Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	65.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	23 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Shimoliy Amerika ingliz mustamlakachiligi

XULOSA
Yuqoridagi materialga asoslanib, ushbu kurs ishni yakunlab, quyidagi
xulosalarga kelishimiz mumkin.
Angliyaning Shimoliy Amerikani mustamlaka qilishi iqtisodiy, siyosiy va
diniy motivlarga asoslangan edi.
Iqtisodiy motivlar o sib borayotgan ingliz sanoati uchun yangi xomashyoʻ
manbalari va bozorlarni yaratish zarurati edi.
Siyosiy motiv dehqonlarni zo rlik bilan egallab olish jarayonida shakllangan
ʻ
ortiqcha va xavfli qismini yo q qilish imkoniyati edi, bu esa ijtimoiy keskinlikni
ʻ
pasaytiradi.
Ijtimoiy qo zg olonlardan tashqari, Angliya diniy kelishmovchiliklarni ham
ʻ ʻ
boshdan kechirdi, buning natijasida Puritan protestantlari o zlarining
ʻ
marosimlariga ko ra sig inishlari mumkin bo lgan mustamlaka topishga harakat
ʻ ʻ ʻ
qilishdi.
Shimoliy Amerikani mustamlaka qilishning diniy motivlari dastlab radikal
puritan teologiyasi xarakteriga ega bo lgan Amerika tarixining shakllanishida
ʻ
jiddiy iz qoldirdi.
Ekspeditsiyalarni tashkil etishda Shimoliy Amerikaning Atlantika
qirg oqlarini joylashtirish huquqini olgan xususiy korxonalar, shu jumladan
ʻ
London va Plimut kompaniyalari muhim rol o ynadi.
ʻ
Metropoliyaning mustamlakalarga nisbatan olib borgan siyosati ingliz
savdogarlari va ishlab chiqaruvchilarini daromad bilan ta’minlash maqsadida
mahalliy ishlab chiqarish va savdoni tartibga solishga qaratilgan edi.
Mustamlakachilar arzon va zarur qishloq xo jaligi mahsulotlarini yetkazib
ʻ
beruvchilar va ingliz tovarlari iste molchilariga aylandilar.
ʻ
XVII asrda Shimoliy Amerikadagi ingliz koloniyalarida Amerika
davlatchiligining asoslarini tashkil etdi. Bu, birinchi navbatda, saylangan majlislar
faoliyatida mujassamlangan vakillik hokimiyatining paydo bo lishi va ildiz
ʻ
otishida namoyon bo ldi.
ʻ
Barcha koloniyalarda tuzilgan assambleyalarga soliqlarni tartibga solish,
34

manfaatlarini himoya qilib, mustaqilroq pozitsiyani egalladilar.
Angliyada to qnashuvlar davom etar ekan, ular Bosh Assambleyaningʻ
vakolatlari va doirasini kengaytirishga muvaffaq bo lishdi. Berklining e tirozlari
ʻ ʻ
to g ridan-to g ri shantaj va parlament tarafini olish tahdidi bilan bostirildi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
“Aristokratlar” metropoldagi vaziyatdan va oddiy mustamlakachilarning
intilishlaridan foydalanib, o zlarining kuchlari va imkoniyatlarini kengaytirdilar.
ʻ
Oddiy mustamlakachilar oz bo lsada inqilobchilarga hamdard bo lib,
ʻ ʻ
mustamlakachi hokimiyat zulmidan qutulishga umid qilishardi 31
.
1649-yilda Angliyada Karl I qatl etildi va respublika e lon qilindi. Virjiniya
ʻ
ko plab qirollik a’zolari uchun boshpana bo ldi, bu uning Londonda sodir
ʻ ʻ
bo layotgan voqealarga nisbatan pozitsiyasiga ta’sir qila olmadi. Virjiniya Charlz
ʻ
II hokimiyatiga bo ysunishini e lon qildi.
ʻ ʻ
Virjiniyani respublika hukumatiga bo ysundirish uchun kapitan Dennis
ʻ
qo mondonligi ostida koloniyaga ikkita harbiy kema yuborildi va 1652-yil mart
ʻ
oyida Virjiniya gubernatori Berkli o z lavozimidan chetlashtirildi. Hokimiyat
ʻ
gubernator va mustamlakachilik kengashini mustaqil saylash imkoniyatiga ega
bo lgan Bosh Assambleyaga o tdi.
ʻ ʻ
Hindlarga qarshi kurashdagi muvaffaqiyatsizliklar 1676-yilda Virjiniyada
metropoliya siyosatiga qarshi boshlangan noroziliklarga sabab bo ldi.
ʻ
Ko chmanchilar koloniyada yig ilgan soliqlarning bir qismini mahalliy militsiyani
ʻ ʻ
kuchaytirish uchun ajratishni talab qilishdi, ammo metropoliya o ta murosasizlik
ʻ
ko rsatib, talablarni ko rib chiqishdan bosh tortdi va 14 ta qo zg olon
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo zg atuvchisini qatl etishni buyurdi.
ʻ ʻ
1684-yilda mahalliy hokimiyat tugatilib, hokimiyat qirol gubernatorlari
qo liga o tgandan keyin vaziyat yanada yomonlashdi. Hokimlarning ish haqi
ʻ ʻ
to g ridan-to g ri yig ilgan soliqlar miqdoriga bog liq bo lib, soliq yuki ortdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Merilendda inqilobiy voqealar boshlanishi bilan siyosiy va diniy jabhada
qarama-qarshilik avj oldi. 1654-yildan 1689-yilgacha bo lgan davda Merilend
ʻ
31
Ефимов А.В. Указ. соч. С. 41.
16

FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Manbalar
1. Англия. Автобиография / Под ред. Дж. Льюиса-Стемпела. М.: Эксмо,
2008. – С. 624.
2. Браун Ди. Схороните моё сердце у Вундед-Ни. История американсого
Запада, рассказанная индейцами. Хабаровск: Книжное издательство, 1988. –
С. 464.
3. Брэдфорд У. История поселения в Плимуте. – М.: Художественная
литература, 1987. – С. 749.
4. Сборник документов по истории нового времени. Буржуазные
революции XVII-XVIII вв. / Под ред. В.Г. Сироткина. М.: Высшая шола,
1990. – С. 303.
5. Магидович И.П. Путешествия Христофора Колумба Дневники, письма,
документы. М.: Гос. изд-во географ. лит-ры, 1952. – С. 532.
Ilmiy adabiyot
1. Адамова Н.Э. Колонии Новой Англии и метрополия в XVII в.: проблемы
идентичности // Вестник СПбГУ. Серия 2. История. 2010. № 4. С. 61-65.
2. Алентьева Т.В. Уильям Пенн, квакеры и основание Пенсильвании //
Метаморфозы истории. 2002. № 2. С. 259-272.
3. Аптекер Г. История американсого народа. Т. 1. Колониальная эра. М.:
Изд-во иностр. лит-ры, 1962. – С. 199.
4. Богарт Э.Л. Эономическая история Соединённых Штатов. М.:
Эономическая жизнь, 1929. – С. 430.
5. Болховитинов Н.Н. США: проблемы истории и современная
историография. М.: Наука, 1980. – С. 406.
6. Брассер Т.Дж.К. Прибрежные алгонкины – народ первых рубежей //
Североамериканские индейцы. М.: Прогресс, 1978. – С. 496.
7. Бурстин Д. Американцы олониальный опыт. М.: Прогресс, 1993. – С.
480.
8. Галкина Е.В. Политио-религиозные и эономические причины
37

Amerikani mustamlaka qilish masalasini o rganar ekanmiz,ʻ
mustamlakachilarning mahalliy aholi bilan madaniyat va diplomatiya sohasidagi
munosabatlari evolyutsiyasi masalasini e tiborsiz qoldirib bo lmaydi.
ʻ ʻ
Mustamlakachilar va hindlar o rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish inglizlarning
ʻ
bosqichma-bosqich gegemonligi qanday amalga oshirilganligi va ingliz
mustamlakasi qanday o ziga xos xususiyatlarga ega ekanligini tushunishga olib
ʻ
keladi.
Keyinchalik o n uchta koloniya egallagan hududda algonkinlar, janubiy
ʻ
irokezlar (Tuskarora va Cherokee) va sharqiy Muskogamlar (Kriklar) qabilalari
yashagan. Mustamlakachilar o zlaridan ko p va moddiy boyliklari bo yicha ko p
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lgan hindular bilan yaxshi qo shnichilik munosabatlarini rivojlantirishlari kerak
ʻ ʻ
edi.
Inglizlar hindlar bilan munosabatlarning moslashuvchan siyosatini ishlab
chiqishlari kerak edi, bu esa dastlab ochiq istilo va madaniy mustamlakachilikni
o z ichiga olmaydi. Bu o zaro madaniy va iqtisodiy aloqalar haqida edi. Madaniy
ʻ ʻ
rivojlanishda hindular paleolit bosqichida bo lgan, ular ovchilik, baliqchilik va
ʻ
ibtidoiy dehqonchilik bilan yashagan 34
. Metall eritish ular uchun notanish edi,
asboblar asosan toshdan yasalgan, misni sovuq zarb qilish cheklangan darajada
ishlatilgan 35
.
Hindlar birinchi mustamlakachilarni do stona kutib olishdi. Jeymstaundagi
ʻ
kurashayotgan koloniya aslida hindular tomonidan qutqarilgan. Sifatida W.Z.
Fosterning so zlariga ko ra, hindlarning yordamisiz Plimut va Jeymstaundagi
ʻ ʻ
koloniyalar o zlarining mavjudligining dastlabki yillaridayoq yo q bo lib
ʻ ʻ ʻ
ketishardi 36
.
Shimoliy Amerikadagi Yevropa aholisi kichik va iqtisodiy jihatdan kam
rivojlangan bo lsa-da, yangi kelganlar va mahalliy aholi o rtasidagi aloqalar
ʻ ʻ
nisbatan tinch edi. Yevropa lik ko chmanchilar hindular bilan qo shni sifatida
ʻ ʻ
34
Аптекер Г. Указ. соч. С. 32.
35
Шведов В.Г. Индейские войны Первой волны на территории Соединённых Штатов Америки // Вестник
ПГУ им. Шолом-Алейхема. - 2014. - № 3(16). - С. 92.
36
Ефимов А.В. Указ. соч. С. 33.
19

xo jaligi katta ahamiyatga ega bo lgan iqtisodiyotning asosiy tarmog i edi. Dastlabʻ ʻ ʻ
mustamlakachilarning barcha sa’y-harakatlari aholi punktlarini zarur mahsulotlar,
shu jumladan, oziq-ovqat bilan ta’minlashga qaratilgan edi. Bu
mustamlakachilarning asosiy faoliyati sifatida qishloq xo jaligining keyingi
ʻ
rivojlanishiga ta’sir ko rsatdi. Ular mustaqil va xavfsiz hayot kechirishga
ʻ
intilganlar. Shimoliy Amerikada bo sh yerlarning ko pligi va tuproqning yuqori
ʻ ʻ
unumdorligi hatto kambag al mustamlakachiga ham o zini ta’minlashga imkon
ʻ ʻ
berdi va loviya, qovoq, pomidor, kartoshka, makkajo xori va tamaki kabi yangi
ʻ
ekinlarni o zlashtirish imkonini berdi. Kashshof ferma iqtisodiyot uchun zarur
ʻ
bo lgan hamma narsani mustaqil ravishda ishlab chiqarishga muvaffaq bo ldi:
ʻ ʻ
zig ir, jun, kiyim uchun kanop, poyabzal uchun teri, uy qurish uchun yog och. O z
ʻ ʻ ʻ
xo jaligida ishlab chiqarilmagan narsalarni (qahva, choy, tuz, shakar, temir idishlar
ʻ
va boshqalar) ortiqcha mahsulotni sotishdan tushgan pulga sotib olish mumkin edi.
Biroq, bozorga kirish oson bo lmagan kichik fermer xo jaliklarining daromadlari
ʻ ʻ
kam yoki umuman yo q edi
ʻ 54
.
Butun mustamlaka davrida yerni qayta ishlash usullari an anaviy va ibtidoiy
ʻ
bo lib qoldi. “Bir-ikkita g ildiraklar ba’zan qo pol va kalta omochga bog langan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Noto g ri kiyingan paypoqlar va moldboard chuqur va hatto shudgorlashga imkon
ʻ ʻ
bermadi va bunday omochni boshqarish uchun katta kuch va mahorat talab
etiladi” 55
. Per Kalm va boshqalar kabi Yevropalik sayyohlar nuqtai nazaridan yerga
ishlov berish usullari nihoyatda eskirgan va asossiz edi. Kalm shunday yozgan edi:
“Ular o z dalalariga deyarli o g it ishlatmaydilar, lekin bir parcha yer uzluksiz
ʻ ʻ ʻ
ekinlar bilan qurib qolganda, ular boshqa hududni bo shatib, ishlov berishadi.
ʻ
Shuni tushunish kerakki, qishloq xo jaligi qimmat yer va arzon ishchi kuchiga
ʻ
asoslangan Yevropa dan farqli o laroq, mustamlakalarda hamma narsa aksincha
ʻ
edi. Mustamlakalarda ishlab chiqarishning eng qimmat omili mehnat hisoblanardi,
yer esa arzon bo lib, keng ekinsiz ham yuqori hosil olish imkonini berar edi.
ʻ
Yangi qishloq ekinlarini rivojlantirish masalasiga qaytsak, shuni ta’kidlash
54
Макинерни Д. США: История страны. - М.: Эксмо, 2009. С. 40.
55
Богарт Э.Л. Указ. соч. С. 27.
26

II BOB. SHIMOLIY AMERIKA INGLIZ MUSTAMLAKACHILIGINING
SIYOSIY RIVOJLANISHI
Shimoliy Amerikadagi ingliz koloniyalarining siyosiy tuzilishi
Yuqorida aytib o tilganidek, inglizlar tomonidan Yangi Dunyoningʻ
rivojlanishi ingliz monarxidan ruxsat olgan shaxslar va guruhlar tomonidan amalga
oshirildi.
Bu guruhlar o rtasidagi ijtimoiy va mafkuraviy tafovutlar mustamlakachilik
ʻ
tendentsiyalarini va kelajakdagi mustamlakalarni boshqarish usullarini belgilab
berdi. Bu guruhlar o z manfaatlarini himoya qilib, qarama-qarshilikka kirishdilar.
ʻ
Qoidaga ko ra, qarama-qarshilik mustamlakachi gubernatorlar va yig inlarga
ʻ ʻ
tayangan yirik yer egalari o rtasidagi qarama-qarshilikda ifodalangan. Majlislar
ʻ
qanday edi?
Assambleyalar, agar ular ona mamlakat qonunlariga zid bo lmasa, qonunlar
ʻ
qabul qilish huquqiga ega edi. Shuningdek, ularga soliqlarni tartibga solish,
koloniyaning yillik byudjetini aniqlash va barcha mansabdor shaxslarning
maoshlarini belgilash vakolatlari berildi.
Assambleyalar o zlarining barcha tashqi demokratik xarakteriga qaramay,
ʻ
mustamlakalarning butun aholisi manfaatlarini himoya qilmadilar. Savdogarlar va
yirik yer egalari koloniyalar aholisining ozchilik qismi hisoblanib, qonun
chiqaruvchi majlislarda ko pchilikni tashkil qilgan. Asosiy ma’muriy lavozimlarni
ʻ
qirol gubernatorlarining yordamchilari egallagan.
O z navbatida, hokimlar ham keng vakolat va mas uliyatlarga ega edilar.
ʻ ʻ
Ular assambleya tomonidan qabul qilingan qonun loyihalarini amalga oshirish
uchun mas ul edilar, assambleya qarorlari ingliz qonunlariga zid bo lmasligini
ʻ ʻ
ta’minladilar va assambleya qaroriga veto qo yish imkoniyatiga ega bo ldilar. Ular
ʻ ʻ
ham barcha lavozimlarga tayinlashdi 16
.
Siyosiy evolyutsiyaning namunasi aynan assambleyalarning
metropoliyaning koloniyalarning ichki tuzilishiga ta’sirini cheklash istagida yotadi
16
Очерки новой и новейшей истории США. Т. 1. С. 22.
9

jismoniy shaxslarning amaliyoti diskriminatsiyani kuchaytirdi. Mustamlakalarga
nisbatan olib borilgan siyosat ko chmanchilarning noroziligini keltirib chiqardi,ʻ
ular doimo o zlarini ingliz jamiyatining bir qismi sifatida ko rsatdilar va ularning
ʻ ʻ
metropoliya bilan aloqalarini ta’kidlashga harakat qildilar. O z navbatida, Angliya
ʻ
koloniyalarni o zining organik qismi deb hisoblamadi va ularning taqdiri va
ʻ
muammolariga befarqlik ko rsatdi
ʻ 21
. Ona mamlakatning befarqligi
ko chmanchilarni tashqi tahdidlarga va ona mamlakatning iqtisodiy manfaati
ʻ
uchun mustamlaka qilingan og ir iqtisodiy sharoitlarga qarshi samarali o zini o zi
ʻ ʻ ʻ
boshqarishni mustaqil ravishda tashkil etishga majbur qildi 22
.
Siyosiy rivojlanish. Mustamlakalarning vujudga kelishi va yanada
rivojlanishi jarayoni murakkab tarixiy vaziyatda kechdi. Shimoliy Amerikaning
mustamlakasi Yevropaning feodalizmdan kapitalizmga o tish davrida sodir bo ldi
ʻ ʻ
va ijtimoiy munosabatlar juda ziddiyatli edi 23
. Mustamlakalar nafaqat
metropoliyaning ularga nisbatan olib borayotgan iqtisodiy siyosatidan, balki
ko chmanchilarning siyosiy hayoti ustidan tojning haddan tashqari nazorat
ʻ
qilinishidan ham norozilik bildirdilar. Mustamlakalar va ona yurt o rtasidagi
ʻ
siyosiy qarama-qarshilikning mohiyati gubernatorlar va majlislar o rtasidagi
ʻ
qarama-qarshilikka tushirildi.
Assambleyalar mustamlakachi jamiyat tomonidan saylangan va o z qadr-
ʻ
qimmatini isbotlagan va mustamlakachilarning qo llab-quvvatlashi va ishonchiga
ʻ
sazovor bo lgan an anaviy saylangan vakillarning an anaviy institutini o zida
ʻ ʻ ʻ ʻ
mujassam etgan 24
. Qirol tomonidan tayinlangan gubernatorlar, aslida,
mustamlakalarda monarxistik irodaning yagona dastagi va dirijyori edi 25
.
Metropoliya mustamlakalarga feodal tartib-qoidalarini o rnatishga intilardi va
ʻ
aynan shu masala atrofida to qnashuvlar, nizolar, kelishmovchiliklar davom etadi.
ʻ
21
Шведов В.Г. Конфликт британских колоний... С. 27.
22
Киселев А.А. Навигационные акты и британская экономическая политика в XVII-XVIII веках // Вестник
ВолГУ. Серия 4: История. Регионоведение. Международные отношения. - 2007. - № 12. - С. 46.
23
Адамова Н.Э. Указ. соч. С. 62.
24
Тарле Е.В. Указ. соч. С. 280.
25
Шведов В.Г. Конфликт британских колоний... С. 27.
13

“ Shimoliy Amerika ingliz mustamlakachiligi ”
MUNDARIJA:
KIRISH
I bob. Shimoliy Amerika ingliz mustamlakachiligining boshlanishi
II bob. Shimoliy Amerika ingliz mustamlakalarining siyosiy rivojlanishi
III bob. Shimoliy Amerikadagi ingliz mustamlakalarining ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi
XULOSA
FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1

keldi, ularni sargardonlarga aylantirdi va ularning soni kamayib ketdi.
Mustamlakachilar tomonidan kuchayib borayotgan tajovuzkor siyosat
hindlarni o z yerlaridan siqib chiqarishga, tub aholini qullikka aylantirishgaʻ
urinishlarda namoyon bo ldi. Mahalliy aholini bo ysundirish va qirib tashlash
ʻ ʻ
siyosati maqsadli edi. Hindlarning bosh terisi, shu jumladan ayollar va bolalar va
maqsadli qirg inlar Yangi Dunyo uchun kurashda qo llaniladigan ko plab
ʻ ʻ ʻ
usullarning bir nechta misolidir. Hindlarni yo q qilish taktikasi 1610-yilda
ʻ
Virjiniyada, 1636-1638-yillardagi Pequot urushi paytida qo llanilgan. va qirol
ʻ
Filippning 1675-1676 yillardagi urushlari.
Masalan, 1636-yil iyul oyida Fr. Block Island hindulari mustamlakachi Jon
Oldhamni o ldirishdi. Qotillarning ismlari va bu to qnashuvning sabablari
ʻ ʻ
noma’lumligicha qoldi, ammo Oldxem shafqatsiz odam ekanligi va mojaro
qo zg atishi mumkinligi ma’lum edi. Shunga qaramay, Massachusets hukumati bu
ʻ ʻ
hodisani Pequot qabilasiga qarshi tajovuz qilish uchun qulay bahona deb hisobladi.
Jon Endikott boshchiligidagi hindlarga qarshi ekspeditsiya yuborildi 44
.
1637-yil may oyida Narragansets bilan ittifoqdosh bo lgan Massachusetsning
ʻ
birlashgan kuchlari Pequotsga hujum qilishdi. “Bu kech tunda sodir bo ldi. Pekote
ʻ
jangchilari qattiq uyquda edi. Kapitan Meyson boshchiligidagi inglizlar qishloqni
(Mistik) o rab olishdi, uni o rab turgan panjara ortidan yorilib, mash alalarni
ʻ ʻ ʻ
sochdilar. Ular yonayotgan kulbalardan sakrashga uringanlarning hammasini
o ldirishdi.
ʻ
Baland to siqdan oshib o tishga muvaffaq bo lgan bir nechtasini uning ortida
ʻ ʻ ʻ
turgan Narragansetts tugatdi. Bu aslida urushni tugatdi 45
. Plimut koloniyasi
gubernatori Uilyam Bredford 1637-yilda Pequot qabilasiga qilingan hujumni
shunday ta’riflagan: "Bu tomoshaga qarash, ularning olovda qanday qovurilganini
va qon oqimlari alangani o chirishini ko rish dahshatli edi. Lekin g alaba ana shu
ʻ ʻ ʻ
qurbonliklarning shirin mevasi bo lib tuyuldi va xalqimiz buning uchun Xudoga
ʻ
44
Зинн Г. Указ. соч. С. 14.
45
Цит. по: История США в 4-х т. Т. 1. С. 39.
22

transport usullari juda sekin rivojlandi. Ikki g ildirakli arava va chanalardan kengʻ
foydalanilgan.
Ingliz mustamlakalarida qishloq xo jaligining rivojlanishi turli geografik
ʻ
hududlarda sodir bo lgan. Shimolda kichik fermer xo jaliklari shartnoma asosida
ʻ ʻ
ishchilarni ishchi sifatida ishlatgan bo lsa, janubda chorvachilik va indigo, tamaki
ʻ
va sholi ekinlari bilan keng ko lamli plantatsiyalar hukmronlik qilgan. Plantatsiya
ʻ
iqtisodiyoti katta miqdordagi arzon ishchi kuchini talab qildi va bu muammo qul
mehnatidan foydalanish orqali hal qilindi 57
. Ammo shuni ta’kidlash joizki, janubda
yirik plantatsiya xo jaligining tashkil etilishi uzoq davom etgan rivojlanish natijasi
ʻ
edi 58
.
Mustamlakachilik sanoati. Hamma joyda qishloq xo jaligi ishlarini olib
ʻ
borish foydali emas edi. Shimolda va markaziy koloniyalarda hunarmandchilik va
manufaktura faol rivojlandi. Yangi Angliyadagi asosiy kasblar yog och sanoati,
ʻ
savdo va kemasozlik edi. Markaziy shtatlarda mo yna savdosi keng tarqalib, charm
ʻ
buyumlar, temirchilik, duradgorlik kabi hunarmandchilik rivojlangan. Kichik
to quv ustaxonalari, tegirmonlar, yog zavodlari va boshqalar paydo bo ldi. O z
ʻ ʻ ʻ ʻ
navbatida, janubda sanoat juda zaif rivojlangan va qoida tariqasida, dengiz
uskunalari buyumlarini ishlab chiqarish bilan cheklangan 59
.
Metropoliyaning koloniyalar bilan munosabatlari merkantilizm siyosatiga va
mustamlakalardan resurslar manbai va ingliz tovarlari bozori sifatida foydalanish
istagiga asoslangan edi, ammo ba’zida metropol siyosati to g ridan-to g ri qarama-
ʻ ʻ ʻ ʻ
qarshi natijalarga olib keldi.
Koloniyalar o rmonlar bilan o ralgan bo lib, ular yog och, kemasozlik va
ʻ ʻ ʻ ʻ
dengiz materiallari ishlab chiqarish kabi sanoatni rivojlantirishga xizmat qilgan.
Agar dastlab eksport manfaatlariga xizmat qilgan yog och sanoati haqida
ʻ
gapiradigan bo lsak, unda bunday ishlab chiqarishning koloniyalarning iqtisodiy
ʻ
rivojlanishiga katta ta’siri bor. Eng muhimi, u kemasozlik kabi tegishli sohalarning
57
Макинерни Д. Указ. соч. С. 38.
58
Макинерни Д. Указ. соч. С. 38.
59
Богарт Э.Л. Указ. соч. С. 38.
28

литры, 1959. – С. 608.
24. Чубарьян А.О. Всемирная история в 6 томах. Т. 3. М.: Наука, 2013. – С.
854.
25. Шведов В.Г. Конфликт британских олоний в Северной Америке с
метрополией преддверие Войны за независимость (историо-географический
анализ) // Вестник ПГУ им. Шолом-Алейхема. 2013. № 1(12). С. 23-43
26. Шведов В.Г. Индейские войны Первой волны на территории
Соединенных штатов Америки // Вестник ПГУ им. Шолом-Алейхема. 2014.
№ 3(16). С. 91-101.
27. Шлезингер А. Циклы американсой истории. М.: Прогресс, 1992. – С.
688.
28. Ярыгин А.А. «Чёрное рабство» в южных олониях Англии в Северной
Америке // «Запад-Восток». Научно-практический ежегодни. 2009. № 2. С.
49-51.
29. Ярыгин А.А. Американская «Аристократия» в социальной структуре
центральных и южных олоний Англии в Северной Америке // «Запад-
Восток». Научно-практический ежегодни. 2010. № 3. С. 12-17.
Allbest.ru saytida joylashgan
39

I BOB. SHIMOLIY AMERIKA INGLIZ MUSTAMLAKACHILIGINING
BOSHLANISHI
Shimoliy Amerikani mustamlaka qilish uchun iqtisodiy, siyosiy va diniy
shartlar
Yangi dunyoni o rganish Yevropa tarixida yangi sahifa ochdi. Boy, bepoyonʻ
hudud G arbiy Yevropaning ko plab xalqlarining kurash maydoniga aylandi va
ʻ ʻ
yangi yerlarni o zlashtirishda buyuk davlatlar qanday maqsadlarga
ʻ
yo naltirilganligi masalasiga to xtalib o tish zarur.
ʻ ʻ ʻ
Mustamlakachilik yo liga o tgan davlatlar ham xuddi shunday maqsadlarga
ʻ ʻ
yo l oldilar. Farqlar aynan u yoki bu davlat nimaga ustunlik berishida edi. Asosiy
ʻ
sabab katta xom ashyo salohiyatiga ega bo lgan keng hududlar edi (xususan,
ʻ
kumush va oltin, yog och, mo yna, baliq va boshqalar). Xomashyo bazasidan
ʻ ʻ
tashqari, yangi yerlar rivojlanayotgan Yevropa sanoati mahsulotlari bozoriga
aylanishi mumkin edi. Koloniyalar ham ijtimoiy muammolarni hal qilishning bir
usuli bo lishi mumkin.
ʻ
Iqtisodiy sabablar ham asosiy rag batlantiruvchi omil bo ldi. Oltin va
ʻ ʻ
kumush qazib olish maqsadida ispan koloniyalari yaratilgan va bu borada Ispaniya
sezilarli muvaffaqiyatlarga erishgan. 1494-yil 7-iyunda tuzilgan Tordesilla
shartnomasi Yangi Dunyoni Portugaliya va Ispaniya o rtasidagi ta’sir doiralariga
ʻ
samarali ravishda ajratdi 3
. Ispaniyaning kuchayishi boshqa davlatlarni Amerika
qit asidagi ta’sir doiralarini taqsimlashda ishtirok etishga undadi.
ʻ
Angliyaga esa nafaqat qimmatbaho metallar, balki qo shimcha bozor,
ʻ
boshqa xalqlardan sotib olishi kerak bo lgan yangi xomashyo manbalari ham kerak
ʻ
edi: Shvetsiyadan mis, Fransiyadan sharob, tuz va zig ir, ipak va baxmal, Italiya,
ʻ
Hindistondan ziravorlar 4
kabi
inglizlar Yangi Dunyoning xomashyo bazasini
olishga umid qilishgan. Muammo 1618-1648 yillardagi O ttiz yillik urush davrida,
ʻ
3
Тордесильясский договор между королями Испании и Португалии о разделе мира 7 июня 1494 г. // Маги-
дович И.П. Путешествия Христофора Колумба. Дневники, письма, документы. - М.: Гос. изд-во географич.
лит-ры, 1952. С. 375.
4
Богарт Э.Л. Указ. соч. С. 14.
5

переселения пуритан в Северную Америку // Общество: политика,
эономика, право. 2016. № 7. С. 12-18
9. Ефимов А.В. Очерки история США 1492-1870 гг. М.: Гос. уч.-пед. издво
Министерства просвещения РСФСР, 1958. – С. 430.
10. Зинн Г. Народная история США. М.: Весь мир, 2006. – С. 880.
11. Иванян Э.А. История США. М.: Дрофа, 2004. – С. 576.
12. История США в 4-х т. Т. 1. 1607-1877. М.: Наука, 1983. – С. 687.
13. Киселев А.А. Навигационные акты и британская эономическая
политика в XVII-XVIII веках // Вестник ВолГУ. Серия 4. История.
Регионоведение. Международные отношения. 2007. № 12. С. 44-50
14. Макинерни Д. США: История страны. М.: Эксмо, 2009. – С. 677.
15. Нестеров Д.А. Война «Короля Филиппа»: индейцы Северной Америки в
восприятии британсого олониального сообщества // Studia Humanitatis.
2015. № 3. С. 1-12.
16. Очерки новой и новейшей истории США. В 2-х т. Т. 1. М.: Изд-во АН
СССР, 1960. – С. 632.
17. Покровский Н.Е. Ранняя американская философия. М.: Высшая шола,
1989. – С. 246.
18. Савинов К.Л. Эволюция взаимоотношения олонистов Нового Плимута
и индейцев Новой Англии в 20-е годы XVII в // Современные исследования
социальных проблем. 2014. № 12(44). С. 369-379.
19. Слёзкин Л.Ю. Легенда, утопия, быль в ранней американсой истории.
М.: Наука, 1981. – С. 160.
20. Согрин В.В. Политическая история США XVII-XX вв. М.: Весь мир,
2001. – С. 402.
21. Стельмах В.Г. Этапы олониальной политики // Коренное население
Северной Америки в современном мире. М.: Наука, 1990. – С. 400.
22. Тарле Е.В. Очерки истории олониальной политики западноевропейских
государств. М.-Л.: Наука, 1965. – С. 435.
23. Тревельян Дж.М. Социальная история Англии. М.: Изд-во иностр.
38

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islomʻ
Karimov о zining “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” kitobida “O z tarixini
ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”, - deb ta’kidlashi
ʻ
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik. Mavzular
ʻ ʻ
Shimoliy Amerikadagi ingliz mustamlakachilik koloniyalarining shakllanish
jarayonining o ziga xosligi bilan belgilanadi.
ʻ
Shimoliy Amerikadagi ingliz mustamlakalari boshidanoq burjua mafkurasi
asosida rivojlanib, Yevropa feodalizmi merosini rad etib, ona mamlakat
tomonidan feodal institutlarini o rnatishga qarshilik ko rsatdi.
ʻ ʻ
Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti.
XVII asrda Shimoliy
Amerikadagi ingliz mustamlakachiligi.
XVII asrda Shimoliy Amerikadagi ingliz mustamlakalarining siyosiy va
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. XVII asrda Shimoliy Amerikadagi
ingliz mustamlakalarining siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini o rganishdir.
ʻ
Maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar belgilandi :
- Shimoliy Amerikaning ingliz mustamlakachiligining boshlanishi jarayonini
o rganish;
ʻ
- Shimoliy Amerikani mustamlaka qilishning iqtisodiy, siyosiy va diniy
shartlarini aniqlash;
- birinchi ingliz koloniyalarining rivojlanishini tahlil qilish: Virjiniya, Nyu-
England va Merilend;
- Shimoliy Amerika mustamlakalarining siyosiy rivojlanish qonuniyatlarini
ochib berish;
- metropoliya va koloniyalarning siyosiy munosabatlarini ko rib chiqing;
ʻ
- mustamlakachilarning tub aholiga nisbatan siyosatini o rganish;
ʻ
- Shimoliy Amerikadagi ingliz mustamlakalarining ijtimoiy-iqtisodiy
2

(Jeymstaun) 1619-yilda, gollandlar bir partiya qullarni oziq-ovqat va suvga
almashtirganlarida kelishgan. Xuddi shu yili Virjiniya shtatida vakillik hukumati
paydo bo ldi. Ushbu ikki muhim voqea Virjiniyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiyʻ
rivojlanishining tendentsiyalari va istiqbollarini belgilab berdi. Vakillik
tamoyillariga asoslangan hokimiyat, shubhasiz, o sha davr uchun ilg or siyosiy
ʻ ʻ
vosita bo lgan, birinchi navbatda, tamaki ishlab chiqarish bilan shug ullanadigan
ʻ ʻ
badavlat yer egalari qo lida to plangan edi. Virjiniya yer egalari oq tanli
ʻ ʻ
xizmatkorlarning mehnatini jalb qildilar va vaqt o tishi bilan xizmatkorlar
ʻ
mehnatini qul mehnati bilan almashtirdilar. Quldorlik tezda jamiyatning tabiiy
elementlaridan biriga aylandi va asta-sekin shartnomaviy mehnat tizimini
almashtirdi. Qulni saqlash ikki baravar qimmatga tushdi, u xizmatkorlarga
qaraganda ancha kuchliroq ekspluatatsiya qilinishi mumkin edi. Qul mehnati
unumdorroq bo lgan yirik tamaki, sholi, indigo plantatsiyalarida faol
ʻ
foydalanilgan. U shimolda tarqatishni olmagan, Yangi Angliyadagi kichik yer
uchastkalarida bunday mehnat samarasiz bo lib qoldi
ʻ 65
.
Yozuvchi J. Sonders Redding 1619-yilda Shimoliy Amerikaga birinchi qul
kemasining kelishini shunday tasvirlagan edi: “Yelkanlar o ralib, yumaloq orqa
ʻ
tomonda bayroq tushirilgan holda, u dengiz oqimi bilan birga keldi. Hammaning
fikriga ko ra, bu haqiqatan ham g alati, qo rqinchli, sirli idish edi. Bu savdogarmi,
ʻ ʻ ʻ
qaroqchimi yoki harbiy kemami, hech kim bilmaydi. Qo rg onlarning orqasidan
ʻ ʻ
to pning qora tumshug i ko rinib turardi. Kemadagi bayroq gollandiyalik edi,
ʻ ʻ ʻ
ekipaj esa rang-barang olomon edi. Belgilangan port - Virjiniya koloniyasidagi
Jeymstaun ingliz aholi punkti. Kema keldi, undan savdo qildi va tez orada g oyib
ʻ
bo ldi. Ehtimol, zamonaviy tarixda hech bir kema bundan dahshatli yukni
ʻ
tashimagan.
Yuk nima edi? Yuk bu- “qullar”. Qullarni Afrikadan Amerikaga olib
o tishda ularning o lim darajasi bortga olinganlarning uchdan bir qismiga yetdi,
ʻ ʻ
ammo bunday savdo juda foydali bo lib, ba’zan investitsiya qilingan kapitalning
ʻ
65
Ярыгин А.А. «Чёрное рабство» в южных колониях Англии в Северной Америке // «Запад-Восток». Науч-
но-практический ежегодник. - 2009. - № 2. - С. 50.
32

kerakki, Amerikada kashf etilgan o simliklar Yevropa dan olib kelingan ekinlardanʻ
ko ra koloniyalarni yanada rivojlantirish uchun muhimroq edi. Makkajo xori
ʻ ʻ
ko chmanchilar hayotida asosiy qutulish mumkin bo lgan o simlikka aylandi.
ʻ ʻ ʻ
Bu donning afzalligi katta hosil va uning tez pishishi edi. Birinchi
ko chmanchilar ko p o tmay hindulardan uni o rmonning kesilgan daraxtlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
orasida, haydashsiz o stirishni o rganishdi.
ʻ ʻ
Tamaki savdosi. Shimoliy Amerika Yevropaga olib kelgan barcha sovg alar
ʻ
ichida tamaki eng muhimi edi. U birinchi marta 1492-yil 20-noyabrda
X.Kolumbning kundaligida qayd etilgan
va ehtimol, 1565-yilda ser Jon Hawkins
tomonidan Angliyaga import qilingan. Bu mahsulot juda tez umumiy iste molga
ʻ
kirdi. Taxminan 1612-yilda Virjiniyada boshqa ekinlar va sanoatning boshqa
shakllarini siqib chiqargan holda, bu ekinni maqsadli etishtirish boshlandi 56
.
Koloniyalar rivojlanishining dastlabki bosqichlaridan boshlab tamaki metropolga
eksport qilish uchun eng muhim mahsulotlardan biriga aylandi. Tamaki
mustamlakachilik davridagi barcha mustamlaka eksportining chorak va yarmini
tashkil etdi. Tamakining boshqa mahsulotlardan ustunligi uning kichik hajmlari
bilan yuqori narxi edi. 1619-yilda Virjiniyadan 8 ming kg tamaki eksport qilindi,
bir yildan so ng eksport 600 ming kg ga yetdi, XVII asrning o rtalariga kelib ikki
ʻ ʻ
baravar ko paydi, asr oxiriga kelib esa 8 mln.ni tahkil etdi. 1685-yilda
ʻ
Virjiniyadagi tamaki plantatsiyalari Angliyaning o zi bilan teng maydonni
ʻ
egallagan. Biroq, tamaki eksportining o sishi uning qiymatiga ta’sir qildi. Faqat
ʻ
1619-yildan 1639-yilgacha bo lgan davr uchun tamaki narxi 10 barobar
ʻ
arzonlashdi. Ekuvchilar qonun bilan qat iy narxlar o rnatilishini talab qilishdi,
ʻ ʻ
ammo buning o rniga uni ishlab chiqarish va eksport qilishga cheklovlar qo yildi.
ʻ ʻ
Bunday qonunlar 1632, 1633, 1639, 1640 va 1732-yillarda qabul qilingan.
Yuqorida aytib o tilganidek, qishloq xo jaligini rivojlantirish yo lidagi eng
ʻ ʻ ʻ
jiddiy to siqlardan biri qishloq xo jaligi qurollarining primitivligi edi. 1637-yilda
ʻ ʻ
Massachusets ko rfazi koloniyasida 37 ga yaqin sex bor edi. Virjiniya 1648-yilda
ʻ
150 taga ega bo lgan yanada qulay sharoitlarda edi. Yo llarning yomonligi tufayli
ʻ ʻ
56
Очерки новой и новейшей истории США. Т. 1. С. 27.
27

boshqa hunarmandlar. Ular bir xil narxda sotiladi. Bu bug doy, non, un evazigaʻ
ham mumkin 64
.
Qarindosh xizmatkorlarning ahvoli og ir bo lib, ularni mayib qilib, kaltaklab
ʻ ʻ
o ldirish hollari ko p bo lgan. Oq qullarning ommaviy parvozi koloniyalarda keng
ʻ ʻ ʻ
tarqalgan hodisa edi, garchi jazo markalash, shartnomani uzaytirish va hatto
qotillik bo lishi mumkin edi. Qochib ketgan xizmatkorlar G arbdagi yerlarni
ʻ ʻ
yashirincha egallab olgan bosqinchilar safiga qo shilishdi. Bosqinchilar o rmon
ʻ ʻ
maydonlarini tozaladilar, bokira tuproqni yulib oldilar va ba’zan ularni bosib
olingan hududlardan haydab chiqarishga intilgan mustamlaka hokimiyatlariga
qarshi qurollar bilan isyon ko tardilar. Bunday mehnat plantatsiyalarda yoki bepul
ʻ
egalarining fermalarida ishlatilgan, ammo bunday mehnatning yuqori
samaradorligiga qaramay, vaqt cheklangan edi.
Biroq, XVII asrning oxirgi choragida. Amerika jamiyatini qayta
yo naltiruvchi tendentsiya paydo bo ldi, ya’ni xizmatchilar mehnatini asta-sekin
ʻ ʻ
negr qullari mehnati bilan almashtirish. Ushbu qayta yo naltirishga nima sabab
ʻ
bo ldi? Birinchidan, janubda yer egaligining mustahkamlanishi, bu esa sezilarli
ʻ
ishchi kuchini talab qildi. Ikkinchidan, tamaki narxi muntazam ravishda pasayib
borardi, bu esa ekuvchilarni ilgari ishlatilgan porsiyalardan ham arzonroq ishchi
kuchi izlashga majbur qildi. Uchinchidan, Angliyaning o zida turmush sharoitining
ʻ
yaxshilanishi tufayli Amerikada xizmatkor bo lib xizmat qilishni xohlovchilar soni
ʻ
ancha kamayib ketdi, bu esa ishchi kuchi tanqisligini keltirib chiqardi.
To rtinchidan, mustamlakachilar orasida qora tanlilarning pastligi haqidagi afsona
ʻ
kuchaydi, bu ular uchun qullik institutini qonunchilik darajasida mustahkamlash
uchun axloqiy asosga aylandi. Qul savdosining kengayishi qullar narxining tez
pasayishiga olib keldi, janubiy mustamlakalarda turmush sharoitining yaxshilanishi
esa ularning umr ko rish davomiyligini oshirishga yordam berdi. Bunday sharoitda
ʻ
xizmatchilardan foydalanish zarurati yo qoldi, chunki iqtisodiy nuqtai nazardan
ʻ
huquqdan mahrum bo lgan hayotiy ishchilarning mavjudligi yanada samaralidir.
ʻ
Negr qulligi tarixi Virjiniyadan boshlanadi. Birinchi qora tanlilar Virjiniyaga
64
Цит. по: Ефимов А.В. Указ. соч. С. 61.
31

yashab, o z qabilalarining avtonom mavqeini ta’minladilar.ʻ
Ammo qit aning rivojlanishi va yangi emigrantlarning kelishi bilan
ʻ
koloniyalar aholisi o zlarining hududiy egaliklarini ko paytirish uchun hind
ʻ ʻ
erlarining yangi bo shliqlarini egallashga kirishdilar
ʻ 37
.
Plimut asos solingan dastlabki yillarida, Hoji otalar ingliz tilini biladigan
uchta hindu bilan uchrashish baxtiga muyassar bo ldi
ʻ 38
. Ko pgina qabilalar ʻ
mustamlakachilar bilan aloqada bo lish istiqbollari va imkoniyatlarini va
ʻ
qabilalararo diplomatiyada qanday rol o ynashi mumkinligini anglab etdilar.
ʻ
Hindlarning dunyoqarashining o ziga xosligi kuzatiladi. Gap shundaki,
ʻ
hindular Nyu-Plimutdan kelgan inglizlarni o zlarining madaniyati va qadriyatlari
ʻ
tizimiga ega bo lgan boshqa tsivilizatsiya vakillari sifatida emas, balki Yangi
ʻ
Angliyadagi ko plab qabilalardan biri sifatida qabul qilishgan
ʻ 39
. Qabila kuchli va
tushunarsiz, ammo bu qabila bilan shug ullanish mumkin edi.
ʻ
Inglizlar tomon birinchi siyosiy qadamlar Wampanoag Massasoit
qabilasining sachemi (boshlig i) tomonidan qilingan va tez orada unga boshqa
ʻ
rahbarlar qo shilgan. Bu qaror siyosiy mulohazalar asosida qabul qilingan.
ʻ
Narragansetsning qo shni qabila ittifoqi boshqa qabilalar ustidan hokimiyatni
ʻ
qo lga kiritish niyatida edi, ammo inglizlarning paydo bo lishi kuchlar
ʻ ʻ
muvozanatini jiddiy ravishda o zgartirdi
ʻ 40
.
Inglizlar o yin qoidalarini qabul qildilar va mustamlakachilar va mahalliy
ʻ
aholi o rtasidagi munosabatlar dastlabki bosqichda mojaro yo lida emas, balki
ʻ ʻ
murosa, o zaro yordam va o zaro shogirdlik yo lida rivojlandi. Hindlar Yevropa
ʻ ʻ ʻ
liklarga makkajo xori, loviya va no xat, qovoq va qovoq, tamaki ekishni o rgatgan,
ʻ ʻ ʻ
ov va baliq ovlash bo yicha o z tajribalari bilan o rtoqlashgan, buning evaziga
ʻ ʻ ʻ
mustamlakachilardan yanada ilg or asboblar olgan. 1621-yil oktyabr oyida yaxshi
ʻ
37
Стельмах В.Г. Этапы колониальной политики // Коренное население Северной Америки в современном
мире. - М.: Наука, 1990. С. 46.
38
Слёзкин Л.Ю. Указ. соч. С. 99.
39
Савинов К.Л. Эволюция взаимоотношения колонистов Нового Плимута и индейцев Новой Англии в 20-е
годы XVII в // Современные исследования социальных проблем. - 2014. - № 12(44). - С. 374.
40
Брэдфорд У. История поселения в Плимуте. - М.: Художественная литература, 1987. С. 101.
20

jiddiy iz qoldirdi 13
. Ziyoratchilar o z marosimlariga ko ra sig inishlari mumkinʻ ʻ ʻ
bo lgan koloniya tashkil etishga intilishdi. Gubernator Uilyam Bredfort 1620-yil
ʻ
noyabr oyining o rtalarida Mayflover yo lovchilarining Amerika qirg og iga
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo nganini quyidagicha tasvirlab berdi: “Hamma bizni cheksiz bo ronli okean
ʻ ʻ
orqali u yerga olib kelgan va bizni har qanday xavf va ofatdan to 1620-yilga qadar
barcha xavf-xatarlardan va ofatlardan saqlagan Xudoni ulug lab tiz cho kdi”.
ʻ ʻ
Muqaddas Yozuvda havoriy va uning hamrohlarini vahshiylar qanday kutib olgani
aytiladi, lekin sayohatchilarimiz uchrashgan o sha vahshiylar o qlar bilan ularni
ʻ ʻ
teshishga ko proq moyil edilar
ʻ 14
.
Ba’zi diniy emigrantlar Massachusets boshida bo lgani kabi teokratik
ʻ
respublika yaratishga intilishdi. Rojer Uilyams kabi boshqa Puritan surgunlari
diniy erkinlikdan foydalanishni xohlashdi va boshqalarning diniy erkinligini
hurmat qilishga tayyor edilar. Ammo bu masalani ko rib chiqayotganda, oligarxiya
ʻ
xususiyatlarini tobora ko proq egallab borayotgan mahalliy aristokratiya bilan
ʻ
erkin ko chmanchilar - Fremenlar o rtasida qarama-qarshilik bo lishi aniq bo ladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Birinchi ingliz koloniyalarining o zini o zi boshqarish istagi metropoldan
ʻ ʻ
uzoqda emas, balki ularning paydo bo lish sabablari bilan bog liq edi. Bunga diniy
ʻ ʻ
sabablardan tashqari iqtisodiy sabablar ham yordam berdi. Yuqorida aytib
o tilganidek, moliyalashtirish va tavakkalchilikning asosiy ulushini davlat emas,
ʻ
balki xususiy kompaniyalar o z zimmalariga olgan. Koloniyalarni rivojlantirish
ʻ
bo yicha davlat siyosatining birinchi qo llanilishi Fr. Oliver Kromvel tomonidan
ʻ ʻ
qo lga olinishi edi. Yamayka Ispaniyadan (1655) va Charlz II davrida Nyu-York,
ʻ
Nyu-Jersi va Pensilvaniyani Gollandiyadan sotib olish (1667), ammo ingliz
mustamlaka jamiyatining mustaqil xarakterini sezilarli darajada o zgartira olmadi
ʻ
15
.
13
Покровский Н.Е. Указ. соч. С. 43.
14
Цит. по: Бурстин Д. Указ. соч. С. 8.
15
Тревельян Дж.М. Указ. соч. С. 237.
8

feodal bezak yaratishga qaratilgan sa’y-harakatlarini e tiborsiz qoldirdilarʻ 33
. Vaqt
o tishi bilan Merilendning ijtimoiy tuzilishi Virjiniyaga o xshab ketdi.
ʻ ʻ
Angliyada monarxiya tiklangach, ona mamlakat xorijdagi mulklarga ko proq
ʻ
e tibor bera boshladi. Viloyatlar ustidan nazorat kuchayganligidan dalolat beruvchi
ʻ
hodisa Berklining Virjiniya gubernatori lavozimiga qayta tiklanishi, keyin esa
koloniyani boshqarishda assambleyaning rolining pasayishi edi. Qirol yana
avvalgidan ko ra kattaroq vakolatlarga ega bo lgan gubernatorlarni shaxsan
ʻ ʻ
tayinlay boshladi. Ingliz monarxiyasi qirollik mustamlakalaridagi mavqeini
mustahkamlabgina qolmay, balki ularni mulkiy mustamlakalar hisobiga kengaytira
boshladi.
Agar Angliyadagi inqilobiy voqealarning Shimoliy Amerika
mustamlakalarining rivojlanishiga ta’sirini qisqacha tavsiflab beradigan bo lsak, bu
ʻ
davrda mustamlakalar o rtasida savdo-sotiqning tiklanishi va sanoatning ibtidoiy
ʻ
rivojlanishi sodir bo lgan degan xulosaga kelishimiz mumkin.
ʻ
Inqilob mustamlakalarning siyosiy tuzilishida ular tashkil etilgan paytdan
boshlab mavjud bo lgan, ammo monarxiya hokimiyati tomonidan sun iy ravishda
ʻ ʻ
cheklab qo yilgan burjua unsurlarining rivojlanishiga imkon berdi. XVII asr oxiri
ʻ
Shimoliy Amerika koloniyalari mavjudligining birinchi yirik davrini sarhisob qildi.
Bu davrda rasmiy ravishda mulkiy tipga mansub bo lgan koloniyalar
ʻ
hukmronlik qildi (Merilend, Nyu-York, Nyu-Jersi, Delaver, Shimoliy va Janubiy
Karolina, Jorjiya), ammo asosiy natijani Shimoliy Amerikada burjua
munosabatlarining ustuvorligi deb atash mumkin. feodal munosabatlari.
Mustamlakalarda dehqon tipidagi erkin yer egaligi faol rivojlandi. Vakillik
hokimiyatining kelib chiqishi va keyingi rivojlanishi aniq ko rsatilgan, bu hatto
ʻ
mulkiy mustamlakalarda ham sodir bo lgan , ammo ingliz aristokratiyasi
ʻ
tomonidan tartibga solingan va boshqarilgan.
III BOB. SHIMOLIY AMERIKADAGI INGLIZ
MUSTAMLAKALARINING IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISHI
33
История США в 4-х т. Т. 1. С. 58.
18

shukronalar aytdi 46
. Qabilaning qoldiqlari ta’qib qilinib, yo q qilindi va inglizlarʻ
ularning yerlarini muvaffaqiyatli egallab oldilar.
Pequot urushi hind qabilalari juda ko p ishongan qabilalararo
ʻ
diplomatiyaning yaxshi namunasidir. Narragansett qabilasi o z maqsadlariga
ʻ
erishish uchun til, madaniyat va turli tsivilizatsiyalarga mansub bo lishiga
ʻ
qaramay, mustamlakachilar bilan hamkorlik qildi. Ko p o tmay Narragansetts va
ʻ ʻ
ulardan keyin boshqa qabilalar Pequots taqdirini baham ko rdi.
ʻ
Ingliz mustamlaka jamiyatining diniy qismi, birinchi navbatda, baptistlar va
puritanlar, hindlarga nisbatan munosabati nihoyatda salbiy edi. Cherkov nazarida
hindular “iblisning bolalari” bo lib, ular bilan na kelishuvga, na murosaga erishib
ʻ
bo lmasdi. Amalda bu qarashlar diniy urushlarda ifodalangan.
ʻ
Hududiy anneksiyalarning yana bir misoli Virjiniya bo lib, u yerda aholining
ʻ
asosiy qismi surgun qilingan ko chmanchilardan iborat edi. Virjiniyaliklar
ʻ
hindularni yovvoyi, lekin ular bilan ittifoqchilik aloqalari bo lishi mumkin bo lgan
ʻ ʻ
haqiqiy odamlar ekanligiga shubha yo q edi. Chesapeake ko rfazining janubiy uchi
ʻ ʻ
sohilining bir qismini ko chmanchilarga xayr-ehson asosida topshirgan Powhatan
ʻ
qabilasi bilan munosabatlar mustamlaka uchun belgilab qo yilgan. Uxonsonkok
ʻ
qabilasining rahbari inglizlar bilan ittifoqchilik munosabatlaridan foydalanib, o z
ʻ
qabiladoshlari orasida etakchi o rinni egalladi va haqiqatda monarxiya
ʻ
hokimiyatiga ega edi. U qizi Pokaxontasni taniqli muhojirlardan biri Jon Rolfga
turmushga berdi 47
.
Pokaxontas 1612-yilda sudda malika sifatida taqdim etilgan va otasi ingliz
tojiga sodiqlik qasamyodi qilish uchun muzokara qilgan. Ko p o tmay, monarxiya
ʻ ʻ
hokimiyatining regaliyasi Uxonsonkokuga yuborildi, bu Powhatan qabilasini
Angliyaning protektoratiga aylantirdi 48
. Bu holat qirolga ma’qul keldi, ammo
Virjiniyaliklar uchun qiyinchiliklar tug dirdi, ular endi hindlardan yer olish
ʻ
imkoniyatidan mahrum bo lishdi. 1618-yilda Uxonsonkokning o limi bilan
ʻ ʻ
46
Цит. по: Аптекер Г. Указ. соч. С. 34.
47
Чубарьян А.О. Указ. соч. С. 740.
48
Шведов В.Г. Индейские войны... С. 97.
23

Shimoliy Amerikada soliqlar va rekvizitsiyalarni olish uchun fieflar sifatida
tashkil etilgan mulkchilik koloniyalari keng tarqaldi. Biroq, aslida, bunday
koloniyalarning rivojlanishi bir-biriga zid edi. Feodal eksperimenti
muvaffaqiyatsiz yakunlanib, burjua munosabatlariga o z o rnini bo shatib berdi.ʻ ʻ ʻ
Yaxshi misol - Merilend koloniyasi, Angliya inqilobi yillarida o z mavqeini
ʻ
mustahkamladi va uning assambleyasi qonunlar chiqarish va gubernator
kengashidan alohida o tirish huquqini oldi. Merilendda feodal yerdan
ʻ
foydalanishni kuchaytirishga urinishlar ham muvaffaqiyatsiz bo ldi:
ʻ
ko chmanchilar tobora ko proq bosqinchilarga aylandilar - ular o zboshimchalik
ʻ ʻ ʻ
bilan bo sh erlarga ketishdi, dehqonchilik bilan shug ullanishdi. Bosqinchilar va
ʻ ʻ
feodal elementlar o rtasidagi ziddiyat, ehtimol, Amerika mustamlakalarida
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning markaziy muammosi edi 26
.
1662-yilda yana bir feodal koloniyasi Karolina tashkil etildi, ammo
Merilendda bo lgani kabi, feodal tartiblarini o rnatish muvaffaqiyatsiz yakunlandi:
ʻ ʻ
bir qator bo sh hududlar va erkinroq koloniyalar mavjudligida ko chmanchilar
ʻ ʻ
Karolinani chetlab o tishni afzal ko rdilar.
ʻ ʻ
Alohida misol – 1681-yilda Uilyam Penn tomonidan Pensilvaniyaga asos
solingan. Penn vakillik hukumati tarafdori edi va 1682-yilda koloniyada ikki
palatali qonun chiqaruvchi organ tuzildi: yuqori palata (kengash) qonun
loyihalarini tashabbuskor qilish huquqiga ega edi va quyi palata (yig ilish) ularni
ʻ
tasdiqlaydi. Penn tomonidan tayinlangan gubernator kengashda uchta ovozga ega
edi, ammo veto huquqidan mahrum qilindi. 1694-yilda quyi palata qonunchilik
tashabbusi huquqini oldi va 1701-yilda barcha qonun chiqaruvchi hokimiyat
yig ilishda to plandi
ʻ ʻ 27
.
Virjiniyaliklar ingliz monarxi bilan munosabatlarda tobora ko proq qaysarlik
ʻ
ko rsata boshladilar. 1635-yilda Charlz I Virjiniyaga tamaki bojlarini oshirish
ʻ
uchun yangi qonun loyihasini yubordi. Gubernator Jon Xarvi koloniya kengashini
26
Очерки новой и новейшей истории США. Т. 1. С. 19.
27
Алентьева Т.В. Уильям Пенн, квакеры и основание Пенсильвании // Метаморфозы истории. - 2002. - № 2. -
С. 266.
14

yo q qilindi yoki o z yerlaridan itarib yuborildi va hindlarning yanada kuchliʻ ʻ
birlashmalariga kirdi. Ba’zilari tarqoq, tarqoq, qisman assimilyatsiya qilingan va
etnik birlik sifatida mavjud bo lishni to xtatgan. Shimoliy Floridadagi Timukva
ʻ ʻ
ittifoqining qabilalari g oyib bo ldi, Shimoliy va Janubiy Karolina qirg oq
ʻ ʻ ʻ
orollarining ko plab qabilalari G arbiy Hindistonda inglizlar va ispanlar tomonidan
ʻ ʻ
yo q qilindi va qullikka sotildi. Janubiy Florida qabilalari va boshqa ko plab
ʻ ʻ
odamlar inglizlar va ularning ittifoqdosh hindularining birgalikdagi sa’y-
harakatlari bilan vayron qilingan.
Shunday qilib, biz mustamlakachilarning mahalliy aholiga munosabati
hindlarning ko pligidan qo rqish va qo rquvdan, ularning nuqtai nazari bo yicha,
ʻ ʻ ʻ ʻ
tajovuzkorlik va shafqatsizlikka o tgan degan xulosaga keldik. Mahalliy aholi
ʻ
mustamlakachilar uchun itoatkor mahalliy aholi emas, balki jiddiy raqobat edi.
Assimilyatsiya va konvergensiyaning oldini olish uchun inglizlar mahalliy
aholidan uzoqlashishi va kolonistlar va metropol aholisining ko z o ngida
ʻ ʻ
vahshiyning ijobiy qiyofasini yaratishga yo l qo ymasliklari kerak edi. Ular
ʻ ʻ
hindularga odam emas, balki hayvon qiyofasini berishga harakat qildilar.
Dehqonchilik, sanoat va savdo koloniyalarida rivojlanishi
Shimoliy Amerika mustamlakalarining iqtisodiy rivojlanishida geografik
farqlar juda erta paydo bo lgan. Koloniyalarning uch turi mavjud edi: shimoliy
ʻ
koloniyalar (Massachusets, Konnektikut, Rod-Aylend, Nyu-Xempshir), o rta
ʻ
Atlantika (Pensilvaniya, Nyu-York, Delaver, Nyu-Jersi) va janubiy koloniyalar
(Merilend, Jorjiya, Virjiniya, Shimoliy va Janubiy Karolina).
Shimoliy koloniyalarda hunarmandchilik va ishlab chiqarish keng tarqalgan
edi, ammo sanoat rivojlangan Yangi Angliyada ham qishloq xo jaligi bilan
ʻ
shug ullanadigan aholi soni 90% ni tashkil etdi
ʻ 53
. Janubiy koloniyalar asosan
quldorlik edi. 1619-yilda Gollandiya kemasi birinchi marta negr qullarining katta
partiyasini Virjiniyaga olib keldi. 1683-yilda Virjiniyada ularning soni 3 ming
kishiga yetdi.
Shimoliy Amerika mustamlakalarining butun rivojlanishi davrida qishloq
53
Ефимов А.В. Указ. соч. С. 55.
25

Ispaniya va Fransiyadan farqli o laroq, Angliyada qishloq xo jaliginingʻ ʻ
kapitalistik shakllari, sanoat va mehnatga haq to lash tizimining rivojlanishi bilan
ʻ
bog liq bo lgan burjua munosabatlari rivojlanib bordi, bu esa mustamlakalarda
ʻ ʻ
qurilgan munosabatlarga ta’sir qilmay qolmadi.
Metropoliyaning maqsadi Shimoliy Amerika mustamlakalarida feodal
institutlarini o rnatish edi, ammo mustamlakalar burjua munosabatlarini
ʻ
rivojlantirishga intilib, o rnatilgan feodal qoldiqlaridan qochish siyosatini olib
ʻ
bordilar.
Bu siyosat Allegheniy tog larining g arbiy qismidagi hindulardan yer sotib
ʻ ʻ
olish, bu yerlarni o zboshimchalik bilan o zlashtirish, ona mamlakatdan yetkazib
ʻ ʻ
beriladigan tovarlarga qarshilik ko rsatuvchi sanoat tarmoqlarini rivojlantirish,
ʻ
ingliz vositachilarini chetlab o tgan qishloq xo jaligi mahsulotlarini eksport qilish
ʻ ʻ
va mustamlakalarga zarur bo lgan tovarlarni boshqa mamlakatlardan olib kirishni
ʻ
o z ichiga olgan.
ʻ
Britaniya hukumati tomonidan savdo erkinligiga kiritilgan cheklovlar
kontrabanda savdosining kengayishiga va qaroqchilikning kuchayishiga olib keldi.
Mahalliy elitalarning o zlarini mustamlakalarda hukmron sinf sifatida
ʻ
o rnatish uchun kurashi Angliya va uning Shimoliy Amerika mulklari
ʻ
manfaatlarini rag batlantirib, turli muvaffaqiyatlar bilan davom etdi.
ʻ
Angliya va uning mustamlakalari o rtasidagi munosabatlar masalasini ko rib
ʻ ʻ
chiqsak, bu muammoning ikki jihatiga, ya’ni siyosiy va iqtisodiy tomonlariga
to xtalmaslik mumkin emas.
ʻ
Iqtisodiy munosabatlar. Koloniyalar arzon xomashyo manbai va arzon
bozor sifatida yaratilgan. Metropolis o z mahsulotlari uchun raqobatni bartaraf
ʻ
etish uchun koloniyalarda ishlab chiqarish va ishlab chiqarish sanoatining
rivojlanishini cheklashga harakat qildi 17
.
Biroq, mustamlakalardagi ijtimoiy vaziyat katta ahamiyatga ega edi.
Mustamlakachilar mukammal emas edilar, lekin ular endi feodal qoldiqlari
tomonidan kishanlangan emas edi. Bu Londonning proteksionistik siyosatiga zid
17
Чубарьян А.О. Указ. соч. С. 743.
11

va bu gubernatorni qonun ijodkorligidan qonuniy ravishda yo q qilishga bo lganʻ ʻ
ko plab urinishlardan dalolat beradi.
ʻ
1619-yilda tashkil etilgan Virjiniya qonun chiqaruvchi organi o z
ʻ
faoliyatining dastlabki yillaridayoq gubernatorning soliq, sud va byudjet sohalarida
vakolatlarini cheklovchi qonunlarni qabul qilgan.
1641-yilda Massachusets Bosh Assambleyasi mahalliy hokimiyat organlari
uchun yerni tasarruf etish huquqini ta’minlovchi qonunlar kodeksini tasdiqladi,
jinoyat qonunini kiritdi va gubernator timsolida ijro etuvchi hokimiyatning
o zboshimchaliklarini chekladi. Ikki palatali qonun chiqaruvchi organning
ʻ
prototipi deb atash mumkin bo lgan narsa yaratildi: bundan buyon magistrat
ʻ
a’zolari va xalq vakillari alohida o tirdilar va teng ravishda veto huquqiga ega
ʻ
edilar.
Yangi Angliya Konfederatsiyasi metropoldan mustaqil davlat tuzilmasini
yaratish uchun jiddiy pretsedentga aylandi. 1643-yilga kelib, koloniyalar Angliya
bilan aloqani yo qotdilar, bu Konnektikut, Nyu-Xeyven, Plimut va Massachusets
ʻ
o rtasida ittifoq tuzishga sabab bo ldi.
ʻ ʻ
Mustamlakalardagi yerga egalik masalasiga kelsak, qarama-qarshiliklarning
butun majmuasi vujudga keldi. Ulardan eng muhimi mustamlakalarga feodal
institutlarini o rnatishga urinish bilan mustamlakalarning kapitalistik yo lda
ʻ ʻ
rivojlanish tendentsiyasi o rtasidagi ziddiyat edi.
ʻ
Mustamlakalarda dehqonchilikning kapitalistik usuli nihoyatda samarali
bo lib, feodal tuzumni barbodlikka mahkum qildi. Savol tug iladi: nega ispan va
ʻ ʻ
Fransuz mustamlakalarida muvaffaqiyatli joriy etilgan feodal tuzum Angliya
mustamlakalarida barbod bo ldi.
ʻ
Kanada va Meksika hududida ham bo sh yerlar mavjud edi, ammo
ʻ
cho ktirish ingliz koloniyalaridagidek keng tarqalmagan. Bu savolning javobi
ʻ
mustamlakachilikning tarixiy sharoitlari va usullarida.
Mustamlakalarning paydo bo lishi va yanada rivojlanishi jarayoni Yevropa
ʻ
ning feodalizmdan kapitalizmga o tish davrida sodir bo lib, ijtimoiy munosabatlar
ʻ ʻ
nihoyatda murakkab va ziddiyatli edi.
10

keladigan erkin tadbirkorlikning tug ilishi uchun sharoit yaratdiʻ 18
. Mustamlakalar
darhol jiddiy mahsulot yetkazib beruvchi sifatida xalqaro savdoga qo shildi.
ʻ
1608-yilda Angliyaga yuborilgan birinchi transport sanoat yuklarini
metropolga - kema yog ochlari va temir rudalarini tashish edi. XVII asr oxiriga
ʻ
kelib. koloniyalar 30 ming tonnaga yaqin cho yan ishlab chiqargan (dunyo
ʻ
hajmining 1/7). Mis, rux, qo rg oshin eritilgan. Asboblarni ta’mirlash ustaxonalari,
ʻ ʻ
eritish zavodlari va fabrikalar uchun asbob-uskunalar ko paydi.
ʻ
Biroq, mustamlakalarning iqtisodiy muvaffaqiyati ona mamlakatni xavotirga
soldi. 1651-yilda Kromvelning "Navigatsiya to g risidagi qonuni" qabul qilindi,
ʻ ʻ
unda "mahsulotlar yoki tovarlarni Osiyo, Afrika yoki Amerikada o sadigan, ishlab
ʻ
chiqarilgan yoki ishlab chiqarilgan ... boshqa har qanday boshqa kema yoki
kemalarda, kema yoki kemalarda tashish taqiqlangan edi. bu ... faqat ingliz davlati
yoki uning plantatsiyalari fuqarolariga tegishli 19
".
Savdo flotini ko paytirish va ingliz xalqining navigatsiyasini rag batlantirish
ʻ ʻ
to g risidagi 1651-yil 5-oktyabrdagi qonun va uni ishlab chiqishda qabul qilingan
ʻ ʻ
1660, 1663, 1673 va 1696-yildagi Navigatsiya aktlari merkantilizm tamoyillariga
asoslangan va ingliz savdosini tashqi savdodan himoya qilishga qaratilgan.
Raqobat kuchaydi. Keyinmustamlakachilikning asosiy mahsulotlari: paxta,
tamaki, shakar, indigo (1660-yil), kanop, smola, yog och va smola (1704-yil)ni
ʻ
tashqi bozorga olib chiqishni taqiqladi.
Mustamlakalarda olib borilgan siyosat ingliz savdogarlari va ishlab
chiqaruvchilarini daromad bilan ta’minlash maqsadida mahalliy ishlab chiqarish va
savdoni tartibga solishga qaratilgan edi. Mustamlakachilar arzon va zarur qishloq
xo jaligi mahsulotlarini yetkazib beruvchilarga, ingliz tovarlari iste molchilariga
ʻ ʻ
aylanishdi 20
. Bu ingliz iqtisodiy siyosatini merkantilistik va mustamlakalarga
nisbatan kamsituvchi sifatida tavsiflaydi.
Tovar tannarxiga 2540% spekulyativ ustama qo shishga ruxsat bergan
ʻ
18
Болховитинов Н.Н. Указ. соч. С. 19.
19
Акт об увеличении торгового флота и поощрении мореплавания английской нации. 9 октября 1651 г. //
Сборник документов (сборник Сироткина). С. 77.
20
Аптекер Г. Указ. соч. С. 38.
12

Karl II davrida chiqarilgan 1660-yilgi akt asosan koloniyalar bilan savdoga
taalluqli o zgarishlar bilan sezilarli darajada to ldirildi. Mustamlakalarning barchaʻ ʻ
tovarlari birinchi navbatda ingliz bandargohlariga borishi va mustamlakalarda
tovarlarni faqat ingliz kemalarida tashish mumkinligi belgilandi . Bu harakat
koloniyalarning iqtisodiy ahvoliga bevosita ta’sir ko rsatdi. Shartnomalarda aks
ʻ
ettirilgan xizmatchilarning pozitsiyasi alohida e tiborga loyiqdir. Aynan huquqsiz
ʻ
xizmatchilar mustamlakalardagi asosiy ishchi kuchini tashkil qilgan va birinchi
navbatda, Yevropa aholisining ko payishiga ular hissa qo shgan. Ularning mavqei
ʻ ʻ
qullikdan unchalik farq qilmasdi, lekin xizmatchilarni chetdan olib kelish va
ularning mehnatini ekspluatatsiya qilish koloniyalarga katta foyda keltirdi.
Kurs ishining tuzilishi .
Kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan
manbalar, adabiyotlar ro yxati.
ʻ
4

ingliz tovarlari ko plab bozorlardan uzilib qolganda, bu esa 1620-yillardagiʻ
inqirozning boshlanishiga ta’sir ko rsatdi. Britaniya hukmron doiralari
ʻ
vakillarining ko zlari G arbga qaratila boshladi
ʻ ʻ 5
.
XV asr oxiridan boshlab Angliyada dehqonlarni zo rlik bilan egallab olish
ʻ
jarayoni boshlandi 6
. Buning asosiy sababi mato fabrikalarida junga bo lgan
ʻ
talabning ortishi edi. Qo y boqish uchun yaylovlar zarur bo lib, feodallar
ʻ ʻ
dehqonlarni o z uylaridan ommaviy ravishda quvib chiqardilar, yerlarni tortib
ʻ
oldilar va haydaladigan yerlarni yaylovga aylantirdilar. Bu jarayon qashshoqlik,
ishsizlik va sarsonlikni keltirib chiqardi. Angliya “yer ochligi”ni boshdan kechirdi
va har qanday mulkdan mahrum bo lgan dvoryanlarning kichik o g illari, mayda
ʻ ʻ ʻ
mulkdorlar, yirik magnatlar tomonidan ezilgan, o z yerlaridan haydalgan yer
ʻ
egalari mustamlakachilik ekspeditsiyalarini tashkil etish uchun ijtimoiy bazaga
aylandilar. Oddiy mustamlakachilar o z pozitsiyalarini yaxshilash uchun xarakterli
ʻ
niyat bilan okeanni kesib o tishdi. Jamiyatdagi mavqeining yaxshilanishi yer olish
ʻ
bilan bevosita bog liq edi
ʻ 7
.
Ekspeditsiyalarni tashkil etishda xususiy korxona katta rol o ynadi. 1606-
ʻ
yilda Angliyada ikkita kompaniya - London va Plimut tashkil etilgan. London
kompaniyasi Shimoliy Amerikaning Atlantika qirg oqlarini 34º dan 41º N
ʻ
kengliklarida, ikkinchisi - 38º dan 45º gacha bo lgan kenglikda joylashtirish
ʻ
huquqini oldi 8
.
Dvoryanlar va savdogarlar ekspeditsiyalarni o z manfaatlaridan
ʻ
kelib chiqib moliyalashtirdilar. Evaziga chet elda ingliz tovarlari uchun doimiy
bozor yaratish, buning evaziga Yangi Dunyoda qazib olingan arzon resurslarni
olish.
Siyosiy va diniy sabablar. Angliyaning o zida ham noqulay siyosiy
ʻ
sharoitlar odamlarni ularga zulm qilgan qonunlardan ozod bo lish uchun Atlantika
ʻ
okeani orqali ko chib o tishga majbur qildi. Mustamlakalarni Angliya
ʻ ʻ
5
Аптекер Г. Указ. соч. С. 40.
6
Болховитинов Н.Н. Указ. соч. С. 39.
7
Тревельян Дж.М. Социальная история Англии. - М.: Изд-во иностр. лит-ры, 1959. С. 235.
8
Богарт Э.Л. Указ. соч. С. 17.
6

qirollik talablarini bajarishga majburlashga urinib ko rdi, shundan so ng kengashʻ ʻ
tomonidan hokimiyatni suiiste mol qilish va uni suiiste mol qilishda ayblandi va
ʻ ʻ
Virjiniyadan chiqarib yuborildi. Charlz I ning majlisni tinchlantirishga urinishlari
muvaffaqiyatga olib kelmadi, buning natijasida 1639-yilda u mahalliy
plantatorlarning manfaatlarini himoya qilgan mustamlakachi Jon Uestni gubernator
sifatida tasdiqlashga majbur bo ldi. Xarvini haydab chiqarish ingliz
ʻ
ko chmanchilarining qirol ma’muriyatiga qarshi birinchi aniq harakati edi.
ʻ
"Aristokratlar" o zlarini mustamlakalarda hukmron sinf deb e lon qildilar
ʻ ʻ 28
.
1640-yillardagi inqilob, 1650-yillardagi Kromvel protektorati kabi ingliz
tarixidagi muhim bosqichlar koloniyalarning siyosiy rivojlanishiga katta ta’sir
ko rsatdi. 1643-yilga kelib, koloniyalar Angliya bilan aloqani yo qotdilar, bu
ʻ ʻ
Konnektikut, Nyu-Xeyven, Plimut va Massachusets o rtasida ittifoq tuzishga sabab
ʻ
bo ldi.
ʻ
Konfederatsiyaning tashkil etilishining rasmiy sababi hindlarning tahdidi
edi, ammo shartnoma o z oldiga nafaqat mahalliy qabilalarga qarshilik
ʻ
ko rsatishga, balki metropoliyadan avtonom rivojlana oladigan kuchli davlat
ʻ
tuzilmasini yaratish maqsadini qo ydi
ʻ 29
.
Konfederatsiya kuchli siyosiy tuzilma emas edi va uning a’zolari juda
kamdan-kam hollarda birgalikda harakat qilishdi. Buning sababi
konfederatsiyaning iqtisodiy jihatdan eng kuchli va boy a’zosi bo lgan
ʻ
Massachusets shtatining gegemon pozitsiyasi edi. Biroq, o zini o zi boshqarishga
ʻ ʻ
da’vo qiluvchi muqobil siyosiy va iqtisodiy tashkilotning shakllanishi faktining
o zi mustamlakalarning siyosiy ongining ko rsatkichidir. Yevropa davlatlaridan
ʻ ʻ
"izolyatsiya" instinkti o zini namoyon qildi
ʻ 30
. Koloniyani mustaqil boshqarish
istagi boshqa koloniyalarda ham kuzatilishi mumkin.
1641-yilda tayinlangan Virjiniya shtatining yangi gubernatori Berkli Karl I
tarafdori edi va Virjiniyada qirollik siyosatini olib bordi, biroq yirik yer egalari o z
ʻ
28
Ярыгин А.А. Американская «Аристократия» в социальной структуре центральных и южных колоний Ан-
глии в Северной Америке // «Запад-Восток». Научно-практический ежегодник. - 2010. - № 3. - С. 12.
29
Ефимов А.В. Указ. соч. С. 40.
30
Тревельян Дж. М. Указ. соч. С. 234.
15

rivojlanishiga ta’sir ko rsatdi. 1631-yilda koloniyalar dengiz tashish uchun mosʻ
bo lgan kemalarni ishlab chiqarishga muvaffaq bo ldilar, suv o tkazuvchanligi 60
ʻ ʻ ʻ
tonnani tashkil etdi, 1650-yilda suv o tkazuvchanligi 300 tonnani, 1725 yilda bu
ʻ
ko rsatkich 700 tonnani tashkil etdi
ʻ 60
.
Metropoliya o z irodasiga qarshi xolisona ʻ
koloniyalarda sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishiga hissa qo shdi.
ʻ
Shuningdek, zig ir, kanop, temir va boshqa xomashyo ishlab chiqarishni
ʻ
rag batlantirish siyosati olib borildi.
ʻ
XVII asr davomida mustamlakalarda hunarmandchilik faol rivojlangan.
Aholining past zichligi va uning tarqalishi ko chmanchilarni o zlari uchun zarur
ʻ ʻ
bo lgan narsalarni mustaqil ravishda ishlab chiqarishga majbur qildi.
ʻ
Mustamlakachilar maxsus mahorat va asboblarni talab qilmaydigan
hunarmandchilik bilan shug ullanishgan
ʻ 61
. Ko pchilik fermerlar shug ullanadigan ʻ ʻ
eng muhim hunarmandchilik zig ir, jun, kanop, paxta va boshqalarni to qimachilik
ʻ ʻ
ishlab chiqarish edi. Jun ishlab chiqarish ayniqsa tez rivojlandi, shu sababli
Britaniya hukumati ushbu mahsulot ishlab chiqarish va savdosini cheklash
choralarini ko rishga majbur bo ldi. Shuningdek, tikuvchilik, etikdo zlik,
ʻ ʻ ʻ
temirchilik, ko nchilik va boshqalar kabi mahorat talab qiladigan hunarlar ham
ʻ
mavjud edi.
Savdo. Mustamlakalarning tez iqtisodiy o sishini belgilovchi shartlar
ʻ
orasida mustamlaka ichidagi va mustamlakalararo savdo aloqalarini yo lga qo yish
ʻ ʻ
muhim o rin tutdi. Koloniyalar bir-biri bilan nima savdo qildilar? - degan savol
ʻ
tug iladi. Dastlabki bosqichda savdo asosan tabiiy mahsulotlar: un va don, baliq va
ʻ
rom bilan amalga oshirilgan. XVII asr o rtalaridan boshlab koloniyalar yog och
ʻ ʻ
buyumlari, bochkalar, chelaklar, temir va temir buyumlar bilan faol savdo
qilishgan 62
. Uzoq vaqt davomida savdo qirg oq bo yida to plangan, chunki dengiz
ʻ ʻ ʻ
va daryolar yagona savdo yo llari edi. Daryolardan tashqarida savdoning
ʻ
rivojlanishi faqat XVII asrning oxirida jiddiy rivojlana boshlagan quruqlikdagi
60
Очерки новой и новейшей истории США. Т. 1. С. 28.
61
Богарт Э.Л. Указ. соч. С. 43.
62
Очерки новой и новейшей истории США. Т. 1. С. 35.
29

rivojlanishini tahlil qilish.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Vaqt shkalasi bo yicha qamrabʻ
olingan voqealar ko lami 1606-1700 yillarni o z ichiga olgan. 1606-yilda Shimoliy
ʻ ʻ
Amerikani mustamlaka qilish uchun Plimut va London kompaniyalari tashkil etildi.
XVII asr Amerika Qo shma Shtatlari tarixini boshidanoq ko rsatishi,
ʻ ʻ
amerikaliklarning mafkuraviy qarashlari mohiyatini tushuntirishi va xalq
shakllanishining haqiqiy tarixini ochib berishi bilan qiziq. Lekin o rganilgan
ʻ
materialni to liq yoritish uchun muallif tarixning oldingi yoki keyingi davrlariga
ʻ
murojaat qilishi kerak edi.
Mavzuning o rganilganlik darajasi
ʻ . Uilyam Bredfordning 1630-yilda
boshlanib, 1647-yilda tugallangan “Plimutning aholi punktlari tarixi” kitobi
qimmatli manba hisoblanadi. Bredford 11 yil davomida Plimut koloniyasi
gubernatori lavozimida ishlagan 1
. Keyinchalik u kitobida ko chirish tarixini
ʻ
tasvirlab berdi. U zamonaviy Massachusets, Konnektikut va Meyn shtatlari
hududlarini rivojlantirishda bevosita ishtirok etgan. Asarning o ziga xosligi
ʻ
shundaki, u Bredfordning o zi emas, balki jamiyat hayoti, uning yangi dunyoda
ʻ
omon qolishi va gullab-yashnashiga qaratilgan.
Bredford Yangi Dunyodagi ingliz koloniyalarining o zini o zi boshqarishiga
ʻ ʻ
oid birinchi hujjat - sayohat paytida ziyoratchilar tomonidan tuzilgan Mayflower
kelishuvining muallifi bo ldi.
ʻ Ushbu hujjat Amerika konstitutsiyaviyligining
birinchi me yoriy manbasi bo ldi, shuningdek, mustamlakachilarning mustaqil
ʻ ʻ
munosabatining aniq tasdig i bo ldi. Uning xarakterli xususiyati diniy Puritan
ʻ ʻ
axloqining kuchli ta’siridir.
Xuddi shunday muhim hujjat "Savdo flotini ko paytirish va ingliz millatining
ʻ
navigatsiyasini rag batlantirish to g risidagi qonun" edi
ʻ ʻ ʻ 2
.
1651-yil 5-oktyabrdagi
va uning rivojlanishida qabul qilingan 1660, 1663, 1673 va 1696-yillardagi
"Dengizchilik aktlari" ingliz dengiz savdosi tarixida muhim rol o ynagan. Xususan,
ʻ
1
Брэдфорд У. История поселения в Плимуте. – М.: Художественная литература, 1987. – С. 749
2
Сборник документов по истории нового времени. Буржуазные революции XVII-XVIII вв. / Под ред. В.Г.
Сироткина. - М.: Высшая школа, 1990. – С. 303.
3

ekspluatatsiya va zulm bilan bog liq ijtimoiy qarama-qarshiliklarni kamaytirishʻ
vositasi sifatida ko rdi. Massachusets ko rfazi koloniyasining birinchi gubernatori
ʻ ʻ
Jon Uintrop Angliyadan immigratsiyani quyidagicha tushuntirdi: “Angliya uchun
uning aholisi tobora ortib borayotgan yukga aylanmoqda” 9
.
Yangi dunyo har qanday odamga koloniyalarda joy topish umidini berdi.
Yangi hududlarni o zlashtirish ortiqcha aholini ko chirishga imkon beradi, bu
ʻ ʻ
demografik muammoni hal qiladi, aholining ortiqcha va xavfli qismini yo q qilish
ʻ
orqali ijtimoiy keskinlikni pasaytiradi, shuningdek, Amerika qit’asidagi
mustamlakalarda iqtisodiy rivojlanishga hissa qo shadi
ʻ 10
.
Ijtimoiy qo zg olonlardan tashqari, Angliyada diniy tafovutlar ham bor edi.
ʻ ʻ
XVI asrning ikkinchi yarmida Angliyada Genrix VIII ning qirol hokimiyatini
mustahkamlash maqsadi tufayli protestantlar harakati vujudga keladi. 1534-yilda
ingliz cherkovining papa hokimiyatidan mustaqilligi e lon qilindi. Islohot
ʻ
Yelizaveta I davrida yozilgan “39 ta maqola”da mustahkamlangan, ammo
islohotning mantiqiy yakuni bo lmadi. Papaning hukmronligini ag darib, ingliz
ʻ ʻ
cherkovi qirol hokimiyatiga o tdi. Bundan tashqari, “oq ruhoniylarning” yerga
ʻ
egalik qilish kabi katoliklik qoldiqlari, ko plab marosimlar va hatto cherkovlarning
ʻ
bezaklari saqlanib qolgan. Asosan dehqonlardan undiriladigan cherkov ushr ham
bor edi.
Vaqt o tishi bilan protestantizm va katoliklik o rtasidagi chegara
ʻ ʻ
chuqurlashdi. Ushbu to qnashuvdan Jeyms I va Charlz I
ʻ 11
davrida ezilgan Puritan
harakati paydo bo ldi. Puritanlar islohotni yakunlashni talab qildilar, ular o zlarini
ʻ ʻ
"haqiqiy" islohotchilar deb hisobladilar va o zlarining dogmalariga muvofiq hayot
ʻ
kechirdilar 12
.
Shimoliy Amerikani mustamlaka qilishning diniy motivlari dastlab radikal
puritan teologiyasi xarakteriga ega bo lgan Amerika tarixining shakllanishida
ʻ
9
Там же. С. 25.
10
Болховитинов Н.Н. Указ. соч. С. 39.
11
Галкина Е.В. Политико-религиозные и экономические причины переселения пуритан в Северную
Америку// Общество: политика, экономика, право - 2016. - № 7. - С. 18.
12
Бурстин Д. Американцы - колониальный опыт. - М.: Прогресс, 1993. С. 6.
7

Virjiniya bilan yaxshi qo shnichilik shartnomasi buzildi, bu keyingi uchta urushgaʻ
sabab bo ldi: Birinchi urush (1618-1620) hindlarning Jeyms oqimidan 100 km
ʻ
yuqoriga surilishi bilan yakunlandi. Ikkinchi urush (1622-1634) va uchinchi (1644-
1647) Powxatanlarni yanada uzoqlashtirdi. Oxir-oqibat, povhatanlar deyarli
butunlay yo q qilindi, ularning soni qisqa vaqt ichida 8 mingdan 1 ming kishiga
ʻ
kamaydi.
Biroq, hindlar va mustamlakachilar o rtasidagi munosabatlar har doim
ʻ
birinchisining mag lubiyati va ikkinchisining hududiy kengayishi sifatida
ʻ
rivojlangan deb aytish mumkin emas.
XVII asr o rtalarida kamida uchta ingliz koloniyalari (Massachusets,
ʻ
Konnektikut va Rod-Aylend) butunlay yo q qilish xavfi ostida edi. 1662-yilda
ʻ
Wampanoag qabilasiga inglizlardan Filipp degan yunon nomini olgan Metakom
boshchilik qildi 49
. Uning hukmronligi davrida u qirg oq bo yidagi qabilalarning
ʻ ʻ
ko pini birlashtirdi, ular keyinchalik Massachusetsdan Virjiniyagacha bo lgan
ʻ ʻ
koloniyalarga konsertda hujum qilishdi. Tadbir “Qirol Filippning 1675-1676
yillardagi urushi” deb nomlangan 50
.
90 ta aholi punktlarining yarmidan ko pi qamalda bo lgan. Faqat qo shni
ʻ ʻ ʻ
Konnektikutdan qo shimcha kuchlarning kelishi tufayli, 1675-yil 19-dekabrda
ʻ
Massachusets militsiyasi hindularni shahar chetidan haydab chiqarishga muvaffaq
bo ldi. Qirol Filippni xoin sifatida xiyonat qilishda ayblashdi, u qatl qilindi va
ʻ
Plimutda boshi ustunga qo yildi
ʻ 51
. Metakomning faoliyati Birlashgan Yangi
Angliya mustamlakalarini yaratish va Yevropaliklarning hindlarga nisbatan yanada
shafqatsiz siyosati uchun muhim turtki bo ldi
ʻ 52
.
XVIII asr boshlarida allaqachon ko plab mayda qabilalar deyarli butunlay
ʻ
49
Нестеров Д.А. Война «Короля Филиппа»: индейцы Северной Америки в восприятии британского колони-
ального сообщества // Studia Humanitatis. - 2015. - № 3. - С. 1
50
Иванян Э.А. Указ. соч. С. 28.
51
Браун Ди. Схороните моё сердце у Вундед-Ни. История американского Запада, рассказанная индейцами. -
Хабаровск: Книжное издательство, 1988. С. 12.
52
Брассер Т.Дж.К. Прибрежные алгонкины – народ первых рубежей // Североамериканские индейцы. - М.:
Прогресс, 1978. С. 46.
24

to qnashuvining asoslari mustahkamlandi.ʻ
36

hosil yig ib, kolonistlar qo shni qabilalar vakillari taklif qilingan “Shukrona kuni”ʻ ʻ
deb nomlangan bayramni o tkazdilar.
ʻ
Ammo yaqin iqtisodiy va madaniy aloqada bo lsa ham, mustamlakachilar
ʻ
hindularni o zlariga teng deb hisoblamadilar. Aksincha, Uilyam Bredfordning
ʻ
“Tarix” asari hindularni shafqatsiz deb ko rsatadi: “ular shafqatsiz va g azabi
ʻ ʻ
dahshatli va g alaba qozonganda dushmanni o ldirish bilan kifoyalanmay, uni
ʻ ʻ
mamnuniyat bilan qonli qiynoqlarga duchor qiladilar, masalan: ular tiriklarning
terisini o tkir qobiqlar bilan kesishadi, ozgina oyoq-qo llarini kesib tashlashadi,
ʻ ʻ
ularni cho g da qovuradilar va tirik qurbonning oldida yeydilar ..."
ʻ ʻ 41
.
Borgan sari zo ʻ ravonlik Hindiston aholisining yanada qullikka aylanishi
ularning maqsadlariga erishishning asosiy vositasiga aylandi va bu ob ’ ektiv asosga
ega edi 42
. Fransuz mustamlakalaridan farqli o ʻ laroq , ingliz toji qo ʻ l ostidagi
hududlar doimiy ravishda yangi mustamlakachilar bilan to ʻ ldirilib borildi . Aholi
zichligining ortib borishi oxir - oqibatda , qoida tariqasida , mahalliy hind
qabilalarining ixtiyorida bo ʻ lgan yer egaliklarini kengaytirishning tabiiy ehtiyojini
keltirib chiqardi . Shimoliy Amerikaning tub aholisi boylikka va shunga mos
ravishda mustamlakachilarning shaxsiy baxtiga to ʻ siq sifatida qaraldi .
Ayrim koloniyalar tub aholiga nisbatan sodiq siyosat olib bordilar. Merilend
va ikkala Karolina ham o z mulklarini qurol kuchi bilan emas, balki savdo yo li
ʻ ʻ
bilan kengaytirib, o z yerlarini mahalliy qabilalardan sotib olishni afzal ko rdi.
ʻ ʻ
Penn erning narxini keyinchalik moddiy kompensatsiya qilish bilan xayr-ehson
shartnomalarini tuzdi 43
.
Bunday siyosat hindlarning mustamlakachilik jamiyatiga integratsiyalashuvi
bilan inglizlarning yerlarni qonsiz egallashiga olib keldi. Biroq, bunday
hindlarning kelajakdagi taqdiri haqida yolg on xayollarga ega bo lmaslik kerak.
ʻ ʻ
Ularning odatiy yashash joylarining yo q qilinishi, alkogolizm va
ʻ
epidemiyalarning tarqalishi bilan birga, mahalliy aholining vayron bo lishiga olib
ʻ
41
Цит. по: Там же. С. 41.
42
Чубарьян А.О. Указ. соч. С. 742
43
Шведов В.Г. Индейские войны... С. 95.
21

minglab foizlarini tashkil etdi.
XVII asr davomida qora tanlilarning ekspluatatsiyasi va qul savdosi
Shimoliy Amerikaning iqtisodiy hayotida tobora muhim ahamiyat kasb etdi.
Nafaqat Angliyada, balki mustamlakalarda ham ibtidoiy kapital jamg arishningʻ
kuchli manbaiga aylangan qul savdosi janubiy mustamlakalarda yirik va o rta yer
ʻ
egaligini sezilarli darajada mustahkamladi. Metropoliya koloniyalarda qul
savdosining rivojlanishiga yordam berdi. 1663-yilda Britaniyaning xorijdagi
plantatsiyalar kengashi “qora qullar plantatsiyalarning eng foydali qismidir” deb
ta’kidladi 66
. Janub koloniyalarida yirik plantatsiya yer egalarining shakllanishi,
arzon ishchi kuchining yo qligi qora tanlilarning jamiyatdagi mavqeini
ʻ
o zgartirishga yordam berdi. XVII asr oxiridan boshlab qora tanlilarni irsiy
ʻ
qullarga aylantirish jarayoni boshlanadi.
1680-yilga kelib, ingliz koloniyalarida qullar soni 7 ming kishini tashkil etdi.
(shundan atigi 3 mingtasi Virjiniyada yashagan). 1700-yilga kelib bu raqam 3
barobarga oshib, 25 ming kishiga yetdi.
Qullarga: “uylarini tashlab, ko chada yoki
ʻ
dalada qamchi bilan jazo azobida paydo bo lish taqiqlangan. Oq va qora tanlilar
ʻ
o rtasidagi nikohlar qat iyan man etilgan. Oq tanlini urgan negr 30 darra bilan
ʻ ʻ
jazolandi” 67
.
XVII asrda Shimoliy Amerikadagi ingliz koloniyalari Angliyadagi to siqlar
ʻ
paytida vayron qilingan yoki quruqlikdan haydalgan xizmatkorlarning mehnatidan
faol foydalandilar. Shu bilan birga, ob’ektiv tendentsiya asta-sekinlik bilan
shakllanib, shartnoma asosidagi xizmatchilarni iqtisodiy jihatdan samaraliroq negr
qullari bilan almashtirmoqda. Shunday qilib, XVII asrda “qora qullik” o zining
ʻ
evolyutsion rivojlanishini ingliz koloniyalarida boshladi va mustamlakachi
Amerika va AQShning keyingi tarixiga sezilarli ta’sir ko rsatdi.
ʻ
66
Богарт Э.Л. Указ. соч. С. 58.
67
Цит. по: Тарле Е.В. Указ. соч. С. 268.
33

shtatidagi sinfiy kurash qurolli to qnashuvlarga olib keldʻ 32
. Hukmron elita katolik
edi va parlamentga xayrixohlik bildirgan protestant aholining katta qismidan farqli
o laroq monarxni qo llab-quvvatladi. Shu bilan birga, ikkala lagerning erkin
ʻ ʻ
egalari va xizmatkorlari ijara haqi va boshqa majburiyatlardan ozod bo lishga
ʻ
ishonishgan.
Merilend provinsiyasi Lord Baltimorga tegishli bo lib, aslida ikki qismga
ʻ
bo lingan: poytaxt katolik qirollik tarafdorlari, qolgan qismi esa parlament
ʻ
tarafdorlari bo lgan puritanlar qo lida edi. Protektorat davrida lord Baltimor
ʻ ʻ
Kromvel bilan munosabatlarni tiklashga muvaffaq bo ldi. Protektor Baltimorning
ʻ
viloyatga egalik qilish huquqini tasdiqladi, lekin protestantlar kuchli pozitsiyani
egallagan assambleyaning rolini kuchaytirish orqali uning vakolatini qonun bilan
chekladi.
Styuartning qayta tiklanishi Merilend ko chmanchilari hayotiga katta ta’sir
ʻ
ko rsatdi. Monarxiya bilan birgalikda koloniyaning qudratli egasi Lord
ʻ
Baltimorning mavqei ham qaytdi.
Agar inqilobgacha bu holat ko chmanchilarning noroziligiga sabab bo lgan
ʻ ʻ
bo lsa, inqilobdan keyin ular uning olib borayotgan siyosatiga chiday olmadilar.
ʻ
1676-yil 3-sentabrda Uilyam Devis va Jon Mate boshchiligidagi bir guruh
shaharliklar lordning huquqlarini cheklashni, fremenlarning huquq va vakolatlarini
kengaytirishni talab qildilar. Talablar to g risidagi bayonot gubernator Tomas
ʻ ʻ
Notliga taqdim etildi, u shartlarni rad etdi va “isyonchilarni” hibsga olishni
buyurdi.
Merilend ko chmanchilari vaziyatni o zgartirishga harakat qilishdan
ʻ ʻ
to xtamadilar va monarxni lordning cheksiz kuchi va mustamlakachilarning chidab
ʻ
bo lmas qiyinchiliklari tojni daromaddan mahrum qilishiga ishontirishga harakat
ʻ
qilishdi.
Bu ham yordam bermadi. Natijada, mustamlakachilar ijara haqini to lashdan
ʻ
qochishga harakat qildilar, ma’muriyatning mustamlakachilar munosabatlarida
32
Очерки новой и новейшей истории США. Т. 1. С. 20.
17

yillik byudjetni belgilash va barcha amaldorlarning ish haqini belgilash vakolati
berilgan. Biroq, koloniyalarni boshqarishda asosiy shaxs gubernator bo lib, uʻ
koloniyada monarxistik vasiyatnomaning dirijyori bo lgan va majlis qaroriga veto
ʻ
qo yish imkoniyatiga ega edi. Anjumanlarning hokimlar bilan munosabatlari
ʻ
tugamaydigan jangga aylandi.
Angliyadagi inqilobiy voqealar Shimoliy Amerika koloniyalarining
rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko rsatdi. Bu davrda Konnektikut, Nyu-Xeyven,
ʻ
Plimut va Massachusets shtatlarini o z ichiga olgan Yangi Angliya
ʻ
konfederatsiyasida bo lgani kabi koloniyalar o rtasida savdo-sotiqning jonlanishi,
ʻ ʻ
sanoatning boshlanishi va mustamlakalar o rtasida ittifoq tuzishga urinishlar
ʻ
kuzatildi. .
XVII asrda Shimoliy Amerika koloniyalarining rivojlanishining asosiy
natijasi butun Shimoliy Amerikada burjua munosabatlari feodal munosabatlardan
ustun edi, deyish mumkin. Mustamlakalarda dehqon tipidagi erkin yer egaligi faol
rivojlandi. Vakillik hokimiyatining kelib chiqishi va keyingi rivojlanishi aniq
ko rsatilgan, bu hatto mulkiy mustamlakalarda ham sodir bo lgan, ammo ingliz
ʻ ʻ
aristokratiyasi tomonidan tartibga solingan va boshqarilgan.
XVII asrda ko chmanchilar va mahalliy hind aholisi o rtasidagi
ʻ ʻ
munosabatlar. sezilarli o zgarishlarga duch keldi. Hindlarga bo lgan munosabat
ʻ ʻ
hindlarning ko pligidan qo rqish va qo rquvdan, mustamlakachilar nuqtai
ʻ ʻ ʻ
nazaridan haqli ravishda, tajovuzkorlik va shafqatsizlikka aylandi.
Shimoliy Amerika mustamlakalarining iqtisodiy rivojlanishida geografik
farqlar juda erta paydo bo lgan.
ʻ
Alohida-alohida, shartnoma tuzgan xizmatchilarni tejamkor qora tanli qullar
bilan almashtirish tendentsiyasini ta’kidlash kerak. Shunday qilib, XVII asrda
"qora qullik" o zining evolyutsion rivojlanishini ingliz koloniyalarida boshladi va
ʻ
mustamlakachi Amerika va AQShning keyingi tarixiga sezilarli ta’sir ko rsatdi.
ʻ
XVII asrda Angliyaning Shimoliy Amerika koloniyalarida allaqachon burjua
tipidagi o ziga xos jamiyat shakllana boshladi. Mustamlakachilarning
ʻ
mustaqillikka intilishi kuchaydi va bu bilan ularning Angliya bilan bo lajak
ʻ
35

yo llarning mavjudligi va holatiga bog liq edi.ʻ ʻ
Ingliz koloniyalarida xizmatkor mehnatidan foydalanish va quldorlikning
paydo bo lishi
ʻ
Shimoliy Amerikadagi ingliz mustamlaka jamiyati juda murakkab tuzilma
bo lib, uning muhim qismi qaram aholi edi. Mustamlakachilikning dastlabki
ʻ
bosqichlarida bu aholi shartnoma asosida xizmatkor yoki xizmatkor bo lgan. Yangi
ʻ
dunyoga sayohat qilish uchun pul to lashga imkoni bo lmagan odamlar uzoq vaqt
ʻ ʻ
davomida (2 yildan 7 yilgacha) transport xarajatlarini qoplashdi.
Bunday odamlar Amerikaga olib kelingan va kim oshdi savdosida sotilgan.
Shartnomada ko rsatilgan muddatni ishlab chiqqandan so ng, xizmatchi erkinlikka
ʻ ʻ
ega bo ldi, ammo ba’zida yangi qarz tufayli shartnoma tuzgan xizmatchi bu
ʻ
lavozimda ancha vaqt qolishi mumkin edi. Mana shunday shartnomaga misol:
“...Hozirgi shartnoma, bir tomondan, Virjiniya orolining Potomak shahridan
Richard Smit, ekuvchi, ikkinchi tomondan, Lankasterlik Tomas Allisonning o g li
ʻ ʻ
Tomas Allison o rtasida. Guvohlar ishtirokida yuqorida aytib o tilgan Tomas
ʻ ʻ
Allison ushbu Richard Smit va uning vorislariga rozi bo ladi va va’da qiladi ... shu
ʻ
kundan boshlab etti yil davomida yuqorida aytib o tilgan Richard Smit va uning
ʻ
vorislariga xizmat qilish va taklif qilinadigan ishni bajarishga va’da beradi uni, bu
mamlakatlarda odat bo lganidek... Richard Smit esa, belgilangan muddat tugashi
ʻ
bilan aytilgan Tomas Allisonga ikki marta almashtiriladigan kiyim, uch bochka
don va ellik gektar yer bilan ta’minlash majburiyatini oladi. Guvohlar ishtirokida
to lanadi va muhrlanadi
ʻ 63
.
XVII-VIII asrlar davomida doimiy xizmatkorlar savdosi olib borilgan va
faqat XVIII asrda qul savdosining rivojlanishi bilan so na boshladi. Ijtimoiy
ʻ
xizmatchilarning asosiy qatlami Angliyadagi qamal paytida vayron qilingan yoki
erdan haydalgan ingliz va irland kambag allaridan iborat edi. Mustamlaka
ʻ
gazetalarida bunday e lonlarni uchratish qiyin emas edi: “Londondan to quvchi,
ʻ ʻ
duradgor, etikdo z, temirchi, toshbo ronchi, arrachi, tikuvchi, murabbiy, qassob,
ʻ ʻ
mebel ustasi va boshqalardan iborat yosh, sog lom ishchilar guruhi yetib keldi.
ʻ
63
Цит. по: «Законтрактованные слуги» в Мэриленде // Сборник документов (сборник Сироткина). С. 103.
30

Shimoliy Amerika ingliz mustamlakachiligi

Купить