Shukur Xolmirzayev - mohir hikoyanavis - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	83.5KB
Покупки	18
Дата загрузки	27 Апрель 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Sevara

Дата регистрации 27 Апрель 2024

18 Продаж

Shukur Xolmirzayev - mohir hikoyanavis

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
O’ZBEK ADABIYOTSHUNOSLIGI KAFEDRASI
Qo’lyozma huquqida
Gumanitar fanlar fakulteti O’TA 21/2-guruh talabasi
G’ofurova Sevara Nodirbek qizi ning
O’zbek adabiyoti tarixi fanidan
“ Shukur Xolmirzayev – mohir hikoyanavis “
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Ilmiy rahbar _______________

Chirchiq - 2023

Kurs ishi Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika universiteti O’zbek
adabiyotshunosligi kafedrasida bajarilgan.
Ilmiy rahbar: _______________
Himoya 2023-yil may oyining _____ - kuni soat _____ da Toshkent viloyati
Chirchiq davlat pedagogika universiteti O’zbek adabiyotshunosligi kafedrasida
kurs ishlari himoyasi yig’ilishida o’tkaziladi.
Kurs ishi 2023-yil _____ oyning _____ - kunida kafedraga topshirildi.
Kurs ishi bilan Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika universiteti O’zbek
adabiyotshunosligi kafedrasida tanishish mumkin.

Mundarija
Kirish ………………………………………………………………………… 4
I.BOB. O’zbek hikoyachiligida Shukur Xolmirzayev ijodi …...…………….. 7
1.1. Shukur Xolmirzayev asarlarining o’ziga xos jihatlari ……..……………. 7
1.2. Shukur Xolmirzayevning “tasvirlash” mahorati ………..………………. 11
II.BOB. Adabiy ta’sir va badiiy mahorat ……………………………………. 15
2.1. Shukur Xolmirzayev hikoyalarida hayot tasviri ..……..………………… 15
2.2. Shukur Xolmirzayev ijodida milliy ruhiyat masalalari …..……………… 20
Xulosa ……………………………………………………………………….... 30
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….… 32

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. «Adabiyot xalqning yuragi, elning ma’naviyatini
ko‘rsatadi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularni ezgu
maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak.
Ajdodlar merosini o‘rganish, buyuk madaniyatimizga munosib buyuk adabiyot
yaratish uchun hamma sharoitlarni yaratamiz», — degan edi Shavkat Mirziyoev
Adiblar hiyoboniga tashrifi chog‘ida. 2020-yil 20-may kuni Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoevning Toshkentda barpo etilgan Adiblar hiyoboni va hiyobon yonida
tashkil etilgan kutubxonaga tashrifi davomida Alisher Navoiy haykali atrofida 20
dan ziyod atoqli shoir va adiblarning haykallari yaxlit joylashtirilgan me’moriy va
badiiy kompozitsiya hamda uning mantiqiy yechimi bilan tanishar ekan, Adiblar
hiyobonini adabiyot, ma’rifat va madaniyat maskaniga aylantirish, har bir adib
haykalini muayyan oliy o‘quv yurtiga biriktirib, bu yerda ochiq darslar, ma’rifiy
tadbirlar o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar bergan edi. Tashrif davomida hiyobon
bilangina cheklanib qolmasdan, adiblar ijodini chuqur o‘rganish, ularning ibratli
umr yo‘llari haqida kitoblar va filmlar yaratish, yangi asarlar yozish muhimligi
haqida muhim topshiriqlar berilgan edi
O`zbekiston chinakam mustaqillikni qo`lga kiritib, taraqqiy etgan
demokratik davlatlar qatorida xalqaro hamjamiyatda munosib o`rnini egallamoqda.
O`zbekistonning mustaqillikka erishishi ilgari hukm surib kelayotgan siyosiy-
iqtisodiy va tarbiyaviy tadbirlarga yangicha mazmun kiritadi. Ma`naviyat va
ahloqiy poklikni qayta tiklash, xalqimizning milliy va madaniy merosiga
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lish, qadimiy va zamonaviy milliy madaniy
boyliklarni bilish, milliy, tarixiy va madaniy meros, an`analar tajribasini ta`lim,
tarbiya tizimiga kiritish bugungi kunning dolzarb vazifalaridir.
Hozirgi davrda fuqorolarning ongiga mustaqillik, vatanparvarlik, sadoqat
kabi tushunchalarni singdirish, ularni kelajakka buyuk davlatning munosib
farzandlari qilib kamol toptirish zamon talabidir. Har bir millatning ma`naviy
boyligi umuminsoniy qadriyatlarning birligidan tashkil topadi. Madaniy meros

o`tmishning yutug`i, uni to`la va oqilona egallash, takomillashtirish esa hozirgi
zamon avlodlarining muqaddas vazifasidir. O`zining madaniy meroslarini,
qadriyatlarini bilmaslik yoki mensimaslik esa millat va uning istiqboli uchun katta
fojiadir. «Jamiyat taraqqiyotini, asosiy, uni muqarrar falokatdan qutqarib qoladigan
yagona kuch ma`rifatdir».
Ma’lum qilinishicha, mamlakat ta’lim-tarbiya tizimini yana-da
takomillashtirish, ilm-fan sohasi rivojini jadallashtirish maqsadida Prezident
Sh.Mirziyoyev farmoni loyihasi ishlab chiqildi. Mazkur hujjat regulation.gov.uz
portaliga qo‘yilib, barcha hududlarda, mahalliy kengashlarda va maktab
jamoalarida ota-onalar ishtirokida keng muhokama qilindi. Farmon loyihasida
ta’limdagi hozirgi muammolarni hal qiladigan, yaqin besh yilda natijasini
ko‘rsatadigan va keyingi taraqqiyot darajasini belgilab beradigan maqsadlar
qamrab olingan. Jumladan, jamiyatda muallimning obro‘-e’tibori va maqomini
ko‘tarish, o‘quv dasturlari va metodikasini to‘liq qayta ko‘rib chiqish, maktabni
ta’limning keyingi bosqichlari bilan uzviy bog‘lash, o‘qituvchilarni ortiqcha
qog‘ozbozlikdan halos etib, o‘z ustida ko‘proq ishlashi uchun sharoit yaratish va
shuni rag‘batlantirish, maktab infratuzilmasi va undagi ma’naviy muhitni
yaxshilash kabi masalalarning yechimlari aniq belgilab berilmoqda.
Mavzuning o’rganilishi. Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoev O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruzasida xalqning aniq maqsad yo‘lida harakat qilishida ta’lim-
tarbiyaning roli naqadar muhim ekanini uqtirarkan: “Hozirgi vaqtda yoshlar
tarbiyasi biz uchun o‘z dolzarbligi va ahamiyatini hech qachon yo‘qotmaydigan
masala bo‘lib qolmoqda... Bu vazifalarni amalga oshirishda biz asrlar mobaynida
shakllangan milliy an’analarimizga, ajdodlarimizning boy merosiga tayanamiz” 1
,-
deb ta’kidladilar. Darhaqiqat, mustaqillik biz yoshlar uchun yangi-yangi
imkoniyatlar eshigini ochmoqda. Biroq, yosh avlod shiddat bilan o‘zgarayotgan
dunyoga hamqadam bo‘lishi, olis va yaqin o‘tmish merosimizni qay darajada
o’zlashtirishi, ularning o’zligini anglashiga ham bog’liqdir. Nodir iste’dod sohibi,
1
Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash – yurt taraqqiyoti vaʼ farovonligining
garovi // Xalq so zi, – 2016 yil 8 dekabr
ʼ

O’zbekiston Fanlar akademiyasi akademigi, faylasuf shoir, nosir G’afur G’ulom
xalqimiz va butun ezgu niyatli bashariyatning qalbiga quloq tuta olgan, ularning
dardini dildan his eta bilgan olim, shoir va yozuvchi edi. G’afur G’ulom ijodiy
merosining salmoqli qismini nasriy asarlari, xususan qissalari tashkil etadi. Mazkur
qissalarni davr va shaxs talqini nuqtai nazaridan o‘rganish yoshlar tarbiyasi,
madaniy merosga munosabatini shakllantirish, XX asr vaqeligining badiiy
talqinlarini yangicha qarashlar asosida o‘rganish negizida estetik didini kamol
toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, “... biz hali yurtimizni, uning o‘ziga
xos tarixi, madaniyati, ulug’ olim-u ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni
to‘liq o‘rganganimiz yo‘q 2
.”
Tadqiqotning maqsadi va vazifasi. Shukur Xolmirzayev ijodini o’rgatish
mashg’ulotlarida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning samarali
usullarini shakllantirish, o’quvchilarning aqliy va ijodiy faolligini oshirish kurs ishi
mavzusi bo’yicha olib borayotgan tadqiqot ishimizning maqsadi hisoblanadi.
Yuqorida oldimizga qo’ygan maqasadimizdan kelib chiqib:
1. Kurs ishida tanlangan mavzu bo’yicha ijtimoiy-pedagogik, falsafiy-ma’rifiy,
ilmiy-metodik hamda o’quv adabiyotlarni o’rganib chiqish va umumlashtirish.
2. Shukur Xolmirzayev ijodiga oid matnlar bilan ishlash jarayonini o’rganish va
tahlil qilish.
3. Mavzuga oid ilmiy metodik manbalarni o’rganish va tahlil qilish asosida Shukur
Xolmirzayev ijodiga oid mashg’ulot mazmuni, maqsadi va qurilishini o’rganish
hamda qayta takomillashtirish dolzarb muammo ekanligini aniqlash.
4. Shukur Xolmirzayev ijodiga oid ma’lumotlarning samaradorligini oshirishga
yo’naltirilgan yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarini yaratish.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat .
I bob. O’ZBEK HIKOYACHILIGIDA SHUKUR XOLMIRZAYEV IJODI
2
Mirziyoev Sh.M. 2017 yilning 15 iyun kuni Toshkent shahrida bo lib o tgan: “Ijtimoiy barqarorlikni ta minlash, muqaddas ʼ ʼ ʼ
dinimizning sofligini asrash – davr talabi” mavzusidagi anjumanda so zlangan nutq. // Xalq so zi, – 2017 yil 16 iyun, No 119
ʼ ʼ
(6813).

1.1.Shukur Xolmirzayev asarlarining o’ziga xos jihati
Shukur Xolmirzayev ijodi hozirgi zamon o‘zbek adabiyotining yorqin va
mazmundor sahifalaridan birini tashkil etadi. Ko‘p qirrali iste’dod sohibi
Sh.Xolmirzayev adabiyotning turli janrlarida rang-barang hikoyalari, publitsistik
maqolalari, tarixiy esselari, realistik qissalari-yu ajoyib romanlari bilan
adabiyotimiz tarixida o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Sh.Xolmirzayev yozuvchilar
orasidan birinchilardan bo‘lib o‘zbek xalqi tarixining ,,bosmachilik harakati’’ deb
atalgan davrini o‘rgana boshladi. Ijodkor faoliyati haqida o‘zbek
adabiyotshunoslari turli fikrlar bildirgan. Jumladan, tanqidchi Umarali
Normatov ,,Zaminda yashaymiz,zaminni o‘ylaymiz’’ maqolasida Sh.Xolmirzayev
hikoyalariga xos mazkur xususiyat haqida shunday deydi:,,Inson va tabiat
munosabati Sh.Xolmirzayev hikoyalarining yetakchi leymotiviga aylanib qoldi.
Shunisi xarakterliki, yozuvchining so‘nggi yillarda yaratgan deyarli
barcha hikoyalari shu mavzu doirasida atrofida aylansa-da, ular bir-birini
takrorlanamaydi, har gal muallif masalining yangi qirrasini kashf etadi, yangi
xarakter yaratadi, xarakter qalbining yangi tomonini ochadi….’’Adibning 1958-yili
Q.Qulniyozov Boysun tuman gazetasida ,,Xatarli so‘qmoqda’’ nomli birinchi
hikoyasi bosilib chiqadi. Adabiyotshunos Matyoqub Qo‘shjonov ,,Doim
izlanishda’’ maqolasida Sh.Xolmirzayevning yozuvchilik iste’dodi birinchi
hikoyasidayoq namoyon bo‘lganligini qayd etib yozadi: ,,Bolalik, o‘smirlik
paytlarida hayotdan olgan tajribasi asar yozish uchun kamlik qilar,hayot
taassurotlari esa hali yetarli hazm bo‘lmagan edi. Shu sababdan bu hikoya
mavhumiyatlari, obrazini tasvirlashda, xususan, ularga individual bo‘yoq berishga
noaniqliklar bor edi. Lekin yosh muallifning kelajagidan darak beradigan badiiy
parchalar ham yo‘q emas edi unda. Agar o‘sha vaqtlarda yosh muallifning bu
hikoyasini o‘qib ko‘rgan gazetxonlardan birortasi ,,shu yigitdan yozuvchi chiqadi’’
deb bashorat qilgan bo‘lsa, xato qilmaydi. Abdulla Qahhorlar avlodi o‘zbek
nasrining kichik janrida ulkan o‘zgarishlar yasadi. Hikoyachilik burilish pallasiga
kirdi. Badiiy mahoratni egallash, psixologizm vositasida tasvir va ta’sir quvvatini
oshirish, o‘ziga indivividual uslub yaratish, badiiy tilni sayqallash bobida yuksalish
yuz berdi. Jahon va rus adabiyotidagi tajribalarni o‘rganish, o‘qish va uqish o‘zbek
adiblari ijodiga ijobiy ta’sir o‘tkazdi. O‘zbek yozuvchilari ham ixcham, ramzlari,
tasvirlari quyuq hikoyalarida o‘zbekona xarakterlar yaratishdi. Oz so‘z bilan ko‘p
ma’nolarni anglatgan Abdulla Qahhor hikoyalari, shoirona nigoh mujassam topgan
G‘afur G‘ulom nasri, Said Ahmadning hajviy hikoyalari o‘zbek adabiyoti
xazinasini boyitdi. 60-yillarda Shukur Xolmirzayev, O‘lmas Umarbekov, Uchqun
Nazarov, Ne’mar Aminov va boshqa yozuvchilar o‘zidan avvalgi adiblar
an’analarini davom ettirdilar. Ayni chog‘da hikoyachilikda yangilikka, orginallikka
intildilar. Bu adabiy avlod hikoyanavislari orasida Sh.Xolmirzayev alohida ajralib

turadi. Voqelikka ortiqcha aralashmay, qahramonlarni yetaklamasdan xolis turib
tasvirlash unga xos. Eng go‘zal badiiy jihatdan pishiq asarlar yozgan bu adibning
bayon usulida hikoya janrining hajm chegaralari parchalandi. Tabiat va inson
o‘rtasidagi uyg‘unlik, jamiyat hayotidagi talato‘plar va inson ruhiyatining sirli
qirralarini mahorat bilan tasvirladi. Bunday asarlar adabiyotshunoslik faniga yangi
nazariy fikrlar berishi ham tabiiydir. Shukur Xolmirzayev biz mayda-chuyda deb
bilgan narsalardan ham go‘zallik topardi va ko‘ngli yayrab ketardi. Adib
voqealarni oddiy kuzatuvchi sifatida tasvirlamaydi,balki ishtirokchiga aylanadi.
Shu asosda har bir tasvirga, manzaralarga, qahramonlar siymosiga qalbini, butun
borlig‘ini baxsh etadi. Shuning uchun ham asarlarini kitobxonlar qo‘lidan qo‘ygisi
kelmaydi. Takror-takror o‘qiyveradi, o‘qiyveradi, aslo to‘ymaydi. Yozuvchining
kitobxonlar e’tiboriga havola etganlaridan tashqari turli sabablar bilan nashr yuzini
ko‘rmagan yoki qismi e’lon qilingan, alohida kitob shaklida chop etilmagan
asarlari ham bor. Garchand umr bo‘yi adabiyot dardi bilan yashab, uning
muammosini o‘z qayg‘usi deb bilgan adib ko‘proq yozishni o‘ylagan asarlarining
bosilib chiqishiga ikkinchi darajali masala deb qaragan. Bu haqida ijodkor shunday
yozadi. ,, …meni hamma vaqt faqat yozish qiziqtirgan ,yozish jarayonidan zavq
olganman. Asar matbuotda chiqqach, bir kun-yarim kun xayolimda bo‘lgan, keyin
yelkamdan chiqarib tashlaganman, davomi qiziqtirmagan’’. Natijada yozuvchining
ba’zi asarlari alohida kitob holida e’lon qilinmay, gazeta-jurnallar va ayrim
to‘plamlar qatida qolib ketaveradi…. Birinchidan muallif o‘z ijodiga tanqidiy ko‘z
bilan qaragani, yozayotganlarini izlanishlar natijasi deb bilgani bois, ushbu
asarlaridan ko‘ngli to‘lmagan. ,,Shukur Xolmirzayev o‘ziga talabchan yozuvchi ,-
deb yozadi akademik Matyoqub Qo‘shjonov. - Asar ustida uzoq vaqt ishlab,
bitgach, o‘ziga yoqmay qolsa, ,,uni bir amallab e’lon qilib ola qolay’’, deb
o‘ylamaydi, hatto undan voz kecha oladi ham’’. Bu fikrni yozuvchining o‘zi ham
tasdiqlaydi. O‘zbek hikoyachiligiga katta hissa qo‘shgan
adibning ,,Saylanma’’lari(dastlabki uch jildiga) jamlangan 87 ta hikoyalari uning
butun ijodi, xususan, kichik janrdagi
samarali faoliyati haqida to‘laqonli tasavvur bera oladi. Yozuvchi ijodining o‘ziga
xosligi ayni paytda ijodiy jarayonning ham o‘ziga xosligini belgilaydi. Ijodiy
jarayon har bir yozuvchida o‘ziga xos tarzda kechadi. O‘ziga xos ijodiy uslub va
individual ijodiy jarayonning qamrovi ham shuncha keng bo‘ladi. Shukur
Xolmirzayev ana shunday o‘ziga xos badiiy uslub sohibi sifatida taqlidchilik,
biryoqlamalik va bayonchilikdan qochadi. Voqelik tasvirida so‘zni g‘oyat tejab
sarflasa-da, fikrini o‘quvchiga to‘la va yorqin yetkazishga erishadi. Biroq,ba’zan
uning ayrim asarlari tugallanmagandek, yozuvchi tomonidan o‘quvchiga
yetkazilmoqchi bo‘lgan fikrlar nihoyalamagandek taassurot uyg‘otadi. Shu bois
o‘quvchi asarning davomini kutadi. Adib odatda qahramonlar portretini

chizmaydi, balki asosiy e’tiborini xarakter yaratishga qaratadi. Bu esa o‘quvchini
faollashtiradi, ya’ni uni o‘ylashga, chuqur mulohaza qilishga undaydi.
Sh.Xolmirzayev o‘quvchisi shunchaki kitobxon emas, balki badiiy asarda
tasvirlangan voqelikka, yozuvchi aytmoqchi bo‘lgan fikrlarga o‘z munosabatini
bildiradigan faol shaxsga aylanadi. Asar qahramonlari ustidan hukm chiqarish ham
o‘quvchi e’tiboriga havola etiladi. Yana bir jihat yozuvchi uslubida o‘rinsiz pauza,
voqealar tavsifida keraksiz uzilishlar yo‘q. Bu hodisa rus adabiyotida A.P.Chexov,
o‘zbek adabiyotida A.Qahhor ijodida kuzatilgan. Tadqiqodchilar haqli ravishda
ta’kidlashganidek, bu borada Sh.Xolmirzayev Chexov va Abdulla Qahhorning
haqli izdoshidir. ,, …qaysi tasviriy vositani qanday qo‘llash orqali yozuvchining
dunyoqarashi, g‘oyasiga, voqelikka o‘ziga xos munosabati, uni o‘zicha
tushuntirish
uslubiga, badiiy tafakkuriga.. kechinma obrazlarning xususiyatiga, qisqasi,
yozuvchining o‘ziga xos uslubiga bog‘liq’’ Bu holni e’tibordan soqit qilib
bo‘lmaydi. Shukur Xolmirzayev hikoyalarida shu holni uchratamiz. Adib ijodining
ilk davrida uning o‘ziga xos qarash va intilishlarini payqagan, yo‘l-yo‘riq
ko‘rsatganlardan biri Matyoqub Qo‘shjonovdir. Ustoz 1969-yilda yozgan ,,Doim
izlanishda’’ nomli maqolasida Sh.Xolmirzayev ijodiga alohida to‘xtaladi. Maqola
yosh yozuvchining ,,Xatarli so‘qmoqda’’ hikoyasi tahlili bilan boshlanadi. Shukur
Xolmirzayev ijodini 3 bosqichga bo‘lib o‘rganish mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi.
Birinchi bosqich: 1953-1969-yillar Bu davrda adabiyotni tanish, so‘zga oshno
bo‘lish , ilk hikoyalarning yozilishi va matbuotdagi dastlabki chiqishlar.
Ikkinchi bosqich: 1970-1990-yillarni o‘z ichiga oladi. Yozuvchi adabiyotda katta
iste’dod sifatida tan olingan, o‘z muxlis va o‘quvchilariga ega bo‘lgan davr. Bu
yillar oralig‘ida yaratilgan asarlarni mavzu va g‘oya, uslub va mahorat jihatidan
umuman boshqa bir olamga mengzash mumkin.
Uchinchi bosqich: 1991-2005-yillar bo‘lib, bu davrni adib ijodining cho‘qqisi,
salkam ellik yillik ijodiy yo‘lning sarhisobi desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Sh.Xolmirzayev
adabiy merosi nihoyatda salmoqli- yuzdan ortiq hikoya, e’lon qilingan 5 ta roman,
e’lon qilinmagani yana ikkita, e’lon qilingan 4 ta qissa, e’lon qilinmagan yana bitta
bor, bolalar uchun bitta komediya, va bitta pyesa, ikkita drama ikkita
kinossenariy, ,,Tungi qadamlar’’ nomli radiopyesa, yigirmadan ortiq esse, o‘nga
yaqin ocherk, o‘ndan ziyod maqola yozgan yozuvchini haqli ravishda adabiyotimiz
xazinasini boyitgan so‘z zargari deyishga haqlimiz. 1953-1969-yillarda yaratilgan
dastlabki ijod namunalariga ,,Notanish odam’’, ,,Nimadir yo‘q bo‘ldi’’, ,,Olis
yulduzlar ostida’’, ,,Sog‘inch’’, ,,Ko‘kboy’’, ,,Yovvoyi gul’’, ,,Kechagi kun –
kecha’’ kabi hikoyalar kirib , bu asarlar orqali o‘z yo‘li va uslubi
shakllanayotganidan darak berdi. Ushbu hikoyalar o‘zbek adabiyotida mutlaqo
yangi bir ovoz paydo bo‘lganiga hujjat ediki, o‘sha paytda bu asarlar nafaqat

adabiyotshunos-u mutaxassislar e’tiborini, balki o‘quvchilarni ham o‘ziga rom
etdi. Sh.Xolmirzayev ijodida ko‘tarilish, ya’ni uning professional hikoyanavis
sifatida dovrug‘ qozonishi 1970-yildan boshlangan. Adib 1970-1990-yillari ,,Hayot
abadiy’’, ,,Og‘ir tosh ko‘chsa’’, ,,Ot egasi’’, ,,Boychechak ochildi’’, ,,Jarga uchgan
odam’’, ,,Kulgan bilan kuldirgan’’, ,,O‘zbekning soddasi’’, ,,Biz kech qolib
yuramiz’’, ,,Ora yo‘l’’, ,, Arpali qishlog‘ida’’, ,,Keksa g‘ijjakchi’’, ,,Farzand’’, ,,
Bahor o‘tdi’’, ,,Qariya’’, ,, Odam’’, ,,Podachi’’, ,,Shudring tushgan
bedazor’’, ,,Cho‘loq turna’’, ,,Olam tortilish qonuni’’, ,,Kimsasiz hovli’’, ,, Bodom
qishda gullaydi’’, ,, Tabassum’’, ,,Omon ovchining
o‘limi’’, ,,Yashil ,,Niva’’, ,,Haykal’’, ,,O‘zbek xarakteri’’, ,,Hukumat’’, ,,Qadimda
bo‘lgan ekan’’ kabi go‘zal badiiy durdonalar yaratdi. Shukur Xolmirzayev ,,o‘zbek
sovet adabiyoti’’ degan katta jangohning bir chetiga haqiqiy milliy, o‘zbekona
qahramonlarini dadil safga chizdi. Yana bir jihatga alohida to‘xtaladigan bo‘lsak,
ijodkor hikoyalarida o‘sha davrning qotib qolgan sosialistik realizm metodini
ko‘rmaymiz. Yuqorida keltirilgan asarlar ,avvalo, mana shu jihati bilan
o‘quvchilarni o‘ziga qaratdi. Hikoyalarida o‘quvchilar bezib ketgan sun’iy, soxta
suratlar emas, jonli odam tasvirlanadi. Ular hayotning murakkab, chigal
vaziyatlarida , turmushning o‘nqir-cho‘nqirlarida tasvirlandi. Ular to‘g‘on
qurmadi, cho‘l quvmadi, neft-gaz ham qidirgan emas,o‘zlarining ,,kichkina’’
haqiqatlari- insoniy or-nomusi, millat g‘ururi va sha’ni, ona tabiati, yaxshi ko‘rgan
oti, ajdodlar yodi, oyoqosti bo‘lgan e’tiqodi uchun kuydi, o‘rtandi. Shukur
Xolmirzayev XX asr milliy hikoyachiligimizning fenomen hodisasidir. Fenomen
tushunchasiga ,,O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi’’da,,, kamdan-kam,
g‘ayrioddiy hodisa, fakt, his-tuyg‘u tajribasi bilan paykallanadigan hodisani
anglatuvchi falsafiy tushuncha’’ deb ta’rif berilgan. Adib shaxsi, ijodi va hatto
turmush tarzi ham mutlaqo o‘ziga xos bo‘lganini uni yaqindan bilganlar ko‘p
ta’kidlashgan. O‘zbekiston Qahramoni, O‘zbekiston xalq shoiri Abdulla Oripov
shunday yozgan edi:,,Men o‘zimni qanchalik bilsam, Shukur Xolmirzayevni ham
shunchalik bilaman desam to‘g‘ri bo‘ladi. Shukur Xolmirzayev haqiqatan Alloh
ato etgan iste’dod sohibi edi. Uning fel-atvorida ham o‘ziga xoslik bor edi, u
boshqalardan tamomila ajralib turardi. Shukurjon yaxshi she’rlar yozardi, yarim
chin, yarim hazil qilib, ,,Abdullajon she’rni o‘zingiz yozavering, men nasrda
yozaman’’, deb prozaga egalik qilib oldi. Jahon prozasining mashvaratida Shukur
Xolmirzayevning o‘z o‘rni bor. Buni e’tirof etish kerak’’. Abdulla Qahhordan
keyin o‘zbek hikoyachiligini sifat jihatdan bir pog‘ona ko‘targani ko‘pchilik
tomonidan aytib kelingan va hali-hanuz ta’kidlanadi. Lekin mumtoz
hikoyanavisning o‘zi biron bir o‘rinda ,,hikoyachilikni bir pog‘ona ko‘tardim’’,
degan emas. Adibning uch tomlik hikoyalari har jihatdan Abdulla Qahhordan
uzilish ilgarilab ketganini ko‘rsatadi. Shukur Xolmirzayev ruhi baland, erksevar

shaxs bo‘lgani bois tabiatan mutelikni, munofiqlik va xiyonatni juda yomon ko‘rar
edi. Bu qarash asarlariga ham singdirilgan. Bir so‘z bilan aytganda, erkinlik-
yozuvchi ijodining bosh g‘oyasi.
1.2.Shukur Xolmirzayevning “tasvirlash” mahorati
Milliy adabiyotimizning yigirmanchi asr boshlaridan toki bizning kunlargacha
bo‘lgan davri, ya’ni oxirgi yuz yillikda hikoya janri tadqiq etiladigan bo‘lsa,
Shukur Xolmirzayev yaratgan hikoyanavislik maktabi birinchilardan bo‘lib e’tirof
etiladi. Mazkur janrda salaflaridan ilgarilab ketgan ijodkor o‘zbek hikoyachiligini
har jihatdan takomiliga yetkazgan haqiqiy usta edi. Shukur Xolmirzayev o‘ziga
xos uslubi ikkita omilga ko‘ra shakllangan. Birinchidan, til xususiyatiga ko‘ra,
ikkinchidan, xalq dostonlari, ertak-u rivoyatlar, maqol-matallarga tayangan
individuallik. Yozuvchi asarlarida asosan, vatanparvar, tog‘liklar va kasb-u kori,
hayoti tog‘ bilan bog‘langan insonlar tasvirlanadi. Chunki adibning bolaligi
purviqor Boysun tog‘larida o‘tgan. Esini tanigandan toki poytaxtga o‘qishga
kelguncha u o‘sha sirli va sokin archazorlarda, dara-yu soylarda miltiq ko‘tarib
kezingan, ov-ovlab, g‘orlarda tunab yurgan. Yozuvchining o‘zi qahramonlari
timsolida shu tuproq meniki, uning darranda-yu parrandasi, o‘t-o‘lanlari va
qushlari ham meniki, deb sevib yashadi va kitobxonlarni-da shunday hislarga
oshno etdi. Shukur Xolmirzayev hikoya, qissa, roman, esselarida vatan
manzaralari, tabiatni quyuq, yorqin bo‘yoqlarda botiniy sevgi, tiyiqsiz mehr bilan,
ta’bir joiz bo‘lsa, hatto naturalist rassomdan ham yaxshiroq gavdalantiradi.
Pirovardida mutolaaga berilgan o‘quvchi o‘zini unutib asarga sho‘ng‘iydi,
qahramon bilan birga muallifning sirli olamiga sayohat qiladi. Sinchi
adabiyotshunos va munaqqidlar yakdil e’tirof etganidek, Shukur Xolmirzayev
realist yozuvchi. Adib o‘z ijodi bilan realizmning imkoniyatlari keng ekanligini
isbotladi.Ammo yozuvchining butun ijodini faqat realism tarozusida o‘lchasak
adolatdan bo‘lmas. ,,Bular qandaydir sintez javohirlar…ularning fazilati katta’’.
Shukur Xolmirzayev ijodi haqida hurmatli adabiyotshunoslarimizdan Matyoqub
Qo‘shjonov, Ozod Sharafiddinov, Umarali Normatov, Norboy Xudoyberganov,
Pirmat Shermuhamamedov, Yo‘ldosh Solijonov, Akram Kattabekov, Ochil
Tog‘ayev, Salohiddin Mamajonov, Ibrohim G‘afurov, Isroil Mirzayev, Hakimjon
Karimov, Sobir Mirvaliyev, Qozoqboy Yo‘ldoshev, Hamidulla Boltaboyev,
Xurshid Do‘stmuhammedov, Shuhrat Rizayev, Bahodir Karimov, shuningdek,
tadqiqodchilar Qodir Pirmatov, Muhammadi Jumanov, Muhayyo Hamidova,
Otabek Safarov ko‘plab ilmiy, tanqidiy maqolalar e’lon qilgan. Mustaqillikning
yigirma besh yili davomida Ro‘ziqul Normurodov, Shoira Doniyorova, Gulbahor
Tavaldeyeva, Marhobo Qo‘chqorova kabi yosh olimlar bevosita Shukur
Xolmirzayev ijodi, asarlarining til xususiyatlari va badiiy mahorati bo‘yicha

nomzodlik dissertasiyalari himoya qildi. Bu tadqiqodlar yozuvchi adabiy
merosining o‘ziga xos jihatlari, o‘zbek hikoyachiligidagi adib yaratgan maktab,
Shukur Xolmirzayevning xarakter yaratish mahorati, til va tasvir xususiyatlari, bir
so‘z bilan aytganda, adib ijod olami aks etgan. Shukur Xolmirzazevga bag‘ishlab
O‘zbekiston xalq yozuvchisi Erkin A’zam, O‘zbekiston xalq shoiri Usmon Azim,
yozuvchi Erkin Usmon, shoir Muhammad Rahmon, Tursun Ali, Berdi Rahmat,
O‘roz Haydar, Bobomurod Erali, Shodmonqul Salom hikoyalar va she’rlar yozgan.
Shukur Xolmirzayev o‘zini - o‘zligini topgan adib. Shu sababli ham uning
qahramonlari, yozish uslubi hech kimnikiga o‘xshamaydi. Tanlangan mavzu,
topilgan g‘oya hamma vaqt ham orginal bo‘lmasligi mumkin, gap uni tasvirlashda,
ko‘rsatib berishda. O’zbek milliy prozasi tarixida o‘z o‘rni va nufuziga ega bo‘lgan
katta adiblarimiz ijodi va asarlarini zarracha kamsitmagan holda aytish kerakki,
yozgan asarlarining nafaqat salmog‘i, balki til va uslub go‘zalligi, orginal obraz va
yorqin xarakterlar yaratish mahorati bilan Shukur Xolmirzayev milliy nasrimizda
tamomila yangicha bir yo‘nalishga asos solgan ulkan adibdir. Yozuvchi ijodini
e’tibor bilan kuzatsak, u avvalo qahramon portretini jonli tasvirlashda tengsiz
bo‘lganligini, shu bilan birga, qahramonlarning ko‘ngil kechinmalarini, ruhiy
dunyosini mahorat bilan tasvirlaganini ko‘rish mumkin. Xalq hayotini, uning
psixologiyasini, o‘y-kechinmalarini,o‘zbekona
olamini mukammal bilgani uchun ham tirik obrazlar, qahramonlar yarata oldi.
Shukur Xolmirzayev mustabid tuzum davrida hukmron partiyaning siyosiy
quroliga, tashviqot mashinasiga aylangan adabiyotni o‘zinining qadimiy o‘zaniga
solishga intildi va bu yo‘ldagi barcha g‘ov va to‘siqlarni mardona yengib o‘tdi
Professor U.Normatov 1978-yildayoq Shukur Xolmirzayev hikoyalarining o‘ziga
xos badiiy shakliga oid quyidagi fikrni bildirgan:,,Shukur Xolmirzayev hikoyalari
uslubi, ifoda usullari, tasvir ohangi, ritmikasi bilan ham e’tiborni tortadi.’’
Munaqqid anglatgan uslubiy jihat haqiqatdan ham yozuvchi fikrini qisqa lo‘nda
tasvirlashga odatlanganligidan dalolat beradi. Uning tengdoshlaridan U.Nazarovda
,,tushuntirish uslubi’’, O‘tkir Hoshimovda ,,izohlash uslubi’’ kuzatilsa,
Sh.Xolmirzayevda ,,ruhiy holatni tasvirlash’’ ustuvorlik qiladi. Uning ilk so‘ziyoq
holat tasviridan boshlanadi. Shu bois yozuvchi gapni ,,aynaltirmaydi’’, darhol
maqsadga o‘tadi. Bu ham yozuvchining ifoda usulida o‘ziga xoslik mavjudligidan
dalolat beradi.
Shukur Xolmirzayevning adabiy matn tuzilishidagi peyzajni o'rganish muammosi
bilan bog'liqligi tasodifiy emas: yozuvchi haqli ravishda peyzaj rasmining ustasi
hisoblanadi. Shukur Xolmirzayev peyzaji nafaqat o’zbek tabiatining milliy o'ziga
xosligini aks ettiradi, balki borliq sirini ham o'z ichiga oladi. Yozuvchining tasviriy
iste'dodining kelib chiqishi o'z ona yurtining tabiati, o'sha vohada joylashgan, eng
boy o’zbek tili shakllangan va Shukur Xolmirzayev boshchiligidagi deyarli barcha

eng buyuk o’zbek yozuvchilari joylashgan Surxondaryo viloyati bilan bog'liq.
O’zbekistonda Shukur Xolmirzayev ijodining g'oyaviy-estetik mazmunini
tushunish uchun qulay sharoitlar yaqinda paydo bo'lgan va bu muallifning asarlari
haqida jiddiy suhbat, aslida, endigina boshlanmoqda. So‘nggi paytlarda bu ijodkor
ijodining yaxlit manzarasini yaratish, uning poetikasiga oid umumlashtirilgan
tushunchalarni yaratish zarurati tobora sezilib bormoqda. Va buyuk adib ijodining
ushbu “yaxlit rasmida” Shukur Xolmirzayevning peyzaj poetikasi haqli ravishda
o'z o'rnini egallashi kerak. Shu bilan birga, bugungi kunda Shukur
Xolmirzayevning badiiy nasridagi tabiat mavzusi keng adabiy materialda tizimli
ravishda o'rganiladigan biron bir asar yo'q, garchi bizni qiziqtirgan muammo
bo'yicha bir nechta maqolalar va yozuvchi haqida monografik asarlarda individual
sharhlar mavjud. Bir qator ayrim maqola va sharhlarda Shukur Xolmirzayev
asarlari poetikasining ayrim jihatlari ko'rib chiqiladi: Bunga misol qilib,
adabiyotshunos olim Yo’ldosh Solijonovning “Detallar tilga kirganda” maqolasini
ko’rishimiz mumkin. Bu maqolada yozuvchi asarlarning kuchli vizual tomoni va
yozuvchi matnlaridagi detalning alohida roli haqida gapiriladi “ Shukur
Xolmirzaevning asarlarida eng ko‘p qo‘llaniladigan detallar bu — tabiat unsurlari:
turli daraxtlar, o‘t-o‘lanlar, gullar, qushlar, hashoratlar va hayvonlardir. Ularni
inson obraziga nisbat berish bilan adib tabiat va odamning yaqinligini, biri
ikkinchisisiz yashay olmasligini uqdirmoqchi bo‘ladi. Ayni chog‘da tabiat
hodisalaridagi o‘zgarishlarga, ularning o‘ziga xosligi (masalan, yarmi qurigan
do‘lananing hamon gullab, meva tugishi, gap tomirning chuqur ketganligi, ya’ni
mohiyatda ekani)ga urg‘u berish orqali odamni o‘z hayotiga e’tiborliroq bo‘lishga
undaydi. Ha, Shukurning asarlarida tabiat gapiradi, harakat qiladi, ko‘rkini
namoyish etish uchun quturib gullab, bizni maftun etadi. Ruhiyatimizga
osoyishtalik bag‘ishlab, umrimizni uzaytiradi.” Yana bir maqola dotsent G. N.
Tavaldieva tomonidan yozilgan “Shukur Xolmirzayev hikoyalarida tabiat va inson
munosabatlarining badiiy talqini ” deb nomlanadi. Maqolada Shukur
Xolmirzayevning hikoyachilikdagi badiiy mahorati uning tabiat va inson
munosabatlari aks etgan hikoyalari orqali tadqiq etilgan. “Adib hikoyalarida tabiat
tasviri muayyan estetik vazifani bajaradi. U faqatgina tabiat dunyosining bir
bo‘lagi emas, balki qahramon dunyoqarashining va insoniy go‘zalligining
shakllanishida o‘z ta'sirini ko‘rsatuvchi poetik vosita hamdir. Inson va tabiat
muammosi Shukur Xolmirzayevning ayrim hikoyalari mavzusiga tegishli
mavsumiy hodisa emas. Bu munosabatlar tizimida yozuvchi Inson va tabiatning
o‘z vazifasi, asardagi o‘rni va jamiyatdagi mantig‘ini tushuntirib berishga
erishgan.” Shukur Xolmirzayev ijodi yuzasidan ko‘plab maqolalar va tadqiqotlar,
jumladan, H.Karimovning «Shukur Xolmirzayev ijodiy portreti» risolasi,
akademik B.Nazarovning «Shukur Xolmirzayev» nomli ijodiy portreti yaratilgan.

Bundan tashqari yozuvchi hikoyalari haqida U.Normatov, S.Mamajonov,
Q.Yo‘ldoshev, H.Boltaboev, O.Otaxonov, R.Qo‘chqorovlarning, adibning qissalari
to‘g‘risida to‘g‘risida M.Qo‘shjonov, A.Rasulov, M.Olimov; romanlari haqida
U.Normatov, O.Tog‘aev, I.G‘afurov, S.Sodiqov va boshqa adabiyotshunos
olimlarning maqolalari e'lon qilingan. Biroq bu tadqiqot va maqolalarda Sh.
Xolmirzayev ijodining ayrim qirralari yoritilgan edi. Shukur Xolmirzayevning
hikoyachilikdagi mahorati, badiiy so‘z san'ati, tasvir uslubi haqida ilmiy tadqiqot
ishlari ham olib borilgan. Jumladan, G.N.Tavaldieva (2001), Sh.Doniyorova
(2001) kabi adabiyotshunoslar yozuvchining hikoyachilikdagi o‘ziga xos tasvir
uslubi, voqeylikni badiiy idrok etish tamoyillari haqida ilmiy xulosalar berganlar.
Adabiyot quroli so'z! Aynan so'z orqali hayotni , insonni badiiy talqin qilgan,
adabiyot olamida kitobxon mehrini qozongan adib Shukur Xolmirzayevdir.
Yozuvchi ijodining alohida xususiyati shundaki, adib milliy hikoya janrini ustoz
Abdulla Qahhordan keyin, yangi, yuqori cho'qqiga ko'tardi. Muallifning " Olis
yulduzlar ostida" , " Hayot abadiy" , " Og'ir tosh ko'chsa" , " Bodom qishda
gulladi" , " Tog'larga qor tushdi" kabi hikoyalar to'plamining nashr etilishi o'zbek
adabiyotining hikoyachilikdagi katta yutug'idir. Shukur Xolmirzayev uslubi haqida
adabiyotshunos Ibrohim G'ofurov shunday yozadi : "U shu paytgacha o'zbek
adabiyotida qalam tebratib kelayotgan kata - kichik yozuvchilarning birontasiga
o'xshamasdi. Uning jumlasidan adabiyotda yangilik, yangi jumla qurilishi, yangi
uslub boshlanayotganga o'xshardi, ajabki, o'z ideallariga ham o'xshamasdi u". Shu
o'rinda Shukur Xolmirzayevning o'zi "Uslubda hamma narsa mujassam:
dunyoqarashdan tortib, nuqta qo'yishgacha..."-, degan edi. Yozuvchi uslubiga
e'tibor qaratadigan bo'lsangiz, sodda, har qanday jimjimadorlikdan xoli.
Qahramonlari holatini nihoyatda ixcham, ma'nodor tasvirlaydi. Asarni lo'nda,
ohangdor, zamzamali dialoglar asosida qurishni o'z yozuvchilik uslubi darajasiga
ko'taradi. Nemis donishmandi I.V. Gyote ta'kidlaganidek "Har qanday san'at
asarida , u hoh katta yo kichik bo'lsin, barcha voqealar mohiyatga borib taqaladi".
Mohiyat esa har qanday badiiy asarning ichki ustuni; ijodkor dunyoqarashi hamda
iymon- e'tiqodining ifodasidir. Yozuvchining ko'pgina hikoyalari hajmi kichik,
lekin salmog'i katta. Masalan: "Notanish odam" hikoyasini olaylik. Hikoya "Ovga
borayotgan edim, havo aynidi, "Bahor havosida, bir sevalab o'tar", deb
ketaverdim... Turgan yerimdan ikki yuz qadamcha narida jar va jarga
tushaverishda ovchilar, yo'lovchilar qo'nib o'tadigan kamarcha borligi yodimga
tushdi. Kamarga kirdim. O'rtada gulxan yonar, chetroqda oqchil chakmon kiygan
o'rta bo'ly bir kishi eshagining ayilini bo'shatardi..." Shu o'rinda adibning hikoya
boshidanoq o'quvchini ergashtirib ketish mahoratiga qoyil qolish kerak. Notanish
odam kamarga kirgan ovchi yigit oldiga borini to'kib tashlaydi. Lekin yigit

ko'nglida unga nisbatan gumon kuchayadi. Kamarga notanish odam bir quchoq
o'tinni ko'tarib kirib "isina bering" deydi. Yigit esa olovini minnat qilyapti deb
tushunadi. Birozdan so'ng tashqariga chiqib notanish odamning daryo toshqini
toshlarning tagiga tiqib tashlagan shoxshabbalarini terayotganini ko'radi va bu
o'tinni uyiga olib ketadi deb o'ylaydi. Ko'p o'tmay yigit o'zining shubhali
xayollaridan uyalib ketadi. Chunki u odam o'tinni olib ketish uchun emas,
boshqa bir yo'lovchilar sovuq havoda o't yoqib isinishlari uchun tashib kelgan
ekan. Kichik hajmli bu hikoyaning yozilganiga ancha bo'ldi. Bugun zamon
o'zgardi, zamonni o'zgartirgan boshqa odamlarga qo'shilib, ko'pchilik o'zgardi.
Lekin haligacha faqat o'zini emas, balki boshqalarni ham o'ylaydiganlar, buning
uchun o'zini o'tga- cho'qqa uradigan insonlar ham bor! Bu hikoya menga gruzin
yozuvchisi Nodar Dumbadzening "Kukaracha" qissasini eslatadi. Qissadagi
Kukaracha ham Notanish odamga o'xshab odamlarga ta'masiz, beg'araz yordam
beradi, evaziga hech narsa kutmaydi va buni o'zining insoniy burchi deb biladi.
To'g'ri, hayotda yaxshi insonlar kam, lekin, nazarimda oz bo'lsa ham Kukaracha va
Notanish odamlardek insonlarning hayotda borligi uchun jamiyatda muvozanat
saqlanib turibdi. Asarning ahamiyati ham aynan mana shunda.
II bob. ADABIY TA’SIR VA BADIIY MAHORAT
2.1.Shukur Xolmirzayev hikoyalarida hayot manzarasi
Shukur Xolmirzayev haqiqiy, professional yozuvchi edi. Ayniqsa, yozuvchining
insonga umr va uning mazmuni haqida chuqur mushohada yuritish imkonini
beradigan "Odam" hikoyasi juda ta'sirli. Bejiz yozuvchi bu asarni " falsafiy
hikoya" deb nomlamagan . Hikoyada Rahima ismli ayolning hayoti, kechmish -
kechinmalari qalamga olinadi. Rahima onasi vafotidan so'ng o'zi xohlamagan
Shodmon polvonga turmushga chiqadi. Oradan to'rt yil o'tib inqilob boshlanadi,
shu orada turmush o'rtog'i vafot etadi. Rahima uchta bolasi bilan beva qoladi . U el
qatori kolxozga kiradi va uning faol a'zosiga aylanadi . "Qizillar kelyapti" degan
ovoza tarqalib, odamlar bilan tog'ga qochadi. Kichik farzandi tog'da ochlikdan o'lib
ketadi. Yillar o'tdi... Endi urush boshlandi . Yolg'iz o'g'li Abdurahim frontga ketdi.
Bir yil o'tib o'g'lidan qoraxat keladi, kelini ikki bolasini ham Rahima opaga tashlab
chiqib ketadi. Urush ham tugadi. Umrning shunday bir pallasi kiradi : barcha g'am-
alamlar, o'rtanishlar, iztiroblarning o'rni bitadi. Bitmaydigan yara yo'q. Rahima
buvi endi nevaralariga qarar, ularga o'tmishdan ertaklar aytib berar, uning butun
hayoti ham ertakka o'xshardi. Lekin suronli yillar o'z ta'sirini o'tkazadi. Umr
poyonida ayolning esdan chiqaradigan odati paydo bo'ldi- xotirasini yo'qotdi.
Ayol hayotda ro'shnolik ko'rmadi. Aslida, Rahima buvi kechirgan iztiroblarni,
qiyinchiliklarni ta'riflashga va umuman so'zlarga sig'dirib bo'larmikin? So'z ojiz.

Lekin tabiatning adolatini qarangki, umr so'ngida ayolning xotirasi tiklanadi va
hayotdan rozi bo'lib ko'z yumadi. Frans Kafka aytganidek "Hayotning ma'nosi
shundaki, uning oxiri bor". Har qanday asar hajman kichik yoki katta bo'lishidan
qat'iy nazar mukammal xarakterlari, xotiraga muhrlanib qoladigan betakror
epizodlari bilan adabiyot maydonida voqea bo'ladi, ya'ni umrboqiylik maqomiga
erishadi. Shukur Xolmirzayev ana shunday maqomga erishgan hikoyalaridan biri "
Tanholik"dir. Hikoyada bashariyat murabbiylaridan biri, "o'n to'qqizinchi asrning
eng murakkab shaxslaridan biri" L.N. Tolstoy haqida. Asarda ulug' adibning umr
so'ngidagi alamli o'ylari, iztiroblari, falsafasi-yu donishmandligi mohirona
tasvirlangan. Inson shaxsi uning taniga emas, ruhiyatiga taalluqlidir. Hikoyani
o'qib Shukur Xolmirzayev va Tolstoy o'rtasida ruhiy yaqinlikni ko'rish mumkin.
Adabiyotshunos Normat Yo'ldoshev aytganidek, Shukur Xolmirzayev shaxsiyati
ham butun ijodkor edi. Obraz yaratish mahorati o‘zbek adabiyotida yetakchi
o‘rinlarda turuvchi omil hisoblanadi. Obrazlarning o‘ziga xos xususiyatlari,
jumladan, his-tuyg‘ulari, iztiroblari, taqdiri, quvonch-u shodligi har jihatdan
yozuvchining estetik didi, so‘z qo‘llash mahoratiga bevosita bog‘liq. Shunday
yozuvchilar borki, ular yaratayotgan obrazining taqdirini o‘z taqdiri deb biladi, u
yig‘lagan joyda yig‘laydi, kulgan joyda esa, aksincha, u bilan birga kuladi.
Shu o‘rinda, qalami o‘tkir ijodkor, o‘zbek adabiyotining buyuk
namoyondalaridan biri O‘tkir Hoshimovning, “Haqiqiy asar shunchaki
yaralmaydi, u xuddi farzandday tug‘iladi” degan so‘zlari fikrimizning yaqqol
dalilidir desak, adashmagan bo‘lamiz. Xuddi shunday o‘z asarini, boringki, asar
qahramonini o‘z “farzandi”darajasiga ko‘tara olgan yana bir buyuk ijodkor
Shukur Xolmirzayevdir. Shukur Xolmirzayev, birinchi navbatda, hikoyanavis
sifatida tan olingan yozuvchidir. Adibning hikoyalari o‘zbek novellistikasi
taraqqiyotining o‘ziga xos davrini tashkil etadi. Shukur Xolmirzayev obrazlarni
mahorat bilan tasvirlar ekan, asarni to‘laqonli o‘qib chiqmaguncha o‘quvchida
“shubha” paydo bo‘lishiga zamin yaratadi. Deylik, bir obraz haqidagi fikri to
asarni o‘qib tugallamaguncha o‘zgarib boraveradi. Kezi kelganda, Matyoqub
Qo‘shjonovning, perepetiya, ya’ni “voqealarning keskin almashinuvi” jumlasini
eslamaslikning iloji yo‘q, nazarimizda. Masalan, o‘quvchini hayratga solgan
“Qariya” hikoyasidagi aynan qaysi o‘rinlar kitobxonni “shubha”ga solganini tahlil
davomida guvohi bo‘lamiz. Qariya hikoyasidagi Qo‘ziboy chol obrazi bir
qaraganda juda sodda, beg’am, g’am-tashvishi yo‘q obraz bo‘lib tuyiladi. Ammo
yuqorida ta’kidlaganimizdek, hikoyani o‘qish mobaynida asar haqidagi fikrlar
tubdan o‘zgara boradi. O‘quvchi nazarida, odatda, ikki kam yetmish yoshli chollar
uyining to‘rida, hech qanday kasb-hunar bilan shug’ullanmasdan o‘tiradi. Lekin
bizning qahramonimizda bu xususiyatlarning mutlaqo aksi. “Qo‘ziboy cholning

kasbi betayin. Bozor kunlarida jarchilik qiladi. Xususan, moli yo‘qolgan kishilarga
asqotadi: “o‘zi ola buzoq, bir pochasi qora, ikki yashar! Kimki ushlagan bo‘lsa yo
ko‘rgan bo‘lsa, yo bog‘lagan bo‘lsa, o‘ttiz so‘m suyunchisi bor xo-o! deb baqira
boshlaganda ovozi yetti mahalla nariga ketadi”. Salkam yetmish yoshli qari cholga
ishlash zarilmi, aslida. Tag‘in bitta ish ham qilmaydi. Xoh jarchi, xoh olib sotar,
xoh bozor tozalovchi, xullas, aniq kasbi yo‘q. Aynan shu yerda kitobxonda bitta
savol tug‘ilishi, tabiiy. Qo‘ziboy cholning oila a’zolari yo'qmi? Gap shundaki,
uning na ota tomondan, na ona tomondan hech qarindoshi yo‘q, bolasi esa
bo‘lmagan. Buning ustiga kampiri ham sakkiz yil oldin o‘z qo‘lida jon bergan.
Kampiri o‘lganidan beri uni bir vahima chulg‘ab olgan. Bu azob shunday alamliki,
hatto o‘ylashgayam qo‘rqadi odam. Qo‘ziboy cholning nimadan qo‘rqishini
quydagi jumladan bilib olamiz: “To‘rt yil bo‘ldiki, uni o‘lim vahimasi chulg‘ay
boshladi. Ko‘zi pishib ketgani uchun o‘limdan emas, jonkuyari bo‘lmagani uchun
o‘lganini hech kim bilmay qolishidan qo‘rqadi”. Bu obrazdagi vahima, hammani
qo‘rquvga soladigan o‘lim emas, aksincha, o‘lganidan keyin marakalarini
o‘tkazishga bir yaqin odamning yo‘qligidir. Xo‘sh, Qo‘ziboy cholning hech
qanday yaqin qarindoshi bo‘lmasa, farzandlari esa yuqorida ta’kidlaganimizday,
bo‘lmagan. U bu hadikdan qanday qutuladi? Chora topilarmikin? Bizning
qahramonimiz har tomonlama“uddaburon”. Shu jumladan, Qo‘ziboy chol:
“o‘limligini tayyorlab, tayinlab bir kishiga berib qo‘yishni o‘z burchi deb bildi va
bu yillar orasida jamg‘argan pulini Qobil qassobga berib qo‘ydi. Onda-sonda
qassobning do‘koniga kirib, “Qalay, zo‘rmi?” deya pulning omon-eson turganiga
shama qilib qo‘yadi”. Quyida ta’kidlangan “jamg‘arma pul”ga e’tiborimizni
qaratamiz. Hikoya qahramoni butun bir marakalariga yetadigan pulni qanday
topgan? Yoinki, “jamg‘arma puli” nimaning evaziga kelgan? Esingizda bo‘lsa, biz
Qo‘ziboy cholga nisbatan “uddaburon” ta’rifini qo‘llagan edik. U yetmish yoshida
bo‘lsa-da paxta terishga boradi. Bozorda hamma yerni tozalaydi va bozorkomdan
maosh oladi. Kimning qo‘yi, ho‘kizi yo‘qolgan bo‘lsa, topib berish uchun jarchilik
qiladi. Tog‘liklar olib kelgan ravochlarni sotib olib, olib sotarlik qiladi. Ta’bir joiz
bo‘lsa, bu obrazning xatti-harakatlari va tinimsiz mehnatlarini ko‘rib, xalqimizning
“yigit kishiga qirq hunar ham oz”naqlini eslamaslikning iloji yo‘q. Yana u yetmish
yoshli insonda o‘z aksini topgan bo‘lsa. O‘quvchi boya o‘ylagan, o‘zi qari chol
bo‘la turib, qanday “jamg‘arma pul” to‘plagan ekan deya qilgan shubhasini tarqata
oldik, bizningcha. Qo‘ziboy cholning surgan xayollaridanmi, yoki hadik sabablimi
hikoyada juda ko‘p o‘rinlarda o‘lim xavotiriga oid detallar o‘rin oladi. Sakkiz yil
oldin o‘lgan kampiri tushiga kiradi: “Marhuma xotini emish, yuring, yuring deb
qo‘lidan tortqilayotgan emish”. O‘zbek xalqining o‘ziga xos jihatlaridan biri,

qanday tush ko‘rsa uni darrov ta'birini bilishga qiziqishidir. Deyarli, tushda
marhum odamni ko‘rish yaxshilik alomati emas. Kamiga u yuring, yuring deb
qo‘lidan tortqilasa. Yoki shu inson o‘ladi, yoki biror bir falokatga yo‘liqadi.
Aslida, tushga ham unchalik berilib ketmaslik kerak. Axir aytishadi-ku,
“Kunduzgi o‘ying, kechagi tushing” deb. Bir qaraganda o‘quvchi Qo‘ziboy
cholni marhuma xotini qo‘lidan tortqilagan tush voqeasidan keyin o‘ladi degan
xulosaga keladi. Noto‘g‘ri xulosa deyishga shoshilmaymiz, sababi,
qahramonimiz tanish va notanish kimni ko‘rsa vidolashib chiqadi. Shunda
hikoyaning syujeti tugaganday tuyuladi. Bu o‘rinda o‘quvchini xato
tushunganlikda ayblashga haqqimiz yo‘q, aslida.
O‘quvchining qay darajada savodxonligini qo‘ya turamiz. Fikrlarimiz
davomida, asar haqidagi fikrlari tubdan o‘zgara borgan o‘quvchi “haqli”mi
yoinki voqealarni almashtirib, tub burilish yasab, o‘quvchilar zukkoligini
sinashga ahd qilgan adibmi? Qo‘ziboy cholning tush ko‘rishi va hamma tanigan-
tanimagani bilan vidolashayotgani haqida fikr yuritayotgan edik. Xo‘sh, tush
uning sog‘ligiga ta’sir qildimi? “Qo‘ziboy chol bu oqshom yotib qoldi. Shu bo‘yi
o‘nglanmadi. Tag‘in 3 kun yotib, ko‘zlari do‘layib, olti oylik kasaldek bo‘lib qold.
Yarim kechada tag‘in tush ko‘rib uyg‘ondi va xotinini eslab o‘tirgandi, tashqarida
jo‘xorilar qattiq shitirlab, it g‘ingshidi. So‘ng cho‘zib uvladi, chol dong qotdi”.
Tush hech qanday sog‘liqqa ta’sir qilmaydi, aslida. Lekin tortishish qonuni borligi
kundek ravshan. Inson salbiy va ijobiy narsalarni xuddi magnitday o‘ziga tortadi.
Bu obraz ham xuddi shunday kasallikni o‘ziga tortib oldi. Aynan ko‘rgan tushi esa
bunga asos bo‘lib xizmat qildi. Go‘yoki, marhum ayolini tushida ko‘rishi buning
ham o‘limi yaqinligini eslatganday. U o‘z-o‘zidan ruhiyatini shunga tayyorlay
boshladi, oqibatda esa tobi bo‘lmay, yotib qoladi. Hatto yomg‘irning yog‘ishi va
itning uzoq uvlashi ham o‘limni chaqirayotganday. Vaholanki, o‘limning na tabiat
hodisasi bo‘lgan yomg‘ir yoki o‘zi tabiiy uvlashni xohlagan it bilan zarracha
aloqasi yo‘q. Qahramonimiz o‘limi haqida qayg‘urayotgan ekan,keling uni
qiynayotgan musibat nima ekanligini aniqlashga harakat qilamiz. Hikoya boshidan
bu obraz faqat bitta narsadan qayg uga tushardi. U ham bo‘lsa, o‘lganidan keyinʻ
marakalarini o‘tkazishga bir yaqin insonining yo‘qligi. O‘ligimni hech kim
topmasa, hech kim ahvolimni so‘ramasa derdi. Bu dardi musibatligicha qolib
ketdimi? Yo‘q, albatta, har ishga chora topadigan bu qahramonimiz bu safar
ham “uddaburon”ligini isbotladi. “O‘limligini tayyorlab tayinli bir kishiga berib
qo‘yishni o‘z burchi deb bildi va bu yillar orasida jamg‘argan pulini Qobil
qassobga berib qo‘ydi”. Unda qayg‘urmasa ham bo‘ladi, ana iloji topilibdi deya
hukm chiqarayotgan, o‘quvchi. Shoshilmang. Bot-bot takrorlayotganim, adibimiz
kitobxonni turli xil xulosa chiqarishga undayotganini unutmang! Qobil qassob

o‘zi qanday odam, unga ishonsa bo‘ladimi. Shu kabi savollargaxalqimizning
“molingga mahkam bo‘l, qo‘shningni o‘g‘ri tutma” maqolini keltirishning o‘zini
yetarli deb o‘ylayman, nazarimizda. Tabiiyki, Qo‘ziboy chol, o‘ligim ko‘chada
qolmasin, dastyoringizga ayting, holimdan xabar olib tursin. Sizga o‘limligim
uchun bergan pulni esa marakalarga ishlatarsiz deydi va ne ko‘z bilan ko‘rsinki, na
puldan darak bor, naqassobdagi vijdondan. Qassob uni allaqachon o‘z ehtiyojlari
uchun sarflab ulgurgan edi. “Yarim soatdan keyin Qo‘ziboy chol ko‘zidan
shashqator yosh oqizib, atrofga xira ovozda jar solar edi: -Eshitmadim demanglar!
Suyunchisi bor. Qobil qassob past odam ekan. Men o‘limligim deb ming so‘m
berib qo‘ygan edim. Tondi! Xaloyiq! U pul sizlarning pullaringiz edi. Mening
halol mehnatim edi. Xudodan tilagim shuki, o‘ligi ko‘chada qolsin, bekafan
ketsin... Meni bekafan qildi, odamlar!” Birinchidan, bu adolatsizlik insonni nafaqat
tashqaridan, balki ichkaridan yemiradi. Axir Qo‘ziboy chol nohaqlik qurboni
bo‘ldi. U o limdan qo‘rqsa hamʻ mayli edi. Lekin u aynan o‘ligining qarovsiz qolib
ketishidan bir umr hadiksirardi va bu voqeaning hali hayotligida guvohi bo‘ldi. Tik
oyoqda turolmaydigan bu obraz endi butkul ruhan sinib, hatto yuragi ham dosh
berolmay o‘ladi, yoki o‘ldi degan xulosaga kelishgan bo‘lsa, ajab emas.
Shukur Xolmirzayev bu o‘rinda ham yana kitobxonni tez xulosa
chiqarishga shoshilmaslikka undaydi. O‘ligi ko‘chada qolmasligini shu daraja
xohlaydiki, hatto o‘limligi uchun bergan pulni o‘z ehtiyoji uchun sarflagan
qassobdan nafratlanib, uni qarg‘ab o‘tirishdan bosh tortib, hatto o‘z kasalini
unutib, qayta kuchga kiradi. Qassobning qilmishi Qo‘ziboy cholga zamonaviy til
bilan aytganda “Motivatsiya” bo‘ldi desak hech mubolag‘a bo‘lmaydi. “Men yana
mehnat qilishim kerak. Halol pul topishim kerak. O‘limlik qilishim kerak... undan
keyin o‘lsam boshqa gap” deya o‘ziga kuch to‘pladi. Yarim kechada turib, go‘sht
qovurdi. Sahar uyg‘onib, soyga tushdi, yuvindi. Tetiklanib, ko‘chaga yo‘l oldi...
Qo‘ziboy chol avvalgiday bo‘lib ketdi”. Umri mobaynida uni qayg‘uga solgan
tashvishi Qo‘ziboy cholni yana oyoqqa turishga undadi. Hatto sahar turib, soyga
ham cho‘milish uchun tushadi. Xulosa qilib aytganda, inson hayotda oldiga
maqsad qo‘ydimi, unga na hayot tashvishlari, na odamlar qarshilik qilolmaydi.
Sh.Xolmirzayevning inson va tabiat mavzusiga bag‘ishlangan hikoyalarining bir
qismida tabiatning maftunkor go‘zalligi aks ettirilsa, boshqalarida tabiatga
yovuzlarcha munosabat, uni talon-taroj qilishlar qoralanadi. Hikoyalarida yozuvchi
tabiat hodisalaridan ‘sovuq tasvirlar’ topadi va muayyan badiiy g‘oyani ifoda qilish
maqsadida o‘rinli foydalanadi. Masalan: havoning tundligi, osmonni past tushgan
qora bulutlar qoplab olishi, guvillab kuchli shamol esishi, chumchuqlarniig
chirqillashi, bo‘rining uvlagani, qor uchqunlarining deraza oynasiga shitirlab
urilishi, quyunning qorlarni to‘zg‘itib o‘ynashi, ‘bo‘ronning qori qalin betlarini

yalab -supurib’ ketishi odamning kayfiyatiga yomon ta'sir qiladi. Bu tasvirlar
hikoyalardagi qahramon xarakterini yoritib beruvchi vositalar, xolos.
Sh.Xolmirzayevning mana shunday ruhda yo’zilgan hikoyalaridagi tasvirda
sovuqqonlik bor, chunki bir suhbatida yozuvchining o‘zi ta'kidlaganidek,
manzarada shafqatsizlik bor; ‘sovuq, shafqatsiz go‘zallik bor. Tog‘larida,
so‘qmoqlarida, archalarida... Odamni tarbiya qiladi”.
2.2. Shukur Xolmirzayev ijodida milliy ruhiyat masalalari
“Bizda eski zamonlardan beri, frak kiygan erkak yoki korset kiygan ayol – rus
emas, ruslik xususiyatini faqat zipun, chipta kavsh, bo za va achigan karam bor ʻ
joyda sezish mumkin, degan juda ham taajjub fikr o rnashib qolgan”, – deb yozgan
ʻ
edi atoqli rus adabiyotshunos olimi V. G. Belinskiy. Shu qarashdan kelib chiqsak,
o zbek kishisi ruhiyatini badiiy asarda ifoda etish uchun uning boshiga do ppi,
ʻ ʻ
egniga cho’pon kiydirish yoki boshiga ro mol o ratib, etagi yer supuradigan
ʻ ʻ
yengil-bosh bilan yasantirish yetarli emas. Milliylik qahramonning, avvalo,
ruhiyati – o ylash, fikrlash, munosabat bildirish tarzida va shunga muvofiq gap-
ʻ
so zi, xatti-harakatlarida (ana shu vaziyatda uning kiyinishiga ahamiyat berish
ʻ
to g ri bo ladi namoyon bo ladi. Milliy ruhiyat juda keng mazmun kasb etib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
muayyan hududdagi o xshash qadriyatlar, an'analar, rasm-rusumlar, urf-odatlar
ʻ
tizimiga amal qilib yashaydigan kishilarning hayotda tayanadigan ma'naviy
mezonlarini ifoda etadi. Aslida, millatning axloqiy qadriyatlari, qarashlari bir qadar
turg un hodisa sanaladi. Aniqrog i, vaqt chig irig idan o tgan, tajribada sinalgan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qarashlar qadriyat sifatida barqarorlashadi. Ammo zamon o tishi bilan ana shunday
ʻ
qadriyatlarga ham o zgarish kiritilishi, binobarin, millatning dunyoqarashida
ʻ
yangilanish ro y berishi mumkin. Bu gohida tabiiy y
ʻ о 'sinda, ba'zan sun'iy tarzda
amalga oshadi. Taraqqiyot, zamonning tobora ilgari ketaverishi millatning
dunyoqarashiga о 'z ta'sirini ko rsatishi, unda muayyan darajada iz qoldirishi
ʻ
barobarida ma'naviyatga tashqaridan qilingan zug'um ham millat ruhiyatiga ta'sir
etmay qolmaydi. Sobiq sovet tuzumi davrida ateistik qarashlarning qo llab-
ʻ
quvvatlanishi natijasi o laroq millatimizning ming yildan ortiqroq e’tiqod qilib
ʻ
kelgani – islomiy tushunchalar barobarida mohiyatan diniy b о ’lmagan urf-odatlari,
bayram-u an’analari ham taqiqlandi. Masalan, Islom dinining yoyilishidan ilgari
ham nishonlangan Navr о ’z bayrami ‘eskilik sarqiti’ deya qoralandi. Holbuki, bu
ayyom, Shukur Xolmirzayev ta’biri bilan aytganda, millatimizning “mangu
y о ’ldosh’’i edi... Yozuvchi millatning qon-qonida yashaydigan, unutilib ketishi
amrimahol b о ’lgan, y о ’qolishi – о ’zlikdan kechishday baholanadigan urf-odatlar,
jumladan, Navr о ’z bayrami mavzusiga bir emas, bir necha bor murojaat qildi.
Uning “Navr о ’z, Navr о ’z’’, “Mangu y о ’ldosh” singari asarlarida milliy

bayramimizning ma’naviy-ruhiy asoslari badiiy talqin etildi. “Bilasizlarmi, ertaga
qanaqa bayram?’ – о ’qituvchining ushbu savolidan s о ’ng biz pisib qoldik. Ertaga
Navr о ’z bayrami edi. Ammo bu nomni tilga olishga ham qandaydir q о ’rqar edik:
xuddiki, kattalarga, t о ’g’rirog’i, hukumatga nisbatan haqoratli s о ’zni ishlatgandek
tuyulardi, shekilli”, deydi “Mangu y о ’ldosh” hikoyasi qahramoni Amir. Ushbu
jumlalarda sobiq tuzumning xalq ruhiyatiga qanchalik tajovuz qilgani oshkor
etiladi. Bunda hali oq-qoraning farqiga k о ’p boravermaydigan о ’quvchilarda ham
“kattalar, hukumatga qarshi gapirish xavfli”, degan tushuncha uyg’ongani k о ’zga
tashlanadi. “Mangu y о ’ldosh”da xalqning asrlar mobaynida ishongan e’tiqodlari
о ’lmasligi, millat yashar ekan, u suyangan qadriyatlar ham yashashi Navr о ’z
bayrami timsolida ifoda etiladi. Millatning ma’naviy olamidagi о ’ziga xos qirralar
turli marosimlar, urfodatlar, ayniqsa, bayramlarda yaqqolroq namoyon b о ’ladi.
Yozuvchi ushbu asarida Navr о ’z bayramini bejiz markaziy tafsilga aylantirmaydi,
zotan, ushbu timsolda о ’zbek millatining qoni-qonida yashayotgan, asrlar
davomida ajdodlardan avlodlarga turli y о ’llar orqali о ’tayotgan ma’naviy meroslar
namoyon b о ’ladi. “Saharlab odamlar t о ’plana boshlardi: bari bashang kiyingan.
Azamatlar. Yigitlarning k о ’pi olachoponda, bellarida – popukli
belbog’lar.Chollarning aksarisi k о ’kish-odmi chakmonda, sallalari oppoq. Yangi
b о ’zdan о ’rashgan. Kelinchaklar... nimalarni kiyishmagan! Ustma-ust k о ’ylak
kiyganlarini yenglaridan bilsa b о ’ladi: ustki k о ’ylakning yengi tirsakkacha
shimarilgan, ostkisining yengi bilakda, eng oxirgisining yengi, deylik, osilib turadi.
Nega shundoq kiyinishardi? Hamon aqlim yetmaydi. Y о ’g’asam, oddiy kunlarda –
oddiy kiyinishar, Sh о ’roning bayramlari, hatto Oktabr bayramida ham bittadan
ortiq k о ’ylak kiygan kelinchakni k о ’rganim y о ’q. Navr о ’zda esa... Bilmadim,
о ’tmishni q о ’msashmi bu, eslashmi bu yoki bahor о ’z k о ’rkini beixtiyor namoyon
qilayotgan chog’da yosh-yosh juvonlar ham bor bisotlarini namoyish qilish uchun
chiqisharmidi? Navr о ’zda... ochilib ketishardi”. Mazkur tasvirlar chinorlar ostidagi
gavjum, bozorga о ’xshash manzarani k о ’z oldingizda gavdalantiradi. Muhimi
shundaki, muallif xalqni majburlab bayramlarga о ’rgatib b о ’lmasligi, millat
bayram, urf-odat timsolida о ’zining ma’naviy ildizlarini k о ’rishini aniq-ravshan
ifoda etib bergan. Zero, Yilboshini о ’zbeklar tabiatning uyg’onish, yangilanish
pallasi sifatida tan oladi, bu vaqtda erkinlik, ozodlik, hurlik kuylanadi, urishganlar
yarashadi, janjallar t о ’xtaydi... “Bulut t о ’sgan oy’’ hikoyasida esa k о ’ngil
manzaralari beqiyos darajada g о ’zal aks ettirilishi barobarida inson degan
xilqatning sirli-noma’lum qirralari hali bisyor ekani ham k о ’rsatiladi. Asarda odam
tabiatidagi tuyg’ularning kesishgan, illatu fazilatlar zidlashgan nuqtalari mahorat
bilan tasvirlanadi. Tavakkalday mard, tanti, tutgan joyini kesadigan, ushlagan
yerini q о ’ymaydigan yigit g о ’zal Gulsaraning oldida q о ’lidan hech ish
kelmaydigan ojizu notavonga aylanadi. Buning bir sababi Tavakkal avvallari

ayollar haqida anchayin yengil о ’ylagani, ayniqsa, yengiloyoq ayollarga bepisand,
balanddan turib muomala qilgani uchun dastlab Gulsaraga ham shunday
munosabatda b о ’lishga harakat qiladi. Biroq juvonning “nomardligi” – yigitni
“gastinsaga haydagani” t о ’satdan gumburlagan momaqaldiroqday Tavakkalni
hushyor torttiradi – uni о ’ylashga majbur qiladi. Tavakkal – ayollar haqida о ’ylar
ekan, ularning hammasiga bir xil k о ’z bilan qarash xatoligini anglay boshlaydi.
Buni uning quyidagi s о ’zlaridan ham bilish mumkin: “Aytmoqchi, men Gulsara
uchun ichaman... Quvvat, siz ham xonim uchun iching. – Nihoyat iymanib
jilmaydi. – Men “nomard” dedim bu kishini. Aslida xursandman, xudo ursin-a...
Z о ’r ayol ekansiz. Chesni aytayapman”. Tavakkalning “z о ’r” degan e’tirofi
bamisoli qilichi singanday qat’iyati rad etilib, peshonasiga eshik yopilgan yigitning
bundan xafa b о ’lish о ’rniga, nomusini himoya qilgan ayolning jur’atidan,
hayosidan quvonganini ifoda etadi. Fikr yuritish, mushohada qilish, о ’zining
kimligi haqida о ’ylash – hammaning ham q о ’lidan kelavermaydi. Chunki fikrlash
kishini k о ’pincha iztirobga soladi. Asardagi Gulsara ana shunday – о ’ylayotgan,
о ’zining kimligini yaxshi biladigan, shuning barobarida xatolaridan iztirob
chekadigan, о ’zini kechira olmaydigan ayol timsoli. “Hikoyadagi ismi fe‘liga mos
Tavakkal ham, qanday odamligini nafaqat qissaxon, balki о ’zi ham anglay
olmaydigan Gulsara ham badiiy asar qahramonlari haqidagi mavjud tasavvurlarni
о ’zgartirib yuboradi”, – deb yozadi adabiyotshunos Q. Y о ’ldoshev. – Ular adabiy
qahramonlarni xayoldagi qoliplarga moslashtirishdan voz kechib, tasavvurni
adabiy personajlar mohiyatiga muvofiqlashtirish kerakligini taqozo etadi. Shunday
qilingandagina tanti, qudratli jismoniy kuchga ega, kirishimli, tap tortmas, oriyat
uchun о ’z hayotini ham pista p о ’chog’icha k о ’rmaydigan chapani, ayni vaqtda
suyuklisi Gulsara qoshida g’alati darajada ilojsiz Tavakkalni tushunish, uning
dovyurakligi qayerda tugab, fojiasi qayerda boshlanishini anglash mumkin b о ’ladi.
Gulsara – о ’zbek adabiyoti uchun tamomila yangilik hisoblanadigan obraz. Unda
avomga tushunarsiz, aql bilan izohlash mushkul b о ’lgan ziddiyatli pokizalik
tuyg’usi va g’urur bor. Zamonaning z о ’rlari, uzatgan joyga q о ’li yetadiganlar
oldida Gulsara sha‘nini yuksak tutadi, kibrli, mag’rur ayolga aylanadi, ularning
y о ’liga yurmaydi. Ayni vaqtda tirikchilik k о ’yida pastkash fohishalarday tanini
sotadi. G’oyat sohibjamol, farosatli, talantli, nomusli, ayni vaqtda, benomus bu
ayol ruhiyatining haqqoniy tasviri kitobxonni larzaga soladi, uni befarqlik
holatidan chiqarib, munosabat bildirishga majbur etadi’. Gulsaraning ezgin
kayfiyati beixtiyor kitobxonga ham yuqadi. О ’quvchi bu sohibjamol ayolning
tabiatidagi tushunarsiz qirralar t о ’g’risida о ’ylay boshlaydi: ayol boylikni yaxshi
k о ’radi, yaxshi yeb, chiroyli kiyinishni istaydi, ayni paytda “z о ’r”larning q о ’lida
q о ’g’irchoq b о ’lishni istamaydi, xalqona ta’bir bilan aytganda, qorniga emas,
qadriga yig’laydi. Bu obraz haqida adabiyotshunos Q. Y о ’ldoshevning quyidagi

fikrlari ham e’tiborga molikdir: “Uning fohishalikka kelishiga tabiatidagi
illatlargina emas, balki millat tarixining muayyan davridagi ijtimoiy sharoit va
yanglish axloqiy о ’rnaklar ham sabab ekanligi qissada mahorat bilan k о ’rsatilgan.
О ’rischa tarbiya k о ’rgani bois о ’zbekona axloqiy talablarga yengilroq qaraydigan,
t о ’kis yashash borasidagi istaklarini jilovlashga urinmaydigan о ’zbek qizining
ayanchli qismati juda ishonarli va ta‘sirchan tasvirlangan” Darhaqiqat, sobiq tuzum
millatimiz tarixida, ayniqsa, uning ma’naviy olamida sezilarli iz qoldirdi. K о ’p
asarlar davomida ayollarga munosabatda о ’ziga xos mezonlarga tayangan (“katta
og’a” lar z о ’r berib da’vo qilganiday, ayollarga feodallarcha munosabatda b о ’lish,
ularni yorug’likka chiqarmaslik, umrini zindonga о ’xshash zulmatda о ’tkazish
emas) xalqimiz sh о ’rolar zamonida ana shu qarashlarigada о ’zgartirish kiritishga
majbur b о ’ldi. Avval keksa kishining y о ’lini kesishdan orlangan juvon endi rahbar
kursisiga о ’tirib, bobosi tengi kishini koyishdan hayiqmaydigan b о ’ldi. Aslida, bu
jamiyatda ayolning mavqei о ’zgarganidangina darak bermas, bu ma’naviyatda
sodir b о ’lgan, millatning ichki dunyosida о ’zgarishlar r о ’y berganining isboti ham
edi. Shukur Xolmirzayev “Bulut t о ’sgan oy” asarida bir qarashda kechikkan
muhabbat tuyg’ularini tasvirlayotganday tuyulsa ham, aslida qahramonlar fe’l-
atvori orqali jamiyatda r о ’y bergan о ’zgarishlarni ustalik bilan k о ’rsatib beradi.
Hayot haqiqatiga real ijodiy yondashishi insoniy ochib tashlash Sh.Xolmirzaev
ijodida o`ziga xislatlarni ulug`lash shular bilan birga ijtimoiy turmushdagi mavjud
kamchiliklarga xos ifodasini topgan. Tabiat hodisalardan umuminsoniy g`oyalarni
ifodalashda foydalanish jahon adabiyotida an`ana sifatida tobora rivojlanyapti. Ch.
Aytmatovning Gursara, Ona bug`u, Qoranor kabi hayvonlar obrazlari Tanoboy,
Mo`min, Edigey kabi ijodiy qahramonlarning insoniy sifatlarini, xarakter va
qiyofalarini chuqurroq izohlaydilar. O`zbek adabiyotida bu usuldan foydalanib
obraz yaratayotgan Shukur Xolmirzaev jonivorlar vositasida axloqiy muammolarni
o`rtaga tashlash printsipi muvaffiyatli kelgani ko`rinadi. «Shukur Xolmirzaev
Abdulla Qahhordan so`z tejash, detallarga katta ma`nolar yuklash, qahramonlar
ruhiyatida kechayotgan ziddiyat to`qnashuvlarni sodda va hayotiy qilib, ixcham
tasvirlash, dialoglardan jonli manzara yaratilishi sirlarini o`rganadi. Biroq, biz
ta`sirni faqat tashqi ko`rinishdan izlamaslik kerak. Bu ta`sirni qahramonlar ruhiy
dunyosini aks ettirishdagi badiiy printsiplar mushtarakligidan izlamoq kerak.
Har bir yozuvchining o`ziga xos ijodiy kredosi bo`ladi. Shukur Xolmirzaevda bu
kredo-tabiat. Uning qahramonlari o`zini qalbini chuqurroq anglash uchun tabiat
bamisoli ilohiy kuch vazifasini o`taydi». Shukur Xolmirzaev hikoyalarini novella
janri taraqqiyotinining turli davrlariga ajratgan holda tekshirish qiyin. Gap
shundaki, uning va tengdoshlarining hikoyalari biror nazariy muammani tadqiq
etish imkoniyatini bermay, ko`proq ularning individualligini namoyish etadi.
Ularning har bir asarida ular ijodiy manerasining xarakterli xususiyatlari namoyon

bo`ladi. Masalan, Sh.Xolmirzaev yaratgan xarakterlar o`rtasidagi kontrakt kuchli
bo`lib, u ba`zan («Yosuman», «Kulgan bilan kuldirgan» hikoyalarida) dramatik
jarang kasb etadi. Sh.Xolmirzaev bunday obrazlarni tantanavor sharoitda emas,
oddiy, kundalik voqealarda ko`rsatadi va ular xarakterining qirralari bunday
vaziyatda ochiqdan-ochiq ko`zga tashlanadi. «Kulgan bilan kuldirgan»
hikoyasidagi maktab mualimi Ehson E`tiborov bilan sovxoz direktori Eshquvvatov
«Yosuman» hikoyasidagi rassom Qo`ziboy, uning xotini Afruza, Qo`ziboevning
qishloqdan kelgan do`sti Xudoyor bilan uning xotini Norbibi turli sayyoralardan
kelgan kishilarga o`xshaydi. Bir tomonda, tog`larda sovuqdan va ochlikdan halok
bulayotgan qushlar haqida qayg`urayotgan biologiya o`qituvchisi, ikkinchi
tomonda, shu qushlar uchun berilgan ikki tsentner bug`doy evaziga o`qituvchidan
beshta kaklikni talab qiluvchi sovxoz direktori. Ularning psixologiyasi bir-biriga
tomoman zid. Shuning uchun ham Eshquvvatovning ablah ekanligini tushungan
muallim unga qarab, «Siz past odam ekansiz...»,-deydi. «Yosuman» hikoyasida
bundan ham ayanchlik holni ko`rasiz. O`z xotini bilan qishloqqa kelgan Qo`ziboy
do`sti Xudoyorxonning sovuq munosabatini ko`rib, «menimcha, Xudoyorxonni
kimdir buzibdi. Ha-ha. Meni unga yomonlagan birov, seniyam... Ha yomon
odamlar yosumanlar bor hayotda! Deydi. U Xudoyor bilan Norbibi shaharga
borganda, ularni to`kin-sochin dasturxon bilan kutib olmaganidan (ular juda kech
kelgan edilar) qattiq ranjiganlarini va shu vajdan ularga e`tibor bermayotganlaridan
bexabar edi. Xullas bu hikoyada ham meshchanlar bilan ziyolilar psixologiyasi
o`rtasida o`zaro to`qnashadi. Sh.Xolmirzaevning qator hikoyalari ana shunday
fojiaviy sharoitdagi to`qnashuv asosiga quriladi. Yozuvchining g`oyaviy niyatiga
ko`ra, «Yovvoiy gul» hikoyasi shahardan ishlash uchun o`z qishlog`ini tark etgan
kishi hayotining ramziy yakuni bo`lishi lozim edi. Vosit (hikoya qahramoni
shunday deb ataladi) yangi joyga kelibdiki, ishi yurishmaydi: na ishda, na turar
joyida halovat bor. Uning yakkayu-yagona quvonchi o`zi ijarada yashayotgan
xonadondagi gullar edi. Og`ir kasallikdan keyin shahar chetiga qilingan Safar
vositda qadrdon qishloqqa borish istagini uyg`otmaydi. Holbuki u erda o`ziga
tanish va aziz manzaralarni ko`rgan bolalik xotiralarini, qishlog`ini, yoronlarini
eslagan edi. U ana shu safardan yovvoiy gul ko`chatini olib kelib, boyagi gulzorga
ekadi. Ammo bu gulni qanchalik parvarish qilmasin, u so`lib xazon bo`ladi. Vosit
o`zi uyiga ketishga qaror qiladi. Unda ijod bilan shug`ullanish, kitob yozish istagi
bor edi. Ammo uning bu istagi ham yovvoiy gul singari begona muhitda xazon
bo`ladi. Sh.Xolmirzaevning bu lirik hikoyasida turmush va tabiat manzaralari
mehrona chizilganiga qaramay orzu qilgan tuyg`ular tug`yonini ifodalay olmagan.
Muallif materialdan chetga chiqib, uni falsafiy umumlasha fikr bilan nurlantira
olmagan. Dabdurustdan topilgan yovvoyi gul obrazi tufayli qahramonning kechishi
voqealarni qayta idrok etishi esa ishonarli chiqmagan. Sh.Xolmirzaevning uslubi

ba`zan fikr va uning mujassamlanishi turli qatlamlarga ega bo`lib qoladi.
«Jarga uchragan odam» hikoyasining qahramoni Islom tabiatini nihoyatda sevadi.
Ana shu sevgini tasvirlovchi sahifalar samimiy tuyg`u bilan to`la. Tabiatning bu
ertakdek go`zal joylarini suratga olish uchun kelgan kinorejissyor o`ziga hamroh
bo`lishini so`raydi. Ammo fojia yuz beradi: kinorejissyor dafatan paydo bo`lgan
ayiqni otib qo`yadi. (xolbuki, unga ayiqni odamzodga hujum qilmasligi aytilgan
edi). O`q ovozi yangrashi bilan Islom miltiqning qo`ndog`idan shunday turib
yuboradiki, natijada kinorejissyor jarga qulab tushadi. Hikoyanavis xohlaganmi
yoki yo`qmi hikoyada insonning halok bo`lishi emas, balki tabiatdagi uyg`unlikka
qo`pol munosabatda bo`lish asosiy fojia bo`lib tuyuladi. Sh.Xolmirzaev
hikoyalarining qahramonlari, shubhasiz, murakkab, o`ziga xos va turli maxrajga
ega bo`lgan xarakterlardir. Yozuvchining bunday kishilarga bo`lgan qiziqishi
uning hikoyalaridayoq ko`zga tashlangan edi. Qahramonning xarakterini aniq
hayotiy kolliziyada ochish iqtidoriga ega bo`lgan Sh.Xolmirzaevning o`ziga xos
iste`dodi «Bahor keldi» hikoyasida ayniqsa yorqin ko`rinadi. Hikoyada
tasvirlangan voqealar dastlab ohista oqadi. Ammo epizoddan epizodga o`tgan
sayin asar zamirida yotgan fojia nish ura boshlaydi. Hikoya qahramoni Mastura
dastlabki uchrashuvda kitobxonda ilk tuyg`ular uyg`otadi. U maktabda o`qiydi,
vafot etgan otasini eslab, kuyunadi. Qishloqdagi barcha kishilar uni yupatishga,
unga-yaxshi so`z aytishga intiladilar. Ammo ba`zat nojo`ya zaminga tushgan iliq
so`z ham achchiq meva berar ekan. Mastura bora-bora odamlar uni hurmat
etishlari, unga g`amxo`rlik ko`rsatishlari lozim, deb o`ylaydi. Unda paydo bo`lgan
xudbinlik asta-sekin shafqatsizlikka o`sib chiqadi. U ezgu niyatli, pokdil kishiga
turmushga chiqib, kundan-kunga yangi-yangi davolar o`ylab topadi va erining
tinka madorini quritadi. Hikoya Mastura erining o`limi bilan tugaydi: u xotinining
injiqliklari orqasida tepalikka chiqib yangi tandir uchun tuproq qazimoqchi
bo`ladi-yu, chuqur uraga yiqilib tushadi. Bunday fojiali xotima hikoyaning birinchi
saxifalaridanoq tayyorlangan edi. Shu tarzda asarda loqaydlik, xudbinlik,
shafqatsizlik, ezgulik va ziyokorlik ustidan tantana qiladi. Hikoyaning samimiy
ichki nafasi kitobxonni hayajonlantiradi. Bu nafas aniq adresga ega. Hikoyadagi
salbiy qahramon kechagina og`zidan lam chiqmaydigan va huquqsiz bugun esa
teng huquqlik, erkinlik tushunchalari suiste`mol qiluvchi ayoldir. Ehtimol kimdir
konfliktning mubog`ali echimi, xotimaning «notipligi» uchun muallifni ayblashi
ham mumkin. Ammo gap, qolaversa, qahramonning xalok bo`lishda emas, balki
uni halokatga olib borgan kuchning dahshatli ekanidadir. Shu ma`noda Sh.
Xolmirzaev hikoyasida ifodalangan raddiya kuchi ijobiy hodisalar tasviriga
nisbatan gumanistik axloqiy normalarni ko`proq tasdiqlashi mumkin. Hozirgi
milliy hikoyanavislar tuyg`ularning jilovsiz g`alayoni davrning aniq tayin
ko`rinmagan tendentsiyalarini idrok etishga urinmoqdalar. Bu vazifa esa

san`atkordan iste`dod va mahoratni baravar talab etadilar. «Sharoit tipikligi»ni
yangicha tushunish, «hayot oqimi»da, kundalik- mashiy vaziyatlarda inkishof
bo`luvchi xarakterga tayanish o`zbek hikoyanavisligida sezilarli uslubiy siljishni
yuzaga chiqaradi. Agar ko`plab milliy hikoyanavislarning uslubiy izlanishlariga
xos bo`lgan umumiylikni belgilamoqchi, aftidan, eng avvalo, tasvirning jonli til
uchun xarakterli bo`lgan tabiiyligiga, rang-barang hayotiy buyoqlarni tasvir
doirasiga olib kirishga qaratilgan intilishni qayd etish zarur bo`ladi.
Sh.Xolmirzaev hikoyalarida tadqiq etilgan inson va tabiatning o`zaro aloqasi
malakasi yozuvchi ijodiy evolyutsiyasining deyarli barcha bosqichlarida asosiy
o`rinni egallaydi. Bunday hikoyalarning bir qismida tabiatni asrab- avaylash
haqida gap ketsa, boshqa bir guruhida tabiat go`zalliklarini tasvirlash bilan birga,
inson va tabiat munasabatlari go`zalligini tarannum etuvchi asarlari ko`proq o`rinni
egallagani ko`rinadi, chunki yozuvchi insonda tabiatga munosabat orqali
yaxshilikni, ezgulikni, katta bir mehri ko`rishni istaydi. Bu hol, ayniqsa, inson va
hayvonot dunyosi, inson va o`simliklar olami tasvirida yaqqol ko`rinadi Sh.
Xolmirzaevning «Ot egasi», «Podachi» hikoyalarida insonning hayvonning
insonga sadoqatini ko`ramiz. E`tibor qilgan o`quvchi yozuvchining aksar
hikoyalarida ayni mavzuga murojaat etilib, tabiatga aloqador gaplar katta ijtimoiy-
ahloqiy ma`naviy ma`rifiy muammolar, inson va uning taqdiri, tarbiyasi haqidagi
falsafiy fikrlar bilan tutashib ketganligini ko`radi. Inson tabiatdan tirqishsiz devor
orqali ajralib turmaydi, barcha borliq, mavjudot biri ikkinchisidan oladi yoki
beradi. Ushbu printsip nafaqat inson va tabiat o`rtasidagi munosabatda amal
qilinadi, balki bu tuyg`u inson va hayvonot dunyosida ularning o`zaro
munosabatida ham ko`rinadi. Bunday uzviy bog`liqlikni aks ettirgan hikoyalarda
bir dunyo bilan ikkinchi dunyoli bir olam bilan ikkinchi olamni vafo, sadoqat,
mehr-muhabbat tushunchalar bog`lab turadi. Sh. Xolmirzaevning «Otgo egasi»,
«Podachi» hikoyalarida esa insonning tabiatga, hayvonotga mehr-muxabbati
san`atkorana tasvirlanadi. «Ot egasi» (1971) ning qahramoni Inod hayotining
yagona ovunchog`i qora bayrsiz tasavvur qila olmaydi. Chunki bir fojia tufayli ikki
farzand va xotinidan ayrilgan Qahramon yolg`izlikda shu otiga suyanadi,
g`amlarini biroz unitadi. Shuning uchun ot unga ota-onasi qishlog`i va maktabi
kabi qadrdon bo`lib qolgan. O`z amalini suiste`mol qilgan egamberdi millioner
hurmat nomidan ish ko`rib, qorabayrni o`ziniki qilmoqchi bo`ladi. Aziz tuyg`ulari,
huquqi paymol etilgan. Inod qadrdon otini o`z quli bilan otib tashlaydi. «Podachi»
(1975) hikoyasida esa Ostonaqul chol kolxozning ho`kizini harom o`ldirib qo`yadi;
bu ishning oqibati yomon bo`lishiga tushunib etsa-da, ko`p vaqtlar birga bo`lgan,
o`zi bilan yonma-yon ter to`kkan hayvonning bo`g`ziga pichoq tortishga qo`li
bormaydi. Kolxoz kattalari cholning gunohini muhokama qilar ekanlar, unga bir-
biridan bema`ni ayblarni taqaydilar, bo`lim boshlig`i: «Shartta so`yvorish kerak

edi», desa, zootexnik «Kechasi o`lgan kechasi! O`zim jigarini erib ko`rdim-ku,
savigan ekan. Boboy uxlab qolgan»,-deydi. Ular ho`kiz jon berayotgan mahalda
ham chol uning tepasida o`tirganini, ammo so`yishga qo`li bormaganini
bilmaydilar, bilganlarida, balki uni aqldan ozganga chiqararmidilar. Podachi ham
o`zini oqlab o`tirmaydi, ho`kizning xunini to`lashga rozi bo`lib, idoradan chiqib
ketadi. Shu bilan hikoya tugaydi, ammo Ostonaqul cholning taqdiri bizni
qiziqtiradi. Uzoq o`ylatadi. Ruhiy kechinmalar oqimni tasvirlashda yozuvchining
qattiq-qo`liga, yoiq ruhiy taxlilga o`rin bermaslik, izohlarning yo`q darajada
ekanligi asarga olis munosabatni taqoza qiladi; hikoyaning butun qimmati o`sha,
yozuvchi tomonidan aytilmay qolgan, kitobxon esa mavjud vaziyatlardan payqab
olishi lozim bo`lgan gaplarda. Tasvirda qisqalikka, soddalikka intilgan
yozuvchining shu kabi hikoyalarida qahramon ham ortiqcha hatti-harakatlardan
hali o`quvchi Inodni ham podachi cholni ham o`ziga yaqin oladi, ularning dilidagi
dardli tuyg`ularni, hayvonga bo`lgancheksiz mehrini qalban his qila oladi.
«Podachi»da Ostanaqul cholning hatti harakatlari mo`min-qobilligi, rahbarlar nima
desa bosh egib rozi bo`lish holatlari o`quvchi yodiga beixtiyor A.Qahhorning
mashhur «O`g`ri» hikoyasini tushuntiradi. Asarning quyidagi kul`minatsion o`rni
yuzaki qoraganda shunday fikr tug`diradi: «Bo`lim boshlig`i inqilob o`rnida turdi:
-Ota, gap tomon. Ho`kizning pulini to`laysiz!-U atrofdagi kishilarga ham bir-bir
qarab oldi. -Qasddan o`ldirilgan deb hisoblanadi... Kelishdikmi ota? Ostonaqul
chol sekin boshini ko`tardi.
-Xo`p, o`g`lim, to`laymiz.
-Kechiktirmang faqat! Kambag`al emassiz, belingiz baquvvat, qarindosh
urug`laringiz bor. Kampiringizning ham yig`ib qo`ygani bordir? Shunday bo`lsin...
Majlis tamon!». Rahbarlar masala mohiyati bilan zarracha qiziqmay oddiy bir
mehnatkash podachining bir ho`kiz sabab qarz olib, hatto kampirning o`limligiga
yiqqanini ham tovon to`lashga majburlashlari, uni xonavayron qilishlari
haqiqatdan
«O`g`ri»dagi qozi mingboshilarni eslatadi. Lekin hikoyadagi podachi obrazi
butunlay boshqacha talqin qilingan. Adabiyotshunos X.Karimov «Podachi»da
«...Jur`atsizlik, ikkilanish masalani tezda hal qilmaslik, kimdandir madad kutish,
avvalam bor, kishining o`ziga katta zarar keltirishi ochib beril»ganligini aytib,
podachi xarakteri mohiyatini, yozuvchi g`oyaviy maqsadini tahlil qilib yozadi:
«Ostanoqul cholning hatti-harakati, hamma narsaga ko`nishish, muteligi
A.Qahhorni Qobil bobosini yodga soladi. Qobil boboni shu qadar ayanchli, abgor,
jur`atsiz, mute qilgan mustamakachilik bo`lsa, Ostanaqul cholni shu kuyga solgan
dunyoda eng insoniy tuzum deb jar solingan sotsialistik jamiyatdir. U shu qadar
muteki, ho`kiz yo`qolmagan o`lgan. Uning isboti sifatini davlatga terisini
topshirish mumkin. Qonun shuni taqoza qiladi. Lekin shunga qaramay bo`lim

boshlig`i «Ho`kizning pulini to`laysiz»,-desa xo`p deydi. U tuzumdagi rahbarlar
ham xuddi «O`g`ri»dagi ellikboshi, pristavlarning o`zi edi. Faqat nomi
o`zgargandi, xolos. Hikoya Sh. Xolmirzaev xuddi mana shu holatni 70-yillardayoq
ustalik bilan ochib tashlagan. Bu hol so`zsiz adibning jasoratidan dalolatdir».
E`tibor beraylik, agar Ostonqul «ayanchli, abgor, jur`atsiz, mute bo`lsa u davlatga
tegishli ho`kizning harom o`lishiga qarab tdravermidi? Bundan tashqari, podachi
va Qobul bobo harakterlari o`xshash bo`lsa-yu, faqat ular boshqa-boshqa tuzum
odamlari bo`lsa, Sh. Xolmirzaevning hikoya yozishdan maqsadi nima, yozuvchi
bilan qanday gap aytmoqchi yoki asarning yangiligi nimada degan savollar o`z-
o`zida kelib chiqadi. Shunday tahlil oqibatida hikoya orqali sotsiallik jamiyatda
Qobil bobo «madali» sifatida podachi obrazini yaratgan. Sh Xolmirzaevning ijodiy
«jasorat»i ham ko`rinmay qoladi. Shubha yo`qki Sh. Xolmirzaev o`ziga xos
bo`lgan podachi yaratdi va adabiyotga yangi qahramon, yangi xarakter olib kirdi.
Bu yangilik, avvalo, hikoyaning «O`g`ri»ga o`xshab yozilishida emas, balki asar
mavzusi va talqinida ko`rinadi. «Podachi hikoyasi tabiat va inson mavzusiga
bag`ishlangan asardir. Insonning tabiat bilan uyg`unligi, uning hayvonga mehr-
muhabbati, hayvonga o`z qadrdoni tirik jon sifatida munosabatda bo`lishi
hikoyaning asosiy mazmunini tashkil etadi. Shu orqali yozuvchi insonning
ma`naviy komilligini ko`rsatadi. Inson va tabiat o`rtasidagi tabiiy bog`liqlik har
qanday tuzumning temir qonunlaridan ham yuqoriroq ekanligini qalbi mehrga,
sadoqatga to`la podachi xarakteri orqali ko`rsatiladi. Podachi tilda itoatkor
bo`lsada, amalda mustaqil kishidir. Unga o`z qadrdoni ho`kizning bir umrlik og`ir
mehnatini eslatuvchi bo`yinturuqning izlari qolgan bo`g`ziga pichoq tortib vijdoni
qiynalganidan ko`ra, o`z ajali bilan o`lgan ho`kiz haqini to`lash ming chandon
oson. Podachi Qobil boba kabi mute, jur`atsiz emas, aksincha, u o`z niyatiga etdi
va o`zida zarracha achinish hissi bo`lmagan «bo`lim kattalari»dan ma`naviy ustun
keldi. «Podachi» hikoyasining «O`g`ri» asariga yaqinligi sababli esa uning
qahharona uslubda yozilganligidir. Adabiyotshunos B.Nazarov, Sh. Xolmirzaev
hikoyasining yaratilishiga A.Qahhorning «O`g`ri»si kuchli ta`sir etganini aytib
yozadi. «Yaqinlik ikkala hikoyada hal gap ho`kiz to`g`risida borganida emas,
albatta. Gap badiiy mantiq yaqinligi va mushtarakligida, xarakter yaratish borasida
ustoz adib ijodiy printsiplarining shogird tomonidan rivojlantirilishida». Demak,
har ikki hikoyaning mushtarak jihatlari detallar tanlashda, qahramon hatti-
harakatlarining ular ichki dunyosiga mosligida, tasvirda maksimal soddalik va
qisqalikka intilishda ko`rinadi. «Shukur Xolmirzaev Abdulla Qahhordan so`z tejali
detallarga katta ma`nolar yuklash, qahramon ziddiyatida kechayotgan ziddiyat,
to`qnashuvlarni sodda va hayotiy qilib, ixcham tasvirlash diologlardan jonli
manzara yaratish sirlarini o`rgandi. Biroq, bu ta`sirni faqat tashqi ko`rinishdan
izlamaslik kerak. Bu ta`sirni qahramonlar ruhiy dunyosini aks ettirishdagi badiiy

printsiplar mushtarakligidan izlamoq kerak. Hikoyada qahramona tasvir usuli
qahramonlar tashqi ko`rinishini tasvirlash orqali ularning ichki dunyosini ochishida
namoyon bo`ladi: «Chol eshik yaqinida boshini g’am qilib, egilib turibdi.
Og`irligini u yog`idan-bu yog`iga soladi. Odob yuzasidanmi, hassamini dahlizga
qoldirib kirgan.
-Xo`sh, ota, aybingizni bo`yningizga olasizmi?
Chol to`rda, stol ortida o`tirgan gardig`um, elkador bo`limi boshlig`iga manglayi
ostidan qaradi:
-Ha endi aybdormiz-da,-dedi.
Jikak peshonasidan iyagiga qarab silaganda qo`l biron-bir «burun» otli to`siqqa, yo
«ko`z» degan chuqurgacha tushmay o`tayotgan yapoloq zootexnik To`raboy irg`ib
turdi:
-Aybdorman degani bilan qutilib ketmoqchimi? Men talab qilaman ola xo`kizning
pulini to`lasin!-To`raboy joyiga o`tirdi.
Bo`lim boshlig`i kir bo`lib ketgan kolaminka kiteli yoqasidan qo`lini ichkariga
solib, go`litdor yuzi tirishganicha, gardanini qashidi:
-E, attang-dedi keyin elkasini qimirlatib. Kuchdan qolibsiz-da, otam?- cholga
tikildi u. Biz sizga ishongan edik. Axir kasal ekanini kunduz kuni payqagan
ekansiz, shartta so`ymaysizmi? Unda buncha gap-so`z ham yo`q edi. Ko`rinib
turibdiki, hikoyada qahramonlarning tashqi ko`rinishi gapirish ohanglari o`zlarini
tutishlari ham ustoz adib yo`lini eslatadi. Biroq hikoyada bosh qahramon-podachi
chol ruhiy dunyosida Qari ho`kiz kechmishining alohida o`rni bor. Podachi chol
obrazi mohiyatini ola ho`kizsiz tasavvur qilish mumkin emas. Ular bir
butunlikning ikki tomonini tashkil etadi. Ya`ni mushtarak bir obraz sifatida
namoyon bo`ladi. Qari ho`kiz hayoti har doim podachi ruhiy dunyosiga ta`sir qilib
turadi. Yozuvchi podachi hayoti, uning yoshlik yillari haqida hech nima demaydi
lekin uning sovxoz uchun bir umr ter to`kib halol mehnat qilgani ola ho`kiz
haqidagi quyidagi parchadan anglashiladi:
«-Chol, he, burnog`i yil bir hafta hupdan chiqmagan ho`kiz shuqda a?
Podachi xotiniga ko`zlari kirdayib boqdi, so`ng quruqshagan lablarini yalab,
yiroqda qabarib turgan Oytumshuq tepaligi tarafga qaradi.
O`tgan yilgacha sovxoz Oytumshiqning ustiga bug`day ekar edi. U er lalmikor
holda u tepaga na mashina, na kombayn chiqa olar, erni qo`lida haydab, donni ham
ho`kizlar tuyog`ida yanchib olishardi». Bu ishdan keyinchalik foyda ko`rmagan
sovxoz ho`kizlar mehnatidan voz kechib, ularni semirtirib go`shtiga topshirishga
qaror qilishadi. Keksa ola ho`kiz bexosdan kasallanib o`layotganida, so`yishga
qo`li bormagan cholga bo`lim boshlig`ining «-g`, attang kuchdan qopsiz-da?
Degan kesatig`i podachi va ho`kizga nisbatan ularning bir xil munosabatini
ko`rsatadi. Sovxoz kattalari ham ho`kiz ham podachining bir umrlik halol

mehnatidan foydalanib, endi qarib kuchdan qolganda, yaroqsizga chiqarib, birini
go`shtga tayyorlasa, ikkinchisining ko`p yillik xizmatlarini inobatga olmasdan
tovon to`lashni talab qiladi.
Xulosa
О ’zbek adabiyotining yirik vakillaridan biri yozuvchi Shukur Xolmirzayev
asosan hikoyanavis sifatida mashhur b о ’ldi. Jahon adabiyotidagi nazariy
qarashlarni chuqur о ’zlashtirgan adib boshqalardan о ’rganganlarini о ’zining
ijodida mahorat bilan q о ’llay bildi. Yozuvchi asarlarida uslubiy yangiliklarga
intilishni ham, shaklan betakrorlikka qiziqishni ham uchratamiz. Adib oramizdagi
oddiy kishilar tasvirini yaratsada, bundan muhim umumlashmalar, chin hayotiy
xulosalar chiqaradi. Shu bois Shukur Xolmirzayev asarlaridagi qahramonlarning
jonli, ishonarli tasviri kitobxonni о ’ziga rom etadi. Yozuvchi о ’zining bir
suhbatida: ‘... о ’tmishu ho’zirgi zamon adabiyoti – yo’zish usullarini bir qadar
о ’rganib, о ’z y о ’limni topish ustida k о ’p о ’yladim. Sizga ochiq aytaman, asarlarim
ba‘zilarga manzur b о ’lmagan esada, umrimning k о ’pi ana shu asarlarni qanday
yo’zish kerakligi ustida kechdi. Men bundan sira о ’kinmayman. Zeroki, ho’zir ham
о ’zimni izlanishda deb bilaman. Kunora uslubimga q о ’shish imkoni bor b о ’lgan
bitta-yarimta yangilik topaman. Bu izlanish hatto nuqta, vergulni qayerga q о ’yish
borasida ham b о ’ladi’, – degan edi. Darhaqiqat, umri davomida izlanishda b о ’lgan
Shukur Xolmirzayevning millatsuyarligi, vatanparvarligi, S о ’zga, Adabiyotga
b о ’lgan sadoqati har bir asarida namoyon b о ’ladi. Millat degan tushunchani g’oyat
qadrlagan yozuvchi u bilan bog’liq masalalarning katta-kichigi, muhim-nomuhimi
bо’lmasligini ta’kidlab, о’z asarlarida milliy ruhiyatni chuqur, ishonarli ifodalay
bildi. Adibning insonni tasvirlashdagi mahorati, uning kechinmalari, dardu
qayg’usi, shodligu zavqini kо’rsatib bera olish iqtidori adib ijodiga hayotiylik
bag’ishlagan va pirovardida bu xususiyat Shukur Xolmirzayev asarlari
yashovchanligining asosiy sabablaridan biriga aylangan. Yozuvchikishilar
hayotidagi zohiran kо’rinmas, ammo botinan katta ta’sir kuchiga ega bо’lgan
milliy va mahalliy qadriyatlar, an’analarni ham о’z asarlarida kо’rsatib beradi.
Xolis tasvirlash – qahramonning xatti-harakatlarini uning ichki dunyosi – fikrlashi,
e’tiqodi, urf-odatlarga munosabatidan kelib chiqib ifodalash – Shukur Xolmirzayev
ijodining muhim jihatlaridan biridir. Adib qahramonlari tasvirida hayot haqiqatiga
zid о’rinlarga yо’l qо’ymaydi, har bir personajni ‘о’ziga о’zi javobgar’ tarzida
kо’rsatadi. Umuman, о’zbek adabiyotining yetuk namoyondasi Shukur
Xolmirzayevning istiqlol davrida yaratgan hikoyalarida milliy ruhiyatning aks
etishi yuzasidan quyidagi xulosalarga keldik: – Shukur Xolmirzayevning istiqlol
mavzuidagi asarlarida muallifning Insonga yondashuvidagi о’ziga xoslik:
obyektivlik, Insonni tushunishga harakat qilish, xolislikdan chekinmaslik kabi

jihatlar yanada ochiqroq namoyon bо’lishligiga amin bо’ldik; – adib
qahramonlarining ruhiyatini tasvirlar ekan, milliy dunyoqarashga mos
kelmaydigan о’rinlarga yо’l qо’ymaydi, natijada yozuvchining asarlarida milliy
ruhiyat ifodasi qahramonlarning ishonarli, jonli chiqishi uchun asosiy omil
vazifasini о’taganligini kuzatdik; – asar qahramonlarining xatti-harakatlari, gap-
sо’zlari va fe’l-atvorini uyg’unlashtirishni talab etuvchi psixologik asoslash ayni
paytda ijodkorning mahoratini ham kо’rsatadi. Sо’zga, adabiyotga, haqiqatga
nisbatan qat’iy turumiga qarshi bormagan yozuvchi Shukur Xolmirzayev о’z
qahramonlarining ishonarli, rost chiqishini ta’minlash uchun ularning harakatlarini
har jihatdan asoslaganligin о’rgandik. – yozuvchi istiqlol arafasida va mustaqillik
yillarida yozgan asarlarida adabiy qahramon konsepsiyasiga munosabatini yanada
qat’iylashtirgani seziladi. Chunonchi, adibning shо’rolar zamonida ‘bosmachilik
harakati’ deya qoralangan, mustaqillik davrida ‘milliy istiqlolchilik kurashi’ deb
nom olgan 20-asrning ilk choragida yurtimizda kechgan dolg’ali voqealar
tо’g’risidagi «Tabassum», «Qora kamar», ‘Qilkо’prik’ kabi asarlarida Insonga
xolis baho berish tamoyili kо’zga tashlanadi. Yozuvchi qahramonlarni atay kо’kka
kо’tarib maqtamaydi, shu bilan birga ularning nuqsonlaridan ham kо’z
yummasligiga amin bо’ldik  – milliylik qahramonning, avvalo, ruhiyati – о’ylash,
fikrlash, munosabat bildirish tarzida va shunga muvofiq gap-sо’zi, xatti-
harakatlarida namoyon bо’ladi. Shukur Xolmirzayevning «О’zbek xarakteri»,
“Navrо’z, Navrо’z” singari asarlari qahramonlarining ichki olami ham, tashqi
shamoyillari ham о’zbekonadir. Muhimi shundaki, millatning qadriyat sifatida
barqarorlashgan ma’naviy tayanchlarini sun’iy yо’l bilan yiqitish mushkuldir,
zotan, ayni ma’naviy ustunlargina millatning millatligini ta’minlaydi. ‘Mangu
yо’ldosh’, ‘Navrо’z, Navrо’z’, «О’zbek xarakteri» kabi hikoyalarda muallif
millatning tabiatida ‘afsonaviy instinkt’ singari yashayotgan qadriyatlar tasvirini
yaratganligini tahlil qildik  – mustaqillikka erishilgandan sо’ng siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy hayotda rо’y bergan о’zgarishlar millatimizning ma’naviyatida qator
yangilanishlarni sodir etdi. Jumladan, ba’zi odamlar tо’satdan sodir bо’lgan
yangiliklarga darrov moslasholmay, tushkun kayfiyatga tushgan bо’lsa, boshqa
toifadagi kishilar demokratiyani, erkinlikni boshboshdoqlik tarzida qabul qildi.
Uchinchi turli insonlar bо’lsa har qanday ijtimoiy sharoitda ham mavjud
imkoniyatlar doirasidagi ishlashni afzal biladiganlardan iborat edi. Qizig’i
shundaki, ijtimoiy hayotdagi о’zgarishlarga muayyaya darajada moslashgani holda
kishilarning ma’naviy mezonlari ham bu borada butunlay izsiz ketmaydi. Shukur
Xolmirzayevning ‘Quyosh-ku falakda kezib yuribdi...’, «Ozodlik», ‘Qadimda
bо’lgan ekan....’ va boshqa hikoyalarida mana shunday kayfiyatdagi
millatdoshlarimizning haqqoniy badiiy talqiniga duch kelamiz  – о’zbek millati
jamoaviylikka intilib yashaydi, uning tabiati kо’p bilan kengashib ish kо’rishga

moyil. О’zbeklar uchun eldan chiqish, kо’pchilikdan ajralib qolishdan yomoni
yо’q. Shukur Xolmirzayevning «О’zbek xarakteri», “О’zbek bobo’’, «Ozodlik»
kabi hikoyalarida ana shu jihatlaryorqin gavdalantiriladi  – ma’lumki, odam
ruhiyatiga xos asl jihatlar ekstremal, favqulodda holatlarda yaqqolroq namoyon
bо’ladi. Boshqacha aytganda, kishi qaltis vaziyatlarda aslidagiday – turli
‘qoliplar’ga, ‘shakllar’ga kirmay, moslashmay, boricha kо’rinadi. Sababi
shoshqinch holatlarda kishining mulohaza yuritishga, mushohadaga imkoni
bо’lmaydi. Shu bois ham jamiyatda ijtimoiy vaziyat keskin о’zgarganda turli xil
kayfiyatdagi insonlar aniqroq kо’zga tashlanadi, bunday pallalarda barqaror
vaqtdagiga qaraganda kishilar voqea-hodisalarga tezroq munosabat bildiradilar.
Adibning ‘Bir guzar odamlari’ hikoyasida millatdoshlarimizning favqulodda
vaziyatlarda ichki dunyosidagi о’ziga xos, shu bilan birga millatning umumiy
jipsligini ta’minlovchi mehr-oqibat, о’zaro hurmat, pokdomonlik, va’daga vafo
qilish singari xislatlarning yorqinroq aks etishi ifodalansa, ‘Arpali qishlog’ida’,
‘Bir kо’rgan tanish...’ singari asarlarda esa ichidagi kechinmalarini oshkor etishdan
kо’ra mavjud ma’naviy mezonlarga amal qilishni afzal kо’radigan andishali, or-
nomusli kishilarning ruhiyati ishonarli tarzda kо’rsatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va farovonligining garovi // Xalq so’zi, - 2016 yil 8 dekabr
2. Mirziyoyev Sh.M :Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning
sofligini asrash – davr talabi. // Xalq so’zi, - 2017 yil 16 iyun
3. Sh. Xolmirzayev “Saylanma” Toshkent. Ma’naviyat nashriyoti 2003 yil/
4. N. Erkayeva “Shukur Xolmirzayev haqida” Toshkent. Ma’naviyat nashriyoti
2001 yil.
5. Mirziyoyev. Sh.M.. “Erkin va farovon demokratikbO’zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz” – T.: “O’zbekiston” 2016-yil 56-b.
6. Каримов И.А. Адабиётга эьтибор – маьнавиятга, келажакка эьтибор.
- Т.: Ўзбекистон, 2010.
7. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Адолатли жамият сари.
- Т.: Ўзбекистон, 1998.
8. Karimov I .А. Yuksak ma ’ naviyat – yengilmas kuch . - Т.: Ma ’ naviyat , 2008.
9.Миллий истиқлол сари: асосий тушунча ва тамойиллар. -Т.: Ўзбекистон,
2000.
10.Xolmirzayev Sh.Ijodkor adolatli bo‘lishi kerak! O‘zbekiston adabiyoti va
san’ati. 2012 yil, 12.
11. Xolmirzayev Sh. Jahonbop asar yoza olaman, lekin. O‘zbekiston adabiyoti va
san’ati. 2002, 48.
12. Normatov. U. Bugunning hikoyalari // Jahon adabiyoti. 1993, №3.
13. Umurov. H. Adabiyot nazariyasi. Toshkent, 2002.
14. Xolmirzaev. Sh. Komil inson orzusi yoxud adabiyotning ibrat yaratish
ma`suliyati. O`zAS 2001

15. Shermuhammedov. P. Iltimos davomini yozing // «Sharq yulduzi» 1972
16. Hammualiflar: XX asr o`zbek adabiyoti tarixi. Toshkent, 1999
17. Hamidova.M. Ruhiyatdagi inqilob // «Sharq yulduzi», 2000. №5-6.
18. Hamidov. M. Sh.Xolmirzaevning portret yaratish mahorati // «O`zbek tili va
adabiyoti» jurnali, 2000. №4
19. Xolmirzayev. Sh. “Og’ir tosh ko’chsa”. Toshkent. 1980.
20. Yo’ldoshev. Q. “Yoniq so’z” Toshkent. 2006.
21. Qo’shjanov. M. “O’zekning o’zligi”. Toshkent. 1994.
22. Xolmirzayev. Sh. “Yo’llar, yo’ldoshlar”. Toshkent. 1984.
23.http://en.wikipedia.org/wiki/Structuralism.
24.Uz/ru/library/book/779/libid/20703.
25. www.ziyo.uz .

Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Gumanitar fanlar fakulteti O‘TA 21/2 - guruh talabasi
G’ofurova Sevara Nodirbek qizining
“Shukur Xolmirzayev - mohir hikoyanavis”
mavzusida yozilgan kurs ishiga
XULOSA
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi, o’rganilganlik darajasining aniqlanganligi
_________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining maqsad va vazifalari, tadqiq usullarining to’g’ri belgilanganligi
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to’planganligi, mavjud ilmiy
manbalarning qay darajada tahlil qilinganligi
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ish mavzusi yuzasidan talabaning o’z nuqtayi nazarini haqqoniy aks ettira
olganligi, ko’tarilgan muammoni hal etishga ijodiy yondashuvi
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Talabaning kurs ishi mavzusini yozma madaniy nutq talablari asosida chuqur ilmiy
mushohada bilan izchillikida yoritib berganligi darajasi
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Talabaning kurs ishida ko’tarilgan muammo yuzasidan umumlashma ilmiy-nazariy
xulosalar chiqara olganligi
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
____________________________________________________________
Talabaning kurs ishini rasmiylashtirishi va ochiq himoya qilishi. Himoya vaqtida
talabaning mavzuni ilmiy nutq malakasi asosida izchil yorita berish mahorati,
uning axborot texnologiyalaridan to’g’ri va samarali foydalanganlik darajasi
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
________________________________________________
Ilmiy rahbar ___________
Kafedra mudiri ___________

Купить