Shimoliy Yevropa - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	645.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

Shimoliy Yevropa

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. SHIMOLIY YEVROPA DAVLATLARINING GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI ................................................ 4
1.1. Shimoliy Yevropa mintaqasiga umumiy tavsif ...................................................................................... 4
1.2. Shimoliy Yevropaning iqlimi va tabiiy resurslari (o’rmonsozlik misolida) .............................................. 7
1.3. Aholining tarqalishi, etnik kelib chiqishi va tillari. ............................................................................... 11
II BOB. SHIMOLIY YEVROPANING SIYOSIY VA IQTISODIY RIVOJLANISHI .................................................... 16
2.1. Shimoliy mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanish ...................................................................................... 16
2.2. Shimoliy Yevropa - yangi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy trendlar ........................................................... 18
2.2. Shimoliy mamlakatlar va iqtisodiy integratsiya ................................................................................... 23
III BOB. UMUMTAʼLIM MAKTABLARIDA SHIMOLIY YEVROPA DAVLATLARI MAVZUSINI ZAMONAVIY
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA OʻQITISH ................................................................................... 26
3.1. Shimoliy Yevropa davlatlari mavzusini oʻrganishda kreativ metodlardan foydalanish ........................ 26
XULOSA ...................................................................................................................................................... 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................................ 31
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Shimoliy Yevropa, o'zining noyob geografik,
madaniy va iqtisodiy atributlari bilan mashhur bo'lgan mintaqa uzoq vaqtdan beri
geografik va xalqaro tadqiqotlarga qiziqish uyg'otadi. Ushbu kurs ishi ushbu
mamlakatlarning xilma-xilligi va global miqyosdagi ta'sirini tushunish uchun
Shimoliy Yevropani o'rganadi. Borgan sari o'zaro bog'langan dunyoda Shimoliy
Yevropa davlatlarining o'ziga xos roli va hissalarini tushunish ularning siyosiy
tuzilmalari, iqtisodiy kuchli tomonlari va ekologik siyosati haqida qimmatli
tushunchalarni beradi, bularning barchasi mintaqaviy va global dinamikani
shakllantirishda muhim rol o'ynaydi.
Shimoliy Yevropa mamlakatlarini o'rganishning dolzarbligi ularning
Yevropadagi geografik va iqtisodiy jihatdan o'ziga xos pozitsiyalaridadir. Bu
mamlakatlar ko'pincha yuqori turmush darajasi, ilg'or infratuzilmasi, mustahkam
iqtisodiyoti va ilg'or ijtimoiy siyosati bilan ajralib turadi. Bundan tashqari,
Shimoliy Yevropada qo'llaniladigan ekologik tashabbuslar va barqaror amaliyotlar
global ekologik muammolarni hal qilish uchun model sifatida juda muhimdir.
Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi Shimoliy
Yevropa davlatlarining geografik, iqtisodiy va siyosiy xususiyatlarini tahlil
qilishdan iborat bo'lib, mintaqa haqida har tomonlama tushuncha berishdir.
Kurs ishining vazifalari:
1. Shimoliy Yevropaning geografik xususiyatlarini va ularning mintaqaviy
taraqqiyotga qanday ta’sir qilishini o’rganish.
2. Shimoliy Yevropa iqtisodiyotlarining asosini tashkil etuvchi iqtisodiy
tuzilmalar va tarmoqlarni ko‘rib chiqish.
3. Boshqaruv, ijtimoiy siyosat va xalqaro munosabatlarga e’tibor qaratib,
ushbu mamlakatlarni belgilovchi siyosiy va ijtimoiy tizimlarni tahlil qilish.
3

Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, uchta bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatilardan iborat. Har bir bobda uchtadan reja
(uchinchi bobda bitta )mavjud.
I BOB. SHIMOLIY YEVROPA DAVLATLARINING GEOGRAFIK
XUSUSIYATLARI
1.1. Shimoliy Yevropa mintaqasiga umumiy tavsif
Bu subregion tarkibiga qit’aning Shimoliy Muz okeani hamda Atlantika
okeanining Shimoliy va Boltiq dengiziga tutash 8 ta davlati kiradi. Bu davlatlar,
odatda, 2 ta tarixiy-geografi k guruhga bo‘linadi: Skandinaviya davlatlari –
Norvegiya, Shvetsiya, Daniya, Finlyandiya, Islandiya hamda Boltiq davlatlari –
Estoniya, Latviya, Litva. Bu ikki guruh davlatlar o‘rtasida tarixan shakl langan
mustahkam siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalari mavjud. Daniya, Shvetsiya va
Norvegiya konstitutsiyaviy monarxiya, qolgan davlatlar esa parlamentar respublika
hisoblanadi.
1-rasm. Yevropa subregionlari (Yevropa Ittifoqi tashkiloti tasnifi bo‘yicha)
4

Tabiiy sharoitining umumiy jihatlari asosan iqlimining ko‘proq mo‘tadil va
dengiz xarakterga egaligida o‘z aksini topadi. Faqat Islandiya hamda Norvegiya,
Shvetsiya va Finlyandiyaning Shimoliy hududlariga subarktika va arktika iqlim
tiplari xos. Norvegiya va Islandiyaga tog‘li relyef xos bo‘lsa, qolgan davlatlar yer
yuzasi, asosan, tekisliklardan iborat. Subregion davlatlaridan faqat Islandiya
tektonik jihatdan faol mintaqada joylashgan bo‘lib, vulqon va geyzerlari bilan
butun. Yevropa subregionlari (Yevropa Ittifoqi tashkiloti tasnifi bo‘yicha) dunyoga
mashhur. Islandiya jahondagi geotermal resurslaridan keng va oqilona
foydalanayotgan davlatlardan biri hisoblanadi.
Norvegiya va Daniya Shimoliy dengiz tubidan tabiiy gaz va neftni qazib
oladilar, ayniqsa, bu jihatdan Yevropadagi eng yirik gaz eks portyorlaridan biri
hisoblangan Norvegiyaning salohiyati yuqori. Estoniya – energetikasi yonuvchi
slanesga asoslangan dunyodagi yagona mamlakatdir, bu davlatda
elektroenergiyaning 90 foizidan ortig‘i yoqilg‘ining bu turidan foydalanadigan
IESlar ishlab chiqaradi. Subregionning ko‘p davlatlarida gidroenergetika sohasi
yaxshi rivojlangan, va bu borada Norvegiya va Islandiya kabi tog‘li mamlakatlar
yetakchilik qilmoqdalar. Shvetsiyada yuqori sifatli temir rudalari, Estoniyada esa
fosforit zaxiralari katta. Shuningdek, subregion davlatlari o‘rmon resurslariga ham
boy. Shimoliy Yevropa mamlakatlaridagi demografik vaziyatning umumiy jihatlari
tug‘ilish va o‘limning past ko‘rsatkichlari bilan tavsifl anadi. Biroq Skandinaviya
va Boltiq mamlakatlarida demografi k holat bir xil emas. Litva, Latviya va
Estoniyada, uzoq muddat mobaynida Skandinaviya davlatlariga xos bo‘lmagan
aholining tabiiy kamayishi va migratsiyaning manfi y balansi kuzatilmoqda, ya’ni
bu uch davlatning aholisi vaqt o‘tgan sari kamayib bormoqda.
Shimoliy Yevropa, ayniqsa, Skandinaviya davlatlari uchun aholi
zichligining birmuncha past ko‘rsatkichlari xos. Urbanizatsiya barcha davlatlarda
70 foizdan yuqori darajada, Islandiya, Norvegiya, Daniya va Shvetsiyada esa bu
ko‘rsatkich 90 foizdan ham o‘tib ketadi. Shimoliy Yevropadagi eng yirik
aglomeratsiyalar poytaxti shaharlari negizida vujudga kelgan. Skandinaviya
davlatlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi jihatidan dunyodagi eng rivojlangan
5

davlatlar safi dan joy olgan. Turmush darajasi ko‘rsatkichlari bo‘yicha bu
mamlakatlar ko‘plab xalqaro reytinglarda eng yuqori qatorlarini egallaydi.
Boltiq davlatlari esa sobiq sotsialistik tuzumidagi mamlakatlar sifatida
o‘tish iqtisodiyotidagi davlatlar hi soblanadi. Lekin bu blokdagi davlatlar ichida
Litva, Latviya va, ayniqsa, Estoniya ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlari
bo‘yicha peshqadamlikka erishib, ko‘p jihatlari bilan rivojlangan mamlakatlarga
yaqinlashgan.
Stokgolm – Shvetsiya poytaxti Xalqaro mehnat taqsimotida Shimoliy
Yevropa davlatlari o‘rmon va tsellyuloza-qog‘oz sanoati, elektr energiyani ko‘p
talab qiladigan rangli metallurgiya sanoati, ko‘p tarmoqli mashinasozlik
(kemasozlik, avtomobilsozlik, elektronika va elektrotexnika va boshqalar),
baliqchilik, sutgo‘sht chorvachiligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, dengiz
transporti hamda turizm xizmatlarini ko‘rsatish bilan faol ishtirok etadilar.
Shuningdek, Shimoliy Yevropa davlatlarida tarixiy-madaniy va ekologik
turizm ham yaxshi rivojlangan. Finlyandiyaga, ayniqsa, Rojdestvo bayrami (25-
dekabr) arafasida millionlab turistlar tashrif buyuradilar, chunki bu davlatda Santa-
Klaus (ya’ni, Qorbobo)ning “rasmiy qarorgohi” joylashgan. Latviya esa dengiz
turizmi (Riga, Yurmala shaharlari) rivojlanishi bilan alohida ajralib turadi.
6

1.2. Shimoliy Yevropaning iqlimi va tabiiy resurslari (o’rmonsozlik misolida)
Yevropa odatda mo'tadil iqlim bilan ajralib turadi. Shimoliy Yevropaning
aksariyat qismida dengiz iqlim tasnifiga ko'ra okeanik iqlim mavjud bo'lib, u salqin
va issiq yoz va sovuq qish bilan tez-tez bulutli osmonga ega. Janubiy Yevropada
o'ziga xos O'rta Yer dengizi iqlimi mavjud bo'lib, u issiqdan issiqgacha, yozi quruq
va sovuqdan yumshoq qishga va tez-tez quyoshli osmonga ega. Markaziy-Sharqiy
Yevropa nam kontinental iqlimga ega bo'lib, yozi issiq va qishi sovuq bo'ladi.
Yuqori o'rta kengliklarda joylashgan hududlar bilan taqqoslaganda,
Shimoliy Yevropaning ba'zi qismlarida qish yumshoq va yillik harorat yuqori
(garchi yoz bir xil kenglikdagi joylarga qaraganda sovuqroq bo'lsa ham). Berlin,
Germaniya; Kalgari, Kanada; va Irkutsk, Rossiyaning Osiyo qismida, bir xil
kenglik atrofida joylashgan; Berlindagi yanvar oyining harorati Kalgaridagidan 8
°C (15 °F) yuqori (garchi Kalgari 1200 m balandlikda joylashgan bo'lsa ham) va
Irkutskdagi o'rtacha haroratdan deyarli 22 °C (40 °F) yuqori.
7

2-rasm. Evropaning tanlangan shaharlarida o'rtacha yillik haroratning
(2000-2022) 20-asrdagi o'rtacha ko'rsatkichdan oshishi.
Bu farq qit'aning shimoliy qismida yanada kattaroqdir. Norvegiyadagi
Bronnoysund shahridagi yanvar oyining o rtacha ko rsatkichi Alyaskaning Nomeʻ ʻ
shahridagi yanvar oyidagi o rtacha ko rsatkichdan deyarli 15 °C issiqroq, ikkala
ʻ ʻ
shahar ham qit aning g arbiy qirg og ida 65° shimoliy balandlikda shamol
ʼ ʻ ʻ ʻ
qarshisida joylashgan. Yakutskda yanvar oyidagi o'rtacha ko'rsatkichdan 42 °C
issiqroq, bu aslida biroz janubda.
Shimoliy Yevropa subregioniga shimoliy mamlakatlar Finlyandiya,
Islandiya, Norvegiya va Shvetsiya hamda Boltiqbo yi mamlakatlari Estoniya,
ʻ
Latviya va Litva kiradi. Umumiy Yer maydoni 129 million gektarni tashkil etadi,
ularning yarmi FRA 2000 tomonidan o'rmonlar (65 million gektar) sifatida
tasniflanadi. Mintaqa shimoliy baland tog'li hududlardagi qutb zonasidan namli
hududlargacha bo'lgan keng iqlim zonalari bo'ylab tarqaladi. janubi-g'arbiy
qismida issiq-mo’tadil zona va sharqda kontinental zona. Yillik yog in miqdori
ʻ
joylashuvga qarab yiliga 300 dan 3000 mm gacha o zgarib turadi.
ʻ
O rmonlarning ko p qismini ignabargli, asosan shotland qarag ayi (Pinus
ʻ ʻ ʻ
sylvestris) va Norvegiya archa (Picea abies) o z ichiga oladi, ular ko pincha qayin
ʻ ʻ
(Betula spp.) va titroq aspen (Populus tremula) kabi keng bargli daraxtlar bilan
aralashib ketadi. Subalp zonasida qayin, nemoral zonada esa eman (Quercus spp.),
olxa (Fagus sylvatica), shoxli (Carpinus betulus), kul (Fraxinus excelsior) va
boshqa keng bargli daraxtlar tabiiy daraxt o simliklarini tashkil qiladi.
ʻ
Tarixan o rmon xo jaligi Shvetsiya, Finlyandiya va Norvegiya
ʻ ʻ
iqtisodiyotida katta rol o ynagan. Boltiqbo yi mamlakatlaridan yog och eksporti
ʻ ʻ ʻ
1990-yillarning boshida mustaqillikka erishgandan so ng keskin oshdi, ularning
ʻ
katta qismi Finlyandiya va Shvetsiyaga import qilinadi. Shu bilan birga,
Boltiqbo'yi mamlakatlari so'nggi bir necha yil ichida sanoat salohiyatini oshirdi va
o'z o'rmon resurslaridan tobora ko'proq foydalanish imkoniyatiga ega.
Subregionning o'rmon resurslari tarixan ko'plab mamlakatlar tomonidan
yaxshi boshqarilgan. Masalan, Shvetsiya, Norvegiya va Finlyandiyada 1920-
8

yillarning boshlarida inventarizatsiya qilinganidan beri o‘rmon maydoni ham,
yog‘och hajmi ham ortdi. Boltiqbo'yi mamlakatlarida o'rmonlar Ikkinchi jahon
urushidan keyin ko'paydi, ko'plab fermer xo'jaliklari tashlab ketilgan va
o'rmonlarga aylantirilgan. So'nggi o'n yillikda subregionda umumiy o'rmonlar
maydoni ko'paydi. Shu bilan birga, shunday muvozanat nuqtasiga erishildiki, eski
qishloq xo'jaligi erlarida o'rmonlarni o'stirish va tabiiy ravishda kengayishi
shaharlar, avtomobil yo'llari va boshqa infratuzilmalarning bir vaqtlar o'rmonli
hududlarga kengayishi natijasida o'rmonlarning yo'qolishiga teng bo'ladi.
Shvetsiyada milliy o'rmon siyosatini baholashning dastlabki ma'lumotlari so'nggi
yigirma yil ichida o'rmonlar maydoni hatto biroz qisqargan bo'lishi mumkinligini
ko'rsatadi.
Finlyandiya, Norvegiya va Shvetsiyada aholi jon boshiga to g ri keladiganʻ ʻ
o rmon maydoni Yevropaning qolgan qismidan va jahon o rtacha ko rsatkichidan
ʻ ʻ ʻ
yuqori. Bu ularning nisbatan katta o'rmon maydonlari va kam aholi soni bilan
bog'liq. Ko'pgina yirik o'rmonlar o'rmon sanoatidan uzoqda, yo'llari bo'lmagan
kam aholi punktlarida joylashgan. Darhaqiqat, o'rmonlar ko'pincha bu joylarda
yo'llarga sarmoya kiritish uchun yagona rag'batdir. Yo'llar mavjud bo'lmagan
o'rmon hududlarida ularning qurilishi yog'och kesish operatsiyalari xarajatlarini
oshiradi, bu esa yog'och qazib olishni ancha qimmatlashtiradi. Aholining kamligi
o'rmon xo'jaligidagi dala operatsiyalari uchun ishchi kuchining etarli emasligiga
olib keladi degan xavotir ham bor. Litva va Islandiyada aholi jon boshiga to'g'ri
keladigan o'rmon maydoni nisbatan kichik.
Yillik sof o'sish po'stlog'iga nisbatan yiliga 220 million kub metrdan
ko'proqni va po'stloq ustidagi kesishlar yiliga 150 million kub metrni tashkil etadi.
Bu qisman 1990 yildan 2020 yilgacha po'stloqqa nisbatan yiliga 80 million kub
metrga yaqin bo'lgan o'sayotgan zahiralarning sof yillik o'sishiga to'g'ri keladi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin o'rmonlar maydoni va chorvachilik darajasi
ko'payganligi sababli, umumiy hajm va biomassa hududi ham ortdi.
9

So‘nggi 50 yil ichida ko‘plab hududlardagi landshaft tubdan o‘zgardi.
Ilgari ochiq qishloq xo'jaligi erlarida hozir ko'pincha qalin ignabargli o'rmonlar
mavjud.
O'rmonlarning atigi 2 foizi plantatsiyalar hisoblanadi. FRA 2020 bo'yicha
Finlyandiya hech qanday plantatsiya maydonlari yo'qligini, Shvetsiyada esa atigi
570 000 gektar maydonga ega bo'lib, ularning barchasi ekilgan turlar (asosan Pinus
contorta) ekilgan. Biroq, FRA subregiondagi ba'zi plantatsiyalarni o'tkazib
yuborgan bo'lishi mumkin. Milliy va global ta'riflar o'rtasidagi tafovutlar tufayli
ba'zi mamlakatlar o'zlarining milliy hisobotlari doirasida mavzu bo'yicha yaxshiroq
ma'lumotlarni taqdim eta olmadilar. Darhaqiqat, o'rim-yig'imdan so'ng
submintaqada qayta tiklanishning asosiy manbai bir yoki ikkita turdagi daraxt
ekishdir. Shu bilan bir qatorda, ko'plab mamlakatlar ekzotik va mahalliy turlarning
aralash tarkibi tufayli bu hududlarni "yarim tabiiy o'rmonlar" deb e'lon qildi. Bu,
odatda, ekilgan ekzotiklar bilan bir qatorda o'sishda davom etadigan atrofdagi
o'rmonlardan tabiiy daraxtlarning tabiiy urug'lanishi bilan bog'liq.
Submintaqa o'rmonlarining aksariyati plantatsiyalar emas, balki yarim
tabiiy deb hisoblanishini yaxshi asoslar mavjud. Birinchidan, plantatsiyalarning
geometriyasi bir xil emas - shuning uchun hosil bo'lgan etuk ko'chatlar an'anaviy
plantatsiyaga o'xshamaydi. Bundan tashqari, xuddi shu hududlarda yangilanish
atrofdagi mahalliy o'rmonlar tomonidan ta'minlangan urug'lar bilan ko'payadi, bu
ularning mavjudligini oshiradi. Ushbu ikkita regeneratsiya mexanizmining
kombinatsiyasi ko'pincha mahalliy turlarning taxminan 3 dan 7 m gacha (taxminan
10 dan 30 yilgacha) bo'lgunga qadar hududda hukmronlik qilishiga olib keladi.
Ushbu davrdan so'ng, ingichkalash ishlari olib borilganda, ekilgan o'rmonlar
vaqtincha oddiy plantatsiyalarga o'xshay boshlaydi. Biroq, uzoq aylanishlarning
oxirida (60 dan 120 yilgacha) o'rmonlar "tabiiy o'rmonlar" ko'rinishini oldi, ularda
qurigan yog'och va ichi bo'sh va eski daraxtlar yo'qligi bundan mustasno.
10

1.3. Aholining tarqalishi, etnik kelib chiqishi va tillari.
Evropa aholisining ko'rsatkichlari Evropa chegaralarining aniq ta'rifiga
ko'ra farq qiladi . 2018 yilda Yevropaning umumiy aholisi 751 million kishidan
oshdi. Ularning 448 millioni Yevropa Ittifoqida va 110 millioni Yevropa
Rossiyasida yashagan ; Rossiya Evropadagi eng ko'p aholiga ega davlatdir .
Evropaning ko'p qismi sub-almashinadigan tug'ilish rejimida, ya'ni har bir
yangi (tug'ilgan) avlod avvalgisiga qaraganda kamroq aholiga ega. Shunga
qaramay, aksariyat Shimoliy Yevropa mamlakatlarida aholi soni hanuzgacha o sibʻ
bormoqda, bu asosan Yevropa ichida va Yevropadan tashqaridan kelgan
immigratsiya, ba zilari esa o rtacha
ʼ ʻ umr ko rish davomiyligi ʻ va aholi sur atining ʼ
o sishi tufayli. Evropa demografiyasidagi ba'zi joriy va o'tmishdagi omillarga
ʻ
emigratsiya , etnik munosabatlar , iqtisodiy immigratsiya, tug'ilish darajasining
pasayishi va aholining qarishi kiradi.
1-jadval. Shimoliy Yevropa aholisi
Yevrostat ma lumotlariga ko ra, 2020-yilda Shimoliy Yevropa o rtacha
ʼ ʻ ʻ
tug ilish darajasi har bir ayolga 1,5 bolani tashkil etgan.
ʻ
Eurostat ma'lumotlariga ko'ra, chet ellik onalardan tug'ilgan bolalar, shu
jumladan boshqa Evropa Ittifoqiga a'zo davlatlar va Evropa Ittifoqiga a'zo
11

bo'lmagan mamlakatlardan tug'ilgan bolalar ulushi 2013 yildan beri Evropa
Ittifoqida o'sib bormoqda va 2020 yilda 21% ni tashkil etdi.
Aholi: Shimoliy Evropa aholisi Evropa qit'asining boshqa mintaqalariga
nisbatan nisbatan kichik. Shvetsiya 2020 yil o'rtalarida 11,4 million kishi bilan eng
ko'p aholiga ega mamlakatdir. Daniya va Finlyandiya taxminan bir xil, mos
ravishda 5,5 va 5,3 million. Norvegiya 4,7 ball bilan unchalik orqada emas.
Estoniya va Islandiya juda kichik aholiga ega, mos ravishda atigi 1,3 va 0,3
million. Shimoliy Evropaning barcha mamlakatlarida tabiiy o'sish 1% dan kam.
Islandiya aslida 0,8 bilan eng yuqori hisoblanadi. Norvegiya 0,4, Shvetsiya,
Finlyandiya va Daniya esa 0,2 ga teng. Estoniya haqiqatda aholi soni kamayib
bormoqda, bu ko'rsatkich -0,2% ni tashkil qiladi.
Estoniya va Shvetsiyadan tashqari ushbu mamlakatlarning barchasida 15
yoshdan kichiklar soni 65 yoshdan oshganiga qaraganda yuqori. Shvetsiyada har
birida teng foiz, Estoniyada esa 15 yoshgacha bo'lgan odamlar kamroq foizga ega.
Shimoliy Evropadagi chaqaloqlar o'limi darajasi dunyoning umumiy
ko'rsatkichiga nisbatan nisbatan kichik, ya'ni 52. Eng yuqori ko'rsatkich Estoniyada
bo'lib, bu aholiga salbiy ta'sir ko'rsatishini tushuntirishi mumkin. Eng past
ko'rsatkich Islandiyada, bu nima uchun ular Shimoliy Evropada eng yuqori tabiiy
o'sishga ega ekanligini tushuntirishi mumkin.
Shimoliy Evropada shahar sharoitida aholining juda katta foizi bor. Bu
ushbu mamlakatlarda fermer xo'jaligining ko'pligi bilan bog'liq. Islandiyada
urbanizatsiya 93% ni tashkil qiladi.
Shvetsiya: Aholi soni bo'yicha Shvetsiya shimoliy mamlakatlarning eng
kattasidir. Shvetsiya aholisining aksariyati janubda yashaydi. Bu mamlakatning
eng mo’tadil qismi. Tuproqlari va iqlimi yumshoqroq bo lgani uchun bu hududdaʻ
asosiy qishloq xo jaligi va sanoat hududlari hamda poytaxt joylashgan.
ʻ
O'tmishdagi shved xalqi xomashyo yoki yarim tayyor mahsulotlarni eksport qilgan.
Bugungi kunda ular eksport uchun tayyor mahsulotlar, jumladan, avtomobil,
elektronika, zanglamaydigan po‘lat, mebel, shisha idishlar ishlab chiqarmoqda.
Boshqa G'arbiy Evropa mamlakatlari bilan solishtirganda, Shvetsiyaning ishlab
12

chiqarishi ma'lum mahsulotlarga ixtisoslashgan bir qator kichik shaharlarga
asoslangan.
Norvegiya: Norvegiya iqtisodiyoti asosan baliqchilik sanoati tomonidan
qo'llab-quvvatlangan. Biroq, 1970-yillarda ularning iqtisodiyoti o'zgardi. Shimoliy
dengizning Norvegiya qismida neft va tabiiy gaz topildi va u iqtisodiyotning
muhim qismiga aylandi. Bu juda muhim, chunki Norvegiya qishloq xo'jaligi uchun
Shvetsiyadagi qo'shnisi kabi etarli emas. Ekish uchun cheklangan tuproq, keng
o'rmonlar, shimolda sovuq iqlim va fyordli qirg'oq chizig'i mavjud. Norvegiya juda
gullab-yashnagan ko'rinadi, ishsizlik darajasi Evropada ikkinchi eng past va aholi
jon boshiga daromad bo'yicha dunyoda to'rtinchi eng boy mamlakat.
Finlyandiya: Finlyandiya Germaniya bilan bir xil erlarga ega va 5,2 million
aholiga ega. Bu aholining katta qismi poytaxt Xelsinki, to'qimachilik ishlab
chiqarish markazi Tampere va kemasozlik markazi Turku tomonidan ishlab
chiqarilgan uchburchakda to'plangan. Finlyandiya iqtisodiyoti asosan yog'och va
yog'och mahsulotlari eksporti hisobiga qo'llab-quvvatlangan. Biroq, ular aniq
mashinalar va telekommunikatsiya uskunalari ishlab chiqaruvchisi sifatida
rivojlangan. Qo'shnilari Norvegiya va Shvetsiya singari Finlyandiya ham ekologik
muammolarga duch kelmoqda, ammo muammolarga qaramay gullab-
yashnamoqda.
Daniya: 5,4 million aholiga ega Daniya boshqa Shimoliy Evropa
mamlakatlariga nisbatan hududiy jihatdan nisbatan kichik hisoblanadi.
Estoniya: Estoniya Finlyandiya bilan etnik va til o xshashligi tufayliʻ
shimoliy Yevropa davlati hisoblanadi. Ammo bugungi kunda Estoniyaning 1,3
million aholisining 25 foizi ruslardir.
Islandiya: Arktika doirasidan janubda, Islandiyada atigi 285 000 kishi
yashaydi. Aholining yarmiga yaqini poytaxt Reykyavikda istiqomat qiladi.
So'nggi bir necha asrlar davomida diniy amaliyot sekulyarizatsiya
jarayonida tanazzulga yuz tutdi. Bir qator Shimoliy Yevropa mamlakatlarida
cherkovga borishning kamayishi, shuningdek, diniy e'tiqodga ega bo'lganlar
sonining kamayishi kuzatilgan. 2020 yilgi Eurobarometer so'rovi shuni ko'rsatdiki,
13

Evropa Ittifoqi fuqarolarining o'rtacha 51% ular Xudo borligiga ishonishadi, 26%
ruh yoki hayot kuchi borligiga ishonishadi va 20% hech qanday narsaga
ishonmaydilar, 3% i javob berishdan bosh tortdi.
2019-yilda chop etilgan so‘rov natijalariga ko‘ra, yevropaliklarning 72,2
foizi o‘zlarini nasroniy deb bilishgan. Katoliklar Yevropadagi eng yirik nasroniylar
guruhi bo lib, yevropalik nasroniylarning 48% dan ortig ini tashkil qilgan.ʻ ʻ
Yevropadagi ikkinchi yirik nasroniy guruh pravoslavlar bo lib, ular Yevropa
ʻ
xristianlarining 32% ni tashkil qilgan. Yevropalik nasroniylarning 19% ga yaqini
protestant an'analarining bir qismi edi. Evropa mutlaq ma'noda dunyodagi eng
katta xristian aholisini tashkil qiladi. Olimlarning fikriga ko'ra, 2017 yilda Evropa
aholisi 77,8% xristian edi, bu o'zgarishlar asosan sobiq Sovet Ittifoqi va Sharqiy
blok mamlakatlarida kommunizmning qulashi va nasroniylikka o'tishi natijasidir.
Pan va Pfeil (2004) 87 ta "Yevropa xalqlari"ni sanaydi, ulardan 33 tasi
kamida bitta suveren davlatda ko'pchilik aholini tashkil qiladi, qolgan 54 tasi etnik
ozchiliklarni tashkil qiladi. Yevropadagi milliy ozchiliklarning umumiy soni 105
million kishini yoki 770 million yevropaliklarning 14 foizini tashkil qiladi.
Shimoliy Yevropada taxminan 3 million lo‘minlar bor.
Yevropa tillarining aksariyati hind-yevropa tillari oilasiga mansub. Bu oila
romantik, german, boltiq, slavyan, alban, kelt, arman va yunon kabi bir qator
filiallarga bo'lingan. Venger, Finlyandiya, Eston, Udmurt, Mordvin va Sami
tillarini o'z ichiga olgan Ural tillari ham Evropada sezilarli darajada mavjud.
Turkiy oilaning bir nechta yevropalik a'zolari ham bor, gruzin, cherkes, chechen va
abxaz va boshqalarni o'z ichiga olgan Shimoliy Kavkaz va Kartvel oilalari
geografik Evropaning janubi-sharqiy chekkasida muhim ahamiyatga ega. G'arbiy
Pireneyning bask tili boshqa guruhlar bilan bog'liq bo'lmagan alohida tildir,
maltacha esa Evropada milliy til maqomiga ega yagona semitik tildir, garchi arab,
ibroniy va ossuriya neo-aramey/suriy tillarida migrantlar so'zlashadi. Qalmoq tili -
mo'g'ul tili bo'lib, Sharqiy Evropada Shimoliy Kavkazning shimolida joylashgan
Qalmog'istonda gapiriladi. Yevropaning eng ko p so zlashuvchi tili rus tili bo lib,
ʻ ʻ ʻ
u slavyan tillari guruhiga kiradi.
14

II BOB. SHIMOLIY YEVROPANING SIYOSIY VA IQTISODIY
RIVOJLANISHI
2.1. Shimoliy mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanish
Skandinaviya mamlakatlari bugungi kunda aholi jon boshiga to'g'ri
keladigan YaIM bo'yicha dunyodagi eng boy davlatlar qatoriga kiradi. Bu
mamlakatlar raqobatbardoshlik bo'yicha har bir xalqaro taqqoslashda ham birinchi
o'rinda turadi. 150 yil oldin bunday bo'lmagan. O'n to'qqizinchi asrning o'rtalarida
Skandinaviya iqtisodiyoti etakchi sanoati rivojlangan davlatlarnikidan orqada
qoldi. Shunday qilib, bu mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanish tez sur'atlar bilan
amalga oshirildi. Shu bilan birga, bu mamlakatlar samaradorlikning "darslik
modeli" ga o'xshamaydi: Skandinaviya iqtisodiyotlari yirik davlat sektorlari, keng
va saxovatli farovonlik tizimlari, soliqlarning yuqori darajasi va davlatning
sezilarli ishtiroki bilan ajralib turadi. Natijada, "Shimoliy model" xalqaro e'tiborga
sazovor bo'ldi.
Beshta shimoliy mamlakatlarning umumiy jihatlari juda ko'p: ularning
barchasi tashqi savdoga juda bog'liq bo'lgan kichik, ochiq iqtisodiyotlardir. Bu
mamlakatlar globallashuvning afzalliklaridan ham foydalana oldi. Biroq, ochiqligi
tufayli ular xalqaro tebranishlarga sezgir edilar. 1980-yillarga qadar Finlyandiya
yagona eksport sanoatiga, ya'ni o'rmon xo'jaligiga qaramligi tufayli inqirozlarga
ayniqsa moyil edi. Shvetsiya va Daniya ilgari kengroq iqtisodiy asoslarga ega
bo'lgan va shuning uchun ular tashqi zarbalarga nisbatan kamroq himoyasiz edi.
Norvegiyada neft va gazning ko'pligi 190-yillardan beri o'zgarishlarni yumshatdi.
Islandiya 2007–2008 yillargacha hech qanday jiddiy inqirozdan aziyat chekmagan;
masalan, mamlakat urushdan keyingi butun davr mobaynida to'liq bandlikni
boshdan kechirdi. Boshqa tomondan, 2008 yilda boshlangan iqtisodiy inqiroz juda
og'ir edi.
Shimoliy mamlakatlarning dastlabki sanoatlashuvi ba'zi asosiy tabiiy
resurslarga asoslangan edi. Finlyandiya, Norvegiya va Shvetsiya katta o'rmon
resurslariga ega edi, shuning uchun yog'och va sellyuloza-qog'oz muhim eksport
mahsuloti bo'lgan. Shvetsiya, shuningdek, zamonaviy sanoatlashtirishdan oldin
16

ham mamlakatga boylik olib kelgan katta temir rudasi zahiralariga ega.
Norvegiyaning eng muhim sanoati o rmon xo jaligi, baliqchilik va gidroenergetikaʻ ʻ
bo lib, 1970-yillardan boshlab Shimoliy dengizdagi ulkan neft va gaz konlari
ʻ
mamlakatni boyitdi. Islandiyada baliq ovlash hozirgacha eng muhim yagona sanoat
bo'lib kelgan: 21-asrning dastlabki yillarida baliqchilik sanoati mamlakat eksport
daromadining 40% ga yaqinini ishlab chiqargan va YaIMning% dan ko'prog'iga
hissa qo'shgan. Islandiyadagi boshqa muhim tabiiy resurslar alyuminiy,
gidroenergetika va geotermal energiyadir. Daniyaning resurslar bilan ta'minlanishi
biroz boshqacha edi. Mamlakatning haydaladigan erlari qishloq xo'jaligini butun
Daniya iqtisodiyoti uchun muhim qildi va natijada oziq-ovqat sanoati ham muhim
ahamiyatga ega bo'ldi.
Vaqt o'tishi bilan Shimoliy mamlakatlarda muhim tarkibiy o'zgarishlar ro'y
berdi. Garchi besh mamlakatning barchasi bugungi kunda ham sanoat eksportiga
bog'liq bo'lsa-da, xizmat ko'rsatish sohasi tez o'sdi va hozirda eng yirik sektor
hisoblanadi. Urushdan keyingi davrda ishlab chiqarish sohasida yangi biznes
yo'nalishlari rivojlandi va ishlab chiqarish bazasi kengaydi. 21-asrning boshlarida
Shvetsiyada muhim eksport mahsulotlari temir va po'lat, sellyuloza va qog'oz
mahsulotlari, nozik uskunalar (podshipniklar, radio va telefon qismlari va
qurollari), qayta ishlangan oziq-ovqat mahsulotlari va avtotransport vositalaridir.
Norvegiyaning neft-gaz va gidroenergetikadan tashqari, mashinasozlik,
avtotransport, qog'oz, sellyuloza va yog'och, temir va po'latdan yasalgan buyumlar
va kimyo sanoati asosiy tarmoqlaridir. Finlyandiyaning asosiy sanoat tarmoqlari
bugungi kunda telekommunikatsiya va elektronika sanoatidir. Yog'och, sellyuloza-
qog'oz, asosiy metall sanoati va mashinasozlik ham muhim tarmoqlardir. Daniya
oziq-ovqat sanoati mahsulotlari va energiyaning sof eksportchisi hisoblanadi,
ammo farmatsevtika kabi boshqa sanoat tarmoqlari ham bir muncha vaqt muhim
ahamiyatga ega.
17

2.2. Shimoliy Yevropa - yangi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy trendlar
Skandinaviya mamlakatlari o'ziga xos umumiy atributlar to'plami bilan
ajralib turadi: demokratik an'analarga hurmat, ijtimoiy inklyuziya, tenglik,
birdamlik, shaffoflik, tabiiy muhitga e'tibor va o'zaro ishonch. Bu davlatlar qonun
ustuvorligi, inson huquqlarini himoya qilish, boylik, innovatsiyalar, gender tengligi
va davlat xizmatlari sifatini baholovchi xalqaro reytinglarda doimiy ravishda
yuqori o‘rinlardan joy olgan. Dunyoning boshqa qismlari bilan solishtirganda,
Shimoliy Yevropa - Norden sifatida belgilangan: Daniya, Finlyandiya, Orol,
Norvegiya va Shvetsiya - tinchlik va barqarorlik mintaqasi. Karl Deutsch
tomonidan kiritilgan atamani ishlatadigan bo'lsak, bu haqiqiy xavfsizlik
hamjamiyati - hukumatlar, muassasalar, tashkilotlar va fuqarolar tomonidan
umumiy qadriyatlar hamjamiyatidir.
Keng ma’noda, shimoliy mamlakatlar ham umumiy iqtisodiy modelga ega
va ijtimoiy tuzilish jihatidan o‘xshashdir. Erkin bozor kapitalizmi keng qamrovli,
universal farovonlik davlati doirasida ishlaydi, og'ir soliqlar hisobiga
moliyalashtiriladi va kasaba uyushmalari, NNT va mahalliy hamjamiyatlar bilan
jamoaviy bitimlar orqali muvozanatlanadi. Nordik modeli barcha muhim sohalarda
davlatning faol ishtirokiga tayanadi. Bu yechim chuqur tarixiy ildizlarga ega
bo‘lib, chuqur parlament an’analariga va barcha ijtimoiy sinflar va guruhlarning
teng huquqli ishtirokiga asoslanadi.
Natijada, xalq va davlat o'rtasidagi munosabatlarni yaqin, ijobiy va
hamkorlik deb ta'riflash mumkin. Biroq, so'nggi yillarda Shimoliy Evropada ham
yangi, hayratlanarli va ba'zan munozarali jarayonlarning guvohi bo'ldi.
Yigirmanchi asrning so'nggi o'n yilligida Shimoliy Evropa mamlakatlari farovonlik
modelini buzadigan va jiddiy ijtimoiy oqibatlarga olib keladigan jiddiy iqtisodiy
muammolarga duch keldi. Bundan tashqari, Evropa Ittifoqi va AQSh bilan
yaqinlashish tufayli ular 2008 yildagi moliyaviy inqirozni boshdan kechirdilar, bu
Islandiya uchun ayniqsa jiddiy siyosiy va iqtisodiy oqibatlarga olib keldi. Yaqinda
ro'y bergan immigratsiya inqiroziga cheklovchi choralar va tejamkorlik siyosati
18

bilan javob berildi, bu esa Shimoliy mamlakatlari g'ururlanayotgan integratsiya
sxemalarining kamchiliklarini ta'kidladi.
Bundan tashqari, radikal populizm mintaqada mazmunli siyosiy vakillikka
ega bo'ldi. Daniya xalq partiyasi, Finlar partiyasi va Shvetsiya demokratlari tarixiy
kelib chiqishi jihatidan bir-biridan farq qiladi, lekin ijtimoiy-iqtisodiy
markazlashgan mafkura va ijtimoiy-madaniy avtoritar uslub nuqtai nazaridan
birlashadi; Norvegiyadagi Taraqqiyot partiyasi populistik radikal o'ng va
konservatizmning an'anaviy shtammlari o'rtasida joylashgan bo'lishi mumkin.
Yuqorida aytilganlarning barchasi yaqinda o'z parlamentlarida ikkinchi yoki
uchinchi yirik partiya sifatida paydo bo'ldi va Finlyandiya va Norvegiyada
koalitsiya hukumatini tuzish taklif qilindi.
Ushbu barcha yangi hodisalarni hisobga olgan holda, ushbu maxsus nashr
shimoliy qadriyatlarning hozirgi shakli va ma'nosini o'rganish va kelajakda ichki
va tashqi omillar ushbu qadriyatlarga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkinligini
aniqlashga qaratilgan. Ushbu jildning birinchi hissasi global miqyosda noyob
bo'lgan Shimoliy hamkorlik modelining kuchli tomonlarini baholaydi. Joanna
Grzelaning so zlariga ko ra, o zaro ishonch shimoliy mamlakatlarga ijtimoiyʻ ʻ ʻ
yordam, iqtisodiyot, ekologiya, global va mintaqaviy xavfsizlik, gumanitar yordam
va BMT kabi xalqaro tashkilotlar bilan aloqalar kabi keng sohalarda samarali
muloqot qilish va umumiy maqsadlarga erishish imkonini beradi.
Yevropa Ittifoqi va NATO. Shimoliy kengash kabi xalqaro tuzilmalar
orqali aloqalarni institutsionalizatsiya qilish va uzoq muddatli sektor tashabbuslari
hamkorlik qiluvchi mamlakatlar o'rtasida yaqin rasmiy va norasmiy aloqalarni
yaratdi. Muallifning ta'kidlashicha, shimoliy mamlakatlarning umumiy merosi va
taqqoslanadigan e'tiqodlari va qadriyatlari bo'lsa-da, ularning qarashlari,
ustuvorliklari va manfaatlari har doim ham mos kelavermaydi. Har bir
Skandinaviya mamlakatining geografik joylashuvi va tarixi uning aholisining
Yevropa integratsiyasi, Boltiq dengizining roli, Arktika mintaqasi va xavfsizlik
siyosati haqidagi turli fikrlarida aks etadi. Bu farqlar hamkorlikka xalaqit
bermayapti, aksincha, uni pragmatizm va yarashuv ruhida kuchaytirmoqda. Muallif
19

Shimoliy modelni dunyoning boshqa mintaqalarida - masalan, Bolqonda mahalliy
hamkorlikda qo'llash mumkin degan xulosaga keladi.
Magdalena Tomala Yevropa Ittifoqining Grenlandiya bilan
munosabatlarini muhokama qilmoqda. Birlashgan Qirollikdagi yaqinda o'tkazilgan
referendumgacha bu orol Yevropa integratsiyasidan voz kechgan yagona hudud
bo'lib kelgan. Grenlandiya 1985 yilda Daniyadan muhim avtonomiyaga ega
bo'lgandan so'ng YeIHni tark etdi. Bu olib chiqish Yevropa hamjamiyatining
hududini yarmiga qisqartirdi, ammo boshqa jihatlarda birlashgan Yevropa uchun
jiddiy muammo tug'dirmadi. Biroq, muallif ta'kidlaganidek, YeI tabiiy resurslari va
umumiy strategik ahamiyati tufayli Grenlandiya bilan yaqinroq munosabatlar
o'rnatishdan tobora ko'proq manfaatdor bo'lib bormoqda.
Yevropa Ittifoqining sekin va byurokratik yondashuvlariga samarali Osiyo
diplomatiyalari, xususan, Xitoy diplomatiyalari qarshi turadi. Grenlandiya ishi
evropaliklar uchun saboq bo'lishi mumkin va Arktika resurslari uchun poygada
Evropa Ittifoqining samaradorligini sinab ko'rishi mumkin. Shu bilan birga,
Evropada paydo bo'layotgan hozirgi separatistik tendentsiyalarni hisobga olgan
holda, uni Hamjamiyatni tark etgan hududning misoli sifatida ko'rib chiqish
qiziqarli bo'lishi mumkin. Mintaqa uchun yana bir muhim masala - migratsiya,
qochqinlar va boshpana siyosati.
Yevropa hozir urushdan keyingi tarixidagi eng og'ir gumanitar
inqirozlardan birini boshdan kechirmoqda; bu holat Yevropa integratsiyasining
butun aksiologiyasini shubha ostiga qo'yadi. Ko'pgina Evropa mamlakatlari
immigratsiya siyosatini kengaytirilgan nazorat, moliyaviy yordamni cheklash va
yashash imkoniyatlarini cheklash yo'nalishida o'zgartirmoqda. Shvetsiya yangi
kelganlarga yevropalik munosabatni o'rganish uchun qiziqarli mavzudir. So'nggi
bir necha o'n yilliklarda u butun qit'adagi eng bag'rikeng va taklif etuvchi
mamlakatlardan biri sifatida qabul qilindi, u o'z aholisiga mutanosib ravishda
Germaniya va Buyuk Britaniyani birlashtirgandan to'rt baravar ko'p qochqinlarni
qabul qildi. Biroq, bu yondashuv ijtimoiy munosabatlarga to'liq mos kelmadi.
20

Anna Kobierecka Shvetsiyaning ko'p madaniyatli siyosati, xususan, Parijdagi
Charlie Hebdo jurnaliga qilingan teraktdan keyin batafsil to'xtalib o'tadi.
Maqolada Shvetsiyadagi muhojirlar haqidagi tasavvurlar o'zgarayotgani
ko'rsatilgan - siyosiy partiyalarni qo'llab-quvvatlash darajasining o'zgarishi va irqiy
va madaniy ta'qiblar sonining ortib borayotgani bu haqiqatan ham shunday
ekanligini isbotlaydi. Fransuz jurnaliga hujum va shunga o'xshash ekstremal
hodisalar multikulturalizmning muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklari,
terrorizmning ildizlari va unga qarshi kurashish usullari haqida chuqur muhokama
qilish uchun katalizator bo'ldi. Keyingi maqolasida Agata Vlodarska-Frikovska
shimoliy davlatlar bilan ko'plab xususiyatlarga ega bo'lgan zamonaviy
Estoniyadagi migratsiya jarayonlarini baholaydi.
Muallifning ta'kidlashicha, migratsiya shakllarining o'tish davri va
keyinchalik tubdan o'zgarishi mintaqadagi ijtimoiy o'zgarishlarga katta ta'sir
ko'rsatdi. Uch Boltiqbo'yi respublikasi - Estoniya, Latviya va Litva misolida -
migratsiya masalasi ushbu mamlakatlarning etnik tuzilishi bilan chambarchas
bog'liq. Kommunistik davr o'z izini qoldirdi: Boltiqbo'yining uchta davlatida
muhim rus ozchiliklari yashaydi. Estoniyada bu ozchilik umumiy aholining deyarli
uchdan bir qismini tashkil qiladi.
Yangi migratsiya harakatlari asosan Estoniyaning Yevropa Ittifoqiga
a'zoligi bilan bog'liq bo'lib, 2006 yilda o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqdi.
Hozirgi kontekstda estoniyaliklar yangi muhojirlarni yoki yangi migratsiya
harakatlarini qabul qilishni istamasligi muhim ahamiyatga ega; buni tarixiy omillar
va mamlakatning nisbatan kichikligi bilan izohlash mumkin. Etnik ozchiliklar
muammosi Agnieszka Szpak tomonidan ham muhokama qilinadi. Muallif inson
xavfsizligi kontseptsiyasini va Arktikadagi inson xavfsizligiga tahdidlarni ko'rib
chiqadi, bunda Sami xalqiga - e'tibordan chetda qolgan va siyosiy agentlikdan
mahrum bo'lgan guruhga alohida e'tibor beradi.
Atrof-muhitni muhofaza qilish, madaniyat va madaniy o'ziga xoslikni
saqlash, mahalliy xalqlarga avtonomiya va o'zini o'zi boshqarish huquqini berishni
o'z ichiga olgan inson xavfsizligi kontseptsiyasining paydo bo'lishi va rivojlanishi
21

bilan ularning maqomi tubdan o'zgardi. Ushbu jildning muharriri Katarjina
Dospial-Borisyak dunyodagi eng muhim uglevodorod eksportchilaridan biriga
aylangan Norvegiyadagi neft va gazni boshqarish modelini tahlil qiluvchi maqolasi
bilan muhokamaga hissa qo'shadi.
Ushbu inkor etib bo'lmaydigan muvaffaqiyat, asosan, tabiiy resurslarni
boshqarishda juda barqaror va izchil yondashuvni qo'llash tufayli mumkin bo'ldi.
Norvegiyaning energetika siyosati markaziy rol o'ynaydigan davlat atrofida
qurilgan, ammo tijorat tashabbuslari va raqobat uchun jozibador variantlarni
taqdim etadi. Sohani davlat tomonidan boshqarishning asosiy maqsadi nafaqat
hozirgi, balki kelajak avlodlar uchun ham resurslar va boyliklarni saqlab qolish
edi. Qolaversa, sohaning siyosatni ishlab chiqish, tijorat va tartibga solish sohalari
ajratilib, barcha siyosiy kuchlar aralashishdan tiyildi.
Norvegiya o'z iqtisodiyotini liberallashtirishni global tendentsiyalarga rioya
qilgan holda kuchli va faol davlat bilan birlashtirishga muvaffaq bo'ldi, bu odatda
shimoliy yechimdir. Agnieszka Legutko turli xil iqtisodiy muammolar to'plamini
ko'rib chiqar ekan, Islandiyaning moliyaviy inqirozni yengish uchun
qo'llaniladigan strategiyalari kelajakdagi inqirozlar uchun davo bo'lishi
mumkinligini tekshiradi. U Islandiya hukumati tomonidan qilingan tanlovlar mos
va ilg'or bo'lganini, lekin faqat o'ziga xos iqtisodiy va ijtimoiy sharoitda amalda
qo'llanilishi mumkinligini aniqladi.
22

2.2. Shimoliy mamlakatlar va iqtisodiy integratsiya
Kichik, ochiq iqtisodlar sifatida barcha Shimoliy mamlakatlar (Daniya,
Finlyandiya, Orol, Norvegiya va Shvetsiya) mintaqaviy va xalqaro iqtisodiyotga
yaxshi integratsiyalashgan. 1960-yillarda NORDEK loyihasi va shimoliy
kompaniyalarni tashkil etish kabi Shimoliy mamlakatlar ichidagi integratsiyani
yanada kengaytirishga harakat qilindi. Beshta davlatning har biri Yevropa bilan har
xil iqtisodiy munosabatlarga ega edi, Finlyandiya hozirda yevroni qabul qilgan
yagona davlat, Islandiya va Norvegiya esa Yevropa Ittifoqiga a zo bo lmaganʼ ʻ
yagona shimoliy mamlakatlardir.
Shimoli ichki iqtisodiy hamkorlik
Skandinaviya mamlakatlari o rtasidagi iqtisodiy hamkorlik va hamkorlik
ʻ
faol rivojlandi. Skandinaviya mamlakatlari o'rtasidagi savdo keng miqyosda bo'lib,
har qanday Skandinaviya mamlakatidan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarning
muhim qismi boshqa Skandinaviya davlatiga o'tdi. Shuningdek, tarmoq ichidagi
savdo, ya'ni bir xil turdagi mahsulotlarning eksporti va importi keng tarqalgan.
Chuqurroq Shimoliy iqtisodiy integratsiyani ilgari surish bir necha bor kun
tartibiga kiritilgan. Eng mashhur g'oyalardan biri 1968 yildagi NORDEK rejasi deb
ataladigan Shimoliy bojxona ittifoqi rejasi edi. Sovuq urush davrida
Finlyandiyaning nozik pozitsiyasi tufayli unga qo'shilish imkonsiz bo'lganida bu
reja barbod bo'ldi. davr. NORDEK rejasi amalga oshirilmagan bo'lsa-da, Shimoliy
iqtisodiy integratsiyani yaxshilash, ayniqsa mamlakatlar o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri
xorijiy investitsiyalarni rag'batlantirish va mehnat bozorining harakatchanligini
oshirish orqali keng ko'lamli harakatlar amalga oshirildi. Bu sa'y-harakatlar ko'zga
ko'rinadigan ta'sir ko'rsatdi. Shunga qaramay, shimoliy mamlakatlar o'rtasidagi
integratsiya globallashuv tendentsiyasi tezda tobora kuchayib borayotganidan
keyin ayniqsa kuchli bo'ldi. Misol uchun, 1990-yillarda Finlyandiya, Shvetsiya va
Daniyadagi bir nechta milliy banklarning birlashuvi natijasi bo'lgan Nordea bank
guruhining shakllanishi eng yaxshi misol sifatida ajoyib transchegaraviy
23

qo'shilishlar sodir bo'ldi. Ba'zi sof shimoliy firmalar mavjud, masalan. Norvegiya,
Daniya va Shvetsiya davlatlari va ba'zi yirik xususiy investorlardan iborat
konsortsiumga tegishli bo'lgan Scandinavian Airline, SAS aviatashuvchisi.
Shimoliy mamlakatlar va Yevropa iqtisodiy integratsiyasi
Ular kichik, ochiq iqtisodlar bo'lganligi sababli, barcha shimoliy
mamlakatlar xalqaro iqtisodiyotga yaxshi integratsiyalashgan. Biroq, Evropa
siyosiy va iqtisodiy integratsiyasi haqida gap ketganda, mamlakatlar biroz
boshqacha echimlarni qabul qilishdi. Norvegiya va Daniya Ikkinchi jahon urushi
tugaganidan keyin Finlyandiya, Islandiya va Shvetsiyaga qaraganda G arbiyʻ
Yevropaga ko proq integratsiyalashgan. 1960-yilda tashkil etilgan Yevropa erkin
ʻ
savdo hududiga (EFTA) barcha shimoliy mamlakatlar ishtirok etdi. Daniya,
Shvetsiya va Norvegiya boshidan a'zo bo'lgan, Finlyandiya esa 1961 yilda siyosiy
sabablarga ko'ra assotsiatsiyalangan a'zo sifatida qo'shilgan. 1986 yilda
Finlyandiya to'liq a'zo bo'ldi. Islandiya 1970 yilda a'zo bo'ldi.
Yevropa iqtisodiy integratsiyasi va umumiy bozorga qaratilgan turli yo'llar
va strategiyalar 1970-yillardan keyin ayniqsa yaqqol namoyon bo'ldi; Daniya 1973
yilda EFTAga qo'shildi, o'shanda mamlakat ham EFTAni tark etgan. Norvegiya
1960-yillarning oxirida Yevropa hamjamiyatiga qo'shilish rejalariga ega edi, bu
ayniqsa NORDEK ishiga ta'sir qildi, ammo 1972 yilgi referendumdan so'ng u
ECdan tashqarida qolishni tanladi va buni davom ettirdi. Shvetsiya va Finlyandiya
1970-yillarda to laqonli a zo bo lishni maqsad qilmagan, biroq har ikki davlat
ʻ ʼ ʻ
1970-yillarning boshida EEC bilan erkin savdo shartnomalarini imzolagan.
Finlyandiya urushdan keyingi o n yilliklarda Sovet Ittifoqi bilan ham keng savdo
ʻ
aloqalarini rivojlantirdi va sotsialistik mamlakatlarning iqtisodiy bloki Komekon
bilan savdo shartnomalarini imzoladi.
1990-yillarning boshlarida tez o'zgarishlar yuz berdi. 1992 yilda
Shveytsariyadan tashqari Evropa Ittifoqidan tashqarida qolgan EFTA davlatlari
(jumladan, Islandiya va Norvegiya) Evropa Ittifoqining yagona bozoriga kirish
huquqini beruvchi Evropa iqtisodiy hududini (EEA) tashkil etdilar. Boshqa
tomondan, Finlyandiya va Shvetsiya o'sha yilning oxirida EIga to'liq a'zo bo'lish
24

uchun ariza berishdi va 1995 yilda to'liq a'zo bo'lishdi. Ayni paytda EEA ning roli
pasayib ketdi. Shunga qaramay, EEA Islandiya, Lixtenshteyn va Norvegiyaga
EIning an'anaviy a'zoligiga ega bo'lmasdan, Evropa Ittifoqining ichki bozorida
ishtirok etishga ruxsat beradi. 2009-yilda Islandiya Yevropa Ittifoqiga a zo bo lishʼ ʻ
uchun ariza bergan, biroq mamlakat 2015-yilda arizani qaytarib olgan.
Finlyandiya Evropa valyuta ittifoqiga a'zo bo'lgan va yevroni qabul qilgan
yagona shimoliy davlatdir. Daniya va Shvetsiya o'z valyutalarini saqlab qolishdan
voz kechishdi. Shvetsiya kronasi erkin suzuvchi valyutadir, Daniya kronasi esa
evroga mahkamlangan va bog'langan. Shvetsiyada valyuta ittifoqiga qo'shilish
bo'yicha munozaralar davom etmoqda, ammo Shvetsiya Kronidan voz kechishni
kuchli qo'llab-quvvatlovchilar mavjud emas. Tarafdorlarga ko'ra, Shvetsiya
printsipial jihatdan valyuta ittifoqiga qo'shilishi kutilmoqda, chunki mamlakatda
qo'shilishdan rasmiy ozodlik yo'q.
25

III BOB. UMUMTA LIM MAKTABLARIDA SHIMOLIY YEVROPAʼ
DAVLATLARI MAVZUSINI ZAMONAVIY PEDAGOGIK
TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA O QITISH
ʻ
3.1. Shimoliy Yevropa davlatlari mavzusini o rganishda
ʻ kreativ metodlardan
foydalanish
Talabalarning ijodiy qobiliyatini takomillashtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Ayniqsa, muammoli, loyihalashtirilgan va jadallashtirilgan ta’limlarning
qo‘llanishi o‘quvchi-talabalarda yaratuvchanlik, bunyodkorlik qobiliyatlarini
o‘sishiga olib keladi.
An’anaviy shaklda olib boriladigan ta’lim o‘quvchi-talabalarga ilgaridan
ma’lum axborot, bilim, tushuncha, ko‘nikma va malakalarni berish bilan
chegaralanadi. Lekin kreativ ta’lim metodi asosida tashkil etilgan orientatsiyadagi
darslar jarayonida qabul qiluvchi obyektdan ijodkor (kreativ) subyektga aylanadi.
Predmetni (tomoni, mazmuni) o‘zlashtiruvchi o‘ziga nisbatan yaratuvchanlik bilan
yondoshishi asosida o‘zlashtirib oladi. Har bir faktik materialga ijodiy va tanqidiy
qaray oladi. Olinayotgan o‘quv materiali unga yangicha qarash, qo‘shimcha
materiallarni olish, o‘zlashtirishga yo‘l ochadi. Ko‘pincha bunday hollar
o‘zlashtirishga evristik yondashuvni shakllantiradi. Bu esa malakali
mutaxassislarni kelajakda olgan bilim, ko‘nikmasining faqat ijrochisigina bo‘lib
qolmay, balki o‘z kasbiy faoliyatiga ijodkorlik, yaratuvchanlik asosida qarashga
olib keladi. Hozirgi kun ta’lim tizimining bosh va asosiy maqsadi ham ijodiy
fikrlaydigan malakali mutaxassislarni va yuksak darajadagi fikr yurituvchi shaxsni
tarbiyalash va tayyorlashdan iborat. Sir emaski, mamlakat taraqqiyotida
texnologiya, xomashyo, jihozlar, energo-resurslar, ekologik o‘zgarishlar borgan
sari globallashib, uning boshqaruvchisidan yuksak mahorat egasi bo‘lishni talab
etmoqda. Umuman, ta’lim tizimida ham uning dasturlari, mazmuni, Davlat ta’lim
standartlari (DTS) takomillashib bormoqda. Bunday tezkor o‘zgarishlar bilim
olishning zamonaviy texnologiyalari, masofaviy, loyihalangan ta’lim, media
ta’limini, ya’ni shaxsiy ijodkorlikka asoslangan ta’limni joriy qilish ehtiyojini
26

keltirib chiqarmoqda. Kreativ ta’lim metodining maqsad va vazifalari hozirgi
mavjud ta’lim, asosan, ilgaridan mavjud bo‘lgan an’anaviy didaktikaga
asoslangan, ya’ni o‘quv jarayonida ilgaridan fanga ma’lum bo‘lgan bilimlarni
o‘qitish, o‘rgatish, yetkazish bilan xarakterlanadi. O‘qituvchi ilgaridan ma’lum
reproduktiv faoliyatni olib boradi. Bu esa o‘quvchi-talabalarning ta’lim mazmunini
yodlab olishi, qayta takrorlab borishi bilan cheklanadi. Ya’ni ta’lim ilgaridan
ma’lum predmet “avval hunar o‘rgat, keyin shogird o‘z xohishicha nimani ijod
qilsa, qilaversin” yo‘sinida ish tutish rasm bo‘lgan.
Bunday holda bilim olish konsepsiyasi to‘rt bosqichda amalga oshiriladi:
– bilim bilan tanishish, ma’lum axborotni tushunib olish, voqealarni bir-
biridan ajrata olish;
– bilimdan nusxa olish, olgan bilimlarni takrorlash;
– bilim-malaka, olgan bilimlarni amaliy faoliyatda qo‘llay olish;
– bilim-transformatsiya, olgan bilimlarni, keyingi yangi bilimlarni, yangi
vazifalarni bajarishda qo‘llash (ya’ni ijodiy foydalana olish darajasi)dir.
O ’ qituvchi varianti
Shimoliy Evropa mamlakatlarini o ' qitishning qiziqarli geografik
usullaridan biri bu fazoviy taqqoslash va xaritalash texnikasi . Bu usul fazoviy
tahlil , qiyosiy o ‘ rganish va faol o ‘ rganishni birlashtirib , o ‘ quvchilarni jismoniy va
madaniy geografiyaga jalb qiladi .
Usul bosqichlari:
Fazoviy ma'lumotlarga kirish:
Talabalar xaritalar, atlaslar va GIS dasturlari (mavjud bo'lsa) bilan
tanishadilar. Ular Shimoliy Yevropaning fizik va siyosiy xaritalari bilan tanishib,
topografik xususiyatlar, iqlim zonalari va milliy chegaralarga e'tibor qaratadilar.
Aholining zichligi, iqtisodiy faoliyat yoki atrof-muhit xususiyatlari
(masalan, Norvegiyadagi fyordlar yoki Islandiyaning vulqon landshaftlari) kabi
mintaqaning o'ziga xos jihatlarini ko'rsatadigan tematik xaritalarni yaratadilar.
27

Har bir talabaga yoki guruhga mamlakatning (masalan, Finlyandiya,
Daniya, Shvetsiya) o ziga xos geografik xususiyatlarini tahlil qilish uchunʻ
tayinlang.
Qiyosiy geografiya:
Talabalar Shimoliy Yevropa mamlakatlaridagi iqlim, tabiiy resurslar va
topografiya kabi jismoniy xususiyatlarni solishtiradilar. Misol uchun, talabalar
Fors ko'rfazi oqimining Norvegiya iqlimiga va Shvetsiyaning ichki ob-havo
sharoitlariga qanday ta'sir qilishini solishtirishlari mumkin. Ular, shuningdek,
ijtimoiy farovonlik tizimlarida Nordic modelining roli kabi madaniy va iqtisodiy
atributlarni solishtiradilar.
Amaliy xaritalash mashqlari:
Quyidagi kabi hodisalarni xaritalash uchun GIS vositalari yoki an'anaviy
usullardan foydalaning:
 Qayta tiklanadigan energiya stansiyalarining joylashuvi (masalan,
Daniyadagi shamol stansiyalari).
 Finlyandiyada shahar-qishloq taqsimoti.
 Shimoliy Evropani boshqa mintaqalar bilan bog'laydigan savdo yo'llari.
O’quvchi varianti
Yevropa – Yevrosiyo materigining g‘arbiy qismini egallagan qit’a.
Yevropa hududining maydoni 10 mln km2 ga teng. Shundan 4,1 mln km2
Rossiyaning Yevropada joylashgan qismiga to‘g‘ri keladi. Yevropa siyosiy
xaritasida 44 mustaqil davlat (Rossiya bilan birga) joylashgan. Bundan tashqari,
Turkiya va Qozog‘iston davlatlari ham qisman Yevropada joylashgan, ammo
xalqaro statistikasida ular Osiyo qit’asi tarkibiga kiritilgan. Yevropa davlatlari
odatda 4 ta yirik subregionlarga bo‘linadi: Shimoliy, G‘arbiy, Janubiy va Sharqiy
Yevropa. Bu subregion tarkibiga qit’aning Shimoliy Muz okeani hamda Atlantika
okeanining Shimoliy va Boltiq dengiziga tutash 8 ta davlati kiradi. Bu davlatlar,
odatda, 2 ta tarixiy- geografi k guruhga bo‘linadi: Skandinaviya davlatlari –
Norvegiya, Shvetsiya, Daniya, Finlyandiya, Islandiya hamda Boltiq davlatlari –
Estoniya, Latviya, Litva. Bu ikki guruh davlatlar o‘rtasida tarixan shakl langan
28

mustahkam siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalari mavjud. Daniya, Shvetsiya va
Norvegiya konstitutsiyaviy monarxiya, qolgan davlatlar esa parlamentar respublika
hisoblanadi.
Xalqaro mehnat taqsimotida Shimoliy Yevropa davlatlari o‘rmon va
tsellyuloza-qog‘oz sanoati, elektr energiyani ko‘p talab qiladigan rangli
metallurgiya sanoati, ko‘p tarmoqli mashinasozlik (kemasozlik, avtomobilsozlik,
elektronika va elektrotexnika va boshqalar), baliqchilik, sutgo‘sht chorvachiligi
mahsulotlarini ishlab chiqarish, dengiz transporti hamda turizm xizmatlarini
ko‘rsatish bilan faol ishtirok etadilar. Shuningdek, Shimoliy Yevropa davlatlarida
tarixiy-madaniy va ekologik turizm ham yaxshi rivojlangan.
29

XULOSA
Shimoliy Evropa tabiiy go'zallik, tarixiy chuqurlik va zamonaviy
innovatsiyalarni birlashtirgan mintaqa sifatida ajralib turadi. Shvetsiya, Norvegiya,
Daniya, Finlyandiya va Islandiyani o'z ichiga olgan ushbu mintaqa davlatlari
hayotning yuqori standartlari va barqaror rivojlanishi bilan ajralib turadigan
jamiyatlarni qurish uchun o'zlarining noyob geografik sharoitlariga muvaffaqiyatli
moslashdilar.
Ushbu tadqiqot Shimoliy Evropaning asosiy xususiyatlarini, jumladan,
ilg'or iqtisodiyotini, ilg'or ijtimoiy tizimlarini va atrof-muhitni muhofaza qilish
majburiyatini ko'rsatdi. Mintaqaning qayta tiklanadigan energiya manbalari,
texnologik innovatsiyalar va xalqaro hamkorlikka e'tibor qaratilishi uni zamonaviy
muammolarni hal qilishda global yetakchiga aylantirdi. Bundan tashqari, ushbu
mamlakatlarning madaniy va tarixiy xilma-xilligi ularning jahon miqyosidagi
o'ziga xosligini oshiradi.
Shimoliy Yevropaning geografik va ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini o‘rganib,
ushbu kurs ishi mintaqaning ahamiyatini har tomonlama tushunish imkonini berdi.
Topilmalar Shimoliy Evropa strategiyalarining dunyoning boshqa qismlarida
muvozanatli o'sish va barqaror amaliyotga erishish uchun potentsial modellar
sifatida ahamiyatini ta'kidlaydi.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Baldersheim, H. va Ståhlberg, K. “Global kontekstda Shimoliy mintaqa
qurilishi”. Routledge - 2000
2. Griffiths, D., & Hilson, M. “Shimoliy demokratiya: progressiv siyosat va
farovonlik davlatining rivojlanishi”. Palgrave Makmillan - 2020
3. Kristjansson, S. “Shimoliy Yevropa iqtisodiyotlari: o'sish, barqarorlik va
barqarorlik”. Springer - 2017
4. Lundberg, E. va Sörlin, S. “Shimoliy yo'l: umumiy qadriyatlar va global ta'sir”.
Shimoliy Akademik matbuot - 2011
5. Jahon banki. Shimoliy mamlakatlarning rivojlanish ko'rsatkichlari. 2022
6. YUNESKO. “Shimoliy Yevropadagi madaniy meros” - 2022
7. Yevropa Komissiyasi. “Shimoliy Yevropada barqarorlik va qayta tiklanadigan
energiya” - 2023
31

Sotib olish