She'rni talafuz qilish uslubiyoti - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	29000UZS
Hajmi	37.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

13 Sotish

She'rni talafuz qilish uslubiyoti

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI
“She’rni talafuz qilish uslubiyoti” mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Ibrohimova Muhlisa
Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna
______________
(imzo)
Toshkent-2024

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
ASOSIY QISM ................................................................................................... 5
1. She’rni tahlil qilish uslubiyoti..................................................................
2. She’riy matnlar ustida ishlash…………………………………………..... 5
8
3. O‘qish darsliklarida epik she’rlarning tutgan o‘rni...……………………..
4. Hikoyani o’qish metodikasi........................................................................ 14
17
XULOSA…………...…………………………………………………………... 20
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 21
2

She’rni talafuz qilish uslubiyoti
Reja:
1. She’rni tahlil qilish uslubiyoti
2. She’riy matnlar ustida ishlash
3. O‘qish darsliklarida epik she’rlarning tutgan o‘rni
4. Hikoyani o’qish metodikasi
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiya jarayonlarini
tashkil etish va uni bosqichma-bosqich yuqori samaralarga erishish borasida katta
yutuqlar qo‘lga kiritilmoqda. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’lim sohasini,
ta’lim-tarbiya jarayonlarini sifat jihatdan yuqori pog‘onaga ko‘tarish
jamiyatimizning ustivor sohalaridan biri sifatida e’tirof etib, ta’lim maskanlarini
yangilab, jahon standartlariga javob beradigan qilib qurib va jihozlab o‘quvchi
yoshlarning bilim olishlari uchun katta imkoniyatlar yaratayotgani yoshlar
kelajakning yaratuvchilari ekanini e’tirof etganligidan dalolatdir. Modomiki, qaysi
bir jamiyat kelajakning muqaddas marralariga ishonch bilan odim tashlab borar
ekan, ta’lim va tarbiyaga, yoshlarning kamolotiga e’tibor berishi tabiiy va
qonuniydir.
Bu jahatdan har bir yosh, har bir yigit-qiz, har bir iste’dod egasi alohida
diqqat va e’tiborga molikdir. Bu birinchi navbatda mamlakatimizning intellektual
salohiyatini saqlab qolish va rivojlantirish, uning ma’naviy kamolotini ta’minlash
bilan aloqador.
Ta’lim-tarbiya jarayonlarini maqsadga muvofiq tarzda yo‘lga qo‘yish,
yaratilgan shart-sharoitlardan samarali foydalanib, yuqori bilimli o‘quvchi
yoshlarni tarbiyalash va ularni hayotga tayyorlash biz o‘qituvchi kadrlarning
mas`uliyatli vazifamizdir. Yoshlarga ta’lim-tarbiya berish barcha predmetlar kabi
o‘qish darslarida ham amalga oshiriladi.
Albatta, sinfda o‘qish predmeti uzviylik va uzluksizlikni ta’minlashda asosiy
tayanch predmet sanaladi har qanday tarbiyada, hatto yuksak rivojlangan
demokratik tarbiya tizimida ham ozmi-ko‘pmi bajarilishi shart bo‘lgan holatlar
mavjud. Masalan, bolani go‘dakligidan yuz-qo‘lini yuvishga o‘rgatmasangiz, kerak
bo‘lsa majbur qilmasangiz, yuviqsiz holda dasturxon atrofiga o‘tirishi unga odat
bo‘lib qoladi. Xalqimizga azaldan xos bo‘lgan sharm-hayo, andisha, ota-onaga
hurmat, kattalarga izzat-ehtirom, kichiklarga shafqat kabi olijanob fazilatlar ham
o‘z-o‘zidan shakllanib qolmaydi.
4

ASOSIY QISM
1.She’rni talafuz qilish us l ubiyoti
She’r ohang jihatidan ma’lum bir tartibga solingan, his-tuyg’u ifodasi
sifatida vujudga kelgan hayajonli ritmik nutqdir. She’riy nutqni ohang jihatidan
ma’lum bir tartibga solish vositalari ritm (bir-biriga monand kichik bo’laklarning
izchil va bir me’yorda takrorlanib kelishi) va qofiya (misralarning oxirida
keladigan ohangdosh so’zlar) hisoblanadi 1
.
She’rni o’qiganda kichik yoshdagi o’quvchilar tabiat va jamiyat voqea-
hodisalarining poetik tasviridan hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega.
Boshlang’ich sinflarda she’r tarzida yozilgan hikoyalar, ertaklar, ya’ni she’riy
asarlar va lirik she’rlar o’qitiladi.
She’riy hikoya, she’riy ertaklarda syujet, ya’ni voqealar tizimi va uning
rivoji xarakterlidir. Lirik she’r “biror hayotiy voqea-hodisa ta’sirida insonda
tug’ilgan ruhiy kechinma, fikr va tuyg’ular orqali turmushni aks ettiradi”. Lirik
she’rning xususiyati “kishining his-tuyg’uga to’la hayajonli nutqini ta’sirliroq
ifodalashda qo’l keladi” 2
.
She’rni o’qish darslarida asosiy ish turi ifodali o’qish hisoblanadi. O’quvchi
she’rning asosiy mazmunini tushunsagina, uni ifodali o’qiy oladi.
She’riy hikoyani tahlil qilishda, asosan, hikoya, ertak, masalni tahlil qilishda
qo’llangan ish turlaridan foydalanish mumkin.
Lirik she’rni o’qish va tahlil qilish o’qituvchidan katta mahorat talab qiladi.
Holbuki, ko’p hollarda she’rga oddiy matn nuqtai nazaridan yondashiladi. Bunday
holda she’riy san’at hissiyot bilan bog’liq ekanligi unutiladi, she’r ma’nosining
satrlar, so’zlar zaminida yashirin berilishi anglab yetilmaydi. Buning oqibatida
o’quvchilar she’rdagi obrazlilikning mag’zini chaqa olmaydilar. Vaholanki, har
qanday asar zaminidagi yashirin ma’noni o’qish mehnattalab ishdir. Busiz hatto
adabiy ta’limning maqsadi ham amalga oshmaydi.
1
Ҳомидий Ҳ. ва бошқ. Адабиётшунослик терминлари луғати. - Т.: Ўқитувчи, 1967. 92 –б.
2
Ўша асар, 93 - бет
5

She’riy ohangni his qilmaslik, matn so’zlarini to’la tushunib yetmaslik she’r
yodlashni zerikarli mashg’ulotga aylantiradi.
Boshlang’ich sinflarda ko’rgazmali ta’limning asosiy shakli she’rni ifodali
o’qish hisoblanadi. Lirik she’rni ham o’quvchilar hayajon bilan yaxlit idrok
etishlariga erishish muhim. Shuning uchun she’r birinchi marta o’qilganda, hech
qanday tushuntirish berilmaydi. She’r o’quvchilarga qanday ta’sir qilganini
hisobga olish, bilish zarur. O’qituvchi she’rni shunday ifodali o’qishi kerakki,
bolalar uning asosiy mazmunini anglasinlar, ularga jonli so’z kuchliroq ta’sir etsin.
So’ngra she’rni mustaqil o’qish topshiriladi. O’qish oddiy bo’lishi kerak.
O’qiyotganda tabiiy zavq-shavq, shodlik, xursandlik, qahr-g’azab hissini qichqiriq
ovoz bilan soxta ifodalashga yo’l qo’ymaslik zarur. Bolalar she’rni o’qiganda,
she’riy satrga rioya qilishlari kerak, bu jarayonda ularning she’r ritmini
buzmasliklariga erishish kerak.
“Qish” (Tursunboy Adashboev) she’rining hajmi unchalik katta emas.
Lekin u qishda hayvonlar hayotida ro’y beradigan o’zgarishlarni bilib olishga
yaqindan yordam beradi. Bu she’rni o’qishdan oldin ham o’quvchilar bilan savol-
javoblar o’tkaziladi. O’quvchilar barglari to’kilib, sovuqda qor bosib turgan
daraxtlarni ko’rar ekan, shu holatni ifodalagan “qor ko’rpasiga o’rangan
yalang’och daraxt” yoki “sovuqda mudrayotgan daraxt” kabi iboralarni topishga
harakat qiladi, bu esa o’quvchilarning lug’at boyligining oshishiga xizmat qiladi.
S h e’r matni ham savollar asosida tahlil qilinadi. Ammo, she’r mazmuni
haqida o’quvchilarga ko’p savol berish tavsiya etilmaydi. O’quvchilar she’rning
asosiy mazmunini tushunganliklariga ishonch hosil qilishning o’zi kifoya. Shuni
ham aytish kerakki, bolalar hayoti, ularning o’ziga xos fikrlari, his-tuyg’ulari,
qiziqishlarini ifodalovchi, shuningdek, zamonamiz qahramonlari, o’zbek xalqi,
Vatan himoyasi, xalqimizning qahramonona ishlari haqidagi she’rlar mazmunini
to’liqroq tahlil qilish talab etiladi. Bunday she’rlarni o’qishga maxsus
tayyorlaniladi: she’r mazmuniga asos bo’lgan tarixiy voqea haqida qisqacha
so’zlab beriladi yoki suhbat o’tkaziladi.
6

Boshlang’ich sinflarda o’rganiladigan ko’pgina she’rlarni tahlil qilib, ifodali
o’qish mashq qilingach, ifodali yod aytib berish vazifasi topshiriladi.
She’riy nutq yengil yodlab olinadi, bolada estetik his-tuyg’u uyg’otadi.
Kichik yoshdagi o’quvchilar saviyasiga mos bolalarbop ravshan til bilan yozilgan
sodda ritmli jarangdor she’rlarni bolalar tez va oson yodlab oladilar.
Kichik yoshdagi o’quvchilarga she’rni qanday yodlash kerakligi o’rgatiladi.
Buning uchun o’qituvchi o’quvchilar bilan she’rni teng satrli bir necha qismga
bo’ladi. O’quvchilarga har bir satr oxirida pauza (to’xtam) qilish, buning uchun
satr oxirida tinish belgisi bo’lishi shart emasligi, ritmik to’xtamda ovozni
nuqtadagi kabi pasaytirmaslik lozimligi, bu tugallanmagan fikrni davom ettirishga
imkon berishi tushuntiriladi va bo’lingan qismlar navbati bilan yodlatiladi.
Epik (voqeiy) she’rlar yoki she’riy usuldagi adabiy ertaklar kishilar hayotida
yuz bergan yoki yuz berishi mumkin bo’lgan biror voqeani umumlashtirgan holda
ifodalash bilan hikoyalarga o’xshaydi. Voqealarni ifoda etuvchi vositalarning
ohang jihatdan tartibga solinishi, kichik bo’laklarning izchil va bir me’yorda
takrorlanishi, misralarda ohangdosh so’zlarning qo’llanishi bilan she’riy nutq
sanaladi. S h u sababli bunday asarlarni o’rganishda she’r va hikoya ustida ishlash
metodikasidan foydalaniladi.
Epik she’rlarni o’qishga o’quvchilar alohida tayyorlanadi, ularda ifoda
etilgan voqealar yuz bergan davr haqida tasavvur hosil qilinadi. Bunday
she’rlarning mazmuni qay darajada o’zlashtirilganligiga ham alohida e’tibor
qaratilishi lozim. Bunda ta’limiy vositalar-rasmlardan foydalanish yaxshi samara
beradi. Asar matni ustida ishlashda uni qismlarga bo’lish, har bir qismdagi asosiy
fikrni aniqlash, reja tuzish va qayta hikoyalash, qahramonlarga tavsif berish va
tarbiyaviy xulosalar chiqarish kabi tahliliy ishlar amalga oshiriladi.
Epik she’rlarning nasriy asarlar kabi tuguni, kulьminatsion nuqtasi, yechimi
mavjud bo’ladi. Shu sababli asar mazmuni savol-topshiriqlar orqali tahlil qilinadi.
Savol-topshiriqlar o’quvchilar tomonidan ham tuzilishi mumkin.
7

Bunday she’rlarni tahlil qilish asar voqealari jarayonida qahramon
holatlarini o’quvchi ko’z oldida yaqqol gavdalantirish imkonini beradi. Bunda
ayrim epizodlarga rasmlar ham chizdirish mumkin.
Epik she’rlarning badiiy til vositalari ma’nolarini ochish, ohangdosh
so’zlarni aniqlash, band va misralar, bo’g’inlar sonini belgilash, ifodali o’qish,
ayrim epizodlarni yod oldirish kabi ish turlari qo’llansa, maqsadga muvofiq
bo’ladi.
2. She’riy matnlar ustida ishlash.
She’rni o‘qish darslarida asosiy ish turi ifodali o‘qish hisoblanadi.O‘quvchi
she’rning asosiy mazmunini tushunsagina, uni ifodali o‘qiy oladi.
She’riy hikoyani tahlil qilishda, asosan, hikoya, ertak, masalni tahlil qilishda
qo‘llangan ish turlaridan foydalanish mumkin. Lirik she’rni o‘qish va tahlil
qilishda she’riy san’at hissiyot bilan bog‘liq ekanligi unutiladi, she’r ma’nosining
satrlar, so‘zlar zaminida yashirin berilishi anglab yetilmaydi. Buning oqibatida
o‘quvchilar she’rdagi obrazlilikning mag‘zini chaqa olmaydilar. Vaholanki, har
qanday asar zaminidagi yashirin ma’noni uqish mehnattalab ishdir.
Busiz hatto adabiy ta’limning maqsadi ham amalga oshmaydi. She’riy
ohangni his qilmaslik, matn so‘zlarini to‘la tushunib yetmaslik she’r yodlashni
qiyinlashtiradi. Ma’nosi anglanmagan matnni yodlash oson bo‘lmaydi. Matndagi
so‘zlar, iboralar o‘quvchilarga izohlab tushuntirilmasa, ta’limdan ko‘zlangan
maqsadga erishib bo‘lmaydi. 4-sinfda Q. Hikmatning “Qish to‘zg‘itar momiq par”
she’rini o‘rganishda albatta tabiat manzaralarini izohlash talab etiladi. She’rni
o‘qishdan oldin unda tasvirlangan yil fasllari haqida suhbat o‘tkaziladi yoki she’r
mazmunini tushunish uchun o‘quvchilar bilishi lozim bo‘lgan voqealarni
o‘qituvchi qisqa qilib aytib beradi.
Boshlang‘ich sinflarda ko‘rgazmali ta’limning asosiy shakli she’rni ifodali
o‘qish hisoblanadi. Lirik she’rni ham o‘quvchilar hayajon bilan yaxlit idrok
etishlariga erishish muhim. Shuning uchun she’r birinchi marta o‘qilganda, hech
8

qanday tushuntirish berilmaydi. She’r o‘quvchilarga qanday ta’sir qilganini
hisobga olish zarur. O‘qituvchi she’rni ifodali o‘qib beradi, so‘ngra o‘quvchilarga
she’rni mustaqil o‘qishga topshiradi. O‘qish oddiy bo‘lishi kerak. O‘qiyotganda
tabiiy zavq-shavq, shodlik, xursandlik, qahr-g‘azab hissini qichqiriq ovoz bilan
soxta ifodalashga yo‘l qo‘ymaslik zarur.Bolalar she’rni o‘qiganda, she’riy satrga
rioya qilishlari kerak.
“Qish” (Tursunboy Adashboev) she’rining hajmi unchalik katta emas. Lekin
u qishda hayvonlar hayotida ro‘y beradigan o‘zgarishlarni bilib olishga yaqindan
yordam beradi. Bu she’rni o‘qishdan oldin ham o‘quvchilar bilan savol-javoblar
o‘tkaziladi.
O‘quvchilar diqqati hayvonlarning qishdagi hayotiga qaratiladi. Masalan,
qishda yovvoyi quyonlarning rangi o‘zgarib, qorda o‘zini dushmandan himoya
qiladigan oq rangga kirishi, ayiqning o‘siq yunglari sovuqda yashashga qo‘l kelishi
to‘g‘risida tushuncha beriladi. She’r matni bilan tanishishdan oldin xattaxtaga
“ayoz”, “quyruq”, “so‘qmoq”, “piyma”, “po‘stin” “pahmoq” so‘zlari yozilib,
ma’nosi izohlanadi. She’rni navbat bilan o‘quvchilarga to‘rt-besh marta
o‘qitilganidan keyin uning mazmuni yuzasidan savol-javob o‘tkaziladi. Qishda qor
bosgan dalalarni, tomlarni, daraxtlarni, odamlarning va qushlarning qishdagi
hayotini kuzatish o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi va nutqining ifodali,
sermazmun bo‘lishi uchun boy material beradi.
O‘quvchilar barglari to‘kilib, sovuqda qor bosib turgan daraxtlarni ko‘rar
ekan, shu holatni ifodalagan “qor ko‘rpasiga o‘rangan yalang‘och daraxt” yoki
“sovuqda mudrayotgan daraxt” kabi iboralarni topishga harakat qiladi, bu esa
o‘quvchilarning lug‘at boyligining oshishiga xizmat qiladi.
She’r matni ham savollar asosida tahlil qilinadi. Ammo, she’r mazmuni haqida
o‘quvchilarga ko‘p savol berish tavsiya etilmaydi. Boshlang‘ich sinflarda
o‘rganiladigan ko‘pgina she’rlarni tahlil qilib, ifodali o‘qish mashq qilingach,
ifodali yod aytib berish vazifasi topshiriladi.
Kichik yoshdagi o‘quvchilarga she’rni qanday yodlash kerakligi o‘rgatiladi.
Epik (voqeiy) she’rlar yoki she’riy usuldagi adabiy ertaklar kishilar hayotida yuz
9

bergan yoki yuz berishi mumkin bo‘lgan biror voqeani umumlashtirgan holda
ifodalash bilan hikoyalarga o‘xshaydi.
Voqealarni ifoda etuvchi vositalarning ohang jihatdan tartibga solinishi,
kichik bo‘laklarning izchil va bir me’yorda takrorlanishi, misralarda ohangdosh
so‘zlarning qo‘llanishi bilan she’riy nutq sanaladi. Shu sababli bunday asarlarni
o‘rganishda she’r va hikoya ustida ishlash metodikasidan foydalaniladi.
She’rni izohli o‘qish darsining tuzilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin:
1) she’r mazmunini yaxlit idrok etish uchun uni ifodali o‘qib berish (birinchi
sintez);
2) she’rda tasvirlangan payt, hodisa haqida suhbat (analiz);
3) she’rni ifodali o‘qishni mashq qilish (ikkinchi sintez);
4) she’rni yod aytib berishga tayyorlanish.
5) epik (voqeiy) she’rlar ustida ishlash.
Lirik she’rni o‘qish darsi namunasini keltiramiz:
Mavzu: Bahor uyg‘onish fasli.
O‘quv materiali . Bahor (Qudrat Hikmat).
Darsning maqsadi:
1 O‘quvchilarning bahor faslida tabiatda, hayvonot va qushlar hayotida
bo‘ladigan o‘zgarishlar haqidagi bilimlarini boyitish.
2 Bahor faslida tabiatni kuzatishga, undagi o‘zgarishlarni payqab olishga
o‘rgatish.
3 Tabiatni sevish, asrash, uning gullab-yashnashi uchun hissa qo‘shishga
yo‘llash.
4 O‘quvchilar nutqini yangi so‘zlar bilan boyitish.
Dars turi: yangi bilim beruvchi, she’r o‘qish darsi.
Dars shakli: noanoanaviy dars.
Dars metodi: kichik guruhlar bilan ishlash, mustaqil ish metodi, suhbat
metodi, tarmoqlash metodi.
Darsning jihozi: korton qog‘oz, rangli flomaster, gul, qushlar rasmi, tabiiy
hodisalar tasviri.
10

DARSNING BORIS H I:
Tashkiliy qism . Sinf o‘quvchilari 4 guruhga ajratiladi.
I. Daovat bosqichi.
Maqsad: o‘quvchilarning bahor fasli, undagi hayot haqidagi tushunchalarini
aniqlash, yangi mavzuni o‘rganishga tayyorlash va qiziqish uyg‘otish.
Metod: mustaqil ish metodi.
1 O‘quvchilar guruhiga o‘tilgan mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar
yozilgan kartochka solingan konvertlar beriladi.
Savol-topshiriqlar:
1-guruh uchun: − Bahor fasli haqida qaysi asarni o‘qib keldingiz? Unda
tabiatdagi ob-havo o‘zgarishlari qanday tasvirlangan?
So‘zlab bering.
− “Nasim”, “firdavs” so‘zining maonosini izohlab bering.
− «Bahor taorifida» matnining 1-qismini ifodali o‘qib bering.
2-guruh uchun: − «Bahor ta’rifida» asarida yerning yuza qismidagi, dov-
daraxtlardagi o‘zgarishlar qanday tasvirlanadi? So‘zlab bering.
− “Chin” so‘zining maonosini izohlab bering.
− Asarning 2-qismini ifodali o‘qib bering.
3-guruh uchun: − Qushlar hayoti qanday tasvirlanadi? Shularni so‘zlab
bering.
− Kaklik, oqqush, o‘rdak kabi qushlarni rasmlar ichidan tanlab ko‘rsating.
− Asarning 3-qismini ifodali o‘qib bering.
4-guruh uchun: − Hayvonlar harakati qanday tasvirlangan? Shu o‘rinni
hikoya qilib bering.
− Jayronning rasmiga qarab, uning tashqi ko‘rinishini tasvirlang.
− Asarning 4-qismini ifodali o‘qib bering.
O‘quvchilar to‘plagan ballar eolon qilinadi.
2 . Badiiy til vositalari ustida ishlash.
11

O‘qituvchi: − Bugun darsda daraxtdagi olmalardan uzishga ruxsat beraman.
Faqat uning orqasiga yozilgan savol-topshiriqni bajarsangiz, olma sizniki bo‘ladi
va uni o‘z savatchangizga solasiz.
Har bir guruhdan o‘quvchilar navbat bilan chiqib olmalardan oladi va shu
vaqtning o‘zidayoq savollarga javob beradi.
Savol-topshiriqlardan namunalar:
− O‘qing. Qanday badiiy vosita qo‘llanganini ayting.
“Uyquga kirgan daraxtlar yana yashil to‘n kiydi, oq, sariq, ko‘k, qizil rangli
yoping‘ichlar bilan bezandi”.
− O‘qing. Qanday badiiy vositalar qo‘llanganini ayting.
“Bo‘z yer yuziga yashil parda tortdi, go‘yo Xitoy karvoni Chin hariri ipak
matolarini har tomonga yoydi”.
− O‘qing. Qanday badiiy vosita qo‘llanganini ayting.
“Qora qarg‘a tumshug‘ini ko‘pirtirib qag‘illaydi, uning ovozi tantiq qizning
ovozi kabi yoqimsizdir”.
− O‘qing. Qanday badiiy vosita qo‘llanganini ayting.
“Mag‘rur turnalar ko‘kda ovozini baralla yangratmoqda, tizilgan tuya
karvonidek uchmoqda”.
Guruhlar bali e ’ lon qilinadi.
3 . Matnni topshiriqlar asosida o‘qitish.
− «Bahor ta’rifida» matnini o‘qing. Undan ko‘chma ma’noda qo‘llangan
so‘zlarni toping (Bahor nafasi, firdavs yeli, o‘z hukmiga, harir yoping‘ich, har
tomonga yoydi, kaklik kulmoqda, gullar yuz ochib, qah-qah urib kulmoqda kabi).
Guruhlarning bali e ’ lon qilinadi.
4 . Bahor fasli haqida o‘quvchilar tushunchasini aniqlash.
− Bahor fasliga xos xususiyatlarning tarmoqlash usulida ifodalang, uni
doskaga iling va izohlab bering.
− «Bahor» she’ri muallifi Qudrat Hikmat haqida nimalar bilasiz?
Og‘zaki gapirib berishga tayyorlaning. Shoirning qaysi she’rlarini yod
bilasiz? (O‘quvchilar «Qish to‘zg‘itar momiq par» she’rini aytishadi)
12

O‘qituvchi hikoyasi:
Q. Hikmat bolalar uchun she’rlar yozgan. Shuning uchun bolalar shoiri deb
aytishadi. U Toshkentda tug‘ilgan. Pedagogika oliygohida o‘qigan. U atigi 43 yil
yashagan. Lekin bolalar uchun ko‘plab she’riy to‘plamlarni yaratgan. Uning
«Mening Vatanim», «Baxtli bolalar», «Uch o‘rtoqning sovg‘asi», «Soatjonning
soati», «O‘g‘lim bilan suhbat» to‘plamlari bor.
Guruhlarning bali e ’ lon qilinadi.
II. Anglash bosqichi.
Maqsad: «Bahor» asari orqali o‘quvchilarning bahor tabiati, qushlarning
harakati haqidagi bilimlarini boyitish, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini
takomillashtirish.
O‘quvchilar nutqiga “mayin shamollar”, “soyabon tollar”, “tong yellari”,
“o‘tlar tebranar”, “ko‘kni quchgan teraklar” iboralarini kiritish.
Metod. Mustaqil ish metodi.
1-topshiriq. She’rni ichingizda o‘qing. Ifodali o‘qib berishga tayyorlaning.
O‘qish uchun 1-2 daqiqa beriladi. So‘ng har bir guruhdan 4-5 o‘quvchiga
o‘qitiladi. Ular baholanib boriladi, guruhning ifodali o‘qish bo‘yicha umumiy bali
eolon qilinadi.
2-topshiriq. Darslikdagi savol-topshiriqlar ustida ishlang. Har bir guruh o‘z
ichida savol-topshiriqlarni bo‘lib olib, tayyorgarlik ko‘rsin. Tayyor o‘quvchi
joyidan turib javobini aytaveradi. Guruhlar bir- birining javobini to‘ldiradi.
III. Fikrlash bosqichi.
Maqsad: O‘quvchilarning mavzu yuzasidan olgan bilimlarini, hayotda
ko‘rgan-kuzatganlarini, eshitganlari bilan bog‘lab ifodalab berishga o‘rgatish. Dars
taassurotlarini eshitish orqali keyingi darsning vazifalarini rejalashtirib olish.
Metod. Suhbat metodi.
Savollar:
− Bugungi darsda nimalarni bilib oldingiz?
− She’rni o‘qishdan oldin bahor, uning ob-havosi, tabiat ko‘rinishi, qushlar
hayoti haqida nimalarni bilar edingiz?
13

− Bugungi darsda qanday qiyinchiliklarga duch keldingiz?
− Dars sizga yoqdimi?
− Sizningcha, darsda qaysi guruh faol ishtirok etdi?
O‘quvchilarning fikri umumlashtirilib, guruhlar to‘plagan ballar va ayrim
faol o‘quvchilarning bahosi eolon qilinadi.
Uy vazifasi: She’rni yod olish. She’r mazmuniga mos rasm chizish.
3. O‘qish darsliklarida epik she’rlarning tutgan o‘rni .
Epik she’rlarni – voqealar bayoni she’riy yo‘lda ifoda etilgan asarlarni
o‘rganishda she’r va hikoya ustida ishlash metodlaridan foydalaniladi.Epik
she’rlarni o‘qishga o‘quvchilar alohida tayyorlanadi, ularda ifoda etilgan voqealar
yuz bergan davr haqida tasavvur hosil qilinadi.
Bunday she’rlarning mazmuni qay darajada o‘zlashtirilganligiga ham
alohida e’tibor qaratilishi lozim. Bunda ta’limiy vositalar-rasmlardan foydalanish
yaxshi samara beradi. Asar matni ustida ishlashda uni qismlarga bo‘lish, har bir
qismdagi asosiy fikrni aniqlash, reja tuzish va qayta hikoyalash, qahramonlarga
tavsif berish va tarbiyaviy xulosalar chiqarish kabi tahliliy ishlar amalga oshiriladi.
Epik she’rlarning nasriy asarlar kabi tuguni, kulminatsion nuqtasi, yechimi
mavjud bo‘ladi. S h u sababli asar mazmuni savol-topshiriqlar orqali tahlil qilinadi.
Savol-topshiriqlar o‘quvchilar tomonidan ham tuzilishi mumkin. Bunday
she’rlarni tahlil qilish asar voqealari jarayonida qahramon
holatlarini o‘quvchi ko‘z oldida yaqqol gavdalantirish imkonini beradi.
Bunda ayrim epizodlarga rasmlar ham chizdirish mumkin. Epik she’rlarning
badiiy til vositalari ma’nolarini ochish, ohangdosh so‘zlarni aniqlash, band va
misralar, bo‘g‘inlar sonini belgilash, ifodali o‘qish, ayrim epizodlarni yod oldirish
kabi ish turlari qo‘llansa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. 4-sinf «O‘qish kitobi»da
«Mardlik va aql yorug‘ligi» (M. A’zam), «Har kim ekkanin o‘rar» (M.
Abdurashidxonov), «Sodda qishloqi va uning eshagi qissasi» (A. Jomiy), «Pop va
uning xizmatkori Balda haqida ertak» (A.S. Pushkin), «Bo‘rining tabib bo‘lgani
14

haqida ertak» (A. Obidjon) kabi epik she’rlar berilgan. Bu asarlar ustida ishlashda
ham yuqorida ta’kidlab o‘tilgan ish turlaridan foydalanish kerak.
Epik she’rni izohli o‘qish darsining tuzilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin:
1)epik she’r mazmunini yaxlit idrok etish uchun uni ifodali o‘qib berish
(birinchi sintez);
2) epik she’rda tasvirlangan payt, hodisa haqida tayyorlovchi suhbat
(analiz);
3) epik she’rni qismlarga bo‘lib o‘qish;
4) epik she’r matni ustida ishlash (analiz bosqichi).
5) tarbiyaviy xulosa chiqarish (sifatli sintez).
O‘quvchilarni epik she’rni ifodali o‘qishga, matni ustida ishlashga o‘rgatish,
tasvirdagi o‘xshatishlar, jonlantirishlar ustida ishlab uning ma’nosini ochib berish;
o‘quvchilarning she’rda ifoda etilgan voqealar asosida bilimini boyitish va nutqini
o‘stirish, tarbiyaviy xulosa chiqarish ishlari bosqichma-bosqich amalga oshiriladi.
Epik she’rlar o‘qilganda undagi voqealarga o‘xshash voqealar hikoyani yoki
ertakni eslatish yo‘li bilan lirik she’rlardan farqi va nasriy asarlarga o‘xshashligi
o‘rgatiladi. Masalan: “Laqma it“ she’riy ertagi o‘tilganda “Qor odam“ hikoyasi
yoki qor haqidagi afsona qisqa so‘zlab beriladi:
Qadimda osmondan un yog‘ilar ekan. Odamlar o‘z ehtiyojlariga yarashasini
olib, uylariga olib kirar ekan. Qishloqda bir ochko‘z boy unlarning o‘ziga
keragidan ham ortig‘ini qoplab o‘z uyiga tashiy boshlabdi. Hatto yer yuzini
chegaralab olibdi. O‘z yerim degan joylardagi unlarni boshqalarga bermabdi.
Shunda osmon-u qish va bulutlarning jahli chiqib, unlarni muzdek qorga aylantirib
qo‘yishibdi.
Epik hikoyalarni o‘rganish darslarini tashkil etish usullari
Mavzu. Keksalar –suyanch, yoshlar – tayanch
O‘quv materiali.Har kim ekkanini o‘rar.Munavvarqori Abdurashidxonov
Darsning maqsadi.
1 Keksalarni izzat-hurmat qilishga, ularning o‘gitiga amal qilishga o‘gatish.
2 O‘qish ko‘nikmalarini takomillashirish.
15

3 O‘quvchilar lug‘atini “xilvat, mashaqqat“ so‘zlari bilan boyitish.
4 She’riy hikoyani o‘z so‘zi bilan to‘liq qayta hikoyalashga o‘rgatish orqali
bog‘lanishli nutqini o‘stirish.
Darsning turi. Yangi bilim beruvchi, she’riy hikoya o‘qish darsi.
Darsning metodi. Suhbat, izohli o‘qish, tarmoqlash metodi.
Darsning jihozi. Xonada keksa kishi, nevara, kelin va o‘g‘il suhbati, chol va
nevara tasvirlangan mazmunli rasmlar, vatman, flamaster.
Darsning borishi.
I.O‘tilganlarni so‘rab, o‘quvchilarning bilimini, o‘qish ko‘nikmalarini
aniqlash va mustahkamlash.
I. Savol-topshiriqlar.
1 «Odamdan nima qoladi?» asarini kim yozgan?
2 Yusuf Xos Hojib haqida nimalarni bilib oldingsiz?
3 «Odamdan nima qoladi?» asarida nimalar haqida yozilgan?
4 Insonning vafotidan keyin qanday esgu qoladi?
5 Zahhok nima uchun qarg‘ishga duchor bo‘lgan? U kim bo‘lgan?
6 Faridunni nima uchun duo qiladilar? U kim bo‘lgan?
7 Qanday kishilar yaxshi degan nom oladi?
8 Saxiy odam deganda qanday kishilarni tushunasiz? Nima uchun
ularning nomi tarixda qoladi deyiladi?
9 Qanday kishilar dono bo‘ladi?
2. Tanlab o‘qish. Topshiriq. Yozuvchi bilimsiz kishini nimaga
tenglashtirgan? Shu o‘rinni topib o‘qing.
Yaxshi so‘zli kishilar haqida nima deyilgan? Shu o‘rinni topib o‘qing.
3 Lug‘at ishi. “Ezgu, ezgulik, zohhok, faridun“ kabi so‘zlarning ma’nolari
so‘raladi.
4 Yod aytish musoboqasi. O‘quvchilar yod olib kelgan misralarini ifodali
qilib aytadilar va mazmunini o‘z so‘zlari bilan gapirib beradilar.
5 Uyga berilgan test ustida ishlash. Alp Er To‘nga qanday inson? Savoliga
javob tarmoqlash usulida olinadi.
16

6.O‘quvchilarning asar yuzasidan egallagan bilimlari umumlashtiriladi va
baholanadi.
4. Hikoyani o’qish metodikasi
Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo’lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir
voqea, hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi.
«Hikoya ko’pincha kishi hayotida bo’lgan bir epizodni tasvir etadi. Uning
mazmunini ertakdagidan ortiqroq hayotiydir» 3
.
Hikoya mazmunan boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun mos janr
hisoblanadi. Kichik yoshdagi o’quvchilarni qahramonlarning xatti-harakati, tashqi
ko’rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalari haqidagi hikoyalar ko’proq qiziqtiradi.
SHuning uchun bolalarni badiiy asar turi bo’lgan hikoya bilan tanishtirish uning
syujetini tushuntirishga bog’lab olib boriladi.
Boshlang’ich sinflarda hikoyani o’qishga bag’ishlangan izohli o’qish
darslarida o’qilgan hikoya mazmunini ochish, lug’at ustida ishlash, o’qilgan
matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni
odatda savollar asosida tahlil qilinadi. So’roqlardan ikki maqsadda: hikoya
mazmunini tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-
hodisalar, xatti-harakat o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlash va umumlashtirish
uchun foydalaniladi.
Hikoyani o’qish darsida o’quvchilar tushunmaydigan so’z va iboralar
ma’nosini tushuntirish ham muhim, aks holda ular hikoya mazmunini tushuna
olmaydilar.
Hikoyani o’qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda o’quvchilar
nutqini o’stirish markaziy o’rin egallaydi. Hikoya o’qib bo’lingach, o’quvchilar
o’ylashi, o’z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak.
O’qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga
yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta’sir etganini
bilishdan iborat. SHundan keyingina hikoya syujeti, voqeaning yo’nalishini
3
Султонов И. Адабиёт назарияси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980. 245-бет
17

ochishga, personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g’oyasini
bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi.
Badiiy asarni tahlil qilishda syujetni to’liq tushuntirishga berilib ketib,
qahramonlarga tavsif berish, asar qurilishi va tilini tahlil qilish kabi ish turlari
e’tibordan chetda qolmasligi lozim.
Ertak janriga xos matnlar jozibadorligi bilan bolani o’ziga tortadi. Lekin,
hikoya janri ham hayotiyligi bilan o’ziga xos. Hikoyada voqealar tez rivojlanib
boradi. Unda inson hayoti, u bilan bog’liq hayotiy lavhalar bayon etiladi.
O’quvchilar qahramonlarning xarakteri, ulardagi xususiyatlar bilan qiziqadilar.
Masalan, 3-sinf «O’qish kitobi»dagi «Dadam qurgan dengiz» (Hakim Nazir),
«Olma» (Malik Murodov), «Ilmli ming yashar» (Nurmat Maqsudiy),
«Xazonchinak» (O’. Hoshimov), «Qo’shterak» (A. Irisov), «Mehnatkash qiz»
(Oybek) va boshqa qiziqarli hikoyalar berilgan. Ular mavzu jihatdan xilma-xil
bo’lib, qahramonlarining xarakter-xususiyatlari bilan ham farq qiladi.
Hikoya biror bir davr bilan bog’liq bo’ladi. O’quvchilar qahramonlarning
ma’naviyatiga bo’lgan qiziqishlari tufayli hayotning nurli va qorong’i tomonlari
xususida muayyan tushunchaga ega bo’la boshlaydilar. Ularda go’zallik va
nafosatga muhabbat, yovuzlikka nisbatan nafrat tuyg’usi hikoyalar bilan tanishish
va uni tahlil qilish davomida shakllanib boradi. Masalan, 3-sinfda «Jaloliddin
Manguberdi» hikoyasida CHingizxon va uning qo’shinlariga nisbatan nafrat
uyg’otilsa, Jaloliddin Manguberdining xatti-harakati orqali ona-Vatanga mehr-
muhabbat uyg’otiladi, uning taqdiri orqali o’z ajdodlaridan faxrlanish tuyg’usi
paydo bo’ladi.
Hikoya tahlili adabiy tur sifatida o’ziga xos xususiyatlari va vazifasidan kelib
chiqib ish ko’rishni taqozo etadi. Undagi har bir so’z, ibora, gap yozuvchining
fikrini ifodalashga xizmat qiladi.
Hikoya matni uning mazmunini yoki badiiy xususiyatlarini o’rganishdagina
emas, tahlilning ifodali, adabiy, shartli yoki ijodiy o’qish, muammoli usullardan
foydalanish uchun ham manba bo’lishi lozim.
18

Boshlang’ich sinflarda hikoya syujeti, kompozitsiyasi, qahramonlarini
o’rganish bo’yicha turli tahlillar matn ustida ishlash asosida olib boriladi. Bunda
o’quvchining ijodiy faolligi ortadi, ijodiy fikrlash doirasi kengayadi.
Hikoya mazmunini o’zlashtirish bo’yicha matn asosida quyidagicha ishlar
amalga oshiriladi:
1. Matn mazmuni yuzasidan o’qituvchi savollariga javob berish.
2. Hikoya matni asosidagi savol-topshiriqlarni bajarish.
3. Hikoya mazmuni yuzasidan o’quvchilarning savollar tuzishi.
4. Hikoya mazmuniga mos rasmlar chizish .
5. Hikoya matnini qismlarga bo’lish.
6. Har bir qismga sarlavha topish.
7. Hikoyaga reja tuzish.
8. Reja asosida qayta hikoyalash (to’liq, qisqartirib va ijodiy qayta
hikoyalash).
9. Reja asosida bayon yozish.
Tahlilda o’qilayotgan hikoya matnining tushunarliligi hal qiluvchi ahamiyatga
ega. Tushunarlilik deganda yozuvchi yaratgan badiiy olamning o’ziga xosligi,
obrazli tasvirning o’quvchi hayotiy tajribasi, bilim darajasiga muvofiqligi nazarda
tutiladi.
Hikoyani o’rganishda savollarni, odatda, o’qituvchi beradi, ammo asar
mazmuni, qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o’quvchilarga
ham savol tuzdirish juda foydali.
19

XULOSA.
She’rni talaffuz qilish uslubiyoti — she’rni o‘qish va tinglash jarayonida
uning ma’no, hissiyot va estetik jihatlarini to‘g‘ri ifodalashni ta’minlaydigan
usullar to‘plamidir. Bu mavzu quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi:
1. Intonatsiya: She’rni o‘qish jarayonida intonatsiya muhim rol o‘ynaydi. U
so‘zlarning hissiy yukini va ma’nosini ochish uchun xizmat qiladi. Intonatsiya
yordamida she’rning kayfiyati va muhim nuqtalari ta’kidlanadi.
2. Tempor: O‘qish tezligi she’rning ahamiyatiga qarab o‘zgartirilishi kerak.
Tezlik, she’rning ruhini yoki mazmunini aks ettirishda muhimdir. Ba’zi joylarda
sekin o‘qish, boshqalarda esa tezroq o‘qish talab etilishi mumkin.
3.Emotsiyalar: She’rda ifodalangan hissiyotlarni to‘g‘ri aks ettirish,
tinglovchilarni qamrab olishda muhim ahamiyatga ega. O‘qishda hissiyotlar,
kuchli va zaif tonlar, shuningdek, pauzalar yordamida ifodalanadi.
4. Pauzalar: O‘qish jarayonida to‘g‘ri pauzalar qo‘yish, she’rning ma’nosini
tushunishga yordam beradi. Bu, tinglovchiga o‘qilgan so‘zlarni qabul qilish va
ularga fikr bildirish imkonini beradi.
5. Aksent: Aksent (ta’kid) yordamida muayyan so‘zlar yoki iboralar ajratilib,
ular orqali she’rning asosiy g‘oyasi va hissiyoti ifodalanadi. Bu, o‘qishning rang-
barangligini oshiradi.
She’rni talaffuz qilish uslubiyoti, shuningdek, ijodiy yondashuv va individual
uslubni rivojlantirishga imkon beradi. O‘qishda bu jihatlarni inobatga olish, she’rni
yanada chuqurroq va ta’sirchan ifodalashga yordam beradi.
20

FOYDALANILGA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Umumiy o‘rta ta‘limning davlat ta‘lim standartlari va o‘quv dasturi //
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta‘limi vazirligining axborotnomasi, 7maxsus son.
- T.: S h arq, 1999.
2. Boshlang‘ich ta‘lim bo‘yicha yangi tahrirdagi davlat ta‘lim standarti //
Boshl. ta‘l. jurnali. - Toshkent, 2005. - №5. 5, 6, 8-9-betlar.
3. Boshlang‘ich ta‘lim bo‘yicha yangi tahrirdagi o‘quv dasturi // Boshl. ta‘l.
jurnali. Toshkent, 2005. - №5. 21- 33 – betlar.
4. G‘oziyev E Umumiy psixologiya T.2010 Vohidov E ―Nido T.2019 3.‖ ‖ ‖
www.uzedu.uz
5. E.A.Begmatov, A.P.Madvaliyev. O‘zbek tilining imlo lug‘ati.–Toshkent:
Akademnashr. 2013. – b.10.
6. E.A.Begmatov, A.P.Madvaliyev. O‘zbek tilining imlo lug‘ati.–Toshkent:
Akademnashr. 2013. – b.11.
7. Baxtiyor Mengliyev, Sharofat Toshmirzayeva, Saodat Atoyeva, Saida
Majidova Umumiy o ’ rta ta‘lim maktablarining 11-
sinfi uchun darslik.
Toshkent:O‘qituvchi― 2020. – b.9.
8. E.A.Begmatov, A.P.Madvaliyev. O‘zbek tilining imlo lug‘ati.–Toshkent:
Akademnashr. 2013. – b.12.
9. N.MAhmudov, A.Sobirov, SH. Sattorov, Sh. Toshmirzayeva, D.
Mannopova. Umumiy o‘rta ta‘lim maktablarining 5-sinf uchun darslik. – Toshkent.
G ’ afur G ’ ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2020. – b.87.
21

MUNDARIJA:

KIRISH ................................................................................................................	3
ASOSIY QISM ...................................................................................................	5
She’rni tahlil qilish uslubiyoti.................................................................. She’riy matnlar ustida ishlash………………………………………….....	5 8
O‘qish darsliklarida epik she’rlarning tutgan o‘rni...…………………….. Hikoyani o’qish metodikasi........................................................................	14 17
XULOSA…………...…………………………………………………………...	20
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................	21

Sotib olish