakxonlar asosiy o‘rin tutadilar. Dashti Qipchoq uzoq vaqt
davom etgan ana shu kurashlarda boshqa qabilalar bilan bir qatorda Shaybon
avlodlari ham faol ishtirok etdilar va ma’lum bir mavqega ega bo‘lib bordilar.
O‘zaro kurashlardan ko‘p qiynalgan halq uchun tinchlik nihoyatda zarur edi.
1427 yilda Alasha bahodir yordamida xon etib ko‘tarilgan Abulxayrxon katta
harbiy kuch to‘pladi va 1428 yilda o‘z ulusiga qaytib, qiyot, mang‘it, qo‘ng‘irot,
do‘rmon, qushchi, o‘tarchi, nayman, tuboyi, toymas, jot, korlik, ushun, kurlovut,
echki, tangut, va boshqa qabilalar tomonidan ham xon etib ko‘tarildi. Bunda
Abulxayrxonni 200 dan ortiq urug‘ va qabila boshliqlari qo‘llab quvvatladilar. 1428 -
29 yillarda ko‘chmanchi o‘zbeklar Janubi-G‘arbiy Sibirdagi Tura shahrini qo‘lga
kiritdilar va bu shahar 1446 yilgacha Abulxayrxon davlatining poytaxti bo‘lib
qoldi. Abulxayrxonning bu muvaffaqiyati tezda butun Dashti Qipchokqa yoyildi va
ko‘pgina o‘glonlar va sultonlar Abulxayrxon hizmatiga o‘ta boshladilar. 1428-
1431 yillar davomida olib borilgan kurashlar natijasida Abulxayrxon ilgarigi
Shaybon ulusi yerlarini qaytadan birlashtirishga erishdi va o‘z davlatini Oltin
O‘rda (Ko‘k O‘rda) dan mustaqil deb e’lon qildi. 1431-1432 yillarda Abulxayrxon
Xorazm ustiga yurish qildi va uning shimoliy qismini temuriylardan tortib oldi.
Biroq, bu yerda vabo tarqalgach, Xorazmni tashlab ketdi. Biroq, manbalarda
Abulxayrxonning Xorazmni tashlab ketishiga sabab Shohrux tomonidan
qo‘shin yuborilishi va Xojitarxon xoni Orol dengizi atrofida qochib yurgan Kichik
Muhammadning o‘g‘li Maxmud va uning ukasi Axmadxon Abulxayrxonga qarshi
kurash boshlab havf deb ko‘rsatiladi. (Abdurazzoq Samarqandiy).
XV asr 40 -yillarda Abulxayrxon Sig‘noq, Oqqo‘rg‘on, Arquq, So‘zoq va
O‘zgand shaharlarini egalladi. 1448 yilda Samarqandni taladi.
Biroq Abulxayrxon qanchalik harakat qilmasin, davlatda" yagona, mutloq

4XVI asr boshlarida Movarounnahr hududi ko‘plab mustaqil shaharlarga
bo‘lingan, ularning har biri o‘z hukmdori tomonidan boshqarilardi. Toshkent shahri
o‘zining geografik joylashuvi, savdo yo‘llaridagi muhim o‘rni va madaniy salohiyati
bilan ajralib turardi. Aynan shuning uchun ham Muhammad Shaybonixon uchun bu
shaharni egallash davlat birligiga erishish yo‘lida muhim qadam edi.
1503-yilda Shaybonixon Toshkentga yurish qiladi. Bu vaqtda shaharda
mo‘g‘ullar sulolasidan bo‘lgan Sulton Mahmudxon hukmronlik qilayotgan edi.
Dastlabki qarshiliklarga qaramasdan, Shaybonixon mohirlik bilan harakat qiladi. U
nafaqat harbiy kuch bilan, balki diplomatik yo‘llar orqali ham shaharni egallashga
erishadi. Toshkentning egallanishi Shayboniylar davlatining shimoli-sharqiy
chegaralarini mustahkamlab, uni siyosiy jihatdan yanada barqarorlashtirdi.
Shaybonixon Toshkentni egallagach, bu yerda tartib va boshqaruv tizimini
mustahkamladi. Shaharni iqtisodiy va madaniy rivoj topgan markazga aylantirishga
e’tibor qaratdi. Shu bois, bu voqea shunchaki bir harbiy yurish emas, balki tarixiy
taraqqiyotda yangi sahifaning ochilishi sifatida baholanadi.
Shaybonixonning Toshkentni egallashi nafaqat siyosiy, balki madaniy va
iqtisodiy jihatdan ham o‘z davrida ijobiy natijalar berdi. Bu voqea tariximizda ulkan
ahamiyatga ega bo‘lib, hozirgi kunda ham yosh avlod uchun saboq va ibrat manbai
bo‘lib xizmat qiladi.
Mavzuning o‘rganilish darajasi : Muhammad Shaybonixon faoliyati,
xususan, uning Toshkent shahrini egallashi va bu voqeaning Movarounnahr
tarixidagi o‘rni turli tarixiy asarlar, ilmiy tadqiqotlar va manbalarda keng yoritilgan.
Mavzu tarixshunoslar tomonidan alohida e’tibor bilan o‘rganilib, shayboniylar
davlati tarixida burilish nuqtasi sifatida baholangan. Ushbu mavzu yuzasidan
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti olimlari, jumladan, A.
Ahmedov, R. Muhammedov, H. Ziyoyev, A. Abdug‘afurov, M. Is’hoqov kabi
tadqiqotchilarning asarlarida Muhammad Shaybonixonning harbiy yurishlari,
siyosiy faoliyati va davlat boshqaruvi tizimiga oid jihatlar chuqur tahlil qilingan.
Shuningdek, Shayboniylar davri tarixiga oid ilk manbalar — Zahiriddin 2
Muhammad Bobur tomonidan yozilgan “Boburnoma”, Mirxondning “Ravzat us-
2
A. Ahmedov: “O‘zbek xalqining shakllanishi va davlatchilik tarixi” kitobi

30xolda urush boshlajagini aytib Shohismoilga tahdidli maktublar jo‘nata boshladi.
Shayboniyxon o‘z maktublariga Safaviylar hukmdorligida o‘ziga tobe sultonlarga
murojaat qilganidek, bepisand tarzda undan Makkaga borib tavba qilib, kaytishini
o‘z nomini xutbaga qo‘shib o‘qitishini o‘ziga loyiq sovg‘alar hozirlab xuzuriga
bosh egib kelishini talab, iddaoli ko‘rsatmalar berardi. Shoh Ismoil bu maktubni
javobsiz qoldirgan, shekilli Shayboniyxon buni uning zaifligiga yo‘yib qo‘l
ostidagi keng mamlakatni yanada kengaytirish payiga tushdi. Xurosonning
janubidagi shafqatsiz o‘zbek o‘rdusi Qandahorning nariga tarafiga kechib o‘tdi.
Shu tariqa xirmon ustiga xujumga hozirlik ko‘rilayotganiga Shox Ismoil xujumni
to‘xtatish qasdi bilan javob berdi. Sufiga Kashkul va Hassa yuborib quyidagi
maktubni yozdi: “Bu hodisalarni qabul et, ular sening otangdan qolgan meros
alomatlaridir. Ammo menga kelganda men o‘zimning ulug‘ mashhur bobom
Chingizxondan meros qilich bilan xokimiyat oldim. Agar sen o‘zingning
tilanchilik davoingdan rozi bo‘lmasang o‘z-o‘zingdan o‘pkala”.
1509-yilning Shoh Ismoil g‘azabga to‘la bir maktub bitib Shayboniyxonga
jo‘natdi. Maktubda pand-nasihat kor qilmagani uchun xonning tazirini qilich zarbi
bilan berib qo‘yish lozim deb topilganini ma’lum qildi. Ammo maktub junatishga,
jo‘natib o‘zi qulay vaziyatni kutdi. Shunday qulay vaziyat haqida xufiyalar xabar
keltirdi. Ulardan Shayboniyxon qo‘shinining asosiysi Dashti Qipchoqdagi Qozoq
va mug‘ul xonlari bilan jangu-suronni ovora ekanligini xonning o‘zi rahbarlik
qilayotgan qo‘shin esa Feruzqo‘zi qabilasining isyoni sababli Janubga harakat
qilishdan to‘xtaganligini eshitishi bilan Shoh Ismoil Qizil boshlar qo‘shinini
boshlab Xuroson sarhadlariga bostirib kirdi. Shoh Ismoilning bosib kelayotganini
eshitgan Muhammad Shayboniyxon Marvga ketdi. Shayboniyxon
Movoraunnaxrga choparlar yuborib, sultonlarni qo‘shinlari bilan tezda kelib
yetishini aytdi. Lekin, sultonlar o‘z vaqtida yetib kelmadi. Bunga sabab
Shayboniyxon Sultonlarni o‘zboshimchaliklari uchun vazifalaridan chetlashtirilgan
edi. Jumladan, Ubaydullo Sulton Buxoro xokimligidan, Jonibek Sulton Andijon
xokimligidan va – Ko‘chkinchixon Turkiston xokimligidan olib tashlangan edi.

12amaldorlar yoki xon xonadoni vakillariga turli viloyatlar ustidan hukmronlik
qilishga imkon bersada, biroq ular markaziy hokimiyatdan mustaqil bo‘lishga
intildilar va oqibatda bu hol ichki kurashlarni keltirib chiqardi. Bu salbiy holat
Shayboniyxon Ismoil Safaviydan mag‘lubiyatga uchrashida ham ta’sir ko‘rsatgan
edi. Shuningdek, Shayboniyxon yer egaligi va yer-suv sohasida 1507 yilda pul
islohoti va keyinchalik ta’lim sohasida ham islohotlar o‘tkazgan edi.
Dehqonchilik asosan lalmikor va obikor - sug‘oriladigan yerlarda bo‘lgan.
Bug‘doyning o‘n ikki navi yetishtirilgan va boshqa an’anaviy ekinlar ekilgan.
Dehqonchilik uchun qulay bo‘lgan va hosildor yerlar yirik amaldorlar va harbiylar
hamda din peshvolariga qarashli bo‘lgan. Shayboniylar davlati ijtimoiy - iqtisodiy
hayotida Buxoro yaqinidagi Jo‘ybor qishlog‘idan chiqqan Jo‘ybor xojalar^i katta
ta’sirga ega edi. Ular siyosiy hokimiyat boshqaruv ishlariga ta’sir ko‘rsatish bilan
birga katta yer mulklariga ham etalik qilardilar. Shayboniylar davrida amalga
oshirilgan islohotlardan biri qarovsiz yotgan yerlarni o‘zlashtirishga ham qaratilgan
edi. Chorvachilik ham yaxshi rivojlangan. Hunarmandchilikning 60 dan oshiq turi
mavjud bo‘lgan. Ichki savdoga katta e’tibor berilgan. Tashqi savdoda Turkiya,
Eron, Hindiston, Rossiya, Xitoy kabi davlatlar bilan savdo aloqalari olib borilgan.
158 yilda Buxoroda bo‘lgan ingliz sayyohi Antoni Jenkinson ham o‘z
ma’lumotlarida Buxoro shahrida har yili yirik savdogarlar qurultoyi bo‘lishi, bu
yerga Hindiston, Eron, Balx, Rossiya va boshqa mamlakatlardan katta -katga savdo
karvonlari kelishini yozib qoldirgan edi. 1
Shayboniylar davlatida 40 dan ortiq soliq va to‘lovlar mavjud bo‘lgan. Asosiy
soliq turlari xiroj va zakot bo‘lgan
XV asr boshlarida Shaybon ulusida ham feodal kurash keskinlashganligi va
natijada bu ulus bir necha mustaqil uluslarga ajralib ketganligi qayd etilgan. Bu
kurash va tartibsizliklar dastlab 1425-1426 yillarda mang‘it ulusida yuz berdi.
Joytar xalqida qo‘zg‘olon ko‘targan Mang‘it amirlari burkut, nukus
qabilasidan bo‘lgan ko‘chmanchilarni ham o‘z tomoniga ag‘darib olib, 17 ming
kishilik qo‘shin to‘plab olishga muvaffaq bo‘ldi. Jumaduqxon qo‘zg‘olonchilarga
1
Saidqulov T. “O‘rta Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligidan lavhalar”. T., 1993 yil. b – 57.

371.2. Toshkentning Shayboniylar davlatiga qo‘shilishi va
boshqaruv islohotlari
O‘zbekiston tarixida o‘zining jasorati, siyosiy donishmandligi va mustaqil
davlat barpo etish yo‘lidagi harakatlari bilan alohida o‘rin egallagan shaxs bu —
Muhammad Shaybonixondir. Uning faoliyati orqali Movarounnahr hududida
yagona siyosiy markazlashgan davlat shakllanib, siyosiy barqarorlik, iqtisodiy
rivojlanish va madaniy taraqqiyot uchun zamin yaratilgan. Shaybonixon tomonidan
1503-yilda Toshkent shahrining egallanishi bu yo‘ldagi eng muhim siyosiy
voqealardan biridir.
XVI asr boshlariga kelib, Markaziy Osiyo hududlarida yagona siyosiy kuch
yo‘q edi. Har bir yirik shahar yoki viloyat alohida hukmdor tomonidan boshqarilar,
bu esa hududiy urushlar va ichki nizolarni kuchaytirgan edi. Toshkent ham o‘z
mustaqil hukmdoriga ega bo‘lgan va siyosiy jihatdan nisbatan mustaqil shahar edi.
Bu yillar davomida shahar Sulton Mahmudxon boshchiligidagi Chig‘atoy urug‘iga
mansub mo‘g‘ul sulolasining nazorati ostida edi.
Bu davrda Movarounnahrga Shayboniylar sulolasining asoschisi Muhammad
Shaybonixon rahbarlik qilayotgan edi. U Farg‘ona vodiysi, Buxoro, Samarqand va
boshqa hududlarni egallab, yagona kuchli davlat barpo etishni maqsad qilgan edi.
Shaybonixonning harakatlari xalq orasida qo‘llab-quvvatlandi, chunki u beqaror
siyosiy vaziyatga barham berishni va iqtisodiy barqarorlikni tiklashni va’da qilgan
edi.
1503-yil Shaybonixon tomonidan Toshkentga yurish uyushtirildi. Harbiy
jihatdan kuchli bo‘lgan Shayboniylar qo‘shini mohir strategik harakatlar bilan
shaharga yaqinlashdi. Sulton Mahmudxon va uning ittifoqchilari boshlang‘ich
qarshilik ko‘rsatgan bo‘lsa-da, Shaybonixon harbiy va diplomatik vositalar orqali
ularning kuchini pasaytirdi. Ko‘plab manbalarga ko‘ra, Shaybonixon faqat kuch
bilan emas, balki ayrim mahalliy zodagonlar bilan ittifoq tuzish orqali ham
Toshkentni egallashga erishdi.
Toshkentning Shayboniylar davlatiga qo‘shilishi muhim siyosiy voqea bo‘lib,
bu orqali Shaybonixon o‘zining shimoliy va sharqiy chegaralarini mustahkamladi.
Toshkent faqat geografik jihatdan muhim shahar emas edi — u iqtisodiy va madaniy

3KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston tarixi darslarida shaxsni har
tomonlama shakllantirish, uning qobiliyati va imkoniyatlarini to‘liq namoyon etish
va rivojlantirish uchun qulay shart–sharoit yaratish uchun ta’lim jarayonini to‘g‘ri
tashkil etish, o‘quvchilarning ongiga to‘g‘ri yo‘l topa bilish muhim ahamiyatga
ega. Vatan tarixining ilmiy tahlil va izchil yondashuvni talab qiladigan
yo‘nalishlaridan biri XVI–XVII asrlarda hukm surgan shayboniylar davlati
tarixidir.
XV–XVII asrning boshlarida Movarounnahrdagi iqtisodiy tushkunlik va
siyosiy porokandalikni vujudga keltirgan sabablar, shu davr tarixiy jarayonlarining
salbiy oqibatlari tegishli saboq bo‘lib, mazkur voqealarni chuqur anglab, haqqoniy
talqin qilish muhimdir. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixini yangi konseptual
– metodologik asoslarda tadqiq etish, turli ilmiy muammolarni asl manbalarga
tayangan holda tahlil etish muhim masalaga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimov tashabbusi bilan tarixiy – madaniy merosni o‘rganish va
targ‘ib etish, ta’lim tizimida yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish,
o‘quvchilarni komil inson darajasida tarbiyalashga katta e’tibor berilib, bu sohada
ulkan ishlar amalga oshirilmoqda.
Bugungi kunda Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev tomonidan ham tarixiy
o‘zlikni anglash, milliy g‘urur va qadriyatlarni yosh avlod ongiga singdirish
bo‘yicha muhim islohotlar olib borilmoqda. “Yoshlarimizni tarixiy xotiraga ega,
milliy qadriyatlarimizga sodiq, mustaqil fikrlaydigan insonlar etib tarbiyalash
bizning eng ustuvor vazifamizdir” Shavkat Mirziyoyev' 1
Kurs ishining maqsadi: Tarix sahifalarida o‘zining harbiy iqtidori va siyosiy
faoliyati bilan alohida o‘rin egallagan shaxslardan biri bu — Muhammad
Shaybonixon dir. U tomonidan Toshkent shahrining egallanishi nafaqat siyosiy
muhim hodisa, balki butun Movarounnahr tarixidagi burilish nuqtasi bo‘lgan.
1
Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон – янгича дунёқараш. – Т.: “Ўзбекистон”, 2022. – Б. 142.
2
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – Б. 74.

46RAHBARIY ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Mirziyoyev, Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz . Toshkent, 2017.
2. Mirziyoyev, Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz . Toshkent, 2018.
3. Mirziyoyev, Sh. M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi . Toshkent, 2019.
4. Mirziyoyev, Sh. M. Harakatlar strategiyasidan – taraqqiyot strategiyasiga .
Toshkent, 2020.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
5. Yusufov, A. Markaziy Osiyo tarixida Shaybonixonning roli . Toshkent, 2012.
6. Berkov, A. Toshkent tarixiga oid izlanishlar . Samarqand, 2015.
7. Iskandarov, M. Shaybonixon va uning davrida O‘rta Osiyo . Buxoro, 2001.
8. Rahmonov, B. O‘rta Osiyoda davlat qurilishi: Shaybonixon va uning
yutuqlari . Toshkent, 2018.
9. Muratov, S. O‘rta Osiyo tarixida xonliklar va hukmdorlar . Toshkent, 2013.
10. Khamidov, S. Toshkent va uning o‘tmishi . Toshkent, 2005.
11. Shaykhov, M. Markaziy Osiyo tarixining yirik shaxslari . Toshkent, 2010.
12. Yusufov, A. XVI asr Markaziy Osiyo va uning siyosiy xaritasi . Toshkent,
2017.
13. Dumanskiy, V. Samarqand va Toshkentning o‘tmishdagi siyosiy tarixi .
Moskva, 1999.
14. Abdullaeva, N. Shaybonixon davrida Markaziy Osiyo madaniyati . Toshkent,
2016.
15. Aminov, M. Shayboniylar davlati tarixi . Toshkent, 2003.
16. Jalilov, R. Shayboniylar sulolasi va ularning merosi . Toshkent, 2009.
17. Salohiddinov, A. Toshkent shahri tarixining bosqichlari . Toshkent, 2011.
18. Saidov, A. O‘zbekiston tarixi. Qadimgi davrdan hozirgi kungacha . Toshkent,
2020.
19. Rahimov, D. Markaziy Osiyoda siyosiy jarayonlar tarixidan . Toshkent, 2014.

8hukmdor bo‘lib qololmadi. Bunga ayniqsa, Urusxon nabiralari qattiq qarshilik
ko‘rsatdilar. Abulxayrxon vafotidan so‘ng (1469) esa, davlatda yana o‘zaro
kurashlar avj oldi va ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati o‘zaro kurashlar natijasida
yemirildi. Bu davlatning qayta birlashtirilishi Abulxayrxonning nabirasi
Muhammad Shayboniyxon (1451 - 1510) nomi bilan bog‘liq. 1
Muhammad Shayboniyxon Abulxayrxonning o‘g‘li Budoq sultonning o‘g‘li
edi, Otasidan yetim qolgach, Muhammad Shayboniyxon ukasi Maxmud Sulton
bilan birga Abulxayrxon tarbiyasida bo‘ladi. Keyinchalik temuriy amirlardan biri,
Turkiston hokimi Muhammad Mazid tarxon homiyligida bir qancha vaqt
Turkistonda yashadi. Turkiston urushlar girdobida qolgan bir vaqtda
Shayboniyxon ukasi bilan Sulton Axmad Mirzo panoxida Buxoroda yashadi va ilm
oldi. XV asr 90 -iillarida Muhammad Shayboniyxon Dashti Qipchoqqa bordi va
siyosiy kurashlarga qo‘shilib ketdi. U bir necha yil davomida kurash olib bordi va
Toshkentdagi hukmdorlar yordamida Dashti Qipchoqda mustahkam o‘rnashib oldi.
Keyinchalik, Sayram va Yassini qo‘lga kiritilgach, butun Turkistonda hokimiyatni
qo‘lga kiritdi. 1498 yilda Sulton Axmad Mirzo vafotidan so‘ng Samarqandga
yurish qildi, uni qo‘lga kirita olmagach, Qarshiga yurish qildi va Shahrisabz bilan
birga talon -taroj etdi. 1499 yilda Samarqandda qilgan yurishi yana
muvaffaqiyatsizlikka uchragach, Buxoroga yurish qildi va uch kunlik qamaldan
so‘ng uni qo‘lga kiritdi. 1500 yilda Muhammad Shayboniyxon yana Samarqandga
yurish qildi va uni bosib olib, to‘rt oy davomida talon qildi. Bu
Samarqandliklarning Shayboniyxonga qarshi qo‘zg‘oloni sabab bo‘ldi va ular 19
yoshli temuriy shahzoda - Zaxriddin Muhammad Boburni xon qilib ko‘tardilar.
Bobur Qarshi va Guzorni ham qo‘lga kiritdi. Biroq uzoq vaqt talangan halqning
ahvoli juda ham nochor edi. Og‘ir ahvolda qolgan Bobur qo‘shinlari Zarafshon
bo‘yida Shayboniyxondan mag‘lubiyatga uchradi va qamalda qolgandan so‘ng
yashirincha Toshkentga chekinishga majbur bo‘ldi. Samarqandda, Buxoro va
Toshkentda o‘z hukmronligini qo‘lga kiritgach, Shayboniyxyun Xuroson yurishiga
tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Temuriylar garchi shahzoda Xusravshoh boshchiligida
1
Muhammad Solih “Shayboniynoma”. T., 198 yil. b – 115.

29Qubiznaymanga, Balx – Xorazmlik Sultonshohga, Xisor atrofi bilan Mahdiy
Sulton va Hamza Sultonlarga, Qunduz – Ahmad Sultonga, Toshkent –
Suyunchxo‘jaxonga, Axsi – Jonibek Sultonga, Andijon – Mahmud Sultonga,
Xorazm – Qushchi Kupakbiyga, Turkiston – Ko‘chkinchixonga berildi.
Buxoro va Qorako‘l noibligi Shayboniyxon ukasi Sulton Mahmudga butun
mamlakatning javohiri Samarqand bilan Kesh va Miyonka Ayoltiy bilan birgalikda
o‘g‘li Muhammad Temur saltanatiga berildi. Biroq Movoraunnahr bilan Xuroson
mulkining yangi egasi bo‘lmish Muhammad Shayboniyxonning har bir harakatini
ziyraklik bilan kuzatib turgan shaxs allaqanchalar tarix sahnasida mavjud edi. Bu
shaxs juda yoshligidayoq Shirvonshoh taxtini keyin esa Eron taxtini qo‘lga
kiritishga muvaffaq bo‘lgan shoh Ismoil (1510-1524) edi.
XV asr oxiri XVI asr boshlarida nafaqat Turkiston balki Eronda ham katta
siyosiy o‘zgarishlar yuz beradi. Chunonchi, G‘qrbiy Eronda xokimiyatga yangi
siyosiy kuch - Safaviylar (qizil boshlar) keladi. Garchi manbalarda Safaviylarning
(1501-1732) kelib chiqishi haqida turlicha talqinlar mavjud bo‘lsa-da, (masalan:
Safaviylar sulolasi nasabini arablar, kurtlar, turklar bilan bog‘lash hollari bor),
ammo bir narsa fanda aniq, ya’ni Safaviylar kichik Osiyo va O‘rta sharqdagi
muayyan bir turkiy harbiy-siyosiy kuchlarga suyanganlar. Ular ko‘magida
xokimiyatga kelganlar, ular yordamida xokimiyatni boshqarganlar 1
.
Ularning qizil boshli deyilishiga sabab – bosh kiyimlarining qizil rangda
bo‘lganligidandir. Zero, Kichik Osiyo qavmlarining XIII – XIV asrlardayoq Qizil
quloq kiyib, yurganliklari ma’lum.
Shayboniyxonning Movoraunnaxr-u, Xurosonni qulga kiritishi shoh Ismoil
uchun navbatdagi urush ular o‘rtasida bo‘lajagini bildiradi. Keyingi voqealar shoh
taxminini isbotladi. Shoh Ismoil davlatida har bir masjidda shia imonlarining nomi
xutbaga qo‘shib o‘qitilishi qonun kuchiga kirgan edi. Shayboniyxon esa sun’iy
mazham tarafdori sifatida bunday shakkoklikka tezroq barham berilishini aks
1
Farrux Sumer. Safaviy davlatining barpo bo‘lishi va rivojlanishida anadulu turklarning roli.
Anqara 1992-yil. b -42

24bo‘lib o‘tdi. So‘nggi jang juda qisqa va bag‘oyat dahshatli bo‘ldi. Ikki qo‘shin bir-
biriga jadal yaqinlashib kelayotib, kutilmaganda Shayboniyxon Bulon g‘orining
uchi Bobur Mirzo asakarlarini aylanib o‘tib, orqadan siquvga ola boshladi. Bobur
Mirzo o‘sha zaxoti askarlarini orqaga yuz o‘girtirdi. Buning oqibatida shunday
bo‘ldiki, jang ko‘rgan yigitlardan tuzilgan Qirovul o‘ng qo‘lda - jang markazidan
chetda qolib ketdi. Bobur Mirzo qo‘shini jon holatda jang qilib, g‘anim
Barong‘orini g‘o‘ma tiqa boshladi.
Buni ko‘rib Shayboniyxonning tajribali sarkardalari “Xujumni kuchaytirish
kerak, to‘xtab emas, chopib jang qilish kerak” – deb jangga maslahat beradi. Ikki
tarafdan siquvga olingan Bobur Mirzo askarlari tutday to‘kila boshladilar.
Ko‘chmanchilarning temuriylar qo‘shinini yengishda juda qo‘l kelgan jang uslubi
bor edikim, Shayboniyxon uni bu jangda uni ham ustalik bilan qo‘lladi. Bu
to‘lg‘ama edi. To‘lg‘ama ichida qolganlarning omon chiqishi qiyin edi. Bobur
jangda yengilib ozgina lashkari bilan Samarqand qal’asiga qochib kirdi.
Shayboniyxon tezda shaharni qamal qildi. Shahar axli uchun qamal oylari juda
og‘ir kechdi. Qamalning to‘rtinchi oyi tugab, beshinchi oyi boshlandi.
Shayboniyxon qo‘shinining bir to‘dasi Qarshi bilan Kesh tarafga yo‘l oldi.
Qamalni davom ettirish uchun katta o‘lja ko‘p zahira kerak edi. Xon qoshida juda
oz askarlar qolganidan xabar topgan shayxul islom odamlari Bobur Mirzoni
g‘animga to‘satdan xujum qilish imkoniyatini qo‘ldan chiqarmaslikka da’vat
qildilar. Bunday qulay vaziyatdan foydalanmoq zaruratini Bobur Mirzo ham
tushunardi.
Muhammad Solihning yozishicha: “Ming kishilik yaqin odam qurollanib
tashqariga chiqdilar. Temur Sulton, Xamza Sulton, Sulton Bahodir, Maxmud
boshchiligidagi dushman ularga qattiq zarba berdi. Qamalning oltinchi oyida
qamalchilarning ko‘pchiligi shahardan qocha boshladilar. Shayboniyxon Boburga
sulh tuzishni taklif qildi. Sulhning birinchi talabiga ko‘ra, Shayboniyxon
Boburning opasi Xonzodabegimni xotinlikka so‘ragan edi. Ikkinchi talabiga
binoan Bobur shaharni tark etishi kerak edi. Shayboniyxon Boburni shahardan
eson-omon chiqarib yuborishga va’da berdi. Bobur bu haqida shunday yozadi:

34Shayboniylar davrida fan va madaniyatning rivojlanishida mazkur sulola
namoyandalarning tutgan o‘rni katta bo‘lgan. Avvalo, ularning o‘zlari nihoyatda
o‘qimishli shaxslar edilar. Chunonchi, Muhammad Shayboniyxon,
Ko‘chkinchixon, Ubaydulloxon, Abdulazitzxon kabi Shayboniylar turkiy va
forsiyda she’r bitganlar. Diniy va dunyoviy ilmlarda yetarli salohiyatga ega
bo‘lganlar. Muhammad Shayboniyxon yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida
olgan. Ubaydulloxonning musiqa ilmiga katta rag‘bati bo‘lgani, musiqiy asboblar
chalgani, nozik xusnixat egasi bo‘lgani ma’lum.
Shayboniylar davrida ham tarix ilmi juda rivoj topgan. XVI asr tarixini yoritib
beruvchi “Tavorixi guzidai nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”,
Binoiyning “Shayboniynoma”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma”,
Abdulloh Nasrullohning “Zubdat al-asror”, Fazlulloh Ro‘zbekxonning
“Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”, Hofiz
Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” kabi mumtoz tarixiy asarlari fikrimiz dalilidir.
Bundan tashqari Muhammad Shayboniyxon davrida Binoiyning “Ajoyib ul
Maxluqot” geografik asarini ham aytishimiz mumkin, deb o‘tilgan mavzuga xulosa
yasaladi.
XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi bo‘lgan Hirot, XVI
asrga kelib o‘z mavqieni yo‘qotdi, avval Shayboniy, keyinchalik esa Eron shohi
Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi.
Bu davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va Buxoroga
ko‘chgandi. Bu shaharlarga faqatgina O‘rta Osiyo territoriyasidangina emas, balki
Eron, Afg‘oniston, Hindiston shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning
ishtiyoqmandlari kelar edilar. Natijada bu o‘lkada o‘sha zamon madaniyati va
adabiyotining turli sohalarida ancha – ko‘zga ko‘ringan vakillar yashab ijod
etishgan.
XVI asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me’morchilik va tasviriy
san’at rivojlanib bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566
yil)ning “Muzakkir ul - ahbob” va Mutribiyning (1604 – 1605 yillar) “Tazkiroti
Shuaro” nomli O‘rta Osiyo antolgiyalari buning shohididir.

shaybonixon tomonidan toshkentni egallanishi kurs ishi

Купить