• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 86.8KB
Покупки 3
Дата загрузки 01 Июнь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Bobomurod Abdishukurov

Дата регистрации 01 Июнь 2024

45 Продаж

Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida madaniyat va adabiyot

devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan. Shahar o’rtasidagi tim, ko’chalar chorrahasi ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon yo’llarida sardobalar, karvonsaroylar, ko’priklar qurilgan. Abdullaxon davrida Buxoro xonligining Hindiston, Xitoy, Turkiya, Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari rivojlangan. 1572-1578-yillari Hindistonda Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi Akbarning elchilari bo’lgan. Abdullaxon II elchilari 1583- yili Moskvadan o’q-dori, ov qushlari, mato olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595-yillarda ham takrorlangan. Abdullaxon II ning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv tizimini mustahkamlash, ayniqsa, pul islohoti o’tkazish yo’lidagi faoliyati natijalari keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan (Jo’ybor) mavzesida Jo’ybor xojalaridan Abu Bakr Sa’d mozori atrofiga madrasa, masjid, xonaqoh va chorbog’, Buxoroda madrasa, hammom, Govkashon, Fathulla qushbegi, Mirakan, Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu (1569-1570), tim (Abdullaxon timi), Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustiga koa’prik (1582) qurilgan. Bu kabi inshootlar Toshkent, Samarqand, Balh va boshqa shaharlarda ham qurilgan. Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi, masjidi taa’mirlangan. Abdullaxon II ning nufuzli amiri Qulbobo Ko’kaldosh sharafiga Toshkentda Ko’kaldosh madrasasi qurilgan. Uning davrida shaharsozlik, ilm-fan taraqqiy etadi. Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga aylanadi. Buxoroda mashhur Abdullaxon kutubxonasi tashkil bo’ldi. Unda mashhur xattotlar Mir Hiraviy, Ahmad Husayniylar va boshqalar kitob ko’chirish bilan mashg’ul bo’lishgan. Sayid Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» asari Abdullaxon II ga bag’ishlangan. Bu davrda shoir, adib va ilohiyotchi olimlardan Mushfiqiy, Nizom Muammoiy, Muhammad Darvish oxund, Qozi Poyonda Zominiy, Mulla Amir, Muhammad Alti Zohid, tabiblardan mavlono Abdulhakim va boshqalar yashab ijod etgan. Abdullaxon II ning o’zi ham iste’dodli shoir bo’lib «Xon» taxallusi bilan o’zbek va fors tillarida she’r yozgan. Harbiy sana’at taraqqiy etgan. Qo’shin 26 to’g’risidа tаrjimаyi hol mа`lumotlаri berilgan. Subhonqulixonning o’zi ham ilm- mа’rifаtli hukmdor edi. U ko’proq tibbiyotgа qiziqаrdi. Subhonqulixon Buxorodа maxsus shifoxona (dori-sh-shifo) qurdirdi. Undа bemorlаr dаvolаnаr vа tibbiyot fаni o’rgаnilаr edi. Subhonqulixon yaxshiginа shoir ham bo’lgаn. «Nishoniy» taxallusi bilаn she’rlаr yozgаn. Subhonqulixon kаttаginа shaxsiy kutubxonаgа egа bo’lgаn vа undа judа ko’plаb noyob kitoblаr sаqlаngаn. O’zbekiston Respublikаsi Faning Sharqshunoslik institutidа uning kutubxonаsidа mаvjud bo’lgаn noyob kitoblаrdаn bа’zi birlаri vа Subhonqulixonning shaxsan o’z qаlаmigа mаnsub mаnbаlаr yoki uning haqida yozilgаn аsаrlаr sаqlаnаdi. Mа’rifаtpаrvаr xonlаr sаroyidа to’plаngаn olimlаr, shoir vа yozuvchilаr ilm-fаnning turli yo’nаlishlаri bo’yichа ijod qiladilаr vа yozgаn аsаrlаri bilаn jahon mаdаniyati xаzinаsigа munosib hissа qo’shdilаr. XV аsr oxiri vа XVIII аsrlаr dаvomidа tarix ilmi bobidа judа kаttа monumentаl аsаrlаr yarаtilаdi. Muhammаd Hаydаr yoki Mirzo Hаydаrning «Tarixi Rаshidiy», Mа’sud ibn Usmon Ko’histoniyning «Tarixi Аbulhаyrxoniy», Muhamаd Solihning «Tаvorihi guzidа Nusrаtnomа», Kаmoliddin Binoiyning «Shayboniynomа», Fаzlullox ibn Ro’zbexonning «Mehmonnаmаyi Buxoro», Xofiz Tаnish Buxoriyning «Shаrofnomаyi Shohiy» yoki «Аbdullаnomа», Mirmuhammаd Аmin Buhoriynning «Ubаydullаnomа», Muhammаd Yusuf Munshining «Tarixi Muqimxoniy» аsаri vа boshqalаr shulаr jumlаsidаndir. Аniq vа tаbiiy fаnlаr tаrаqqiyoti ruhoniylаr vа dinpeshvolari tomonidаn mа’lum dаrаjаdа cheklаb qo’yilgаn edi vа bu fаnlаr bo’yichа qilingаn ilmiy kаshfiyotlаr xudogа, Alloh irodаsigа shаk keltirаdi deb hisoblаngаn 21 . Mаnа shunday bir sharoitdа Mutribiy dunyo xаritаsini chizgаn. Bu xаritа Аmin Ahmad Roziyning 1693-yildа tuzgаn «Xаftiqlim» («Yettiiqlim») deb nomlаngаn Jug’rofiy-biologiyagа oid lug’аtigа ilovа qilingаn. 1541-yildа Muhammаd Husаyn ibn аl Mironiаs- Sаmаrqаndiy tibbiyot vа formаkologiyagа oid ilmiy аsаr yozib, undа dorivor o’simliklаri, dori tayyorlash vа uni saqlash sirlаrini bаtаfsil ko’rsаtib bergаn. U ko’z tаbibi shoh Аli ibn Sulаymon Nаvro’z Ahmadxon huzuridа ishlаgаn. «Tаbiblikdаsturulаmаli» risolаsini yozgаn. Bu dаvrdа musiqа ilmi, 21 Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства (историко-этнографические очерки).-Ташкент: Изд- во академии наук Узбекской ССР. 1958. 20-36. 28 So’fi Olloyor (1644 - 1724) tariqat arbobi va shoir. U shayxlik martabasiga ko’tarilgan, valiulloh (karomat sohibi) bo’lib yetishgan. U forsiy tilda „Taqvodorlar maslagi”, „Oriflar murodi”, turkiy tilda „Ojizlar saboti”, „Najot tantanasi” kabi masnaviy asarlarini yaratgan. Uning „Taqvodorlar maslagi” („Maslakul-muttaqin”) asari 12 ming bayt, 135 ta bobdan iborat bo’lib, ilohiy ma’rifat badiiy talqinda bayon etilgan o’zbek falsafiy adabiyotining yetuk namunasidir. Bu asar maktab va madrasalarda darslik qatorida o’qitilgan. Buxoro xonligi adabiy muhitini Mashrab (Boborahim Mulla Vali o’g’li), Xoja Samandar Termiziy, Mutribiy, Samarqandiy, Mulla Sodiq Samarqandiy kabi yetuk namoyandalar ham o’z asarlari bilan boyitdilar. Xattotlik, miniatura rassomlik san’ati, kitob ko’chirish, ularni naqsh va tasvirlar bilan bezatish san’ati davom ettirildi. 1624- yilda Samarqandga ko’chirilgan Sharafiddin Ali Yazdiyning „Zafamoma” kitobi o’sha davr kitobat san’atining yorqin namunasidir. Xalq ommasining o’ziga xos ijodiyoti qo’shiqlar, ertaklar, masxaraboz-qiziqchilarning shahar maydonlarida namoyish qiluvchi san’atida, askiyalarida namoyon bo’ldi. Musiqa san’atida turli sozandalar xalq yoqtirgan kuylar va ashulalarni ijro etib, tomoshabinlar olqishiga sazovor bo’lardilar 27 . Buxoro xonligi tasarrufidagi hududlarda me’morchilik ishlari ham ancha rivoj topdi. Ko’plab masjidlar, madrasalar, bozorlar, xonaqohlar, karvonsaroylar, hammomlar, sardobalar b а rp о etildi. XVII asrda Samarqand Registoni ansamblining hozirgi qiyofasi shakllantirildi. Samarqand hokimi Yalangto’sh Bahodir 1619-1635- yillarda vayrona holatga tushib qolgan Registon maydonida Ulug’bek madrasasi qarshisida Sherdor madrasasini, uning yonida 1646-1659- yillarda Tillakori madrasa- masjidini o’z mablag’lari hisobidan bunyod ettirgan. Samarqand Registon ansambli o’zining rang-barang koshinkor bezaklari, naqshinkor peshtoqlari, ulkan gumbazlari bilan O’rta Osiyo me’morchiligining noyob tarixiy yodgorligi bo’lib, bugungi kunda jahon jamoatchiligi, sayyohlari e’tiborini o’ziga jalb qilmoqda. 27 Buxoro Sharq durdonasi / Mualliflar jamoasi .- Toshkent : Sharq 1997. - B . 95. 35 ul - ahbob” va Mutribiyning (1604 – 1605 yillar) “Tazkiroti Shuaro” nomli O’rta Osiyo antolgiyalari buning shohididir 4 . Bularda Samarqand, Buxoro, Toshkent va O’rta Osiyoning boshqa shaharlarida yashab ijod qilgan bir necha yuz adabiyot va fan arboblarining nomlari keltirilgan. Antologiya tuzilishi bu davrda aholining madaniy saviyasi yuksak ekanligini ko’rsatadi. XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda O’zbek tilida adabiy va tarixiy asarlarning paydo bo’lishi maroqli hodisadir. “Tarixi guzidayi Nuratnoma” shu sohadagi ilk asarlaridandir. Muhammad Solihning “Shayboniynoma” dostoni ham o’zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar, garchi Shayboniyxonning topshirig’i va ishtiroki bilan yozilgan bo’lsada, har holda O’rta Osiyo xalqlarining tarixi, etnografiyasi va adabiyotiga doir faktlarga asoslangan juda qiziq materiallarni o’z ichiga olgan. Abdulla ibn Muhammadning “Zubdat ul asror” nomli tarixiy asari XVI asrning birinchi choragida oiddir. Unda Shayboniyxonning halok bo’lishiga olib brogan sabablardan biri – Shayboniylar lageridagi ziddiyatlar ochib ko’rsatilgan. Rashididdin va Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari o’zbek tiliga tarjima qilinadi. Ulug’bekka bag’ishlangan “Muntahabi Jome” va “Tavorixiy shoxiy” degan asarning o’zbek tiliga tarjima qilinganligi o’zbek tilining ta’sir doirasi kengayib borganidan dalolat beradi. O’z zamonining tarixiga doir “Sharafnomai shohiy” degan katta asarini Hofuz Tanish Buxoriy yozgan bo’lib siyosiy voqealarga boy. Bu asarda O’rta Osiyoning ijtimoiy – iqtisodiy tarixiga oid juda ajoyib ma’lumotlar bor 5 . Shuningdek, bu davrda ayrim Shayboniy hokimlari adabiy asarlar yaratishda qatnashganlar. Shayboniyxonning o’zi ham o’z zamonasining o’qimishli odami edi. Bu haqda X. Vamberi shunday yozadi, u har holda o’zining Eroniy dushmanlari tarafidan ta’sir etilganidek, nimani hohlasa, shuni bajarib yuruvchi vahshiy bir kimsa emas edi. Masalan, u zamonning ruhoniy ulamolariga katta 4 www.ziyonet.uz 5 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil 9 bo’lgani uchun ertasi kuni bo’lajak jangda qo’li baland kelishi amri mahol bo’lib qoladi, lashkar orasida tushkunlik yuz bera boshlaydi. Ana shunday qaltis bir vaziyatda, kech oqshom paytida Mir Arab Hazratlari qo’shin qoshida shunday bir nutq irod etadilarki, bundan lashkarlar o’ta mutassir bo’ladi, ruhi ko’tariladi va o’sha xuftondayoq tungi hujumga o’tib dushman ustidan to’la g’alaba qozonadi. Ubaydullo Sultonni bu g’alaba uni ma’naviy ilhomxhisi Mir Arabga bag’ishlaydi, keyinchalik shu g’alaba sharafiga yangi madarasa qurishga farmon beradi. Madrasa qurilishi 1530-yili boshlab yuboriladi. Qurilishda xalqning turli qatlamlari, hunarmandlardan tortib tolibi, ilmlargacha, o’sha jangda qatnashgan g’oliblardan tortib ruhoniylargacha qatnashadi. O’z yirikligi va arxitektura sifatlari bilan katta qimmatga ega bo’lgan binolar XVI asr Buxoroning atroflari ham qurilgan. Sulton qishlog’idagi bir – biri bilan ikki qavvatli ark orqali birlashtirilgan. Bahouddin qishlog’idagi mashhur xo’ja Bahouddin Naqshbandining mozori oldida qurilgan katta gumbazli xonaqo, hokimi Mulla xonaqohi edi. Samarqand arxitektura sohasidagi ijod xatto temuriylar bilan Shayboniylar o’rtasida hokimiyat uchun kurash avj olgan paytda ham to’xtamadi. Shayboniyxon davrida madrasa va Zarafshonda qoldiqlari g’isht arki ko’rinishida bizning kunlarimizgacha etib kelgan suv taqsimlovchi ko’prik qurildi. XVI asrning diqqatga sazovor qurilishlari, shuningdek, Karmanada va Toshkentda saqlanib qolgan. Mir qishlag’idagi masjidlar shular jumlasidandir. Umaman, XVI asrda me’morchilik sohasida ham ulkan ishlar qilindi 11 . Turli maqsadlar uchun ko’pdan – ko’p grajdanlik, madaniy va injenerlik binolari qurildi. Bu binolar O’rta Osiyoda me morchlikning shu asarda injenerlik va texnik badiiy jihatdan yuksak mahorat‟ darajasiga erishganidan me morchilikni rivjlantirishda yangi yo’l kashf etilganidan ‟ dalolat beradi. Afsuski, karvonsaroylar, rastalar, masjid – madrasa, ko’priklar bino qilgan xalq ustalarining nomlari bizning zamonamizga etib kelmagan, ayrimlarini hisobga olmaganda, masalan, 1541 – 1545-yillarda Kafolat shogird maqbarasini 11 Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства (историко-этнографические очерки).-Ташкент: Изд- во академии наук Узбекской ССР. 1958. 20-36. 16 Bir zayolim bor koa’ngilkim pirmu vafoiy atayin. Ul Buxoro sharida Kaa’ba tavofin aylayin. Shayboniyxon XVI asr adabiyotiga katta xissa qo’shgan shoirlardan biridir. Shayboniylar zamonida fan keng rivojlandi. Hatto sonlarni zarb qilish haqida izoh berilgan “Hisob usullari risolasi” XVI asrga mansub asardir. 1593-yilda Amin Ahmad Roziy “Haft iqlim” (Etti iqlim) degan jo’g’rofiy – biologik lug’at tuzdi. Mutrabiyning dunyo xaritasi kashf qilingan. “Tazkiroti shuaro” ham taxminan shu vaqtlarda yozilgan. Bu davrda meditsina sohasida qilingan ilmlar sezilib turardi. 1541 yilda Muhammad Husayn Ibn Al – Me’roni as - Samarqandiy tibbiy va farmakalogiya ruyxatiga oid ilmiy asar yozib, o’ta dorivor o’simliklardan dori tayyorlash va saqlash uchun ishlatiladigan idishlarning rangdor nafis suratlar ilova qilindi. XVI asr Qozilarning hujjatlaridan biz Samarqandda tabiblar ko’z kasalliklarini davolash ishlari bilan shug’ullanganliklarini bilamiz. Ko’z tabibi Shoh Ali ibn Sulaymon Navro’z Ahmadxon huzurida ishlagan. Samarqandda Ko’chkinchixon zamonida Hirotlik tabib Sulton Ali ishlagan. U kasalliklar va terapiya haqida umumiy ma’lumot beradigan “Tabiblik dasturlamasi”ni yozgan. Shayboniylar davrida ko’p asarlar o’zbek tiliga tarjima qilingan. Kitobga qiziqish zo’rligidan kutubxonalar tashkil qilingan. XVI asrda hattotlik san ati juda‟ yuqori darajada rivojlandi.sulton Ali Mashxadiy, Mir Ali Xiraviy, Muhammad ibn Ishoq, ash Shixobiy va boshqalar mashhur xusnixat ustalari edilar. 1586 – 1587 yillarda Darvesh Muhammad ibn Do’stmuhammad Buxoriy polisrafiya san’ati nazariyasiga oid asar yozgan. Bu davrda yozilgan asarlar suratlar bilan bezatilgan. Bunday asarlar jumlasiga “Fathnoma”, “Tarixi Abulxayrxoniy” 1521-yilda tuzilgan. Alisher Navoiy asarlarining ruyxati 1562 – 1563 yilda ko’chirilgan “Tavorixi guzidayi nusratnoma”ni ko’rsatish mumkin. Bu asarlarni bezashda ishlatilgan minatyuralar O’rta Osiyo moddiy madaniyatini aks ettiradi 6 . 6 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil 11 salbiy ta’sir etdi 25 . Shunga qaramasdan ilm-ahllari ijodi batamom to’xtab qolmadi. XVII asrning taniqli olimi, Mir Arab madrasasi mudarrisi Muhammad Sharif Buxoriy (1609-1697) falsafa, tasavvur, tarix, fiqh, tilshunoslik, astronomiya sohasida 20 dan ortiq asarlar yozgan. Uning „Davriylik haqida risola” asari makon va zamon masalalariga bag’ishlangan. Uning „Xoqonga foydali maslahatlar” kitobi 25 bob 32 fasldan iborat bo’lib, unda shariat qonun-qoidalari, ijtimoiy hayot va axloqiy muammolarga oid ma’lumotlar, hukmdorlar to’g’risida qiziqarli lavhalar o’z ifodasini topgan. Matematika, handasa, kimyo, astronomiya sohasida Mulla Tursun Fariziyning, falsafa va mantiq sohasida Mulla Yusuf Qorabog‘iyning asarlari bizgacha yetib kelgan. Boboxoja ibn Xoja Orif Samarqandiy tomonidan 1678-yilda falakiyot, ilmi hay’at haqida risola yozilgan. Mahmud ibn Valining 1636- yilda yozilgan „Baxrul-asror” („Sirlar dengizi”) asarida samarqandlik va buxorolik 20 nafar olim haqida ma’lumotlar berilgan. Subhonqulixon davrida tibbiyot ilmi rivojlandi. Uning tashabbusi bilan Buxoroda „Dor ush-shifo” qurilib, bemorlarni davolash ishi yo’lga qo’yilgan, tibbiyotga ixtisoslashgan madrasa qurilib, shifokorlar tayyorlangan. Subhonqulixonning tibbiyotga oid kitoblar jamlangan nodir kutubxonasi bo’lgan. U „Subhoniy tibbiyoti bo’yicha davolash”, „Baxtli soatni aniqlashda oy manzillarining mohiyati” nomli ilmi nujumga oid kitoblar yozgan. XVII - XVIII asr birinchi yarmida Buxoro tarixiga doir qator asarlar yaratiladi. Tarixchi va geograf olim Mahmud ibn Valining „Oliyjanob insonlar jasorati xususida sirlar dengizi” asarida Movarourmahr va Xuroson tarixi, mamlakatlar, shaharlar, okean va dengizlar, hayvonot olami haqida qimmatli ma’lumotlar bayon qilinadi. U „Muhabbatnoma”, „Axloq husnlari” risolalari hamda 50 ming baytdan iborat katta devon muallifidir. Tarixnavislikda Muhammad Yusuf Munshiyning „Tarixi Muqimxoniy”, Muhammad Amin Buxoriyning „Ubaydullanoma”, Muhammad ibn Muhammad Zamon Buxoriyning „Muhit ut-tavorix” („Tarixlar dengizi”), Abdurahmon Tolening „Abulfayzxon tarixi”, Xojamqulixon Balxiyning „Qipchoqxon tarixi” asarlari muhim ahamiyatga egadir. XVII - XVIII asr birinchi yarmida adabiyot ancha rivoj topdi. Adabiy 25 Jumanazar A . Buxoro ta ’ lim tizimi tarixi . – Toshkent : Akademnashr , 2017. 339-344. 33 mur а kk а b s а rguz а shtl а ri orq а li ochil а bor а di. Xalqq а , elg а , yurtg а , q а bil а –uruqq а nisb а t а n s а mimiy v а cheksiz muh а bb а t, dushmang а nisb а t а n mislsiz g’ а z а b v а n а fr а t, m а rdlik v а fidokorlik ,oil а b а xti, s а mimiy sevgi, do’stlik v а s а doq а t, insof v а а dol а t, osoyishtalik v а f а rovonlik uchun kurash « А lpomish» dostonining yetakchi g’oyasidir. Bu g’oyaviy motivl а r dostonning bosh q а hr а monl а ri А lpomish, B а rchin v а Qor а jonl а rning ijobiy s а rguz а shtl а ri v а f а oliyatl а ri orq а li t а lqin etil а di. H а qiqiy insoniylikk а q а r а m а -qarshi o’l а roq munofiqlik, а dol а tsizlik, insofsizlik, q а bihlik, shaxsiyatp а r а stlik, ochko’zlik ishi qor а lik k а bi b а rch а yomon ill а t v а hisl а tl а r dostond а gi s а lbiy obr а zl а r; Boybo’ri, Ko’k а ldosh, Sux а yil k а mpir, Toych а xon v а boshqal а r timsolid а ochib beril а di. Xullas, « А lpomish» dostoni xalqimizning o’tmish tarixi, uning ezgu orzu–niyatl а rini o’rg а nishd а g’oyatd а qimm а tli m а nb а dir. Und а ilg а ri surilg а n v а t а np а rv а rlik, q а hr а monlik, do’stlik v а birod а rlik k а bi g’oyal а r milliy must а qilligimizni yan а d а mustahkamlash milliy q а driyatl а rni tiklash uchun kurash ket а yotg а n bugungi kund а yan а d а qimm а tli v а ahamiyatlidir. O’zbekiston Prezidentining maxsus f а rmoni а sosid а « А lpomish» dostonining ming yillik t а nt а n а l а rining n а f а q а t m а ml а k а timizd а hatto ko’pl а b xorijiy m а ml а k а tl а rd а ham keng nishonl а nishi har birimizning q а lbl а rimizd а ot а shin g’urur v а f а xr tuyg’ul а rini k а mol toptir а di 23 . Me’morchilik ham yuksak rivojlandi. Shayboniyl а r v а Ashtarxoniyl а r me’morchilik ishl а rid а ham o’zl а rid а n q а tor yodgorlikl а r qoldirg а nl а r. Bu ishd а n а f а q а t sulol а n а moyond а l а ri b а lki o’sh а d а vrning ko’zg а ko’ring а n yirik zod а gonl а ri, hukmdorl а ri ham chetda qolm а g а nl а r. M а s а l а n: S а m а rq а ndd а gi Muhamm а d Shayboniy qurdirg а n Xoniy а ; А bu S а yid nomi bil а n bog’liq m а dr а s а l а r; Registond а gi Yal а ngto’sh Bahodir qurdirg а n Till а kori v а Sherdor m а dr а s а l а ri, Buxoro sh а har devorining t а ’mirl а nishi, Mir А r а b, Abdullaxon, Mod а rixon (Abdullaxonning on а sig а а t а lg а n). F а txull а qushbegi, Muhamm а dhoj а , Porso, Jo’ybor, M а roq а nd, Qulbobo, Ko’k а ldosh m а dr а s а l а ri, M а dr а sai K а lon, hoj а Z а yniddin, B а l а nd, Abdullaxon, Chor B а kr, Ko’k а ldosh m а sjidl а ri, z а rg а rl а r, s а rrofl а r, telp а kfurushl а r timl а ri, Abdullaxon timi, Toshkentd а Ko’k а ldosh 23 Jumanazar A . Buxoro ta ’ lim tizimi tarixi . – Toshkent : Akademnashr , 2017. B - 339-344. 30 borishni maqsad qilganmiz. Tarixiy tahlil, adabiy tanqid va madaniyatshunoslikni o‘z ichiga olgan fanlararo yondashuv orqali biz ushbu ajoyib davrning ko‘p qirrali jihatlarini ochishga intilamiz. Birlamchi manbalar, adabiy asarlar va tarixiy yozuvlarni o‘rganib, biz bu davrda Buxoro xonligining madaniy tuzilishini shakllantirgan intellektual, ijtimoiy va badiiy harakatlarni yoritishga harakat qilamiz. Shayboniy va Ashtarxoniylar davrini har tomonlama o‘rganish orqali biz Markaziy Osiyo madaniy merosini chuqurroq tushunishga hissa qo‘shishga va bu o‘zgarishlar davrining o‘zgarmas merosini ta’kidlashga umid qilamiz. Buxoro madaniy va adabiy manzarasining boyligini ochib berish orqali biz mintaqaning o‘ziga xosligini bugungi kungacha shakllantirib kelayotgan tarixiy kuchlar haqida qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lishimiz mumkin. Kurs ishining maqsadi: Mazkur kurs ishining maqsadi shayboniylar va ahstarxoniylar davri madaniyati hamda adabiyotini chuqurroq tahlil qilish orqali bugungi kun tolibi ilmlariga mazkur davrning madaniy qiyofasini yoritib berishdan iborat. Kurs ishining dolzarbligi: O‘zbekiston tarixining muhim burilish nuqtasi hosoblanmish shayboniylar davrini ilmiy manbalar asosida tahlil etish fanimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. O‘quvchilarga O‘zbekiston tarixi fanini o‘qitishda shayboniylar davri tarixining pedagogik asoslarini aniqlash hozirga qadar yaxlit ilmiy tadqiqot sifatida yetarli darajada o‘rganilgan emas. Bu esa mavzuning dolzarbligini yanada oshiradi. Tariximizda Somoniylar, G‘aznaviylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar, Temuriylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar va Mang‘itlar kabi sulolalar hukmronlik qilganini bilamiz. Shu nuqtai nazardan olganda Shayboniylar davrining dolzarbligi shundan iboratki, biz bu davrni yanada muhimroq o‘rganmog‘imiz, o‘sha davrda hukmronlik qilgan hukmdorlar qilgan ishlarini chuqurroq tahlil qilmog‘imiz, ochilmagan, siru-sinoatlarni ochib bermog‘imiz lozim. Bizga ma’lumki, bir qator tarixchilarimiz Shayboniylar davriga oid bir qancha asarlar yozishgan. Jumladan, B. Ahmedovning “Tarixdan saboqlar”, “To’rt 5 Bu davrdagi musvvirlar ijodini tadqiq qilgan G. A Pugachenkova XVI asrda O’rta Osiyoga xos alohida minatyura rassomligi paydo bo’ldi, deb aytgan edi. Shayboniylar xuddi Temuriylar singari nihoyatda o’qimishli madrasa ta’limini olgan, dunyoviy va dininy bilimlarni egallagan, harbiy san atda ham, she’riy‟ san’atda ham iste’dodli, ijodkorlar bilgan, hatto forschani go’zal yozishni mukammal egallagan. Xullas, ziyoli davlat arboblari bo’lishgan. Shayboniylar davrida ilm – fan, madaniyat, adabiyot va san’at, me’morchilikning ravnaq topishida sulola vakillarining ibratli shaxsiy ta’sirlari ham zarvorlidir. Mamlakatning turli tomonlaridan taniqli shoir, tarixchi va olimlarning Shayboniyni qora tortib, panoh izlab Buxoroga kelishlari va layoqatlariga qarab mansab hamda uy joy va etarli mablag’ bilan ta’minlanishlari, izzat – ikrom topishlarining boisiham ana shundadir. Muhammad Shayboniyxon, Ubaydulloxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon va Jahongir Sulton shoir bo’lishgan, o’zbekcha va forscha she rlar yozishgan. Abdullaxon I esa musiqashunos, sozanda ‟ va astronomiya bilan shug’ullangan. Abdullaxon II Qur’oni karimni tafsir qilishda hadisi shariflarni tahlil va talqin qilishda din peshvolarining fan olamlariga sazovor bo’lgan….Bu ta’rifu tavsiflarimiz shunchaki, quruq gaplar emas, balki o’sha davrda zamondoshlari bo’lmish taniqli mualliflar tomonidan yozib qoldirilganxolis fikrlardir. Misol tariqasida bu bu kitoblardan ayrimlarini Kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma”, Fazlulloh ibn Ro’zbexonning “Mehmonnomai Buxoro” va “Suluk al - muluk”, Mulla Shodining “Fathnoma” (Shayboniyxonning tarjimoiy holi she riy tarzda hikoya qilinadi) va Tavorixi guzidom nusratnoma (o’zbek ‟ tilidagi nasriy asar), Abdulla ibn Muhammad ibn Ali Nasrulloning “Zubdat ul - osor” (o’zbek tilida), Hofuz Tanish ibn Mir Muhammad al – Buxoriyning “Shartnomai shohiy” (bu asar “Abdullanoma” nomi bilan mashhur), Muhammad ibn Valining “Bahr ul –asror”, Zayniddin Vasifiyning “Badoe ul vaqoe” degan asarini keltirishimiz mumkin. Bu ruyxatini yana davom ettirish mumkin, lekin shu nomi tilga olingan mumtoz tarixiy va memuar asarlarning o’ziyoq shayboniylar davrida ham bo’lganidek, tarix fani ancha rivoj topganini ko’rsatadi 7 . Biroq farqi 7 Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 53-55. 12 5. Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 53- 55. 6. Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil 7. Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства (историко- этнографические очерки).-Ташкент: Изд-во академии наук Узбекской ССР. 1958. 20-36 8. “O’zbekistonda ijtimoiy fanlar” jurnali. 2005 yil. №4. 9. Muhammad Solih “Shayboniynoma”. T., 1988 yil. b – 92. 10. Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар ан-Наршахий. Бухоро тарихи. – Тошкент: Шарқ машаълига илова, 1993. –Б.45 11. Ahmedov B. “O’zbek ulusi”. T., 1992 yil. b – 54. 12. Jumanazar A. Buxoro ta’lim tizimi tarixi. –Toshkent: Akademnashr, 2017. B - 339-344. 13. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.-Toshkent: Sharq, 2000.- B.260. 14. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. - Москва: Искусство, 1982. – Б. 35 15. История Бухары. Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.- Б. 145. 16. O‘zbekiston tarixiy obidalaridagi bitiklar. Buxoro/ Mualliflar jamoasi. - Toshkent: Uzbekistan Today, 2016. 17. O‘zbekiston tarixiy obidalaridagi bitiklar. Buxoro/ Mualliflar jamoasi. - Toshkent: Uzbekistan Today, 2016. -B. 18. Витсен Н. Северная и Восточная Тартария, включающая области, расположенные в северной и восточной частях Европы и Азии./ Николаас Витсен; пер. с гол. яз. В. Г. Трисман; ред. и науч. рук. Н. П. Копанева, Б. Наарден. -Амстердам: Pegasus, 2010. 19. Всемирная история архитектуры. Под ред. Н. В. Баранова. В 12 томах. Т.8. - Москва: Издательство литературы по строительству, 1969. 20. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. - Москва: Искусство, 1982 45 Shayboniylar davrida fan va madaniyatning rivojlanishida mazkur sulola namoyandalarning tutgan o’rni katta bo’lgan. Avvalo, ularning o’zlari nihoyatda o’qimishli shaxslar edilar. Chunonchi, Muhammad Shayboniyxon, Ko’chkinchixon, Ubaydulloxon, Abdulazitzxon kabi Shayboniylar turkiy va forsiyda she r bitganlar. Diniy va dunyoviy ilmlarda yetarli salohiyatga ega‟ bo’lganlar. Muhammad Shayboniyxon yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida olgan. Ubaydulloxonning musiqa ilmiga katta rag’bati bo’lgani, musiqiy asboblar chalgani, nozik xusnixat egasi bo’lgani ma’lum. Shayboniylar davrida ham tarix ilmi juda rivoj topgan. “XVI asr tarixini yoritib beruvchi “Tavorixi guzidai nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”, Binoiyning “Shayboniynoma”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma”, Abdulloh Nasrullohning “Zubdat al- asror”, Fazlulloh Ro’zbekxonning “Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” kabi mumtoz tarixiy asarlari fikrimiz dalilidir. Bundan tashqari Muhammad Shayboniyxon davrida Binoiyning “Ajoyib ul Maxluqot” geografik asarini ham aytishimiz mumkin 12 . XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi bolgan Hirot, XVI asrga kelib o’z mavqieni yo’qotdi, avval Shayboniy, keyinchalik esa Eron shohi Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi. Bu davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va Buxoroga ko’chgandi. Bu shaharlarga faqatgina O’rta Osiyo territoriyasidangina emas, balki Eron, Afg’oniston, Hindiston shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning ishtiyoqmandlari kelar edilar. Natijada bu o’lkada o’sha zamon madaniyati va adabiyotining turli sohalarida ancha – kozga ko’ringan vakillar yashab ijod etishgan. XVI asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me’morchilik va tasviriy san’at rivojlanib bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566 yil)ning “Muzakkir ul - ahbob” va Mutribiyning (1604 – 1605 yillar) “Tazkiroti Shuaro” nomli O’rta Osiyo antolgiyalari buning shohididir.” 13 XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda O’zbek tilida adabiy va tarixiy asarlarning paydo 12 Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства (историко-этнографические очерки).-Ташкент: Изд- во академии наук Узбекской ССР. 1958. 20-36. 13 “ O ’ zbekistonda ijtimoiy fanlar ” jurnali . 2005 yil . №4. 18 shayboniy hukmdorlar, balki saroy ayonlari ham aktiv ishtirok etganlar. Masalan, Samarqandda Muhammad Shayboniyxon, Abu Saidxonlar madrasalar qurdirganlar. Muhammad Shayboniyxon bundan tashqari Yassi shahrida jome masjidi qurdirgan. Balx shahri qal’asining devorini ta’mirlashgan. Uning vorislari davrida mazkur faoliyat davom ettirildi. Xususan, Abdullaxon va Abdullaxon II davrida Buxoro shahri yangi devor bilan o’rab olindi. XVI asrda qurilgan juda ko’p monumental binolar shaharni yanada bezadi. Samarqandda Bibixonim masjididan keyingi o’rinda turuvchi Masjidi Kalon bunga misol bo’la oladi. Masjidi Kalon o’zining tarixiga ko’ra Amir Temurning Bibixonim masjidini takrorlaydi: hovlisi to’g’ri burchakli, atrofi ayvon bilan o’ralgan, shuningdek, hovlini g’arb tomonidan katta darvoza qarshisiga mehrob ustida monumental yirik bino sifatida ko’kka ko’tarilib turgan qurilishining bosh qismida alohida ko’zga tashlanib turadi. Binoning bu qismida baland havorang gumbaz bor 10 . 1535 – 1536-yillarda Masjidi Kalon qarshisida Mirarab madrasasi qurildi. Bu katta madrasa Ubaydullaxonning mablag’lariga Mirarab deb atalgan nufuzli shayx Abdulla Yamonli uchun qurilgan. Ma’lumki, Shayboniyxon shahid ketgan. 1510 – 1520-yillarda amakisi Ko’chkichixon 1530 – 1533-yillarda uning o’g’li Abu Said Shayboniylar davlatini boshqaradi. Biroq ularda ichki nizolarni bartaraf etishda Safaviylar davlatidek qudratli tashqi g’animga qarshi urash olib borishda kuchsiz edi. Ana shunday tarixiy sharoitda tarix maydoniga Muhammad Shayboniyxonning jiyani Ubaydulla Sulton chiqadi. U g’ayratli, o’quvli davlat arbobi va shijoatli lashkarboshi edi. 1533-yil xonlik mansabini egallagan Ubaydullaxon mamlakatni rasman poytaxt Samarqanddan, Buxoroga ko’chdi. 1530-yili, Ubaydulla Sultonxon noibi bo’lgan bir paytda ham, uning o’ziga ham fikr do’sti Mir Arabga og’ir bir sinovdan o’tishga to’g’ri keladi. Safaviylarning qizil boshlilardan iborat katta qo’shini mamlakatga bostirib kirib to G’ijdivongacha yetib keladi, Ubaydullo Sulton o’z qo’shini bilan dushmanga qarshi chiqadi. Birinchi to’qnashuv jang taqdirini hal qila olmaydi, sababi dushman qo’shini son jihatidan o’zbek qo’shinidan ortiq edi, Ubaydullo Sultonning qo’shini kam sonli 10 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil 15 davridir. Bu davr Buxoro madaniy landshaftida o'chmas iz qoldirgan muhim siyosiy, ijtimoiy va madaniy o'zgarishlarning guvohi bo'ldi. Shayboniylar va ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligida turli madaniy unsurlar o‘rtasidagi dinamik o‘zaro ta’sir sodir bo‘ldi, buning natijasida aqliy va badiiy ijod gullab- yashnadi. Bu davr ikki nufuzli sulolaning, ya’ni Shayboniylar xoni Muhammad Shayboniy boshchiligida Shayboniylar va ularning asoschisi Ubaydullaxon Ashtarxoniy boshchiligidagi ashtarxoniylar sulolasining kuchayishi bilan ajralib turadi. Bu sulolalar Buxoro xonligining madaniy va adabiy muhitini shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynagan. Madaniyat sohasida Shayboniy va Ashtarxoniylar davrida turli etnik va til guruhlari, jumladan, forslar, turklar, o zbeklar va tojiklar qo shilish guvohiʻ ʻ bo lgan. Ushbu madaniy uyg'unlik g'oyalar, an'analar va badiiy ifodalar gullab- ʻ yashnagan jonli va kosmopolit jamiyatga olib keldi. Bu davrda, xususan, adabiyot yuksak cho‘qqilarni zabt etdi, Buxoro olim, shoir va yozuvchilarning ko‘zga ko‘ringan markaziga aylandi. Buxoro xonligi butun Markaziy Osiyo va undan tashqaridagi mashhur olim va mutafakkirlarni o‘ziga jalb etib, intellektual izlanishlar markaziga aylandi. Adabiyot dahosi Ali Shir Navoiy kabi nazm, nasr va tilshunoslikka qo‘shgan hissalari bilan tanilgan Ali Shir Navoiy kabi ko‘zga ko‘ringan siymolar Buxoroni o‘z borligi bilan chiroy ochgan. Navoiyning Chag‘atoy adabiy an’analarining ulug‘vorligidan namuna bo‘lgan asarlari o‘quvchi va olimlarni o‘ziga maftun etib, Shayboniy va Ashtarxoniylar davrining madaniy- adabiy muhiti haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Bu davrda adabiyotdan tashqari, san’at va me’morchilik ham rivojlandi. Buxoro xonligida o‘sha davrning me’morchilik mahoratini namoyish etuvchi muhtasham obidalar, jumladan, madrasa, masjid, saroylar bunyod etilganiga guvoh bo‘lgan. Murakkab naqsh va xattotlik bilan bezatilgan bu inshootlar Shayboniy va Ashtarxoniylar davridagi madaniyat va san’at yutuqlaridan dalolat beradi. Ushbu tadqiqot ishimiz bilan Buxoro xonligidagi Shayboniy va Ashtarxoniylar davridagi maftunkor madaniyat va adabiyot olamiga chuqur kirib 4 m а dr а s а si, Q а ffoli Shoshiy m а qb а r а si, Baroqxon m а dr а s а si, Turkistond а (Yassi) Muhamm а d Shayboniyxon m а sjidi, B а lxd а q а l’ а devorining t а ’miri (uzunligi), Abdullaxon, Qulbobo ko’k а ldosh m а dr а s а l а ri, Ko’k а ldosh m а sjidi, bir q а tor m а sjidl а r, chorbog’l а r, h а mmoml а r, bozorl а r, turli sh а harl а rd а qurilg а n ko’pl а b k а rvons а royl а r v а boshqa q а tor qurilish, t а ’mirl а sh ishl а ri shul а r juml а sid а ndir. Shayboniyxon hayotligi chog’id а yozilg а n turli m а nb а l а rd а , shu q а tord а Muhamm а d Solihning chig’ а toy-turkiy tilid а gi «Shayboniynom а », F а zullox bin Ro’zbexonning forsch а «Mehmonnom а yi Buxoro», Binoiyning forsch а «Shayboniynom а », S а yid H а s а n Hoj а ning forscha «Muz а kkiri а hbob» а s а rl а rid а Shayboniyxon d а vrid а f а n v а m а d а niyat rivojl а ng а nligi, Shayboniyxon es а f а n v а m а d а niyatg а homiylik qilg а ni, o’zi ham o’qimishli, o’tkir, b а diiy v а ijodiy did eg а si bo’lg а nligi ko’rs а til а di. 2.2. Ashtarxoniylar hukmronligi davrida adabiyot, ilm-fan va ta’lim XVII - XVIII asrlarda shahar va qishloqlarda ko’plab maktab (maktabxona)lar faoliyat ko’rsatgan. O’g’il va qiz bolalar alohida alohida maktablarda o’qitilgan. O’g’il bolalar maktablari masjidlar, madrasalar, korxonalar qoshida yoki xususiy maktabdorlar xonadonlarida tashkil etilgan bo’lib, masjid imomi yoki madrasani tugatgan ziyoli kishilar o’qituvchilik qilgan. Ularni domla deyishgan. Qiz bolalar maktablari badavlat kishilar yoki o’qituvchi ayollar uylarida tashkil etilgan, qizlarni otinoyi, otinbibi, bibixalifa,bibiotin deb atalgan ayol 31 ekanligi dalillar asosida asoslandi. Shayboniylar davlatida katta qurilish ishlari olib borildi. Shayboniyxon madrasasi, Abdurahm Sadr madrasasi, Baroqxon madrasasi, Masjidi kalon, Mir arab madrasasi, Abdullaxon, Ko’kaldosh kabi madrasalar, Buxoro darvozalari buni yaqqol misoli sifatida ko’satib berildi. 1.3. Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot Shayboniyxon vafotidan so’ng uning avlod-ajdodlari o’rtasida toj-u taxt, hokimiyat, mol-dunyo va davlat talashib o’zaro qonli urushlar ayj oldi. 1510-1530- 22 o’qituvchilar o’qitishgan. Maktablar xarajati va domlalarning maoshi vaqf mulkidan tushgan daromadlar hamda o’quvchilarnmg ota-onalari tomonidan o’qish uchun to’langan mablag’lar hisobidan qoplangan. Yetim-yesirlar bepul o’qitilgan. Bolalar maktabga 6 - 7 yoshdan berilgan va 5 - 8 yil davomida ularga boshlang’ich ta’lim berilgan. O’quvchilarga avval harflar o’rgatilgan, keyin bo’g’inlar, ularni qo’shish orqali so’z tuzish, «Haftiyak» („Qur’oni Karimning yettidan biri”) kitobini o’qish o’rgatilgan. Hisob darsida sonlar, ularni qo’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish amallari o’rgatilgan. O’quvchilar Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Mashrab, Hofiz Sheroziy, So’fi Olloyor asarlarini, „Chor kitob”ni o’qib saboq olganlar. Qizlar maktablarida uy-ro’zg’or tutish, pazandachilik, odob-axloq, pokizalik sirlarini o’rganishga ko’proq o’rin berilgan. Bolalar o’qishni to’liq o’zlashtirib olganlaridan keyingina yozishga o’tganlar. Bolalarga kitoblardan ko’chirib yozish, mustaqil ravishda duoyi salom xati, ish yuzasidan turli ma’lumotlar yozish malakalari o’rgatilgan. Maktablarda imtihonlar bo’lmagan, o’quvchilarga maktabni bitirgani to’g’risida hujjat ham berilmagan. Bolaning ravon o’qishi, to’g’ri yoza olishi, hisob-kitobni bilishi maktabni bitirganligiga guvoh bo’lgan. Madrasa o’rta va oliy o’quv yurti hisoblangan. Madrasaga maktabxonalarni tugatganlar qabul qilingan. Madrasa ta’limi talabalar iqtidoriga qarab 7 - 12 yil davom etgan. Buxoro xonligi shaharlarida 150 dan ortiq madrasa bo’lgan. Madrasada arab, fors tilida yozilgan kitoblar o’qitilgan, ular talabalarga mudarris tomonidan turkiy tilda sharhlab berilgan 24 . O’qish “Avvali ilm” deb nomlangan fors tilidagi o’quv qo’llanmasini o’zlashtirishdan boshlangan. Keyin arab tili grammatikasi o’qitilgan. Fiqh (huquq) kursi majburiy kurs hisoblangan. Madrasalarda umumta’lim kurslaridan falakiyot, handasa, tibbiyot, kimyo, tarix, jug’rofiya, adabiyot, araz ilmi, me’morchilik asoslari, xattotlik, musiqa, axloq, notiqlik kabi fanlar o’qitilgan. Talabalardan Imom al-Buxoriy, Abu Mansur Moturidiy, Burhoniddin Marg’inoniy asarlarini, jami 137 darslik va o’quv qo’llanmalarini o’zlashtirish talab etilgan. Diniy mutaassiblik, xalq ommasidan diniy aqidalarga so’zsiz itoat etish talablarining kuchayishi ilm-fan ravnaqiga 24 Jumanazar A . Buxoro ta ’ lim tizimi tarixi . – Toshkent : Akademnashr , 2017. 339-344. 32 MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………….3-6 I.BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MADANIYAT VA ADABIYOT ……………………………………………………………………7-27 1.1. Shayboniylar davrida ilm-fan, ta’lim va me’morchilik......................................7 1.2. Shayboniylar davrida ilm-fan taraqqiyoti hamda madaniy hayot uyg‘unligi…………………………………………………………………………18 1.3. Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot...................................23 II.BOB. ASHTARXONIYLAR DAVRIDA BUXORO XONLIGIDA MADANIY HAYOT. ADABIYOT, SAN’AT VA ME’MORCHILIK ........28-41 2.1. Ashtarxoniylar davrida madaniy hayotning umumiy jihatlari......................28 2.2. Ashtarxoniylar hukmronligi davrida adabiyot, ilm-fan va ta’lim.................32 2.3. Ashtarxoniylar davrida Buxoroda me’morchilik..........................................37 XULOSA ...........................................................................................................42-44 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .........................................................45-46 2 tarkibini nayza, qilich, manjanaq, shotular bilan qurollangan otliq va piyoda qismlar tashkil qilganlar. XVI asr ikkinchi yarmidan qo’shin Turkiyadan keltirilgan pitta miltiq va zambaraklar bilan qurollana boshlagan 20 . Abdullaxon II markazlashgan davlatni tuzishda isyonkor zodagonlarni qattiqqo’llik va shafqatsizlik bilan jazoladi, sultonlar, beklar, amirlar va o’zining bir qator qarindosh-urug’larining boshlarini tanlaridan judo qildirdi. Ammo u har qancha qattiqqo’l bo’lmasin siyosiy tarqoqlik tartibotlariga qarshi kurashda ojizlik qiladi va bu tartibotlarning navbatdagi qurboni bo’ladi. Rivoyatlarga qaraganda Abdullaxon II o’g’li Abdulmo’min tomonidan 1598-yili zaharlab o’ldirilgan. Bu ishda harbiy zodagonlar boshliqlaridan bin Muhammad Boqibiy tashkilotchilik qilgan. Hokimiyatni zo’rlik yo’li bilan otasi qo’lidan olgan oqpadar Abdulmo’min yarim yil o’tmasdanoq o’zi ham boshqa bir dushman zodagonlar guruhi qo’lida (1599) halok bo’ldi. Taxtni so’nggi Shayboniy hukmdor Pirmuhammadxon egallaydi. Ammo 1601-yili Samarqand hokimi Boqi Muhammad bilan kurashda u yengiladi va taxtdan ag’dariladi. Shu bilan Shayboniylar hukmronligi tugaydi. Ana shu Boqi Muhammad boshqa bir sulola - Ashtarxoniylarga mansub edi. 1601- yildan vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola -Ashtarxoniylar hukmronlik qila boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan Shayboniylar sulolasi o’zaro qirg’inbarot urushlar va o’zaro nizolar oqibatida qirilib tamom bo’ladi va taxt vorisligiga davogar qolmaydi. II. BOB. ASHTARXONIYLAR DAVRIDA BUXORO XONLIGIDA MADANIY HAYOT. ADABIYOT, SAN’AT VA ME’MORCHILIK 2.1. Ashtarxoniylar davrida madaniy hayotning umumiy jihatlari Ashtarxoniylаr sulolаsi hukmronligi dаvridа Movarounnahrdа fаn vа mаdаniyat rivoj topdi. Ashtarxoniylаrdаn bo’lgаn Subhonqulixon sаroyidа 1692- yildа Muhammаd Bodi аs-Sаmаrqаndiy tomonidаn Buxoro poeziyasining аntologiyasi tuzilgаn. Bu аntologiyadа o’shа dаvr аdаbiy аrboblаridаn 150 tаsi 20 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil 27 qurgan me’mor G’ulom Husaynning nomi saqlanib qolgan. O’rta Osiyoda shu davrda srajdanlik ahamiyatiga molik, har turli savdo rastalari, ariq va kanallar, ko’prik solish ishlari keng quloch yoydi. Shayboniyxon davrida yangi karvon saroylari solindi. Masalan, G’ijduvon Buxorodagi Tilla Kalon hammomlar solindi. Jenkinsonning garlariga qaraganda, Buxoroda hammomlar shunday ustalik bilan solinganki bunaqa hammom dunyoda yo’q. XVI asr nafaqat Buxoro, Samarqand shaharlariga katta e tibor qilindi, balkim boshqa shaharlarda ham katta – katta‟ binolar qurildi. Yassada masjid, Qarshi shahri daryo yonida saroy, sovrinda madrasa qurildi. XVI asrning eng yirik me morchilik inshoatlaridan biri Termiz nohiyasi ‟ “Namuna” jamoa xo’jaligi territoriyasida “Kokildara” (Kokildor ota) bo’lib, mavzoliy xonaqo hisoblanadi. O’sha vaqtda rasm bilan nafis panjara va ayvon xuddi shu Kokildora mavzoleyida ham bor. 1.2. Shayboniylar davrida ilm-fan taraqqiyoti hamda madaniy hayot uyg’unligi 17 qilgan shaxslarda shayxlik xislatlari va qozilik amallari bilan birga nazmga rag‘bat va oshuftalik kuchli edi. Natijada ular tomonidan ko‘plab she’riy misralar, g‘azallar yozilib, Buxoro adabiy muhitining jozibador namunasi sifatida bizgacha etib keldi. Ularning ayrimlari to‘g‘risidagi quyidagi ma’lumotlar diqqatga sazovor. Fatxullaxo‘ja qozi she’riyatga bo‘lgan yuksak ehtiromi oqibatida qozilik vazifasidan voz kechib, ash’or bitishni o‘zining asosiy mashg‘ulotiga aylantiradi. Mavlono Komiyning asosiy kasbi to‘quvchilik bo‘lsa-da, shoirlik bobida ham o‘z zamonasining e’tiborli ijodkorlaridan bo‘lgan. To‘quvchilikdan bo‘shagan paytlari she’rlar bitib, devon ta’lif qilish bilan shug‘ullangan. Mavlono Husayn Turkistoniy Buxorodagi Ulug‘bek madrasasida mudarrislik qilish bilan birga, she’rlar mashq qilgan va aruz vaznida she’r bitish borasida yutuqlarga erishgan. SHuningdek, nazmdagi muammo sohasini puxta egallagan. Muammo janrida istalgan tugunni osonlikcha echa olgan. Musiqa sohasida ham ovozasi keng tarqalgan ijod ahlidan edi. “Ilohiyot ilmi va shoirlikda nom qozongan shaxslardan biri Shayx Jalol edi.To‘liq nomi Shayx Jalol Hiraviy Buxoriy. Tug‘ilgan yili manbalarda qayd etilmagan. Lekin vafoti sanasi aniq ko‘rsatilgan, ya’ni hijriy 955- (milodiy 1548- 1549) yili 70 yoshda vafot etganligi zikr etilgan. Demak, Shayx Jalol 1478- yilda) Hirotda tavallud topgan. O‘z ustozi Shamsiddin Muhammad Rujiydan tariqat asoslarini o‘rganadi. Shamsiddin Muxammad Rujiy o‘z davrining mutasavvif olimi, shoiri, shuningdek, Abdurahmon Jomiyning do‘sti edi. Har ikkalasi ham Sa’diddin Koshg‘ariydan ta’lim olishgan. Shamsiddin Muxammad Rujiy 1489 - yilda vafot etgach, Shayx Jalol Buxoroga keladi. Buxoroga kelishining boshqa sabablari ham mavjud. XVI asr boshlarida Hirotda sunniy va shia ulamolari o‘rtasida keskin nizolar yuz berib, har ikkala tomon bir-birini ta’qib qilishga kirishadi. Ko‘plab sunniy ulamolari, shoirlar, tarixchilar, musavvirlar Movarounnahrga ko‘chishga majbur bo‘ladilar. Bular orasida Shayx Jalol ham bor edi. Shayx Jalol Hirot Muxammad Shayboniyxon tomonidan olingandan keyin Buxoroga kelgan bo‘lishi kerak” 15 . Shaybonitylar davri Buxoro me’morchiligining 15 Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар ан-Наршахий. Бухоро тарихи. –Тошкент: Шарқ машаълига илова, 1993. –Б.45 20 2.3. Ashtarxoniylar davri da Buxoro da me’morchili k O‘rta Osiyo, ayniqsa Buxoro karvon yo‘llari kesishmasida joylashgan muhim ahamiyatga ega shahar sanalganligi uchun bu shaharda xo‘jalik, ma’muriy va ma’rifiy ahamiyatga ega binolarning ko‘p bo‘lishi tabiiy holat edi. Buxoroda sulolalar almashinuvi ko‘p kuzatilgan bo‘lishiga qaramay, shaharda qurilgan binolar o‘zining mahobati, bezak uslublari, foydalanish jihatlariga ko‘ra o‘zgarib boravergan. Ayniqsa, Buxoro va Samarqand shaharlarida me’morchilik binolarida avval mavjud bo‘lgan an’analardan foydalanilgan va ularga qisman o‘zgartirishlar kiritib borilgan. Binolarning tashqi va ichki intererlarini bezatishda sirkor g‘isht 36 tarixiy voqea bo’lib, allaqachonlardir dunyoga kelgan kamolotga etib, o’zligini namoyon qilgan Turonu Turkiston zaminiga tup quyib palak yozgan xalqa, bizkim, o’zbeklarning vataniga xuddi oltin uzukka yoqut ko’z qoyilganidek munosib, mazmundor va sharafli nom berilgan edi. Me’morchlik – qurilish san’atining yuksak pog’onasi darajasiga ko’tarildi. Go’yo, unda davriy taraqqiyot- sivilizatsiyaning qiyofasi aks etdi. U davrning vakili bo’lmish, jamiyatning foydalilik chidamlilik va go’zallik haqidagi ko’tarinki g’oyalarini o’zida saqlab qolishi mumkin. Me moriy yodgorliklar qiyofasida‟ tarixini o’ziga xos tosh kitobi shakllanadi, qo’l bilan yaratilgan musiqa timsoliga aylanadi. O’zbekiston me’morchiligining tarixiy ildizlari uzoq asrlarga borib taqaladi. Tarixga nazar tashlar ekanmiz, So’g’d, Baqtriya, Xorazm kabi ilk davlar davridan boshlab, to Temurgacha va undan so’ng me’morchilik borasida muhim ulkan qurilishlar amalgam oshirilganligiga shohid bo’lamiz. Ayniqsa, Temur va temuriylar davrida me’morchilik o’z davrini rivojining yuksak cho’qqisiga erishdi. O’zbek me’morchiligida shayboniylar temuriylardan keyin eng katta hissa qo’shgan sulola sanaladi. Shayboniylar Temur va temuriylar davridagi me’morchilik an’analarini davom ettirdilar, XVI asrdan bizgacha ko’pgina arxitektura yodgorliklari ko’proq dininy maqsadlarga mo’ljallangan jamoat binolari – masjidlar, madrasalar, mozorlar, shuningdek, savdo – sotiq uchun belgilangan binolar bizgacha yetib kelgan 9 . Shayboniylar davri me’morchilikda ustalarning ijodi hajmini qisqartirish va soddalashtirish hisobiga ko’pgina binoning dekarativ pardozini zaiflashtirish evaziga, asosan gumbazsimon toshlarning me moriy formalari va ularni qurishda ‟ omilkorligi ko’zga tashlanadi. Bu me mor ustalarning katta iste’dodga ega ‟ ekanliklarini, materialni va qurilish texnikasini juda bilimdonlari ekanliklarini ko’rsatadi. Shayboniylar davrida eng yirik binolar Buxoroda qurilgan. Bu davrda Buxoroning iqtisodiy va siyosiy obro’sini oshishi shahar aholisining ko’payishi uning kengayishiga sabab bo’ldi. Ma’lumki, me’moriy qurilishlarda nafaqat 9 Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 99. 14 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov.I.A. “Mamlakatimizda demokratik islohatlarni chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsipsiyasi”. Toshkent 2010 yil 2. Xofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. birinchi kitob /fors tilidan S.Mirzoyev tarjimasi, so‘z boshi va izohlar muallifi B. Axmedov. –Toshkent: Sharq, 1999 3. www.ziyonet.uz 4. Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil 44 hukmdorlarining homiyligi aqliy qiziqish va badiiy yangilik muhitini shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynadi. Alisher Navoiy, Bobur kabi ko‘zga ko‘ringan adabiyot arboblari adabiyot sahnasida o‘chmas iz qoldirib, o‘zgarmas ahamiyatga ega bo‘lgan asarlar yaratib, bugungi kunda ham tantana qilib kelmoqda. Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi bilan ajralib turadigan ashtarxoniylar davri madaniy va adabiy faoliyatning yanada gullab-yashnashining guvohi bo'ldi. Ashtarxoniylar hukmdorlari saroyi uzoq-yaqindan olimlar, shoirlar, san’atkorlarni o‘ziga jalb etuvchi ma’naviyat markaziga aylandi. Abdulaziz Xaliliy, Nasrullaxon va boshqalarning adabiy asarlarida o‘sha davrning intellektual faolligi va kosmopolitizmi o‘z aksini topgan. Bundan tashqari, tadqiqot ushbu davrlarda madaniyat, din va siyosat o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni yoritadi. Biz islom an’analari va fors adabiy ta’sirlari mahalliy madaniy amaliyotlar bilan o‘zaro bog‘lanib, badiiy ifodalarning o‘ziga xos uyg‘unligini yaratganini kuzatdik. Buxoro xonligi madaniyat markazi bo lib, o z aholisi o rtasida o zlikni anglash vaʻ ʻ ʻ ʻ hamjamiyat hissini uyg otgan. Shayboniy va Ashtarxoniylar davrlaridagi madaniy ʻ va adabiy yutuqlarni o‘rganish orqali biz Buxoro xonligi va uning Markaziy Osiyoning keng madaniy muhitiga qo‘shgan hissasi haqidagi bilimlarimizni kengaytirdik. Ushbu tadqiqot dunyomizni shakllantirgan turli madaniy meroslar haqida tushunchaga ega bo'lish uchun tarixiy davrlarni o'rganish muhimligini ta'kidlaydi. Xulosa qilib aytganda, Buxoro xonligida Shayboniy va Ashtarxoniylar davridagi madaniyat va adabiyotni o‘rganish bu hudud madaniy merosining boyligi, rang-barangligi va bardavom ahamiyatini ko‘rsatadi. Bu Buxoro xonligi tarixining mana shu o‘zgarishlar davridagi badiiy, ma’rifiy va ijtimoiy yutuqlarini yanada chuqurroq o‘rganish va baholashga taklif bo‘lib xizmat qiladi. XV asr oxiri XVI asr boshida Temuriy mirzolarning o’rtasida boshlanib ketgan o’zaro janjallar taxt uchun kurashlar oqibatida Temuriylar davlati parchalanib ketdi. Natijada shayboniyxon Movoraunnahr xalqlari hayotida muhm o’zgarishlar yasagan Shayboniylar davlarini tashkil qildi. Shayboniylar davrida Movoraunnahrda ye, suv munosabatlari quyidagi ko’rinishlarga ega edi: Davlat 42 hurmat, hatto bolalarcha itoat qilib, barcha urush safarlarida o’zi bilan barobar kichkina go’zal kutubxonasini olib yurar, Temur kabi bu ham doimo diniy munozaralarga qatnashgan. Qur onning ba’zi bir oyatlari haqida Hirotning‟ nimqadam tafsifchilari bo’lgan qozi Ixtiyor va Muhammad Yusufga e tiroz ham ‟ bildirgan edi. Shayboniyxon Bobur aytganidek, ma’nosiz va lazzatsiz she’rlar yozmagan, balkim go’zal she’rlar yozgan. Shayboniyxon tomonidan 1508-yilda yozilgan, chig’atoy Turkiy tilidagi “Bahr ul asror” (Haqqiqiy yo’lning dengizi) nomli diniy qasidaning yagona qo’l yozma nusxasi Angliyaning Londondagi Britaniya muzeyi kutubxonasida saqlanmoqda. Bu qasidaning bir joyida Shayboniyxon shunday deydi: Podsholiga’da Shayboniy faqrdan ayrilmaga’il, Faqr shohi ikki olam ichra boa’lur podsho. Tetri gar berdi seta Eroniy Turon, Bandalik tavrin Shayboniy bermagil eldan daho Shayboniyxonning she’rlar to’plami bo’lgan “Devon” 191 varaqdan iborat bo’lib, bugun Turkiyaning Istanbul shahridagi To’nqoni saroyi kutubxonasida saqlanmoqda. Sakkokiy, Gadoiy, Navoiy an’anasidagi klassik chig’atoy Turkiy she’riyatini davom ettirgan Shayboniyxonning she’rlarida diqqatni o’ziga jalb qilgan hassos – shoirning Turkiston yurtiga bo’lgan cheksiz muhabbatini har doim tilga olib turganidir. Turkistonning Buxoro, Samarqand, urganch, Yassi shaharlari nomini o’z she rlarida Shayboniyxonga qadar ko’p ishlatgan boshqa shoir yo’q ‟ desak sira yanglishmaymiz. Masalan: Jannati maa’vo degan boga’i Samarqand elim, Navsari aa’lo degan obi Samarqand elim, Yoki Buxoro haqida yizilgan 10 parchalaridan foydalanish davom etgan 28 . Buxoro Shayboniylar sulolasi taxtdan ketib, ashtarxoniylar sulolasi vakillari hokimiyat tepasiga kelgandan keyin ham o‘zining poytaxt maqomini saqlab qoldi. Buxoro xonligi tasarrufiga kirgan hududlarida shaharsozlik va me’morchilik avvalgi mahobat bilan bo‘lmasa-da ancha rivoj topdi. Ko‘plab ma’rifiy va ma’muriy xo‘jalik binolari, jumladan, masjid, madrasa, karvonsaroy, bozor, xonaqoh va hammomlar barpo etildi. Faqatgina ularning tashqi qiyofasidagi ayrim o‘zgarishlarni inobatga olmaganda, avvalgi davrlar an’anasi mavjud bo‘lib qoldi. Buxoro xonlik poytaxti bo‘lgan davrda alohida me’morchilik maktablari tashkil etilib, nafaqat poytaxtda, balki boshqa shaharlarda ham shaharsozlik borasida katta ishlar amalga oshirilgan 29 . Siyosiy vaziyat qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, hukmdorlar va ularning amaldorlari tarafidan qurilish ishlariga alohida e’tibor qaratilgan. Shuning natijasi o‘laroq, poytaxtda Abdulazizxon, Ubaydullaxon madrasalari, Boqi Muhammad, Ubaydullaxon masjidlari, Subhonqulixon Registonda qazdirgan quduq, Dor ash- shifo, Balxda Nodir Muhammad va Subhonqulixon madrasalari, uning atrofida chorbog‘lar, Balx arkidagi imoratlar, hazrati Ali mozoridagi gumbaz hamda boshqalar fikrimizning tasdig‘idir 30 . Ushbu davrda Buxoro me’morchilik maktabi namoyondalari tomonidan barpo etilgan inshootlarda alohida o‘ziga xoslik mavjud bo‘lib, ular bir-birini takrorlamaydi, ya’ni har biri alohida geometrik (aniqrog‘i stereometrik) chizma asosida tuzilgan. Me’morchilik inshootlarining interer qismlari yangi bunyod etilayotganlari uchun rivojlanish yo‘lida manba bo‘ldi va bu an’ana keyingi davr tarixiy yodgorliklariga ko‘chib o‘tdi 31 . O‘zaro urushlar, iqtisodiy tanglik yillarida esa binolarni barpo etishda boshqa oddiyroq, ammo iqlimiy o‘zgarishlarga chidamli mahsulotlardan ham keng foydalanilgan. Jumladan poydevoriga nam ko‘tarilmasligi uchun qamish yotqizilgan holatlar ham 28 Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. - Москва: Искусство, 1982. – Б. 35. 29 История Бухары. Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.- Б . 145. 30 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.-Toshkent: Sharq, 2000.- B.273. 31 История Бухары. Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.- Б . 145 37 bo’lishi muhim hodisadir. “Tarixi guzidayi Nuratnoma” shu sohadagi ilk asarlaridandir. Muhammad Solihning “Shayboniynoma” dostoni ham o’zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar, garchi Shayboniyxonning topshirig’i va ishtiroki bilan yozilgan bo lsada, har holda O’rta Osiyo xalqlarining tarixi, etnografiyasi va‟ adabiyotiga doir faktlarga asoslangan juda qiziq materiallarni o’z ichiga olgan. XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib, tarixchi va olim Boburdir. Boburnomani A. Beverij Boburga shunday baho bergan edi: “… sahovatliligi, mardligi, talantligi, fanga, san’atga muhabbati va ular bilan muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan olib qaraganda, Osiyodagi podsholar ichida Boburga teng keladigan birorta podsho topa olmaymiz”. “Bobur 12 yoshidan boshlab umrining oxirigacha deyarli uzluksiz urush va yurishlar bilan band bo’ldi. Lekin, shunga qaramay, u keng va chuqur bilim olgan hamda ajoyib iste’dodi bilan o’z davrining yirik madaniyat arboblaridan biri bo’lib yashagn edi. U qaerda bo lmasin, doimo ilm – fan, san’at va adabiyot oqillari bilan yaqindan aloqa ‟ bog’lar, ularga homiylik qilar va turli ilmiy – adabiy suhbatlar hamda munozaralar uyushtirar edi. Bobur 16 – 17 yoshlaridan boshlab, badiiy ijodiyot bilan shug’ullanadi. Shayboniylar davrida kitobat ishlariga qo’lyozmalarni husnixat bilan ko’chirish yo’li bilan nusxani ko’paytirish, ularni voqeaband miniatyuralar bilan bezatish, chiroyli va chidamli muqovalarga jamlashga katta e’tibor berilgan. Shu tariqa, Alisher Navoiy homiyligida Kamoliddin Behzod va uning safdoshlari tomonidan yaratilgan Hirot rassomchilik maktabi vujudga keladi. Zotan bu davrga kelib, bu ham, o’zbeklarning bu boradagi markazi ham Hirotdan Buxoroa ko’chgan edi. Shayboniylardan Abdulazizxon va Abdullaxon IIning kutubxonalari o’sha zamon musulmon Sharqidagi eng yirik kitob xazinalaridan edi” 14 . Shayboniylar davrida mamlakat poytaxti maqomini olgan Buxoro adabiyot, san’at, me’morchilikning badiiy yuksak namunalari o‘zida mujassam qilgan shaharga aylandi. Hasanxo‘ja Eisoriy, Shayx Jalol, Mushfiqiy, Mavlono Qabuliy Buxoriy, Devona Husomiy, Mavlono Kasiriy Buxoriy va boshqa qator shoirlarning ijodi shu davrda badiiy yuksakllikka erishdi. E’tibolrlisi shundaki, bu davrda ijod 14 Muhammad Solih “ Shayboniynoma ”. T ., 1988 yil . b – 92. 19 I.BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MADANIYAT VA ADABIYOT 1.1. Shayboniylar davrida ilm-fan, ta’lim va me’morchilik. Movoraunnahrdagi iqtisodiy va madaniy hayot haqida gap ketganda, avvalo, aholidan turli soliqlar olinar edi, asosiy yer solig‘i – xiroj hisoblanib, ho‘kizdan– foydalangani uchun – zakot to‘lanardi. Amaldorlarning maoshlari uchun – zobitona degan soliq yig‘ilardi, qo‘shinlarni saqlash uchun butun aholidan harbiy soliq undirardi, bog‘lar va tokzorlardan olinadigan soliq tanobona deb atalgan. Ishlab chiqarishga kelsak, Shayboniylar zamonida ham tikuvchilik, kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, duradgorlik, qog‘oz, qurilish ashyolari kabi bir qator, sohalar faoliyat ko‘rsatib ichki va tashqi bozorda sotiladigan turli xildagi mahsulotlar tayyorlangan. Bu mahsulotlar (ipak, jun, ip gazlamalari, gilam, quruq mevalar, qorako‘l va boshqalar) bilan savdogarlar Eron, Hindiston, Arab o‘lkalari, Xitoy, Qozon, Rossiya kabi o’lkalarga qatnagan. Shayboniylar me’morchilik ishlarida ham qator yodgorliklar qoldirganlar. Turli maqsadga mo‘ljallangan qurilish ishlarini amalga oshirganlar. Bu borada nafaqat sulola namoyandalari, balki o’z davrining ko’zga ko’ringan katta moddiy imkoniyatiga ega kishilari ham chetda qolmaganlar. Chunonchi, Samarqanddagi Muhammad Shayboniy qurdirgan Xoniya, Abu Said Kalbobo ko’kaldosh nomi bilan bog’liq madrasalar, Buxoroda shahar devorining ta’mirlanishi, Mir Arab. Abdulloxon, Modarixon, Juybor, Fatxulla Qushbesh madrasalari, Kalon, Xoja Zayniddin, Abdullaxon, Chorbakir masjidlari, Toshkentda Ko’kaldosh madrasasi, Baroqxon madrasasi, Turkistonda Muhammad Shayboniyxon masjidi va ko’plab mana shunday madrasa-yu, masjidlar turli shaharlarda qurilgan karvonsaroylar, bozorlar va boshqa qurilish ishlari bajarilganlar 2 . 2 Xofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. birinchi kitob /fors tilidan S.Mirzoyev tarjimasi, so‘z boshi va izohlar muallifi B. Axmedov. –Toshkent: Sharq, 1999. –B. 60-62. 7 KIRISH Barchamizga ma’lumki, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunda va Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplarida ta’lim va tarbiyaning insonparvar demokratik harakterda ekanligi muhim tamoyil sifatida ko‘rsatib o‘tilgan. Shuni nazarda tutgan holda mazkur kurs ishimizning mavzusi ham dolzarb va muhim mavzulardan biri hisoblanadi. Birinchidan , O‘zbekiston tarixi darslarida shaxsni har tomonlama shakllantirish, uning qobiliyati va imkoniyatlarini to‘liq namoyon etish va rivojlantirish uchun qulay shart–sharoit yaratish uchun ta’lim jarayonini to‘g‘ri tashkil etish, o‘quvchilarning ongiga to‘g‘ri yo‘l topa bilish muhim ahamiyatga ega. Vatan tarixining ilmiy tahlil va izchil yondashuvni talab qiladigan yo‘nalishlaridan biri XVI–XVII asrlarda hukm surgan shayboniylar davlati tarixidir. Ikkinchidan , XV– XVII asrning boshlarida Movarounnahrdagi iqtisodiy tushkunlik va siyosiy parokandalikni vujudga keltirgan sabablar, shu davr tarixiy jarayonlarining salbiy oqibatlari tegishli saboq bo‘lib, mazkur voqealarni chuqur anglab, haqqoniy talqin qilish muhimdir. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixini yangi konseptual – metodologik asoslarda tadqiq etish, turli ilmiy muammolarni asl manbalarga tayangan holda tahlil etish muhim masalaga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov tashabbusi bilan tarixiy – madaniy merosni o‘rganish va targ‘ib etish, ta’lim tizimida yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish, o‘quvchilarni komil inson darajasida tarbiyalashga katta e’tibor berilib, bu sohada ulkan ishlar amalga oshirildi 1 . Markaziy Osiyoning markazida joylashgan Buxoro xonligi mintaqaning madaniy va adabiy taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan boy tarixga ega. XV asr oxiridan XVIII asr o‘rtalarigacha bo lgan Shayboniy va Ashtarxoniylarʻ 1 Karimov.I.A. “Mamlakatimizda demokratik islohatlarni chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsipsiyasi”. Toshkent 2010 yil 3 mumkinki, unda madrasa uchun xos bo‘lgan o‘quv zali uchramaydi 40 . Shuningdek, uning ichki qismida qo‘shimcha peshtoqlari mavjud emas. Qiziqarli jihati shundaki, madrasa va xonaqo deyarli bir davrda qurilgan va har ikkalasida ham mozaikadan foydalanilgan. Biroq ulardagi mozaikalar bir-biridan farq qiladi. XVII asrning 60-yillaridan Buxoro siyosiy kurashlar maydoniga aylanib boraverishi natijasida uning madaniy va iqtisodiy ahamiyati biroz pasaygandek bo‘ldi 41 . O‘sha davrda Eronga tashrif buyurgan polyak elchisi kuzatuvlariga qaraganda, Abdulazizxon “turli fan sohalarida, ayniqsa, matematika sohasida olim odam” bo‘lgan. U forslarga tez-tez o‘z kuchini his qilish imkoniyatini berardi 42 . Shu o‘rinda yana bir ma’lumot, qolgan ashtarxoniy hukmdorlar singari Abdulazizxon ham ijod kishisi sanalgan. Jumladan, u “Aziziy” taxallusi bilan she’rlar bitgan 43 . Shuningdek, u nasx va nasta’liq xatida yozishni, maktub va insho mashqini zamonasining eng sara allomalaridan o‘rgangan edi. Keyinchalik oliy hukmdor darajasiga etishganda, Hindiston, Eron va Rumga xoh turkiy, xoh forsiyda bo‘lsin, noma bitilarkan, ularni o‘zi tahrir qilib, yoqmasa boshqatdan o‘zi yozarkan 44 . Abdulazizxon hukmronligi davrida me’morchilik sohasiga alohida e’tibor qaratilib, Buxoroda o‘z nomi bilan va Volidai Abdulazizxon, Samarqandda Tillakori madrsalarini barpo ettiradi. Ular orasida tashqi peshtoqi muqarnasi betakror sanaladigani bu Buxoro shahridagi Abdulazizxon madrasasi sanaladi. O‘rta osiyo mem’orchiligining XVII asrdagi g‘oyat ulkan me’morchilik namunasi haqida Pugachenkova hamda Rempelning “Ocherki iskusstva Sredney Azii” kitobida etarlicha ma’lumot berilgan. Shuningdek, hukmdor o‘z davrida qo‘lyozmalar kutubxonasini tashkil etadi. Abdulazizxon tomonidan barpo etilgan Mirakon, Bozori Go‘sfand, Xiyobon madrasalarining ayrimlari bizning davrimizgacha yetib kelgan. 40 Всемирная история архитектуры. Под ред. Н. В. Баранова. В 12 томах. Т.8. - Москва: Издательство литературы по строительству, 1969. – Б. 325. 41 История Бухары, /АН РУз, под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-С. 113 42 Витсен Н. Северная и Восточная Тартария, включающая области, расположенные в северной и восточной частях Европы и Азии./ Николаас Витсен; пер. с гол. яз. В. Г. Трисман; ред. и науч. рук. Н. П. Копанева, Б. Наарден. -Амстердам: Pegasus, 2010. -С. 186 43 Azamat Ziyo . O‘zbek davlatchiligi tarixi.-Toshkent: Sharq, 2000.- B.271. 44 Мухаммад Юсуф Мунши. Муким-ханская история / Перевод с таджикского, предисловие, примечания и указатели А.А.Семенова. -Ташкент: Изд-во АНУзССР, 1956. -С. 109 40 yillarda Shayboniyxonning amakisi Ko’chkinchixon hukmdorlik qiladi. Unga o’g’li Abu Said (1530-1533) va jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxo’r bo’ldi. Abdullaxon I ning qisqa hukmronligidan (1539-1540) so’ng Movarounnahrda qo’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Bunga sabab, Buxoroda Ubaydullaxonning o’g’li Abdulazizxon (1540-1550), Samarqandda esa Ko’chkinchixonning o’g’li Abdullatifxon (1540-1551) taxt boshqarganlar. Hokimiyat talashib kurash misli ko’rilmagan cho’qqiga ko’tarildi. Shayboniyxon avlodlarining har birida 10-12 tadan o’g’il farzand bo’lib, ularning har biri taxt uchun vorislik qilishga davogar edi. Shu bois Movarounnahr hududi bir necha bo’laklarga bo’linib ketdi. Karmana va Miyonqolda Iskandar Bahodir, Balxda Pirmuhammad, Qarshida Sulton Qilich Qora, Hisorda Shayboniyxonning nabirasi sulton Burhon hokimlik qiladi. 1556-yilda Abdullatifxon vafot etgach Samarqand taxtini Baroqxon qo’lga kiritib, Navro’z Ahmadxon nomi bilan besh yil hukmronlik qiladi 17 . 1550-yilda Sulton Abdulazizxon vafot etgach, o’nlab sultonlar, beklar va amirlar Buxoro taxti uchun kurashni avjiga mindirdilar. Dastlab Buxoro Shayboniyxonning nabirasi Sulton Muhammadyorga tegdi, lekin u bir yil o’tmasdan Pirmuhammad tomonidan quvildi. Pirmuhammadga qarshi Baroqxon va Abdullatifxonga sulton Said, sulton Muhammadyor va Burhon sulton qo’shiladi. Ular birgalikda Miyonqala’a, Karmana va Qarshiga yurish boshlaydilar. Vahimaga tushgan bu shaharlaraing hokimlari qochib ketadilar. Faqat Miyonqala’a hokimi Iskandarning 18 yoshli o’g’li Abdullagina qala’ada mustahkamlanib sultonlaraing birlashgan kuchlariga qarshi yolg’iz o’zi kurashga otlanadi. 12 kun davom etgan jangdan so’ng sulh bitimi imzolanadi. Bitimga ko’ra Abdulla Balxga jo’nab ketishga majbur bo’ladi. 1556-yilda Baroqxon vafot etgach uning farzandlari o’rtasida boshlangan taxt vorisligi uchun kurashga aralashib undan ustalik bilan foydalangan Abdulla navbatdagi g’alabaga erishadi. U quvg’inlik yillarini bekorga o’tkazmadi. Eng obro’-e’tiborli o’nta o’zbek qabilasi -qushchi, o’tarchi, kenagas, yuz, jaloyir, major, qipchoq, minga, bahrin qabilalari, shuningdek jo’ybor 17 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil 23 XULOSA Xulosa qilib aytganda, Buxoro xonligidagi Shayboniy va Ashtarxoniylar davridagi madaniyat va adabiyotni o‘rganish bu hududning boy tarixiy-ma’rifiy merosi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Turli adabiy asarlar, badiiy ifodalar va madaniy amaliyotlarni o‘rganish orqali biz bu davrda Buxoro xonligining madaniy manzarasini shakllantirgan ijtimoiy, siyosiy va intellektual dinamikani chuqurroq angladik. Shayboniylar davrida ham mahalliy, ham tashqi manbalardan ilhom olgan jonli adabiy an’ana paydo bo‘lganiga guvoh bo‘ldik. Shayboniylar 41 mulki, vaqif xamda xususiy mulkdorlardan iborat edi. Unumli yerlarning asosiy qismi xonlar ularning qarindosh urug’lari, ruhoniylar va hukmron sinfning boshqa namoyondasi qo’lida to’plangan edi. Dehqonchilik va chorvachilik xo’jaligining asosiy tarmoqlaridan edi. Dehqonchilik haqida so’z yuritganda avvalo sug’orish ishlari qay darajada yo’lga qo’yilganligini aytish joizdir. Bunda sug’orish ishlarida tabiiy tayanch bo’lib kelgan an’anaviy manbalar – Zarafshon, Chirchiq, Sirdaryo, Amudaryo, Vaxsh, Murg’ob daryolari imkoniyatlaridan foydalanganligi ham shubhasizdir. Masalan: “Mehmonnomai Buxoro” muallifi Sirdaryo daryosi imkonlari haqida so’z yuritar ekan, bu daryoning kechuv joylaridan, irmoqlaridan ko’plab, katta-katta anhorlar qazilgan va suvi bilan atrofdagi ekinzorlar sug’orilganligini alohida ta’kidlaydi. Sig’noq atrofini obodonlashtirishda bu yaqqol ko’rsatilgan. Sun’iy sug’oriladigan yerlar dehqonchilikni rivojlantirishda asosiy negiz hisoblangan. Sug’oriladigan yerlarda paxta, bug’doy, sholi, beda, bog’dorchilik va sabzavotchilik yaxshi edi. Dehqonchilikning bunday turi adirlar va vodiylarida yaxshi yo’lga qo’yilgan edi. Lalmikor dehqonchilik, chorvachilik bilan birga olib borilgan. Dehqonchilik uchun yaroqsiz bo’lgan yerlarda, sero’t yaylovlarda chorvachilik rivojlangan. Bu davrda Ashtarxoniylar davrida ham shayboniylar zamonidagi yuksalishning ruhi so’nmagan edi. Nafaqat poytaxt shaharlar bo’lmish Samarqand va Buxoroda, balki shular bilan bir qatorda Karmana va boshqa hududlarida ham bunyodkorlik ishlari davom etar, barcha viloyatlarda ham bizkim o’zbeklar bag’ridan yetishib chiqqan iste’dodli olimlar, shoirlar, tarixchilar, ulamolar, san’atkorlar va shu kabi madaniyat, ilm – fan, adabiyot va san’at ahli samarali va barakali faoliyat ko’rsatar edilar. Hukmdorlardan Subhonqulixon ilmli, ma’rifatli hukmdorlar xalqimizning ma’naviy merosiga qo’shgan hissasi nihoyatda katta ekanligi dalillar asosida asoslandi. Ashtarxoniylar davlatida katta qurilish ishlari olib borildi. 43 Manbalarda yozilishicha, birgina Abulloxon II davrida mintaqada bir ming bitta ravot va sardoba qurilgan ekan. Shayboniylar davrida fan va madaniyatning rivojlanishida mazkur sulola namoyandalarning tutgan o’rni katta bo’lgan. Avvalo, ularning o’zlari nihoyatda o’qimishli shaxslar edilar. Chunonchi, Muhammad Shayboniyxon, Ko’chkinchixon, Ubaydulloxon, Abdulazitzxon kabi Shayboniylar turkiy va forsiyda she’r bitganlar. Diniy va dunyoviy ilmlarda yetarli salohiyatga ega bo’lganlar. Muhammad Shayboniyxon yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida olgan. Ubaydulloxonning musiqa ilmiga katta rag’bati bo’lgani, musiqiy asboblar chalgani, nozik xusnixat egasi bo’lgani ma’lum. Shayboniylar davrida ham tarix ilmi juda rivoj topgan. XVI asr tarixini yoritib beruvchi “Tavorixi guzidai nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”, Binoiyning “Shayboniynoma”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma”, Abdulloh Nasrullohning “Zubdat al- asror”, Fazlulloh Ro’zbekxonning “Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” kabi mumtoz tarixiy asarlari fikrimiz dalilidir. Bundan tashqari Muhammad Shayboniyxon davrida Binoiyning “Ajoyib ul Maxluqot” geografik asarini ham aytishimiz mumkin, deb o’tilgan mavzuga xulosa yasaladi 3 . XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi bo’lgan Hirot, XVI asrga kelib o’z mavqieni yo’qotdi, avval Shayboniy, keyinchalik esa Eron shohi Safaviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi. Bu davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va Buxoroga ko’chgandi. Bu shaharlarga faqatgina O’rta Osiyo territoriyasidangina emas, balki Eron, Afg’oniston, Hindiston shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning ishtiyoqmandlari kelar edilar. Natijada bu o’lkada o’sha zamon madaniyati va adabiyotining turli sohalarida ancha – ko’zga ko’ringan vakillar yashab ijod etishgan. XVI asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me’morchilik va tasviriy san’at rivojlanib bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566 yil)ning “Muzakkir 3 Xofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. birinchi kitob /fors tilidan S.Mirzoyev tarjimasi, so‘z boshi va izohlar muallifi B. Axmedov. –Toshkent: Sharq, 1999. –B. 60-62. 8 badiiy kompozitsion ko‘rinishlari darvozalar, masjid, madrasa va boshqa inshootlar qurilishida o‘z ifodasini topgan. Shayboniylardan Abdullazizxon va Abdullaxon davrida Buxoro atrofi yangi devor bilan o‘rab olindi va darvozalar qurildi. Abdulazizxon barpo ettirgan qal’a devorlarini Abdullaxon g‘arbga tomon kengaytirdi va darvoza barpo etildi. Ular quyidagicha nomlangan: Samarkand darvozasi, Hazrati Imom darvozasi, O‘g‘lon darvozasi, Talipoch darvozasi, Shergiron darvozasi, Qorako‘l darvozasi, Shayx Jalol darvozasi, Namozgoh darvozasi, Salloxona darvozasi, Qavola (Qarshi) darvozasi, Mozori Sharif darvozasi kabilar. “XVI asr Buxoro me’morchiligida asosiy rivojlanish yo‘nalishlari bo‘yicha har biri taxminan uch o‘n yillikni qamraydigan uchta qurilish davrini ajratish mumkin. Birinchi davr - 1500-1530-yillar, ya’ni Buxoroning Temuriylardan keyingi rivojlantirish davrini o‘z ichiga olib, u asosan Ubaydullaxonning bunyodkorlik faoliyati bilan bog‘liq. Unda bir tomondan, Temuriylar davri me’morchiligi ana’nalari hali kuchli bo‘lgan, ikkinchi tomondan, Buxoro me’morchilik maktabining o‘ziga xos mahalliy xususiyatlari shakllangan davr edi. Bu davr binolarining hali ham boy va sermehnat naqsh-qoshinli sopol, yig‘ma mozaika bezatib turadi. Masalan, XVI asr boshlarida qayta qurilgan Masjidi Kalon kirish kismining naqshi, shuningdek, Masjidi Baland va Xo‘ja Zayniddin masjid-xonaqosining ziynati shular jumlasidandir. Bu obidalarda Temuriylar davriga xos “kundal” zarhal naqshlardan ham foydalanilgan” 16 . Umuman olganda, Shayboniylar davrida ham temuriylar zamonidagi yuksalishning ruhi so’nmagan edi. Nafaqat poytaxt shaharlar bo’lmish Samarqand va Buxoroda, balki shular bilan bir qatorda Karmana hududlarida ham bunyodkorlik ishlari davom etar, barcha viloyatlarimizda ham bizkim o’zbeklar bag’ridan yetishib chiqqan iste’dodli olimlar, shoirlar, tarixchilar, ulamolar, san’atkorlar va shu kabi madaniyat, ilm – fan, adabiyot va san’at ahli samarali va barakali faoliyat ko’rsatar edilar. Shaybiniylar davrida ilm - fan madaniyat rivojlanib temuriylar qodirgan meros davom ettirildi. Hukmdorlardan Shayboniyxon, Ubaydullaxon kabi shoirlarni xalqimizning ma’naviy merosiga qo’shgan hissasi nihoyatda katta 16 Бухоро шарқ дурдонаси./ Муаллифлар жамоаси. –Тошкент: Шарқ, 1997. –Б.98. 21 ulus tarixi”, Z.M. Boburning “Boburnoma”, Abdulg‘ozixonning “Shajarai turk”, M. Solihning “Shayboniynoma”, X.T. Buxoriyning “Abdullanoma”, asarlari mavzuning yoritilishida muhim asarlar hisoblanadi. Ashtarxoniylar davrida yaratilgan asarlar ham ko‘pchilikni tashkil etadi. “Ubaydullanoma”, “Mehmonnomayi Buxoro” va boshqa asarlar shular jumlasidandir. Kurs ishining tarkibi: Ushbu kurs ishi kirish qism, ikki bob va unga tegishli fasllar, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar bo‘limlaridan iborat bo‘lib, jami 46 sahifani tashkil etadi. 6 muhitda Bedil (asli ismi Mirzo Abdulqodir, 1644 - 1721) ning o’rni katta. U kesh (Shahrisabz)lik, turkiy barlos urug’idan, Hindistonga ko’p marta safar qilgan, Dehlida vafot etgan. Bedil inson erkinligi, tafakkuri haqida falsafiy, axloqiy qarashlarini she’riy va nasriy asarlarida bayon etgan. Bedil 120 ming misradan ortiq she’riy va nasriy asarlar yozgan 26 . Uning yirik asari “To’rt unsur” nasrda yozilgan bo’lib, havo, suv, yer, olov , haqida, shuningdek, o’simliklar, hayvonlar va odamning kelib с hiqishi haqida o’z qarashlarini bayon etadi. Bedilning „Irfon” dostonida falsafa, tarix va ilohiyotning xilma-xil masalalari bayon etilgan. Bedilning fikricha, dunyo abadiy bo’lib, to’xtovsiz harakat qiladi va o’zgarib turadi. U she’rlarida jamiyatdagi jabr-zulm, adolatsizltk kabi illatlarni qoralaydi. Bedil asarlarining ko’pchiligi 16 jildli „Kulliyot”iga kirgan (Bombey, 1882). Bedil Turkistonda „Abulma’oniy” („Ma’nolar otasi”) degan nom olgan. Sayido Nasafiy (asl ismi Mirobid 1637-1710) to’quvchilik bilan shug’ullangan, ko’pgina she’rlarida ijtimoiy tengsizlikka, jabr-u zulmga qarshi norozilik bayon etilgan. U 212 xil kasb-hunar egalari haqida fikr bildirib, hunar ahlini ulug’lagan. Uning „Bahoriyat” („Hayvonotnoma”) majoziy-munozara asarida, g’azallarida o’z davrining ijtimoiy-siyosiy hayoti qalamga olingan. Turdi (XVII asr) hajviy she’rlari bilan tanilgan shoir. Turdining merosi 18 she’rdan iborat bo’lib, ulardan 12 tasi g’azal, 5 tasi muxammas janriga oid. 434 misra hajmdagi bu merosning 165 misrasi Subhonqulixon haqidagi hajviyalardir („Subhonqulixon to’g’risida hajviya”, 1691). Uning tasavvufiy she’rlari g’oyat go’zal va teran falsafiy mazmunga boy bo’lgan. U yurtni boshqarayotgan beklarga shunday murojaat qiladi: Tor k о ‘ngullik beklar, manman demang, kenglik qiling, To‘qson ikki bovli о ‘zbek yurtidir, tenglik qiling... 26 Azamat Ziyo . O ‘ zbek davlatchiligi tarixi .- Toshkent : Sharq , 2000.- B.260. 34 bir minora qurdirib xarsang toshga o’ydirib yozdirgan xotira so’zlari edi. Abdullaxon II buyuk sohibqiron haqiga duolar o’qittirib, o’zi ham qarshi tomonda bir minora qurishga buyruq berdi va unga “Kimki bu manzilga qadam qo’ysa, xayrli duo ila bizni yod aylasin” so’zlarini o’ydirtiradi. Amir Temur Turkiston shahrida Xo’ja Ahmad Yassaviy maqbarasi va masjidini qurdirgani ma’lum. Tugallanmay qolgan bu ishni oxiriga yetkazish Abdullaxon II ga nasib etadi 19 . Abdullaxon II XVI asrning 80-yillarida Xurosonda, uning markazlari Hirot, Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va to Xilmand daryosigacha bo’lgan hududlarda o’z saltanatini o’rnatdi, Qandahorni ham egallaydi. Uning davrida hozirgi Qarag’andadan (Ulug’tog’dan) Xilmand daryosigacha, Sibir xonligidan Mashhadgacha bo’lgan hududlar yana bir bor Oliy hokimiyati Buxoro qo’l ostida birlashdi. Bunday katta saltanatga Amir Temurdan so’ng Abdullaxon II asos soladi. Rossiyaliklar uning davlatiga nisbatan «Buyuk Buxoriya» degan iborani qo’llashgan edilar. Ana shu davrdagi Abdullaxon II ning markazlashgan davlat tuzish borasidagi faoliyati Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» asarida o’zining mukammal ifodasini topgan. Abdullaxon zamonida Buxoro xonligida dehqonchilik, hu- narmandchilik, savdo-sotiq rivojlanadi, madaniy hayot ancha yuksaladi. Juda ko’p sug’orish inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali, Okchopsoy to’g’oni va suv ombori, Vaxshdan chiqarilgan ko’plab ariqlarning qurilishi dehqonchilikni rivojlantiradi. Bu vaqtlarda Buxoro xonligida bug’doyning 10 xil turi, suli, qo’noq, jo’xori, mosh, no’xat, makkajo’xori, loviya, sholi paxta, kunjut, beda, arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, bog’dorchilik, chorvachilik va ipakchilik rivojlangan. Samarqand, Buxoro, Marg’ilon, Xo’jand, Andijon, Toshkent, Jizzax, O’ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda hunarmandchilik taraqqiy qilgan. Samarqand qozikalonining hujjatlaridan ma’lum bo’lishicha, XVI asrda Samarqandda hunarning 61 turi mavjud bo’lgan. Movarounnahrlik hunarmandlar zo’r san’at bilan turli-tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar, a’lo navli qog’ozlar ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda ancha kengaytirilgan, 19 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil 25 uchraydi 32 . Yoki bo‘lmasa, ichki devorlar orasiga g‘isht bo‘laklari va xom g‘ishtlardan ham ishlatilgan. Ashtarxoniylar sulolasining poytaxti bo‘lmish Buxoro shahri me’morchiligida ushbu davrda me’morlar inshootlarning qurilishiga alohida e’tibor berishgan hamda binolarning bezak ishlarida naqshinkor mayolika aralash usuldan foydalanganlar, ko‘pincha terrakota asosida geometrik mozaikani ham ishlatishgan 33 . Ammo siyosiy va iqtisodiy tanazzul oqibatida ularda ishlatilgan bezaklarning sifati tobora pasayib boravergan. Buxoro me’morchilik maktabi Temuriylar davrida bunyod etilgan Ulug‘bek madrasasi asosida shakllangan bo‘lib, buning o‘ziyoq mintaqada me’morchilik an’anasiga aylanadi. Bu shakldagi binolarni barpo etish usuli O‘rta Osiyoning boshqa inshootlarida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ma’lumki, XVII asr boshlarida Shayboniy Abdullaxon II davrida erishilgan yutuqlardan kam foydalanilib, asosan Temuriylar davri me’moriy inshootlariga taqlid kuchaya borgan. Shu bilan barovarida yirik ansambllar barpo etish an’anasi qayta tiklana bordi. O‘rta Osiyo me’morchiligining go‘zal kompozitsion ko‘rinishi sanalmish Labi Hovuz ansambli bugungi kungacha ko‘pchilik tadqiqotchilarning diqqatini o‘ziga tortib kelmoqda. U bir necha tarixiy me’moriy inshootlardan tashkil topgan. Ansambl inshootlari ichida dastlab qurilgani Ko‘kaldosh madrasasi sanaladi. 1569-yilda Shayboniy hukmdor Abdullaxon tomonidan O‘rta Osiyoda yirik madrasa qurdirishga qaror qiladi. Shuning natijasida davlat amaldori Qulbobo Ko‘kaldosh qurilish ishlariga boshchilik qilgan. Qiziqarli jihati, bu Abdullaxon davrida Ko‘kaldosh qurdirgan yagona madrasa emas edi 34 . Inshoot O‘rta Osiyo madrasalari orasida eng kattasi hisoblanib, o‘z ichiga 160 ta hujrani qamrab olgan. Ammo ushbu o‘quv binosi mablag‘ va turar joyni tejash maqsadida ikkita gumbazli qilib barpo etilgan 35 Inshoot o‘z davri me’morchilik qoidalariga ko‘ra mozaika va mayolika bilan bezatilgan. Ichki qismida masjid va xujralari mavjud. Lekin bu paytda u ansamblshakliga kirmagan edi. Bugungi kunda me’moriy ansambl tarkibiga 32 Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 99. 33 O‘zbekiston tarixiy obidalaridagi bitiklar. Buxoro/ Mualliflar jamoasi. - Toshkent: Uzbekistan Today, 2016. -B. 538 34 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.-Toshkent: Sharq, 2000.- B.251. 35 Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 103. 38 xattotlik miniаtyurа sаn’аti sohasida ham bir qаtor yangiliklаr yarаtildi. Jumlаdаn XVI аsrdа Buxoroda yashab o’tgаn Najmiddin Kаvkаbiy (1531-yilda vafot etgan) musiqа ilmigа oid «Risolai musiki» bir аsаr yozadi. Musiqa haqidagi «Zamzama- yivaxdad» nomli asar Boqiyayi Namniy qalamiga mansub edi. U har xil janrdagi 12 maqom tizimining mashhur bilimdoni bo’lgan. Sulton Аli Mаshhаdiy, Mir Аli Xirаviy, Mahmud ibn Ishoqаsh Chiqobiy vа boshqalаr xusnixаt bobidа tengsiz vаmohir bo’lgаnlаr. 1586-1587 yillаrdа Dаrvish Muhammаd ibn Do’stmuhammаd Buhoriy «Xattolik sаn’аti» nаzаriyasigа oid аsаr yozgаn. Shu dаvrdа «Fаthnomа», «Tarixi Аbulhаyrxoniy», «Shayboniynomа» vа Аlisher Nаvoiyning аsаrlаrigа yuqori bаdiiy did vа bo’yoqlаrdа miniаtyurаlаr vа surаtlаr solingаn. Rаssomchilik sohasida Jаloliddin Yusuf, sаroy rаssomi Keldi Muhammаd vа boshqalаr bаrаkаli ijod qilgаnlаr. Shayboniylаr vа Ashtarxoniylаr dаvlаtlаri turkiy vа fors-tojik xalqlаrining qurаmа ittifoqidаn tashkil topgаn edi. Shu boisdаn turmushdа ham, аdаbiyotdа ham o’zbek vа tojik tillаri keng qo’llаnib kelingаn. Bu hududlarda yashovchi xalqlаr ikki tildа bemаlol o’zаro muloqotdа bo’lgаnlаr, qudа-аndаchilik qilgаnlаr. Аn’аnаgа ko’rа esа fаndа, аdаbiyotdа vа mаktаbdа tojik vа аrаb tillаrining nufuzi sаqlаnаr, idorа ishlаridа tojik tilini qo’llаsh dаvom etаrdi. Temuriylаr dаvridаn e’tiborаn tojik tili bilаn bir qаtordа o’z аsаrlаrini turk-o’zbek tilidа yozаdigаn olimlаr, shoir vа yozuvchilаr ko’pаyaverdi. XV аsrning oxiri XVIII аsrlаrdа Movаrounnаhr o’zining bаdiiy ijod bobidаgi tarixiy аn’аnаlаrini dаvom ettirdi. Bu dаvrdа bаdiiy ijodning turli jаnr vа yo’nаlishlаridа ijod qilgаn ko’plаb shoir vа yozuvchilаr yetishib chiqdilаr 22 . Ulаr o’z ijod durdonаlаri bilаn jahon fаni vа mаdаniyati xаzinаsigа munosib hissa qo’shdilаr. Xalq og’zаki ijodiga to’xtalib o’tadigan bo’lsak, Shayboniylаr vа Ashtarxoniylаr zаmonidа xalq og’zаki ijodi ham keng rivoj topadi. I X-X а srlarda yaratilgan « А lpomish» dostonining og’zaki epik ananalari bu davrda keng tarqaladi. « А lpomish»- v а t а np а rv а rlik, q а hr а monlik sevgi v а do’stlik rostgo’ylik v а to’g’rilik haqidagi dostondir. Und а gi demokratik g’oyal а r v а oliyj а nob insoniy f а zil а t–ide а ll а r А lpomish, B а rchin, Qor а jon v а boshqa ijobiy q а hr а monl а rning 22 Ahmedov B. “O’zbek ulusi”. T., 1992 yil. b – 35. 29 shundaki, temuriylar davrida tarixiy kitoblar ko’plab forscha yozilgan bo’lsa, shayboniylar zamonida esa o’zbek tilida ham ta’rif etiladi 8 . Shayboniylar davrida kitobat ishlariga qo’lyozmalarni husnixat bilan ko’chirish yo’li bilan nusxani ko’paytirish, ularni voqeaband miniatyuralar bilan bezatish, chiroyli va chidamli muqovalarga jamlashga katta e tibor berilgan. Shu‟ tariqa, Alisher Navoiy homiyligida Kamoliddin Behzod va uning safdoshlari tomonidan yaratilgan Hirot rassomchilik maktabi vujudga keladi. Zotan bu davrga kelib, bu ham, o’zbeklarning bu boradagi markazi ham Hirotdan Buxoroa ko’chgan edi. Shayboniylardan Abdulazizxon va Abdullaxon IIning kutubxonalari o’sha zamon musulmon Sharqidagi eng yirik kitob xazinalaridan edi. Shayboniylar davrida ham temuriylar zamonidagi yuksalishning ruhi so’nmagan edi. Nafaqat poytaxt shaharlar bo’lmish Samarqand va Buxoroda, balki shular bilan bir qatorda mamlakatning barcha viloyatlarida xalqning bunyodkorlik ishlari davom etar, barcha viloyatlarimizda ham bizkim o’zbeklar bag’ridan etishib chiqqan iste’dodli olimlar, shoirlar, tarixchilar, ulamolar, san atkorlar va shu kabi ‟ madaniyat, ilm – fan, adabiyot va san’at ahli samarali va barakali faoliyat ko’rsatar edilar. Chunki bizkim o’zbeklarning birlashgan va markazlariga o’z milliy davlati dovrug’i etti iqlimga etgan Buxoroi sharifday poytaxti bor edi, Qoraxoniylar saltanatidan so’ng, ya’ni 1212-yildan keyin oradan uch yarim asr o’tgach, Buxoro poytaxtlik maqomiga erishgan edi. Musulmon sharqidagi an’anaviy udumga ko’ra sulolaga asos solgan shaxs sulolaboshi nomi bilan atashuvchi Shayboniylar davlati ibtidodidan eng qadim zamonlardan Turon deb milodiy 539-yildan ham Turon, ham Turkiston deb nomlanib kelayotgan mamlakatimizga angi nom berdi: O’zbekiston deb atala boshladi. Shayboniylarning tarixiy xizmatlaridan biri, aytish mumkinki, qaytarilmas xizmatlaridan biri shuki, Turkiston deganda barcha turkiy xalqlarga ma’lum darajada o’ziga xos belgi va xislatlri, turmush tarsi va boshqa shu kabilar bilan farqlanuvchi, xullas o’z milliy qiyofasiga ega, bizkim o’zbeklarning mamlakati tushuniladigan bo’ldi. Bu chindan –da qaytarilmas va 8 Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil 13 shayxlari hamda musulmon ruhoniylarining boshqa e’tiborli va qudratli vakillarining himoyasi va qo’llab-quvvatlashiga sazovor bo’ladi. Abdulla Ilono’tdi yaqinidagi jangda Baroqxonning o’g’li Bobosulton va uning ittifoqchisi Toshkent hokimi Darveshxonning birlashgan kuchlarini tor-mor keltiradi. Abdulla uchun Buxoroga yo’l ochiq edi. U Qarshi, Chorjo’yni egallab, sulton Burhonni mag’lubiyatga uchratib Buxoroga tantanavor kirib boradi. Buxoroni zabt etadi. Buxoro Abdullaxon zamonida siyosiy hokimiyat markaziga aylanadi. Markazi Buxoro bo’lgan davlat Buxoro xonligi deb atala boshlanadi 18 . Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta hurmat bilan qaraydi va yoshi ulug’ bo’lgan o’z amakisini, so’ng otasini xon deb e’lon qiladi. Amalda Abdullaning o’zi ularning nomidan hokimiyatni idora etardi. Otasi Iskandarxon 1561-yili xon deb e’lon qilinadi. U 1582-yil vafotiga qadar xonlik taxtida o’tiradi. Otasi vafotidan so’ng 1583-yil Abdullaxon II o’zini rasman xon deb e’lon qiladi. Abdullaxon (1557- 1598) hukmron bo’lgan davrda Movarounnahrda kuchli markazlashgan davlatga asos soldi. Uning butun hukmronlik yillari urush va jang-u jadallar bilan o’tdi. 1557-yilda Shahrisabzni, 1569-yilda Samarqandni egalladi. 1558-1572-yillarda o’rtada tanaffuslar bilan Badaxshon uchun jang qiladi, Balx va Hisorni qo’lga kiritdi. 1582-yilda Toshkent, Sayram, Turkiston, Farg’ona, 1583- yilda Xuroson, 1595-yilda esa Xorazm taslim etiladi. Abdullaxon II Amir Temurdan so’ng Movarounnahrda nisbatan qat’iy siyosat yurgiza olgan yagona va so’nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini tiklash maqsadida Qozog’istonning hozirgi Qarag’anda viloyati g’arbidagi, Sariqsuv daryosining Shimolida joylashgan Ulug’toqqa yetib borgach, tog’ tepasidagi bir minorada bitilgan quyidagi so’zlarga ko’zi tushadi: “Tarix yetti yuz to’qson uchinda qo’y yili, yozning ora oyi, Turonning sultoni Temurbek ikki yuz ming cherik bila To’xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo’lsun deb bu minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat qilg’ay. Bizni duo bilan yod qilg’ay”. Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur To’xtamishxonga qarshi lashkar tortgan kezi shu tog’ ustiga chiqib, so’ng bu yerda 18 Ahmedov B. “O’zbek ulusi”. T., 1992 yil. b – 54. 24 kiruvchi yana bir inshoot Nodir Devonbegi xonaqosi sanaladi. Xonaqohlar kamdan kam holatlarda markaziy ansambllarning tarkibiy qismi sanalgan 36 . Asosiy hollarda ular, davlatning boy amaldorlari va shayxlarning muridlari tomonidan bunyod etilgan. Mazkur inshootning ichki qismi kvadrat ko‘rinishidagi zal shakliga ega, uning yuqorisi gumbaz bilan qoplangan. Binoning tashqi tomonidan hujralar taqab qurilganligiga guvoh bo‘lamiz. Asosiy peshtoq mozaika bilan bezatilgan bo‘lib, arab yozuvidagi yozuvlar tasviri mavjud. Inshootning yon tomoni esa guldasta- mezanalar bilan bezatilgan. Ashtarxoniylar hukmronligi davriga kelib, hovuz atrofida binolar qurilishi bilan Labi Hovuz me’moriy ansambliga aylana bordi 37 . Garchi qurilayotgan inshootlar kam bo‘lsa-da, ammo binolarning mahobati bilan avvalgilariga raqobatdosh bo‘lgan. Ma’lumki bu paytda Ko‘kaldosh madrasasi qurib bo‘lingan edi. Qiziqarli jihati bu me’moriy inshootlarning birortasi ham hukmdor nomi bilan atalmasligi bilan alohida ajralib turadi. Vazir nomi bilan bog‘liq bo‘lgan yana bir inshoot Nodir Devonbegi madrasasidir. Aslida karvonsaroy vazifasida qurilgan inshootning boshqa madrasalardan farqli jihati miyonsaroyning mavjud emasligida. Bundan tashqari, asli boshqa maqsadda barpo etilgan madrasada dars xonalar, masjid, xos ayvonlar mavjud emas. Aslida yuqorida sanalganlarning hammasi o‘quv binolari uchun xarakterli sanalgan. Bino 1622-1623-yillar oralig‘ida barpo etilgan. E’tiborli tomoni shundaki, Nodir Devonbegi madrasasi peshtoqidagi quyoshga tomon uchayotgan qush tasviri berilganligi 1437-yilda Ulug‘bek uchun tayyorlangan jadvalda keltirilgan burjlarning berilganligi bilan izohlanadi 38 . Ayrim manbalarda bunday tarzda ifodalanish ikki xil talqin qilinadi va ikkalasi ham islom dini kirib kelishidan oldingi mazmunni, ya’ni munajjimlikni ifodalaydi 39 . Madrasa hovuzning sharqiy tomonida joylashgan bo‘lib, xonaqo bilan birgalikda qo‘sh uslubni eslatadi. Madrasaga aylantirilgan karvonsaroyning tarhidan shuni bilish 36 Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 102. 37 История Бухары. Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.- Б. 119. 38 Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. - Москва: Искусство, 1982. – Б. 148. 39 Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 106. 39 KURS ISHI MAVZU: Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida madaniyat va adabiyot. 1
Купить