Shvesiya, Daniya, Norvegiya qirolliklari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	87.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

7 Sotish

Shvesiya, Daniya, Norvegiya qirolliklari

Sotib olish

MAVZU: SHVESIYA, DANIYA, NORVEGIYA, QIROLLIKLARI
O‘RTASIDAGI MUNOSABATLAR

KIRISH …………………………………………………………................……...3
ASOSIY QISM
1. Urushdan keyingi yillarda Afrika davlatlari bilan iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy
hayoti ……………………………………………………………………………....6
2. 1945-2021-yillarda Shvesiya davlati ………………………. …………………..8
3. 1945-2021-yillarda Norvegiya davlati …………………………………...… …. 17
4. 1945-2021-yillarda Daniya davlati ……………………………………...……..24
XULOSA ……………………………………………………………….………..31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ………………….…...…32

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : Uning tafakkuri , dunyoqarashi soatma - soat ,
daqiqama - daqiqa o ‘ zgarib , rivojlanib bormoqda . Har bir millat , xalq dunyo
hamjimiyati orasida o ‘ z o ‘ rni , nufuzi , obro ‘ e ’ tiborini saqlab qolish , taraqqiy etish ,
eng rivojlangan mamlakat maqomiga erishish kabi ezgu maqsadlar sari
intilmoqda . Bunday oliy maqsadga erishish o ‘ z - o ‘ zidan bo ‘ lmaydi , albatta .
Ta ’ lim - tarbiya mushtarakligida , yoshlar ongida ezgulikning singdirilishida
adabiyotning o ‘ rni beqiyos 1
.
O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev
« Yoshlarning kitob o ‘ qishga bo ‘ lgan qiziqishini oshirishga , ularni kitob bilan
do ‘ st bo ‘ lishga , aholining kitobxonlik saviyasini yanada oshirishga alohida
e ` tibor qaratish lozim bo ‘ ladi . Buning uchun , avvalo , milliy adabiyotimiz va
jahon adabiyotining eng sara namunalarini ijtimoiy tarmoqlarga joylashtirish va
ularni keng targ ' ib qilishga alohida e ` tibor berishimiz muhim ahamiyat kasb
etadi ”.
Bizning asosiy maqsadimiz ta ’ lim jarayonini shaxsning hayotiy
qiziqishlarini qondirishga , umumiy madaniyatini shakllantirishga , uning jamiyat
hayotida moslashuvi , ta ’ lim va kasbiy dasturlarni ongli ravishda tanlay olishi
hamda o ‘ zlashtira olishga qaratilgan . Mana shunday jarayonlarni , yangiliklarni
tahlil qilishda , ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan ma ’ naviy , madaniy , diniy
merosimizni , tarixiy merosimizni avaylab , bilim va ko ’ nikmalarni yosh avlodga
taqdim etishda , yangicha mantiqiy fikrlash malakasini shakllantirishda
“ O ’ zbekiston tarixi ” va “ Jahon tarixi ” fanlarining ahamiyati va o ’ rni salmoqlidir .
Insoniyat tarixida ro ’ y bergan ijtimoiy voqea – hodisalarni , hayotda sodir
bo ’ layotgan yangiliklarni tushunib olish va uni himoya qilish uchun zamonaviy
fan bilan bog ’ lanish zarur hisoblanadi . Bugungi kunda zamonaviy tarix fani esa
o ’ quvchilarni avvalo jamiyatdagi yangiliklar , bo ’ lib o ’ tayotgan voqea –
hodisalarning sabab va oqibatlarini , o ’ tmishda ro ’ y bergan tarixiy jarayonlarning
asoslarini o ’ rganish va o ’ rgatishdan hamda yoshlarni vatanparvarlik , milliy
1
Mirziyoyev SH. M. “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini barpo etamiz” “O’zbekislon” 2016.
3

qadriyatlarga , insoniy fazilatlarga , mehnatsevarlikka , halq merosiga nisbatan
muhabbat ruhida tarbiyalashda asosiy o ’ rin tutadi . Bunday masalalarni tarix
darslari jarayonida o ’ quvchilar ongiga singdirishda esa zamonaviy metodlar va
interfaol usullardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi .
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Kurs ishimning yozishimdan
maqsad shundan iboratki , mamlakatimiz rahbari “ Tarixiy xotirasiz kelajak yo ’ q ”
asarida tarix fanining imkoniyatlaridan foydalanib , Aql zakovatli , yuksak
ma ’ naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina , oldimizga qo ’ ygan maqsadlarga
erisha olamiz , yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi ”,2- deb
ta ’ kidlaydi . Shundan kelib chiqib shuni alohida ta ’ kidlash lozimki , tarix fani
o ` qituvchilari oldida tarix darslarining samaradorligini yana ham oshirish vazifasi
ko ` ndalang turibdi . Bunda esa tarix darslarida interfaol usullarni qo ` llash yaxshi
samara berayotganligi o ` tkazilayotgan tajribalardan ham ko ` rinib turibdi .
Endi biz bo ` lajak pedagoglar oldida ustozlarimizdan olgan
saboqlarimizni kelajak ish faoliyatimizda keng qo ` llashimiz va o ` z o ` rnida yangi
pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanishimiz hamda tarix darslari
samaradorligini yanada oshirishga o ` z hissamizni qo ` shishdek vazifalar turibdi .
Mazkur kurs ishimni ushbu vazifalarni ado etish uchun tashlagan birinchi
qadamim deb hisoblayman . Kurs ishining amaliy ahamiyati : Kurs ishining amaliy
ahamiyati shundan iboratki , mazkur mavzu Skandinaviya Shimoliy Yevropa
mamlakatlari tomonidan shakllangan geografiyadir . Skandinaviya mamlakatlariga
Daniya , Shvetsiya va Norvegiya kabi davlatlar kiradi . Bu davlatlar bilan bir
qatorda , Skandinaviyani Finlandiya , Islandiya , Faroe orollari , Å land orollari va
Grenlandiya tashkil etadi . Ushbu mamlakatlarning tillari o ʻ xshash , faqat fin tili
bundan mustasno . Ushbu tillar shimoliy olmon tillari yoki skandinaviya tillari deb
nomlanadi . Skandinaviyaga kiruvchi Norvegiya Yevropaning eng boy
mamlakatlaridan biridir . Ushbu mamlakat neft eksport qiluvchi mamlakat , biroq
baliqchilik hamda Angliya bilan munosabati tufayli Yevropa Ittifoqiga
qo ʻ shilmagan . Bu qatorda , Islandiya ham Yevropa Ittifoqi a ʼ zosi emas . Daniya esa
1973- yilda Yevropa Ittifoqiga qo ʻ shilgan . Daniyaga qarashli Grenlandiya oroli
4

1979- yilda referendum orqali Yevropa Ittifoqidan ajralib chiqqan . Faqat 1995-
yilda Shvetsiya va Finlandiya betaraflikdan voz kechib , Yevropa Ittifoqiga
qo ʻ shilishdi
Kurs ishining o ` rganilganlik darajasi : Ushbu mavzu nafaqat kecha yoki
bugun paydo bo ` lgan , balki u qadimgi davrladanoq shakllanib kelgan . Xususan ,
Xitoy faylasufi ta ’ kidlaganidek : “ aytsang – unutaman , ko ` rsatsang – eslab
qolaman , o ` zim bajarsam – angalab yetaman ! ”. Yana bu haqda buyuk pedagog
Ya . A . Komenskiy ham o ` z fikr - mulohazalarini bildirgan . Tarixchi metodist
olimlardan esa Ya . G ` afforov , M . G . G ` afforova , R . Ishmuhammedovlar ilmiy
tadqiqot ishlari olib borishib , kitoblar chiqarishgan . Bundan tashqari yana bu
mavzu ayniqsa Yevropalik olimlar tomonidan keng o ` rganilgan . Pedagog va
psixolog olimlar D . N . Uznadze , L . S . Vigotskiy , A . N . Leontev , S . A . Shmakov ,
G . K . Selevko , P . YA . Galperin , I . Olloyorov , A . A . Verbitskiy A . F . Osborn ,
E . A . Aleksandrov , G . Ya . Bush , D . Kolb va boshqalar ilmiy tadqiqot ishlari olib
borishgan 2
.
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish qismi asosiy qism va xulosa
qismidan iborat bo ` lib , jami 30 betdan iborat . Oxirida foydalanilgan adabiyotlar
ro ` yxati keltirilgan bo ` lib , jami 18 ta adabiyot va internet saytlaridan iborat .

2
Mirziyoyev SH. M. “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini barpo etamiz” “O’zbekislon” 2016.
5

ASOSIY QISM
1. Urushdan keyingi yillarda Afrika davlatlar bilan iqtisodiy va
ijtimoiy - siyosiy hayoti
Skandinaviya Shimoliy Yevropa mamlakatlari tomonidan shakllangan
geografiyadir . Skandinaviya mamlakatlariga Daniya , Shvetsiya va Norvegiya kabi
davlatlar kiradi . Bu davlatlar bilan bir qatorda , Skandinaviyani Finlandiya ,
Islandiya , Faroe orollari , Å land orollari va Grenlandiya tashkil etadi . Ushbu
mamlakatlarning tillari o ʻ xshash , faqat fin tili bundan mustasno . Ushbu tillar
shimoliy olmon tillari yoki skandinaviya tillari deb nomlanadi .
Skandinaviyaga kiruvchi Norvegiya Yevropaning eng boy mamlakatlaridan
biridir . Ushbu mamlakat neft eksport qiluvchi mamlakat , biroq baliqchilik hamda
Angliya bilan munosabati tufayli Yevropa Ittifoqiga qo ʻ shilmagan . Bu qatorda ,
Islandiya ham Yevropa Ittifoqi a ʼ zosi emas . Daniya esa 1973- yilda Yevropa
Ittifoqiga qo ʻ shilgan . Daniyaga qarashli Grenlandiya oroli 1979- yilda referendum
orqali Yevropa Ittifoqidan ajralib chiqqan . Faqat 1995- ilda Shvetsiya va
Finlandiya betaraflikdan voz kechib , Yevropa Ittifoqiga qo ʻ shilishdi .
Skandinaviya yarim oroli - Yevropaning shim . g ʻ arbidagi yarim orol . Shim . dan
jan . ga qariyb 1900 km ga cho ʻ zilgan , eni 800 km gacha ( Yevropada eng yirik
yarim orol ). Boltiq , Shimoliy , Norvegiya va Barens dengizlari suvi o ʻ rab turadi .
Materikdagi chegarasi shartli ravishda Botnik qo ʻ ltig ʻ idan Varangerford
qultig ʻ igacha bo ʻ lgan joydan o ʻ tgan . Skandinaviya yarim orolio . da Norvegiya ,
Shvetsiya va Finlandiya shim . g ʻ arbiy qismi joylashgan . Shimoliy va g ʻ arbiy
qirg ʻ oklari fordlar bilan kuchli parchalangan , arxipelag va orol ko ʻ p . Yarim
orolning jan . qismi Skagerrak bo ʻ g ʻ ozi va Boxus qultig ʻ i orqali ikkiga ajralgan .
Sharqi va janubidagi past , qiya sohil qismi kichikroq buxtalar bilan parchalangan .
Skandinaviya yarim orolio . ning g ʻ arbiy va shim . qismida Skandinaviya tog ʻ lari
( eng baland joyi — 2469 m , Galxyopiggen tog ʻ i ), sharqida pastroq Norland
yassitog ʻ ligi ( eng baland joyi 800 m ), janubida morenali pasttekislik , undan
janubroqda g ʻ arb , sharq va jan . dan sohilbuyi pasttekisliklari bilan chegaralangan
gumbazsimon Smoland qiri ( eng baland joyi 377 m ) bor . Skandinaviya yarim
7

orolio . Boltiq qalqoni va kaledon burmali strukturasida joylashgan . Materik
muzlanishining Yevropadagi markazi hisoblangan Skandinaviya yarim orolio . dagi
muzning qalinligi ayrim joylarda 1500 m ga yetgan . Foydali qazilmalardan temir ,
mis rudalari , titan va qo ʻ rg ʻ oshin , shelf qismida neft konlari bor . Skandinaviya
yarim orolio . ning aksari qismi mo ʻʼ tadil mintaqa , chekka shim . qismi subarktika
mintaqasida . G ʻ arbida qishi yumshoq dengiz iqlimi ( yanv . ning o ʻ rtacha
temperaturasi shimolida — 4° dan janubida 2° gacha ), yozi birmuncha salqin (8—
14°). Yillik yog ʻ in 1000–3000 mm . Skandinaviya tog ʻ lari tepalarida yanvar ning
o ʻ rtacha temperaturasi —16° gacha , iyulda 6— 8°. taxminan 5000 km ² maydon
muz bilan qoplangan . Skandinaviya yarim orolio . ning sharqiy qismida mo ʻʼ tadil
iqlim kontinental iqlimga o ʻ tib boradi , yanvar ning o ʻ rtacha temperaturasi shimda
—15° dan janubida —3° gacha , iyulniki 10—17°, yillik yong ʻ in 300–800 mm .
Daryo ko ʻ p , sersuv , serostona . gidroenergiya zaxirasiga boy .
Ko ʻ l kup , ular tektonik harakatlar va muzlik natijasida vujudga kelgan . 40%
dan ortiq maydoni o ʻ rmon . G ʻ arbida torf botqokdiklari , janubida aralash va keng
bargli o ʻ rmonlar bor . Chekka shimoli tundra . Yarim orolda o ʻ rmon hayvonlaridan
los , tulki , kuyon , shimolida bug ʻ u yashaydi . Qush ko ʻ p . Qirg ʻ oqqa yaqin suvlari
baliqqa boy 3
.
3
Энциклопедический справочник Страны мыра. –Смоленск: Русич, 2002.
8

2. 1945-2021- yillarda Shvesiya davlati
Shvetsiya ( Sverige ), Shvetsiya Qirolligi ( Konungariket Sverige ) Shimoliy
Yevropada , Skandinaviya yarim orolning sharqiy qismidagi davlat . Maydoni 450
ming km ². Aholisi 9, 517 mln . kishi (2012). Poytaxti – Stokgolm shahri .
Ma ʼ muriy jihatdan 24 len ( gubernya ) ga bo ʻ lynadi . Stokgolm lenga
tenglashtirilgan mustaqil ma muriy birlik sifatida ajratilgan. Davlat tuzumi.
ʼ
Shvetsiya – konstitutsiyali monarxiya. Amaldagi konstitutsiyasi 1975-yil 1-
yanvardan kuchga kirgan. Davlat boshlig i qirol (1973-yildan Karl XVI Gustav).
ʻ
Qonun chiqaruvchi hokimiyatni riksdag (1 palatali parlament), ijrochi hokimiyatni
hukumat amalga oshiradi. Tabiati. Shvetsiya Yevropaning Atlantika bo yi
ʻ
qismida, mo tadil mintaqa shimolida joylashgan. Shimoliy va g arbiy qismi tog li
ʻʼ ʻ ʻ
(Skandinaviya tog lari, eng baland joyi 2123 m, Kebnekayse tog i). Shvetsiya
ʻ ʻ
shimolida Norland yassitog ligi (bal. 200–800 m), janubida Smoland qiri bor. lgan
ʻ
qismi pasttekislik va ko llardan iborat. Foydali qazilmalardan temir, mis,
ʻ
qo rg oshin, rux, uran rudalari, oltin, kumush, marganets, volfram konlari hamda
ʻ ʻ
mineal buloqlar bor. Iqlimi mo tadil, Golfstrim iliq oqimining ta siri katta.
ʻʼ ʼ
Shimolida iqlim sovuq. Yanvarning o rtacha temperaturasi janubida 0–5°,
ʻ
shimolida –6° dan –14° gacha, iyulniki xuddi shu joylarda 15–17° va 10–11°.
Yillik yog in tog larda 1500–2000 mm, tekisliklarda 700–800 mm. Daryolari
ʻ ʻ
qisqa va serostona. Shvetsiya hududining 9% qo llar bilan band. Yirik ko llari:
ʻ ʻ
Venern, Vettern, Yelmaren, Melaren. Hududining 57% o rmon, asosan, igna
ʻ
bargli daraxtlar, aralash o rmonlar, shimolida tundra o simligi o sadi. Tuproqlari
ʻ ʻ ʻ
podzol, chimli podzol, qo ng ir o rmon, tog podzol, tog tundra va botqoq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tuproqlar. shahrida o rmon hayvonlari va suv parrandalari ko proq uchraydi.
ʻ ʻ
Abisku, Muddus, Sarsk Shyoffallet milliy bog lari va ko rixonalar bor. Aholisi.
ʻ ʻ
Aholisining 91% shvedlar. Shuningdek, saamlar, finlar, norveglar, danlar ham
yashaydi. Rasmiy til – shved tili. Dindorlari – xristianlar (asosan, lyuterchilar).
Shahar aholisi 83,1%. Yirik shaharlari: Stokgolm, Gyoteborg, Malmyo.
Tarixi. Mil. av. 8–9ming yillikdan boshlab Shvetsiya hududida odam yashab
keladi. Mil.ning 1-asr o rtalarida german qabilalari (sve, gyot va boshqalar) kelib
ʻ
9

joylashgan: ular hozirgi shvedlarning etnik asosini tashkil qilgan. 6–7-asrlarda
shved qabilalarining birlashish jarayoni boshlandi. 8 –11-asrlarda shvedlar
vikinglar yurishlarida qatnashdilar. 11asr boshlarida xristianlik tarqaldi. 11-asrda
birlashgan shved qirolligi tashkil topdi. 12– 14-asrlarda Shvetsiya Finlyandiyani
bosib oldi (1809-yilgacha Shvetsiya tarkibida bo lgan). 1397-yilda shahriningʻ
Daniya va Norvegiya bilan birlashishi natijasida Shvetsiya Daniyaga tobe bo lib
ʻ
qoldi. 15-asr – 16-asr boshlarida Daniya hukmronligiga qarshi milliy ozodlik
harakati avj oldi. 1521–23 yillarda dvoryan Gustav Erikson rahbarligida
ko tarilgan g alayon Daniya hukmronligiga barham berdi. G. Erikson 1523-yil
ʻ ʻ
Gustav I nomi bilan Shvetsiya qiroli etib saylandi va Vaza sulolasiga asos soldi.
16-asrning 30-yillarida reformatsiya harakati avj oldi va lyuterchilik joriy etildi.
16–19-asrlarda Shvetsiya, ayniqsa, Gustav II Adolf davrida Boltiq dengizida o z
ʻ
hukmronligini o rnatish uchun urush olib bordi (1558–83 yillardagi Livon urushi,
ʻ
1618–48 yillardagi O ttiz yillik urush, 17-asr boshida Rus davlatiga qarshi urush,
ʻ
17-asr 2-yarmida Polsha, Daniya, Rossiya bilan bo lgan urushlar). 1700–21
ʻ
yillardagi Rossiya bilan bo lgan Shimoliy urusht Karl XII boshchiligidagi shved
ʻ
armiyasi tormor keltirildi; Shvetsiya o z hududining bir qismidan mahrum bo ldi.
ʻ ʻ
19-asr boshlarida Shvetsiya antifransuz koalitsiyasi tarkibida Napoleon I ga qarshi
urushlarda ishtirok etdi. 1809-yil shahrida demokratik islohotlar o tkazildi,
ʻ
konstitutsiya qabul qilindi (ayrim o zgarishlar bilan 1975-yilgacha amalda bo ldi).
ʻ ʻ
1814-yil Daniya bilan tuzilgan Kil shartnomasiga muvofiq, Norvegiya Shvetsiya
tarkibiga o tdi (1905-yil shahridan ajralib chiqdi). Birinchi jahon urushi (1914–18)
ʻ
davrida betaraf Shvetsiya amalda Germaniyaga yon bosdi. Ikkinchi jahon urushi
(1939– 45) davrida qat iy betaraflik e lon qildi. Ikkinchi jahon urushidan keyin
ʼ ʼ
tashqi siyosatda harbiysiyosiy bloklarda ishtirok etmaslik yo lini tutdi. 193276,
ʻ
198291-yillarda va 1994-yildan hokimiyatni Sotsial-demokratik ishchi partiyasi
egallab kelmoqda.
Shvetsiya 1946-yildan BMT a zosi. O zbekiston Respublikasi suverenitetini
ʼ ʻ
1992-yil 16-yanvarda tan olgan va 1992-yil 8-aprelda diplomatiya munosabatlari
o rnatgan. Milliy bayramlari: 30-aprel – Qirol tug ilgan kun (1946), 6-iyun –
ʻ ʻ
10

Shvetsiya bayrog i kuni (1523, 1809).Asosiy siyosiy partiyalari va kasabaʻ
uyushma birlashmalari. Carl XVI Gustaf So l partiya, 1917-yil tuzilgan; Xalq
ʻ
partiyasiliberallar, 1895-yil tashkil etilgan;
Atrofmuhitni muhofaza qilish partiyasi ("Ko katparvarlar") yoki
ʻ
"Milyepartiyet", 1981-yil asos solingan; Markaz partiyasi, 1910-yil tuzilgan;
Shvetsiya sotsialdemokratik ishchi partiyasi, 1889-yil tashkil etilgan; Mo tadil
ʻʼ
koalitsion partiya, 1904-yil asos solingan; Xristiandemokratik partiya, 1964-yil
tuzilgan. Shvetsiya kasaba uyushmalari markaziy birlashmasi, 1898-yil tuzilgan,
20 tarmoq kasaba uyushmalarini birlashtiradi.
Xo jaligi va sanoati. Shvetsiya intensiv qishloq xo jaligiga ega yuksak
ʻ ʻ
darajada rivojlangan industrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning
ulushi 30,5%, qishloq va o rmon xo jaliginiki 2,2%, xizmat ko rsatish
ʻ ʻ ʻ
tarmog iniki 67,3% ni tashkil etadi.Sanoatida qora va rangli metallurgiya,
ʻ
mashinasozlik(kemasozlik, avtomobilsozlik, aviasozlik, elektrotexnika va
radioelektronika), yog ochsozlik va sellyuloza qozoz sanoati yetakchi
ʻ
tarmoqlardir. Kimyo, to qimachilik, oziqovqat (sut va go sht ishlab chiqarish)
ʻ ʻ
rivojlangan. Temir rudasi va rangli metallar qazib olinadi. Energetikasi
gidroenergiya resurslari va chetdan keltiriladigan yonilg iga asoslangan. Yiliga
ʻ
o rtacha 142,9 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi, uning 1/2 qismi GES
ʻ
larga, 1/2 qismi AESlarga to g ri keladi. Asosiy sanoat markazlari: Stokgolm,
ʻ ʻ
Gyoteborg, Malmyo, Vesteros, Linchyoping. Qishloq xo jaligi sermahsul bo lib,
ʻ ʻ
oziqovqat mahsulotlariga bo lgan ehtiyojning 80% ni ta minlaydi. Chorvachilik
ʻ ʼ
yetakchi tarmoq hisoblanadi va u go shtsut yetishtirishga ixtisoslashgan; qoramol,
ʻ
cho chqa, shimoliy bug usi boqiladi. Dehqonchilikda yemxashak ekinlari, g alla
ʻ ʻ ʻ
(arpa, suli, bug doy), qand lavlagi, kartoshka ekiladi. Boltiq va Shimoliy
ʻ
dengizlardan baliq ovlanadi. O rmonda yog och tayyorlanadi. Transporti.
ʻ ʻ
Transportida temir yo l uzunligi 10,9 ming km, avtomobil yo llari uz. 136,2 ming
ʻ ʻ
km. Dengiz savdo flotining tonnaji 2,74 mln. reg. brutto t. Yirik portlari:
Gyoteborg. Stokgolm, Luleo, Malmyo. Daniya, Finlyandiya, Germaniya bilan
temir yo l, paromlar orqali bog langan. Shvetsiya chetga qog oz, karton,
ʻ ʻ ʻ
11

sellyuloza, yog och, mashina va jihozlar, temir rudasi, kimyoviy mahsulotlarʻ
chiqaradi; chetdan sanoat mahsulotlari, xom ashyo, oziqovqat mollari oladi.
Tashqi savdoda Germaniya, Buyuk Britaniya, AQSH, Norvegiya bilan
hamkorlik qiladi. Xorijiy sayyohlik rivojlangan (yiliga 6 mln. kishi kelib ketadi).
Pul birligi – shved kronasi. Tibbiy xizmati. Vrachlar 6 untning tibbiyot ftlarida
tayyorlanadi. shahrida aholiga tibbiy xizmat ko rsatish bepul. Stryomstad
ʻ
balchiqli, Rannebyu balneolbgikbalchiqli, Marstrand dengiz bo yi iqlimiy va
ʻ
boshqalar kurortlar bor.
Maorifi, ilmiy va madaniyma rifiy muassasalari. Mamlakatda 7 yoshdan 9
ʼ
yillik majburiy ta lim joriy etilgan bo lib, u 3 bosqich (3+3+3) dan iborat. 9 yillik
ʼ ʻ
maktabni tugatganlar o qishni gimnaziyada davom ettiradi. shahrida ZOdan ortiq
ʻ
oliy o quv yurti bor. Yiriklari: Upsala universiteti, Stokgolm universiteti,
ʻ
Gyoteborg universiteti (1891), Stokgolmdagi Qirollik oliy texnika maktabi (1827),
Gyoteborgdagi Politexnika universiteti (1829). shahridagi mashhur ilmiy
muassasalar: Shvetsiya qirollik fanlar akademiyasi, Muhandislik akademiyasi
(1919), Upsaladagi qirollik gumanitar fanlar jamiyati (1889), Upsaladagi qirollik
tabiiy fanlar jamiyati (1710), Gyoteborgdagi qirollik san at va fan jamiyati (1778),
ʼ
Stokgolmdagi tibbiyotjarrohlik instituti, Stokgolmdagi Shvetsiya akademiyasi
(1786). Yirik kutubxonalari: Stokgolmdagi qirollik kutubxonasi, Upsala,
Gyoteborg untlarining kutubxonalari, Stokgolm va Gyoteborg shahri
kutubxonalari. Muzeylari: Milliy muzey, hozirgi zamon san at muzeyi, ent.
ʼ
muzeyi, Stokgolm shahri muzeyi, Tarix muzeyi, Shimoliy muzey, Milliy dengiz
muzeyi, Kronan qal asidagi harbiy muzey, arxeologiya muzeyi va boshqalar.
ʼ
Matbuoti, radioeshittirishi va teleko rsatuvi. Shvetsiya bir qancha gazeta va jurnal
ʻ
nashr etiladi. Yiriklari: "Arbetet" ("Mehnat", kundalik gazeta, 1887-yildan),
"Aftonbladet" ("Kechki gazeta", kundalik kechki gazeta, 1830-yildan), "Vi"
("Biz", haftalik ijtimoiysiyosiy bezakli jurnal, 1913-yildan), "Gyotebergsposten"
("Gyoteborg pochtasi", kundalik gazeta, 1858-yildan), "Dagens nyuxeter" ("Kun
yangiliklari", kundalik gazeta, 1864- yildan), "Kvellsposten" ("Kechki pochta",
kundalik kechki gazeta, 1948-yildan), "Metallarbetaren" ("Metallurg", haftalik
12

jurnal, 1888-yildan), "Svenska dagbladet" ("Shvetsiya haftalik gazetasi", kundalik
gazeta, 1884-yildan), "Syudsvenska dagbladet snellposten" ("Janubiy Shvetsiya
haftalik gazetasi", kundalik gazeta, 1848-yildan), "Ekspressen" ("Ekspress",
kundalik kechki gazeta, 1944-yildan). Shvetsiya telegraf byurosi 1921-yil
tuzilgan; shahridagi gazetalarning aksiyadorlik jamiyati. Shvetsiya radiosi hamda
Shvetsiya televideniyesi aksiyadorlik jamiyatlari sifatida 1993-yil tashkil etilgan.
shahrida radioeshittirishlar 1924-yildan, teleko rsatuvlar 1956-yildan olib boriladi.ʻ
Adabiyoti. Shved badiiy adabiyotining dastlabki yodgorliklari 9-srga oid
bo lib, u sher yoki ritmik nasr shaklidagi runik yozuvlardsr. O rta asrlarda adabiy
ʻ ʻ
an analar xalq og zaki ijodida o z aksini topdi. Xristianlikning tarqalishi davrida
ʼ ʻ ʻ
lotin tilida diniy adabiyot yaratildi. 14–15-asrlarda ballada, qo shiq, tarixiy
ʻ
xronikalar, 17-asrdan dramaturgiya rivoj topa boshladi. Bu janrlarda tarixchi va
dramaturg Yu.Messenius asarlar yaratdi. Birinchi yirik lirik shoir L.Vivalius
bo ldi. Uyg onish davri g oyalari ensiklopedist olim va shoir G.Shern yelm
ʻ ʻ ʻ ʼ
ijodida, Yu.Runius she riyatida o z aksini topdi. G. Dalperna she riyatda barokko
ʼ ʻ ʼ
uslubining asoschisidir. 18asr adabiyoti ma rifatchilik g oyalari ta sirida
ʼ ʻ ʼ
rivojlandi; uning yorqin vakili shoir, publitsist va tarixchi U.Dalindir. 19-asr
boshlarida romantizm adabiyotdagi yetakchi oqimga aylandi. Bu oqimning taniqli
vakili shoir, tarixchi va faylasuf E.G.Geyer bo ldi. E.Tegner o z ijodida
ʻ ʻ
ma rifatchi va romantiklar tajribasidan foydalanib, "Fritof haqida doston"ni
ʼ
yaratdi; bu asar keyinchalik milliyeposga aylandi. 19-asrning 30-yillarida
K.Yu.L.Almkvistning realistik qissalari yuzaga keldi. 70-yillarda Yu.A.Strindberg
tanqidiy realizm asoslarini yaratdi. 20-asr boshlarida tanqidiy realizm Ya.
Syoderberg, Ya.Bergman, P.S.Siverts ijodida yorqin namoyon bo ldi.
ʻ
D.Anderson, M.Kox. Yu. Chelgren, I.LuYuxanson, M. Martinson proletar
adabiyoti vakili sifatida maydonga chiqdilar. P.F. Lagerkvist o z asarlarida
ʻ
murakkab axloqiy va falsafiy muammolarga to xtalib o tdi. She riyatla
ʻ ʻ ʼ
A.Esterling, N.Ferlin realistik yo nalishda ijod qildilar. 30- yillar va Ikkinchi jahon
ʻ
urushi yillari shahrida antifashistik adabiyot shakllandi (E. Yunson, V. Muberg,
13

M.Martinson asarlari). 50–70-yillarda realistik nasr an analarini P.A.Fogelstryom,ʼ
S.Lidman, P.Rodstryom, L.Gustafson va boshqalar davom ettirdi.
Hujjatli nasr rivojlandi (A.Lundkvist, S.Lidman, Ye.Palma va boshqalarning
ayrim asarlari). A.Lindgrenning bolalar uchun kitoblari jahonda shuhrat qozongan.
Adiblardan B. Setterland, L. Forshel, B. Xokanson, Yo.Sunnevi, S. Okesson, Yo.
Palma mashhur. Me morligi. 11 –12-asrlarda roman uslubida cherkovlar, 13–15-
ʼ
asrlarda gotika uslubida ibodatxonalar qurildi. 16-asrda Uyg onish davri
ʻ
me morligi uslubida qasrlar bunyod etildi. 17-asrda barokko va klassitsizm
ʼ
uslubida shahar saroylari, shahardan tashqarida bog li qarorgohlar qurildi
ʻ
(Ritsarlar uyi, 1641–71, me morlar S. de la Valle, J. de la Valle va boshqalar;
ʼ
birja, 1767–76, me morlar K.Yu.Krunstedt va boshqalar; ikkalasi ham
ʼ
Stokgolmda). 19-asr me morligidagi klassitsizm eklektikaga o rin bo shatdi. 20-asr
ʼ ʻ ʻ
boshlarida milliy romantizm belgilari paydo bo ldi (me morlar F. Buberg, K.
ʻ ʼ
Bergsten). Neoklassitsizm (Stokgolmdagi shahar kutubxonasi, 1924–27, me mor
ʼ
Ye.G.Asplund), neoromantizm (Stokgolmdagi ratusha, 1911–23, me mor R.
ʼ
Estberg) yo nalishlari, funksionalizm va organik me morlik g oyalari
ʻ ʼ ʻ
uyg unlashgan zamonaviy me morlik maktabi (Stokgolmdagi Vellingbyu turar
ʻ ʼ
joylari, 1951–55, me morlar S.Markelius va boshqalar; Eksilstundagi Freslund
ʼ
turar joy majmui va savdo markazi, 20-asr o rtalari, me morlar Ya. Geyer, S.
ʻ ʼ
Yungkvist) shakllandi. Keyingi yillarda yaratilgan yirik inshootlar: "VennerGren"
ilmiy markazi binosi (1959–61, me morlar S.Lindstryom, A. Byuden), teleminora
ʼ
(1964–67, me morlar X. Borgstryom, B. Lindros; ikkalasi ham Stokgolmda),
ʼ
Gyoteborg shahridagi savdo markazi (1967, me morlar X. Klemming, E. Telaus),
ʼ
Stokgolmdagi madaniyat uyi (1974, me mor P. Gelsing). Tasviriy san ati.
ʼ ʼ
Boxuslendda jez davrida ishlangan qoyatosh rasmlari saqlangan (ov, jang
lavhalari). Temir davrida (mil. av. 6-asr – mil. boshlari) tosh stelalar tayyorlangan,
metall va yog ochga o yib naqsh, tasvirlar ishlangan. O rta asrlarda bezak
ʻ ʻ ʻ
rassomligi, haykaltaroshlik, miniatyura rivoj topdi. 18-asrda haykaltaroshlik
(Yu.T. Sergel), rassomlik (N.Lafrensen, P.Xillestryom), portret san ati (A.Roslin,
ʼ
K.G.Pilo, G.Lundberg) yuksak darajaga ko tarildi. 19-asrning 1-yarmida tasviriy
ʻ
14

san atda romantizm tarqaldi. 19-asrning 2-yarmi – 20asr boshlarida A.Sorn,ʼ
E.Yusefson portret va maishiy kartinalarda realizmni rivojlantirdilar. 20-asr
haykaltaroshligida K.Milles, B.Yurt, B.Marklundning monumentalbezak asarlari,
rassomlikda S.Derkert, E.Yulli, A.Amelin asarlari ajralib turadi. Rassomlar
I.Gryunevald, V.Nilson, S.Xalstryom kartinalari maishiy mavzuga bag ishlangan.
ʻ
F. fan Shans, K.Du, L. Lindebergning grafik asarlarida san atkorlarning yuksak
ʼ
mahorati yaqqol ko zga tashlanadi. 20-asr Sh tasviriy san atida syurrealizmdan
ʻ ʼ
popart va giperrealizmgacha bo lgan turli modernistik oqimlar keng tarqaldi. Xalq
ʻ
san ati an analarga boy. Kulollik, metall va charmga badiiy ishlov berish, suyak
ʼ ʼ
va yog och o ymakorligi rivojlangan. Musiqasi. Skandinaviya musiqa madaniyati
ʻ ʻ
oqimida rivojlandi. Xalq cholg ulari – lur (cho pon burg usi), qo ng iroqcha,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
keyinchalik skripka, klarnet, fleyta, arfa, akkordeon. 11-asrdan professional
cherkov musiqasi rivojlandi. Dunyoviy musiqa madaniyatini tarqatuvchilar –
skaldlar (13-asrgacha) va sayoq musiqachilar (16-asrgacha) bo lgan. 14–15-
ʻ
asrlarda ballada qo shiqlar paydo bo ldi. 16-asrda protestant xorali tarqaldi. 1526-
ʻ ʻ
yil Stokgolmda saroy kapellasi tuzildi [dastlab Dyuben oilasi boshchiligidagi
nemis musiqachilari, 18-asrdan Yu.X.Rumen (birinchi professional
kompozitorlardan biri) va F.Uttini (birinchi shved operasi muallifi, 1773, opera
truppasi asoschisi, 1773, uning negizida qirollik operasi tuzilgan)]. 1771-yil
Stokgolmda qirollik musiqa akademiyasi tashkil etilgan (19-asr oxiridan
konservatoriya, 1940-yildan Oliy musiqa maktabi, 1971- yildan Davlat oliy musiqa
maktabi). 18asr oxiri – 19-asr kompozitorlari o rtasida Yu. G.Nauman,
ʻ
F.A.Bervald, K.Stenborg mashhur bo lgan. 19-asr boshlari romantizm ta sirida
ʻ ʼ
milliy musiqa folkloriga qiziqish ortdi. 19-asr 2-yarmida kompozitorlar xalq
kuylaridan foydalandilar. Shved vokal maktabi jahonda shuhrat qozondi (Ye.Lind,
K.Nilson, E.Gulbranson va boshqalar). 20-asr 1-yarmida milliy kompozitorlik
maktabi asoschisi V.PetersonBerger ijod qildi (musiqali dramalar, 5 simfoniya,
cholg u asboblari asarlari muallifi). 20-asrning o rtalarida kompozitorlardan
ʻ ʻ
K.M.Atterberg, yil Nyustryom (cholg u asarlari), X.Rusenberg va boshqalar
ʻ
samarali ijod qildilar. 1950– 70-yillar kompozitorlari ijodiga avangardizm oqimi
15

ta sir qo rsatdi. Ijrochilar o rtasida dirijyorlar S.Erling, S.Vesterberg,ʼ ʻ ʻ
X.Blumstedt; xonandalar N.Gedda, R.Syoderlyof, B.Nilson, L.Anderson; balet
artistlari I.Brosse, M.Lang mashhur. shahrida 10 simfonik orkestr, xorlar,
Stokgolm, Gyoteborg, Malmyoda opera teatrlari ishlaydi. Teatri. Shved
professional teatri tarixi universitet va maktablarda drama teatr truppalari paydo
bo lganvaqt (1ba.)dan boshlanadi. 1682-yil dramaturg Urban Yernening Upsala
ʻ
universiteti qoshida tuzgan teatr truppasi shahrining birinchi professional teatri
hisoblanadi. 1779-yildan Gyoteborgda doimiy teatr, 1788-yildan Stokgolmda
Kirollik drama teatri ishlay boshladi. 19-asrning yetakchi aktyorlari: L.Yurtsberg,
E.Xyogkvist, N.Almlyof, G. Dalkvist. 19-asr oxiri – 20-asr boshlarida
Yu.A.Strindber ijodi tufayli Shvetsiya teatri Yevropada shuhrat qozondi. Uning
pyesalarini rejissor va aktyor Yu.Lindberg va rejissor G.Mulander
sahnalashtirdilar. 1907-yil Strindberg tashabbusi bilan Stokgolmda Intim teatri
ochildi. 20-asrning 20–30-yillarida rejissor P.Lindbergning faoliyati muhim o rin
ʻ
egalladi; u turli davrlarda Gyoteborgdagi "Lorensberg teatr", Stokgolmdagi "Teatr
Ekman" va "Vasateatr"ga rahbarlik qildi. P. Lindberg ijodi shahrida hozirgi zamon
rejissorlarining shakllanishiga ta sir ko rsatdi (A.Shyoberg, I.Bergman, S.Malkvist
ʼ ʻ
va boshqalar). shahrining yirik teatrlari: Qirollik drama teatri, Gyoteborg,
Xelsingborg, Malmyodagi teatrlar. 20-asrning 60–80- yillaridagi yetakchi
aktyorlar: T.Xammaren, I.Xedkvist, L. Xanson, E.Dalbek, G.Volgren, Ya. Kulle,
S. Miliander, M. Ekstryom K. Xanning, U. Palme. Kinosi. 1897- yilda shved
N.Paterson bir necha hujjatli va badiiy filmni suratga oldi. shahrida untazam
ravishda kino ishlab chiqarish 1907-yildan boshlandi. 1910–20-yillarda bir qancha
filmlar yaratildi ("Tirye Vigen", 1916; "Tog lik Eyven va uning rafiqasi", 1917;
ʻ
"Ingmar o g illari", 1918; hammasining rejissor V.Shyostrem). 20–30
ʻ ʻ
yillarda kinoning badiiy va g oyaviy saviyasi pasaydi, ekranlarga o rtamiyona
ʻ ʻ
komediya va melodramalar chiqarildi. 40-yillarda fashizmni qoralovchi filmlar
qo yildi ("O t alanga oladi", 1943, rejissor G.Mulander; "Janobi oliylari", 1944,
ʻ ʻ
rejissor X.Ekman). Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda rejissorlar ijodida
yolg izlik, ma naviy tushqunlik yetakchi mavzuga aylandi. Bu I.Bergman ijodida
ʻ ʼ
16

o z ifodasini topdi ("Masxarabozlar oqshomi", 1953; "Ko zgudagidek", "Daxldor"ʻ ʻ
va "Sukut" trilogiyasi, 1961–63; "Kuzgi sonata", 1980; "Fanni va Aleksandr",
1982). A.Shyobergning filmlari esa inson ichki dunyosi taxliliga bag ishlangan
ʻ
("Oddiygina ona", 1949; "Fryoken Yuliya", 1951; "So nggisi o yindan chiqadi",
ʻ ʻ
1956). 60–70-yillarda rejissorlar ijtimoiysiyosiy muammolar ko tarilgan filmlarni
ʻ
yaratdilar ("Odalen31", 1969; "Jo Xill", 1971; ikkalasining rejissor B.Viderberg;
"Mana sening hayoting", 1967; "Muhojirlar", 1970; "Yangi yer", 1972;
hammasining rejissor Ya.Troell). Shu bilan birga 60–80-yillarda ayrim rejissorlar
o z ijodlarida ochiq naturalizm, qo pol erotikadan ham foydalandilar (V.
ʻ ʻ
Shyoman, T.Vikman, B.Torn). Shvetsiya kinosida hujjatli filmlar ishlab chiqarish
alohida o rin tutadi (E.Leyslerning "Qonli davr" filmi, 1960; 70-yillarning
ʻ
boshlaridagi ish tashlashlar to g risida kinoreportajlar turkumi). Shvetsiya
ʻ ʻ
kinosining yetakchi aktyorlari:
B.Anderson, X.Anderson, I.Tulin, L. Ulman, G.Byornstrand, M.Syudov va
boshqalar 1963-yildan Stokgolmda Shved kino instituti, 1965-yildan uning
huzurida kino maktabi ishlaydi 4
.
4
Энциклопедический справочник Страны мыра. –Смоленск: Русич, 2002.
17

3. 1945-2021-yillarda Norvegiya davlati
Norvegiya, Norvegiya Qirolligi (bukmolcha: Kongeriket Norge,
nyunorskcha:
Kongeriket Noreg) — Shimoliy Yevropadagi davlat. BMT a zosi.
ʼ
Skandinaviya yarim orolining g arbiy va shimoliy qismida. Maydoni 385[2] ming
ʻ
km2. Aholisi 5,328,212 kishi (2019)[3]. Poytaxti Oslo shahri. Ma muriy jihatdan
ʼ
19 fyulke (viloyat)ga, jumladan, fyulkega tenglashtirilgan Oslo shahriga bo linadi.
ʻ
Shpitsbergen arxipelagi, Aiyq oroli, Yan Meyen va Buve orollari ham
Norvegiyaga qaraydi. Davlat tuzumi. Norvegiya — konstitutsiyali monarxiya.
1814-yil 17-mayda qabul qilingan Norvegiya Qirolligi konstitutsiyasi amal qiladi,
unga keyinchalik tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshlig i — qirol (1991-yil 21-
ʻ
yanvardan Harald V). Qonun chiqaruvchi hokimiyatni ikki palatali (yuqori
palatasi lagting, quyi palatasi odelsting) parlament — storting amalga oshiradi.
Ijrochi hokimiyat qirol qo lida bo lib, u Davlat kengashi (hukumat)ni tayinlaydi.
ʻ ʻ
Bosh Vazir 2013: Erna Solberg Tabiati. Norvegiya — tog li o lka. Hududining
ʻ ʻ
qariyb 2/3 qismi dengiz sathidan 500 m dan baland; dengiz sohilidagina
pasttekislik bor. G arbiy qirg og ida tik yon bag irli tor qo ltiq (ford) ko p. Yirik
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
orollari — Lofoten, Vesterolen, Senya, Mageryo va boshqalar. Hududining katta
qismini Skandinaviya tog lari ishg ol qiladi (eng baland joyi Galxyopiggen tog i
ʻ ʻ ʻ
— 2470 m). Foydali qazilmalari: temir, nikel, mis, titan, uran, molibden, kobalt va
kumush rudalari. Shimoliy dengizning quruqlikka yaqin sayoz qismida neft va gaz
konlari bor.
Iqlimi mo tadil, shimoliy chekkasida subarktika, sohilida oken iqlimi
ʻ
yanvarning o rtacha harorati shimolda —2—4 °C, janubda 2 °C. Yozi salqin, tez-
ʻ
tez yomg ir yog adi. Yillik yog in 1000–3000 mm. Muzliklarning umumiy
ʻ ʻ ʻ
maydoni 3000 km2 ga yaqinni tashkil etadi. Yirik daryolari — Glomma, Logen
(Gudbransdal), Logen (Numedal). Katta gidroenergiya salohiyatiga ega bo lgan bu
ʻ
daryolar qor, yomg ir va muzliklardan to yinadi. Eng katta ko li — Myosa.
ʻ ʻ ʻ
Asosiy tuprog i — yupqa tundra tuprog i, janubda tog podzol tuprog i uchraydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mamlakat hududining 27 % o rmon. Yovvoyi hayvonlardan tulki, silovsin,
ʻ
18

rosomaxa, suvsar, los, bug u, quyon, tiyin, lemming va boshqalar bor. Dengizʻ
sohilida gala-gala qushlar, dengizlarda turli baliq va tyulen ko p. Aholisi.
ʻ
Aholisining 97 % norveglar. Saamlar kvenlar shvedlar danlar nemislar va
boshqalar ham yashaydi. Rasmiy til — norveg tili. Rasmiy din — lyuteranlik.
Shahar aholisi 50 %. Yirik shaharlari — Oslo Bergen Tronxeym va boshqalar.
Tarixi. Norvegiya hududida odam muzlik davridan keyingi asrlardan beri
yashaydi. Miloddan avvalgi 1-ming yillik o rtalarida saam va german qabilalari
ʻ
yashagan. Norveglarning hayoti azaldan dengiz bilan bog liq: mamlakatning nomi
ʻ
ham „norveg“ — „shimoliy yo l“, „dengiz yo li“ ma nosini bildiradi. 872-yil
ʻ ʻ ʼ
birinchi norveg qiroli taxtga o tirdi. 8—11-asrlarda mohir dengizchi bo lgan
ʻ ʻ
norveg vikinglari Islandiyaga, Grenlandiya sohillari va Shimoliy Atlantikadagi
orollarga yetib borib, ularni mustamlakaga aylantirdilar. 11-asrda xristianlik joriy
etildi, markazlashgan monarxiya qaror topdi. 14-asr o rtalarida tarqalgan vabo
ʻ
mamlakat xo jaligini, ijtimoiy va siyosiy xayotni izdan chiqardi, asta-sekin
ʻ
mustaqillik barbod bo lishiga olib bordi. 1319-yil Shvetsiya, 1380-yil Daniya
ʻ
bilan ittifoq tuzdi. 1397-yil Kalmar ittifoqiga ko ra, Norvegiya Daniyaga tobe
ʻ
bo lib qoldi, 1537-yil Daniyaning viloyatiga aylandi. 1805— 14 yillardagi
ʻ
Angliya-daniya urushi va hosilsizlik Norvegiyani halokat yoqasiga keltirib qo ydi,
ʻ
o n minglab kishi ochlikdan o ldi. 1814-yil Kil sulh shartnomasiga ko ra,
ʻ ʻ ʻ
Norvegiya shvedlar mulki bo lib qoldi. Bundan norozi bo lgan norveg xalqi
ʻ ʻ
mustaqillik uchun kurash boshladi. O sha yil 17-mayda birinchi parlament (ta sis
ʻ ʼ
majlisi) chaqirilib, konstitutsiya qabul qilindi va qirol saylandi. Shvetsiya-
Norvegiya ittifoqi 1905-yilgacha amal qildi, Norvegiya ichki mustakillikdan
foydalandi. 1905-yil 7-iyunda storting Shvetsiya-Norvegiya ittifoqini bekor qildi.
Birinchi jahon urushida Norvegiya betaraflik e lon qildi. Ikkinchi jahon urushi
ʼ
boshlanishi bilanoq Norvegiya betaraf ekanini bildirgan bo lsa ham, 1940-yilda
ʻ
gitlerchilar Germaniyasi unga bostirib kirdi, Norvegiya hukumati Londonga
ko chdi. 1942-yil fashistlar Norvegiyada V. Kvisling boshchiligida sotqin
ʻ
hukumat tuzdi. Mamlakatda Qarshilik ko rsatish harakati avj oldi. 1945-yil 8-
ʻ
19

mayda Norvegiya ozodlikka erishdi. Urushdan keyingi yillarda mamlakat
iqtisodiyotini qayta tiklash va rivojlantirishga kirishildi. 1945-yildan BMT a zosi. ʼ
O zbekiston Respublikasi bilan diplomatiya munosabatlarini 1992-yil 10-
ʻ
iyunda o rnatgan.
ʻ Milliy bayrami — 17-may Konstitutsiya kuni (1814). Madhiya:
Civil: Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Norvegiya ishchi partiyasi, 1887-
yil asos solingan; Markaz partiyasi, 1920-yil tashkil etilgan; Taraqqiyot partiyasi,
1973-yil tuzilgan; Venstre, liberal partiya, 1884-yil asos solingan; Sotsialistik so l
ʻ
partiya, 1975- yil tashkil etilgan; Xristian xalq, partiyasi, 1933-yil tuzilgan. Xeyre,
konservativ partiya,
1884-yil asos solingan. Norvegiya kasaba uyushmalari markaziy
birlashmasi, 1899-yil tashkil etilgan. Xalqaro erkin kasaba uyushmalari
konfederatsiyasi va Yevropa kasaba uyushmalari konfederatsiyasiga kiradi.
Iqtisodiyoti. Norvegiya — rivojlangan indo strial-agrar mamlakat. Yalpi ichki
ʻ
mahsulotda sanoatning ulushi 28,6 %, qishloq xo jaligining ulushi 2,9 %. Dengiz
ʻ
kema qatnovi, baliq ovlash, tashki savdoning roli katta. Sanoati. Sanoatning
yetakchi tarmoqlari: elektr metallurgiya, elektr kimyo, sellyuloza-qog oz, baliq
ʻ
sanoati, asosan tashki bozor uchun ishlaydi. Ichki bozorga xizmat qiladigan
tarmoqlar orasida oziq-ovqat va yengil sanoat bilan birga mashinasozlik va
metallsozlik durust taraqqiy etgan. Konchilikda temir va titan rudasi, kumir, neft
va gaz qazib olish katta urin tutadi. Elektr energiyaning 99 % GESlarda hosil
qilinadi (yiliga o rtacha 122 mlrd. kVt-soat). Qora va rangli metallurgiya,
ʻ
kemasozlik, elektrotexnika, radiotexnika va yog ochsozlik sanoati ko proq
ʻ ʻ
rivojlangan. Axrli jon boshiga elektr energiyasi, sellyulozaqog oz mahsulotlari,
ʻ
ferroqotishma, alyuminiy ishlab chiqarish va kemasozlikda Norvegiya dunyoda
oldingi o rinlarda turadi. Qishloq xo jaligi. Mamlakatning tabiiy sharoiti qishloq
ʻ ʻ
xo jaligi uchun juda noqulay. Tog -tosh ko pligidan Norvegiya hududining 3 % ga
ʻ ʻ ʻ
yaqini haydaladi. Qishloq xo jaligi, asosan, go sht sut chorvachiligiga
ʻ ʻ
ixtisoslashgan. Dehqonchiligida yem- xashak ekinlari, bir oz miqdorda g alla (suli
ʻ
va arpa), kartoshka ekiladi 5
. Chorvachilikda yilqi, qoramol, qo y, cho chqa,
ʻ ʻ
5
Энциклопедический справочник Страны мыра. –Смоленск: Русич, 2002.
20

parranda boqiladi. Qishloq xo jaligi mamlakatning oziq- ovqatga bo lganʻ ʻ
ehtiyojini qondira olmaydi. Mo yna hayvonotchiligi, baliqchilik rivojlangan,
ʻ
o rmonlarda ko p miqdorda yog och tayyorlanadi. Transporti. Ichki yuklar va
ʻ ʻ ʻ
tashqi savdo mahsulotlarining aksariyati dengiz kemalarida tashiladi. Dengiz savdo
flotining tonnaji 38,3 mln. tonna dedveyt. Yirik portlari: Oslo, Bergen, Stavanger.
Temir yo l uzunligi — 4 ming km, avtomobil yo llari 89,7 ming km. Asosiy
ʻ ʻ
aeroportlari — Gardermoen (Oslo), Sulla (Stavanger) va Budyo. Eksport va
import. Chetga neft va tabiiy gaz, kemasozlik, sellyuloza-qog oz va kimyo sanoati
ʻ
mahsulotlari, qora va rangli metallar, baliq mahsulotlari chiqaradi. Chetdan
mashina, mineral xom ashyo, avtomobillar oladi. Tashqi savdodagi asosiy
hamkorlari: Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Germaniya, Niderlandlar. Pul birligi —
krona. Tibbiy xizmati. Norvegiyada sog liqni saqlash yuqori darajada tashkil
ʻ
etilgan. Tibbiy xizmat qiymatining 80 % ijtimoiy sug urta hisobidan qoplanadi.
ʻ
Vrachlar universitetlarning tibbiyot fakultetlarida tayyorlanadi. Sankt — Olafs —
Kille, Sanneford, Larvik, Xanke balneologik kurortlari, g arbiy sohilida Bergen
ʻ
dengiz bo yi iqlimiy shifoxonasi bor. Maorifi, ilmiy va madaniy-ma rifiy
ʻ ʼ
muassasalari. Dastlabki maktablar 12-asr boshlarida ochilgan. 1848- yil 7 yoshdan
13—14 yoshgacha bo lgan bolalar uchun majburiy ta lim joriy etildi, 1968-yil 16
ʻ ʼ
yoshgacha yetkazildi. Hozir ta lim tizimi maktabgacha tarbiya muassasalari, 6
ʼ
yillik kichik va 3 yillik yuqori majburiy maktablar, o rta umumiy ta lim maktabi
ʻ ʼ
— gimnaziyalar, hunar-texnikalar o rta maxsus o quv yurtlarini o z ichiga oladi.
ʻ ʻ ʻ
Oslo, Bergen, Tronxeym, Tromsyodagi universitetlar, 10 ta institut oliy ta lim
ʼ
beradi.
Mamlakatdagi ilmiy tadqiqotlarni Fan va texnika davlat qo mitasi hamda
ʻ
ilmiy tadqiqotlar maslahat kengashi muvofiklashtiradi. Norvegiya fan va adabiyot
akademiyasi (1857), 300 dan ortiq ilmiy tadqiqot instituti, sanoat va savdo
firmalarining 300 laboratoriya, 40 ga yaqin ilmiy jamiyat va boshqalar bor.
Bundan tashqari, Oslo universitetida 90, Tronxeym universitetida 50 ilmiy
tadqiqot institut va laboratoriya ish olib boradi. Universitetlar huzurida yirik
kutubxonalar va Oslo shahri kutubxonasi, Norvegiya xalq muzeyi (1894),
21

universitet milliy osori atiqalar muzeyi, Milliy galereya, Amaliy san at muzeyi,ʼ
Zool. muzeyi va boshqalar bor. Norveg vikinglarining kemalari, T.Xeyerdalning
„Kon-Tiki“ soli muzeyda saqlanayotir. Matbuoti, radioeshittirishi va
teleko rsatuvi. Eng yirik gazeta va jurnallari: „Adresseavisen“ („Manzilli gazeta“,
ʻ
kundalik gazeta, 1767-yildan), „Arbeyderbladet“ („Ishchilar gazetasi“, kundalik
gazeta, 1884-yildan), „Bergene arbeyderblad“ („Bergen ishchilar gazetasi“,
kundalik gazeta, 1927-yildan), „Verdene gang“ („Harakatdagi dunyo“, kundalik
gazeta, 1945-yildan), „Vort land“ („Bizning mamlakat“, kundalik gazeta,
1945-yildan), „Dagbladet“ („Kundalik gazeta“, 1969-yildan), „Morgenbladet“
(„Tonggi gazeta“, kundalik gazeta, 1819-yildan), „Nashunen“ („Millat“, kundalik
gazeta, 1896-yildan), „Norges indo stri“ („Norvegiya sanoati“, 2 haftada
ʻ
chiqadigan jurnali, 1920-yildan), „Fremover“ („Olg a“, kundalik gazeta, 1903-
ʻ
yildan), „Harstad tidende“ („Harstad gazetasi“, kundalik gazeta, 1887-yildan),
„Aktuelt perspektiv“ („Dolzarb istiqbol“, jurnal, 1963-yildan), „Fri fagbevegelse“
(„Erkin kasaba harakati“, 2 haftada chiqadigan jurnal, 1906-yildan) va boshqa
Norvegiya telegraf byurosi (NTB) — norveg gazetalarining aksiyadorlik jamiyati,
1867-yilda tuzilgan. Norvegiya davlat radioeshittirish mahkamasi (1933-yilda
asos solingan) mamlakatdagi radioeshitirish va teleko rsatuvlarni nazorat qiladi
ʻ
Adabiyoti. Qadimgi norveg adabiyoti yodgorliklari deyarli saqlanib qolmagan.
Og zaki xalq afsonalari va qahramonlik qo shiqlari yozma adabiyotning ilk
ʻ ʻ
manbalari bo lgan. „Tushdagi sharpa“ dostoni va „Qirol ko zgusi“ aytishuvi
ʻ ʻ
(dialogi) 13-asrga oid adabiy namunalardir. 14—15-asrlarda ballada paydo bo ldi.
ʻ
Daniya hukmronligi davrida adabiyot tushkunlikka uchradi, dan tili ko p vaqt
ʻ
Norvegiyaning adabiy tili bo lib turdi. 18-asrda milliy tuyg u kuchayishi bilan
ʻ ʻ
norveg adabiyoti yuksala bordi, dramaturgiya va lirika rivoj topdi. Norveg va dan
madaniyatlarining atoqli namoyandalari — Skandinaviya teatrining ijodkori —
L.Xolberg va shoir K.Tullin shu davrda faoliyat ko rsatdi. 1772-yil Kopengagenda
ʻ
norveg adabiyotini tiklash maqsadida „Norveg jamiyati“ tuzildi. Shu yili
Yu.N.Brun birinchi milliy drama va Norvegiya madhiyasini yaratdi, K.Fasting, K.
Friman milliy vatanparvarlik ruhidagi she rlarini yozdi. 19-asr 1-yarmida tarix va
ʼ
22

folklorga qiziqish kuchaydi, P.K.Asbyornsen va Y.E.Mu norveg xalq ertaklarini
yig ib nashr etdilar, xalq qo shiklari va balladalarini yozib olishga kirishildi.ʻ ʻ
Dramaturgiya va lirika rivojlandi.
50-yillarning 2-yarmida realizm xususiyatlari paydo bo ldi
ʻ
(B.M.Byornsonning „Badjaxl Segurd“ dramatik trilogiyasi, Ya.K.Kolletning
„Amtmann qizlari“ romani va boshqalar). 70—90-yillarda tanqidiy realizm
ustunlikka erishib, norveg adabiyotini jahon darajasiga ko tardi. (G.Ibsen,
ʻ
B.M.Byornson, Yu.Li, A.Xyellann ijodi). 20-asr boshlarida Yu.Boyer, U.Duun,
S.Unset kabi yozuvchilar adabiyotga kirib keldilar. S.Xyol, A.Omre,
A.Sandemuse, T.Vesos, Yu.Borgen inson ruxiyatini teran aks ettirdilar. Ikkinchi
jahon urushi yillarida Norvegiya yozuvchilari fashizmga qarshi kurashda
qatnashdilar, 300 ga yaqin yashirin gazeta chiqarib turildi. Urushdan keyin
yaratilgan ko pgina asarlar Qarshilik ko rsatish harakatiga bag ishlandi. 70—90-
ʻ ʻ ʻ
yillarda ijod qilgan shoirlar R.Yakobsen, Ya.Bryuxeym, A.Andersen atrof dunyo
chigalliklarini tasvirladilar. G.Lyunde, E.Xovardsxolm va boshqa jamiyat
illatlarini tanqid qildilar.
Me morligi. O rta asrlarda Norvegiyada yogoch me morligi rivoj topdi,
ʼ ʻ ʼ
qo sh sinchli cherkov („stavkirka“)larning o ziga xos toifasi vujudga keldi (Urnes
ʻ ʻ
va Borgunnadagi cherkovlar). 12—16-asrlardagi g ishtli imoratlarda roman va
ʻ
gotika me morligining ta siri seziladi. Bergendagi 16-asr 2-yarmi va 17-asrga
ʼ ʼ
mansub Rozenkrans minorasida Uyg onish davri, Ser-Frundagi 18-asrga oid
ʻ
cherkovda barokko va rokoko, Tronxeymdagi 19-asrga mansub qirol qarorgohida
klassitsizm me morligi unsurlaridan foydalanildi. 19-asr me morligida eklektizm
ʼ ʼ
(Byugdyo yarim orolidagi Oskarsxoll qasri, me mor Yu.Nebelong), 20-asr
ʼ
boshlarida funksionalizm (Oslodagi „Skansen“ restorani, me mor L.Bakker)
ʼ
usullari ustunlik qildi. Keyingi o n yilliklarda Oslodagi ratusha (me morlar
ʻ ʼ
A.Arneberg va M.Poulson), „Viking“ mehmonxonasi (me mor K. Knutsen),
ʼ
Hukumat uyi (me mor E.Vikshe), Xovikaddendagi muzey (me morlar I.Eykvar,
ʼ ʼ
S.Engebretsen) binolari qurilishida o ziga xos milliy me moriy shakllar paydo
ʻ ʼ
bo ldi. Mahalliy xalq me morligi an analariga murojaat qilinib, mehmonxona,
ʻ ʼ ʼ
23

xususiy villalar, hovlili koshona uylar qurila boshlandi. Tasviriy san ati. Neolit vaʼ
jez davrlarida qoyalarga ishlangan rasmlar N. hududidagi eng qad. san at
ʼ
yodgorliklaridir. 8-asr oxirida o rta asr san ati (yog och, fil suyagi o ymakorligi va
ʻ ʼ ʻ ʻ
hokazo) tarkib topgan 6
. 13—14-asrlarda gotika uslubidagi tasviriy san at
ʼ
rivojlandi. Haqiqiy norveg san ati 19- asrda yuzaga keldi. Atoqli rassom Yu.Dal
ʼ
go zal manzaralar chizdi, A.Tidemann, X.Gude, F.Kollett, X.Bakker xalq hayotini
ʻ
tasvirladilar. 20-asr 1-yarmida monumental- bezak san atining roli kuchaydi.
ʼ
Haykaltaroshlardan R. Lunne, G. Yanson mashhur bo ldi. 20-asrning 2-yarmida
ʻ
abstraksionizm va turli modern oqimlari vujudga keldi.
Amaliy san at (metall buyumlar, jimjimador yog och anjomlar yasash,
ʼ ʻ
gazlama, to r to qish, kashtachilik, kulollik) xalq orasida keng tarqalgan. Musiqasi
ʻ ʻ
qadimda yuzaga kelgan. O ziga xos norveg xalq qo shiqlari (qahramonlik va
ʻ ʻ
muhabbat qo shiqlari, qissa-qo shiklar, cho pon va baliqchi qo shiklari), raqslar
ʻ ʻ ʻ ʻ
(xalling, springtar va boshqalar), cholg u kuylari (lyuarslott va boshqalar) keng
ʻ
yoyilgan. Azaliy cholg u asboblari — buk-kexorn (echki shoxi), prillar (buqa
ʻ
shoxi), selye (nayning bir turi), har- tingfele (g ijjakning bir turi) va boshqa 16-
ʻ
asrda sayyor baxshi (zingmeyster)lar, mohir skripkachilar, organchilar bo lgan.
ʻ
18-asr oxiri — 19-asr boshlarida F.Grot, AFlintenberg, F.Fogel, L.M.Linneman
kabi kompozitor, dirijyor va musiqa nazariyotchilari ijod qilgan. 1850— 60
yillarda X.Xyerulf, U.Bull, R.Nurdrok va boshqa milliy musiqa maktabini
yaratdilar. E.Grig ijodi va ijtimoiy fa-oliyati musiqa madaniyati yuksalishiga katta
ta sir qildi. Kompozitor F. U. Valen zamonaviy norveg musiqasiga asos soldi. 20-
ʼ
asr o rtalarida X.Severud, K.Egge, E.Tveyt, L.Yensen, A.Yanson, L.Nilsen kabi
ʻ
kompozitorlar ijod qildilar. Osloda Norvegiya operasi (balet truppasi bilan), Oslo
va Bergenda konservatoriya, Tronxeymda Oliy musiqa maktabi va boshqa bor.
6
Энциклопедический справочник Страны мыра. –Смоленск: Русич, 2002.
24

4. 1945-2021-yillarda Daniya davlati
Daniya (Danmark), Daniya qirolligi (Konqeriqet Danmark) — Yevropaning
shimolig arbidagi davlat, Yutlandiya ya. orolning katta qismini va unga yaqinʻ
orollar guruhi (Zelandiya, Fyun, Lollann, Falster va boshqa)ni o z ichiga oladi.
ʻ
Maydon 43043 km 2 (Grenlandiya va Farer orollaridan tashqari); Aholisi 5,59
mln. kishi (2012). Poytaxti — Kopengagen shahri. Ma muriy jihatdan 14 amt
ʼ
(viloyat)ga, amtlar esa kommunalarga bo linadi. Kopengagen va Frederikeberg
ʻ
shaharlari mustaqil ma muriy birlikka ajratilgan bo lsa ham, ammo amtlarga
ʼ ʻ
tenglashtirilmagan. Ichki muxtoriyatdan foydalanuvchi Farer orollari va
Grenlandiya rol Daniya qirolligi tarkibiga kiradi. Davlat tuzumi. Daniya—
konstitutsiyali monarxiya. Amaldagi konstitutsiyasi 1953 yil 5 iyunda qabul
qilingan. Davlat boshlig i — qirol (qirolicha, 1972 yildan qirolicha Marrete II).
ʻ
Qonun chiqaruvchi hokimiyatni qirolicha bilan folketing (bir palatali parlament)
amalga oshiradi. Folketing 179 deputatdan iborat. Ular umumiy to g ri va yashirin
ʻ ʻ
ovoz berish yo li bilan 4 yil muddatga saylanadi. Ijroiya hokimiyatni qirol
ʻ
(qirolicha) amalga oshiradi. U bosh vazir va hukumat a zolarini tayinlaydi hamda
ʼ
lavozimidan ozod etadi. Tabiati. Daniya hududi keng bargli urmonlar zonasida
joylashgan, yer yuzasi tekislik. Eng baland joyi Yutlandiya yarim oroldagi Ayer-
Bavnexoy tepaligi (172 m). To rtlamchi davrda yer ustini qoplagan muzlikning
ʻ
izlari saqlanib qolgan. Yutlandiya yarim orol va boshqa orollarning sohillarida
qo ltiqlar va bo g ozlar ko p. Daniyada qazilma boyliklar oz. Kaolin, bo r, neft,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
torf, qo ng ir kumir, gaz va tuz konlari bor. Iqlimi mo tadil dengiz iqlimi, yozi
ʻ ʻ ʻʼ
salqin, bahor va kuz fasllari uzok, davom etadi. Kishi yumshoq. Fevralda o rtacha
ʻ
temperatura 0°, iyulda 15—16°. Yillik yogin 600–900 mm. Yog inning ko p qismi
ʻ ʻ
kuzda yog adi, bahorda va yozda yog in kam bo ladi. Tez-tez tuman tushadi.
ʻ ʻ ʻ
Daryolari juda qisqa (eng kattasi Gudeno, 158 km). Kichik oqar ko l ko p.
ʻ ʻ
Mamlakat g arbining tuprog i podzol, sharqiniki qo ng ir o rmon tuproqlardir. Bu
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yerlarda dehqonchilik qilinadi. Dengiz sohillarida o tloqi allyuvial tuproq,
ʻ
karbonat jinslarda esa karbonatli qo ng ir tuproqlar paydo bo lgan. Hududining 10
ʻ ʻ ʻ
% ga yaqini o rmon bilan band. Qarag ay, qoraqarag ay, qoraqayin va dub
ʻ ʻ ʻ
25

o rmonlari bor. Bu o rmonlarda yovvoyi xayvonlardan ohu, asil va chipor bug u,ʻ ʻ ʻ
elik, tiyin, tustovuq uchraydi. Sohillarda parranda ko p. Yirik qo riqxonalari:
ʻ ʻ
Xesselyo, Vorse. Aholisining 98 % danlar; olmonlar va frizlar ham bor. Aholining
o rtacha zichligi bir km
ʻ
2 ga 114 kishi. Aholining 84,9 % shaharlarda yashaydi. Rasmiy tili — dan
tili. Dindorlarning 91 % — lyuteranlar. Yirik shaharlari:
Kopengagen, Orxus, Odense, Olborg .
Tarixi Daniya hududida odam qadim zamonlardan beri yashab kelgan. 5—6-
asrlarda bu yerga danlar qabilasi kelib joylashgan va 8-asrda ular Daniyadagi
asosiy qabilaga aylangan. Mamlakat nomi shu qabila nomidan kelib chiqqan.
Daniya davlati 9—10- asrlarda shakllangan. 11-asr boshlarida Buyuk Knud 1
hukmronligi davrida Angliya va Norvegiya Daniyaga qisqa vaqt qaram bo lib
ʻ
turdi. Valdemar I (115782), Knud VI (1182-1202) va Valdemar II (1202—41)
qirollik qilgan davrlarda Daniya davlati birmuncha mustahkamlangan.
Skandinaviya davlatlari orasida Daniya iqtisodiy taraqqiy etgan va siyosiy
jihatdan kuchli bo lgan. 1380 yil D.Norvegiya uniyasi (ittifoqi) tuzilgan. 1397 yil
ʻ
(Margarita davrida) barcha Skandinaviya davlatlari Kalmar uniyasiga muvofiq
Daniya qirolligiga qo shildi. 16-asrning 2-yarmidan yirik xususiy yer egaligi
ʻ
rivojlana boshladi. Daniya Boltiq va Shimoliy dengiz savdo yo lida muhim
ʻ
geografik o rin egallagani tufayli moddiy jihatdan birmuncha fonda ko rar edi.
ʻ ʻ
Boltiq dengizida o z hukmronligini mustahkamlash va Shvetsiyani uning tarkibida
ʻ
ushlab turish maqsadida Daniya bilan Shvetsiya o rtasida ko p marta bo lib o tgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
urushlar Daniyaning mag lubiyati bilan tugab, Boltik, dengizida Shvetsiya
ʻ
hukmron bo lib oldi. 17-asrga kelib Daniyada dastlabki ixtisoslashgan qirol
ʻ
manufakturalari paydo bo lib, ular davlatning o q-dori, qurol-aslaha va harbiy
ʻ ʻ
anjomga bo lgan ehtiyojini qondirib turdi. 1660 yil Daniya davlati merosiy
ʻ
monarxiya deb e lon qilindi. Frederik III (1648— 70 yillarda idora qilgan)
ʼ
tomonidan e lon qilingan qonun (1665) Daniya absolyut monarxiyaga aylanganini
ʼ
yuridik jihatdan tasdiqladi. Rigsrod (yirik feodallar organi) bekor qilinib, rigsdag
(tabaka vakillari majlisi) ham chaqirilmaydigan bo ldi.
ʻ
26

Mamlakatni markazlashtirish maqsadida bir qator tadbirlar amalga oshirildi.
1751—70 yillarda hukumatga boshchilik qilgan graf Bernstorf utkazgan
merkantilizm siyosati Daniyaning xo jalik ahvolini og irlashtirdi. Napoleonʻ ʻ
urushlarida Fransiya tomonida urushda qatnashgan Daniya mag lubiyatga uchrab,
ʻ
birmuncha hududidan ajraldi va xo jaligiga katta zarar yetdi. 1840 yil milliy
ʻ
liberal partiya tuzildi (1870 yil tarqatib yuborildi). 1849 yil iyun konstitutsiyasiga
muvofiq Daniya ikki palatali cheklangan monarxiyaga aylandi. Shu yili yirik yer
egalari manfaatini himoya qiluvchi konservativ partiya (Xoyre partiyasi) tuzildi.
1848—50 yillardagi D.Prussiya va 1864 yilgi Avstriya-Daniya urushlaridan so ng
ʻ
Shlezvig, Golshteyn va Lauenburgdan ajrab, yagona milliy davlatga aylandi. 70-
yillarda Xoyre partiyasi bilan Venstre partiyasi o rtasida siyosiy hokimiyat uchun
ʻ
bo lgan kurashda qishloq sarmoyadorlari manfaatini himoya qilgan Venstre
ʻ
partiyasi g alaba qozondi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida ro y bergan siyosiy va
ʻ ʻ
ijtimoiy uzgarishlar 1915 yilgi konstitutsiyada o z aksini topdi. Birinchi jahon
ʻ
urushida Daniya betaraf turdi. 1930-yillardagi jahon iqtisodiy buhroni Daniya
iqtisodiyotiga katta salbiy ta sir etdi. 1940 yil aprelda Olmoniya Daniyani bosib
ʼ
oldi va uni o zining oziqovqat bazasiga aylantirdi. 1942—43 yillarda mamlakatda
ʻ
qarshilik ko rsatish harakati avj oldi. 1943 yil sentabrda qarshilik ko rsatish
ʻ ʻ
qarakatining rahbar organi hisoblangan Ozodlik kengashi tuzildi. 1945 yil 5 mayda
mamlakat to la ozod qilindi. D.— 1945 yildan BMT a zosi. 1949 yil 4 apreldan
ʻ ʼ
Shimoliy Atlantika pakti (NATO) a zosidir. Milliy bayramlari — 16 aprel —
ʼ
Qirolicha tug ilgan kun (1940), 5 iyun — Konstitutsiya kuni (1849). O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi bilan diplomatiya munosabatlarini 1992 yil 25 yanvarda o rnatgan.
ʻ
Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Venstre, so l liberal partiya,
ʻ
1870 yilda tuzilgan 7
;
Konservativ xalq partiyasi, 1916 yilda tuzilgan; Taraqqiyot partiyasi, 1972
yilda asos solingan; Radikal so l partiya, 1905 yilda tuzilgan; Daniya sotsial-
ʻ
demokratik partiyasi, 1871 yilda asos solingan; Sotsialistik xalq, partiyasi, 1959
yilda tuzilgan; Xristian xalq partiyasi, 1970 yilda asos solingan; Markaz
7
Страны и народи. Восточная и централная Азия. –М.: Мысль 1982.
27

demokratlari partiyasi, 1973 yil tuzilgan; Daniya xalq partiyasi, 1995 yilda tashkil
etilgan. Daniya kasaba uyushmalari markaziy birlashmasi, 1898 yilda tuzilgan
bo lib, Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, Yevropa kasabaʻ
uyushmalari konfederatsiyasi va Shimoliy Yevropa kasaba uyushmalari
kengashiga kiradi. Xo jaligi. Daniya yuksak darajada rivojlangan industrial-agrar
ʻ
mamlakat bo lib, boshqa davlatlar bilan keng iqtisodiy aloqa bog lagan.
ʻ ʻ
Xususiy sarmoya ustunlik qiladi. Yalpi milliy mahsulotning 30 % davlat
sektoriga to g ri keladi. Yalpi ichki mahsulotda sanoat va qurilishning ulushi 26,4
ʻ ʻ
%, qishloq, o rmon xo jaligi va baliqchilikning ulushi — 3,5 %. Yalpi
ʻ ʻ
mahsulotning 40 % dan ko prog i chetga sotiladi. Sanoatida neft, tabiiy gaz,
ʻ ʻ
kaolin qazib chiqarish katta o rin oladi. Ikkinchi jahon urushi (1939—45)dan
ʻ
keyin mashinasozlik sanoati rivoj topdi.
Kimyo sanoati, neftdan turli mahsulotlar ishlab chiqarish ham rivojlangan.
Yoqilg iga bo lgan ehtiyojning bir qismi chetdan keltiriladigan neft va neft
ʻ ʻ
mahsulotlari hisobiga qondiriladi. Sanoatda mayda va o rta korxonalar ko p.
ʻ ʻ
Kemasozlik alohida o rin tutadi; eng yirik sanoat markazlari: Kopengagen,
ʻ
Odense, Xelsingyor, Nakskov. Mashinasozlikning boshqa tarmoqlari asosan kema
dizellari, sement va oziq-ovqat sanoati uchun asbob-uskunalar, elektr motor,
transformator, radiopriyomnik, televizor, magnitofonlar ishlab chiqaradi (asosiy
markazlari Kopengagen, Odense). Kimyo sanoati doridarmon, fosfatli va azotli
o g itlar, sintetik smola va plastmassalar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.
ʻ ʻ
To qimachilik, trikotaj va tikuvchilik sanoatining asosiy markazlari
ʻ
Yutlandiyaning sharqi va shimolida joylashgan (Vayle, Xerning, Viborg va
boshqa). Mamlakatning turli joylarida oziq-ovqat, xususan sut va go sht sanoati
ʻ
korxonalari barpo etilgan. Yiliga o rtacha 30 mlrd. kVt-soat elektr energiya hosil
ʻ
qilinadi. 90-yillarning o rtalarida neft qazib olish eng yukrri darajaga yetdi (7 mln.
ʻ
tonna). Kishloq xo jaligi Daniya iqtisodiyotining eng mahsuldor tarmog i
ʻ ʻ
hisoblanadi.
Mamlakatda 80 mingga yaqin fermer xo jaligi bor. Ular yuksak
ʻ
hosildorlikka erishadilar va mahsulotning asosiy qismini chet ellarga sotadilar.
28

Daniya hududining 70 % (3 mln. ga) qishloq xo jaligida foydalaniladi. Qishloqʻ
xo jaligi tovar mahsuloti umumiy qiymatining 90 % ini chorvachilik beradi. Aholi
ʻ
jon boshiga sut, yog va go sht yetishtirishda dunyoda oldingi o rinlardan birini
ʻ ʻ ʻ
egallaydi. Dehqonchiligi yuqori darajada mexanizatsiyalashgan. Chorvachilikda
qoramol, cho chqa boqiladi, parrandachilik rivojlangan. Transporti. Temir yo l
ʻ ʻ
uzunligi 3 ming km dan ortiq, undan 2470 km elektrlashtirilgan. Avtomobil
yo llari uzunligi 71 ming km. Asosiy porti — Kopengagen. Tashqi savdosi yalpi
ʻ
ichki mahsulotning 37 % ini tashkil etadi. Chetga asosan mashina va asbob-
uskunalar, qishloq xo jaligi va oziq-ovqat sanoati mahsulotlari chiqaradi. Tashqi
ʻ
savdodagi asosiy mijozlari: Olmoniya, Shvetsiya, Buyuk Britaniya.
Pul birligi — Daniya kronasi.
Maorifi, madaniy-ma rifiy va ilmiy muassasalari. Daniya maorif tizimining
ʼ
ilk bo g ini — bolalar bog chalari. 6 yoshdan bolalar uchun 9 yillik majburiy
ʻ ʻ ʻ
ta lim joriy etilgan. Boshlang ich maktablarda o qish muddati — 7 yil, kichik
ʼ ʻ ʻ
o rta (real) maktablarda 3 yil, yuqori o rta maktab (gimnaziya)larda 3 yil, xunar-
ʻ ʻ
texnika bilim yurtlarida 1 — 3 yil Bolalarning 90 % bepul davlat maktablarida
ta lim oladi. Oliy o quv yurtlariga gimnaziya attestatlari asosida tanlov yo li bilan
ʼ ʻ ʻ
qabul qilinadi. 5 ta universitet, 3 ta texnika universiteti, 20 ga yaqin institut va
kollejlarda oliy ma lumot beriladi. Yirik oliy o quv yurtlari: Kopengagen (1479
ʼ ʻ
yilda asos solingan) va Orxus (1928 yilda asos solingan) universitetlari, Daniya
muxandislik akademiyasi, Kopengagen texnika universiteti. Ilmiy muassasalari:
Daniya qirolligi fanlar akademiyasi (1742 yil Kopengagen shahrida tashkil
etilgan, 210 dan ortiq a zosi bor), Nafis san at akademiyasi (1754 yilda asos
ʼ ʼ
solingan), Daniya qirolligi texnika fanlari akademiyasi (1937 yil Lingbi shahrida
tashkil etilgan, 580 dan ortiq a zosi, 25 ilmiy tadqiqotlar instituti va
ʼ
assotsiatsiyalari bor), 20 dan ko proq ilmiy tadqiqotlar muassasalari va boshqa
ʻ
Kutubxonalari: Kopengagendagi Qirollik va Munitsipal, Orxusdagi davlat va
universitet kutubxonalari va boshqa Muzeylari: Kopengagendagi milliy qirollik
nafis san at muzeyi, Kirollik dengiz muzeyi, Odensedagi X. K. Andersen
ʼ
uymuzeyi va boshqa. Matbuoti, radioeshittirishi va te-leko rsatuvi. Daniyada nashr
ʻ
29

etiladigan yirik gazeta va jurnallar: „Informashon“ („Axborot“, kundalik gazeta,
1943 yildan), „Nyu dag“ („Yangi kun“, kundalik kechki gaz.), „Politiken“
(„Siyosat“, kundalik gazeta, 1884 yildan), „Ekstra bladet“ („Favqulodda gazeta“,
kundalik gazeta, 1904 yildan), „Billed bladet“ („Suratli haftanoma“, haftalik
suratli jurnal, 1938 yildan), „Nyu politik“ („Yangi siyosat“, oylik jurnal, 1967
yildan). Ritsaus byuro — Daniya axborot agentligi 1866 yilda tuzilgan. Daniya
radio va televideniyesi rasmiy ravishda mustaqil hisoblansa ham, amalda yarim
davlat tashkilotidir. Mamlakatdagi barcha radioeshittirish va teleko rsatuvlarniʻ
Daniya radiosi davlat tashkiloti nazorat qiladi. Adabiyoti. Qadim zamonlardan
Daniyada boy og zaki xalq ijodiyoti paydo bo lgan. Dastlabki yozma yodgorliklar
ʻ ʻ
12-asrda lotin tilida yaratilgan. Sakson Grammatikning „Danlarning ishlari“
tarixiy asari (12—13-asrlar) ma lum
ʼ 8
. 13— 14-arlarda dan tilida yaratilgan asarlar,
chet tillardan qilingan tarjimalar tobora ko zga tashlana boshladi. K. Pedersen
ʻ
(1480—1554)ning xalqchil ijodi, „Bibliya“ni tarjima qilishidan adaiy tilining
rivojiga asos soldi. 18-asr adabiyotida ma rifatparvarlik g oyalari keng targ ib
ʼ ʻ ʻ
qilindi. L. Xolber o tkir hajviyalari bilan shuhrat qozondi. 19-asr boshlarida A.
ʻ
Elenshleger, N. F. Grundtvig, S. S. Bliker, K. Vinter kabi romantiklar dehqonlar
turmushi va tabiat go zalliklarini tasvirladilar. 19-asrning 30-yillari adabiyotiga
ʻ
realizm unsurlari kirib keldi. Bir yoki ikki pardali (kicik) komediya janri
rivojlandi, psixologik tahlil chuqurlashdi. Bu davrda Xans Andersen ertaklari
shuhrat qozondi.
40-yillarda ijtimoiy ziddiyatlarning chuqurlashuvi siyosiy lirika va satiraning
rivojiga ta sir etdi. 70-yillar adabiyotida realizm chuqurlashdi. Mashhur realist
ʼ
yozuvchi Ye. P. Yakobsen „Nils Lyune“ romanida kiborlarning fojiali taqdirini
psixologik asosladi. X. Draxman, K. Gyellerup, E. Brandes kabi realist adib va
shoirlar yirik asarlar yaratdilar. l-jahon urushi davri (1914—18) adabiyotida
„noumid avlod“ kayfiyatlari paydo bo ldi. 20-asrning 20 — 30-n.larida realistik
ʻ
proza yuksaldi. X. R. Kirk, E. Kristensen, K. Bekker, X. Xerdal, M. Klitgor, X.
Pontoppidan, Y. Yensen romanlarida mehnatkashlar hayoti haqqoniy aks etdi, 30-
8
w . w . w ziyouz . com
30

yillarda, keyinroq Qarshilik ko rsatish harakati davrida (1940-45) M. Andersen-ʻ
Nekse, X. Sherfig, X. R. Kirk, Martin Nilsen kabi yozuvchilar ijodi fashizmga
qarshi ruh kasb etdi, ular qamoq va konslagerlarda ham kurashni davom ettirdilar.
Urushdan keyingi yillarda X. Vulf, T. Ditlevsen, X. L. Yepsen realistik asarlar
yozishdi, 60—80-yillarda adabiyotga kirib kelgan yozuvchilar yangi shakllar
izlashdi, voqelikni falsafiy idrok etishga intilishdi.
Me morligi. Daniya hududida qadimgi me moriy davrga (mil. av.) xos
ʼ ʼ
san at va me moriy yodgorliklar (Trelleborg, Aggersborg qal alarining harobalari
ʼ ʼ ʼ
va boshqa) mavjud. Daniyada yagona qirollik tuzilib (10-asr), xristianlik qabul
qilingach, dastlab yog ochdan, 11-asr urtalarida esa toshdan ibodatxonalar qurildi.
ʻ
Roman davrida (12- asr—13-asr boshi) xoch shaklida sobor va qalin devorli
cherkovlar solindi. Gotika davrida (13-a,—16-asr 30-yillari) Roskill va Odenseda
yirik ibodatxonalar, qalin, baland devor va minorali qasrlar barpo etildi. 16—17-
asrlarda renessans ta sirida bezatilgan saroylar, jamoat va turar joy binolari qurish
ʼ
an ana bo ldi. 18-asr 1-yarmida binolar barokko uslubida, 2-yarmida esa
ʼ ʻ
klassitsizm uslubida qurila boshladi. 19-asr oxiri — 20-asr boshida milliy
romantizmga xos binolar yaratildi. K.F. Harsdorf Daniya klassitsizmining atokli
namoyandasidir. 20-yillarda neoklassitsizm, 30-yillarda esa funksionalizm (X.
Kampman, V. Lauritsen kabi me morlar) uslubi tarqaldi. Ikkinchi jahon urushidan
ʼ
keyin Kopengagen, Odense, Ryonne kabi shaharlar qayta tiklandi. 60— 90-yillarga
kelib ko p (8—12) kavatli turar joylar kurildi. Uy-joy va sanoat zonalarini, qatnov
ʻ
yo llarini qulay joylashtirishga, ko kalamzorlashtirishga katta e tibor berildi.
ʻ ʻ ʼ
31

XULOSA
Skandinaviya Shimoliy Yevropa mamlakatlari tomonidan shakllangan
geografiyadir. Skandinaviya mamlakatlariga Daniya, Shvetsiya va Norvegiya kabi
davlatlar kiradi. Bu davlatlar bilan bir qatorda, Skandinaviyani Finlandiya,
Islandiya, Faroe orollari, Åland orollari va Grenlandiya tashkil etadi. Ushbu
mamlakatlarning tillari o xshash, faqat fin tili bundan mustasno. Ushbu tillarʻ
shimoliy olmon tillari yoki skandinaviya tillari deb nomlanadi. Skandinaviyaga
kiruvchi Norvegiya Yevropaning eng boy mamlakatlaridan biridir. Ushbu
mamlakat neft eksport qiluvchi mamlakat, biroq baliqchilik hamda Angliya bilan
munosabati tufayli Yevropa Ittifoqiga qo shilmagan. Bu qatorda, Islandiya ham
ʻ
Yevropa Ittifoqi a zosi emas. Daniya esa 1973-yilda Yevropa Ittifoqiga
ʼ
qo shilgan. Daniyaga qarashli Grenlandiya oroli 1979-yilda referendum orqali
ʻ
Yevropa Ittifoqidan ajralib chiqqan.
Shvetsiya (Sverige), Shvetsiya Qirolligi (Konungariket Sverige) — Shimoliy
Yevropada, Skandinaviya yarim orolning sharqiy qismidagi davlat. Maydoni 450
ming km². Aholisi 9, 517 mln. kishi (2012). Poytaxti – Stokgolm shahri.
Ma muriy jihatdan 24 len (gubernya)ga bo lynadi. Stokgolm lenga
ʼ ʻ
tenglashtirilgan mustaqil ma muriy birlik sifatida ajratilgan. Davlat tuzumi.
ʼ
Shvetsiya – konstitutsiyali monarxiya. Amaldagi konstitutsiyasi 1975-yil 1-
yanvardan kuchga kirgan. Davlat boshlig i qirol (1973-yildan Karl XVI Gustav).
ʻ
Qonun chiqaruvchi hokimiyatni riksdag (1 palatali parlament), ijrochi hokimiyatni
hukumat amalga oshiradi. Tabiati. Shvetsiya Yevropaning Atlantika bo yi
ʻ
qismida, mo tadil mintaqa shimolida joylashgan. Shimoliy va g arbiy qismi tog li
ʻʼ ʻ ʻ
(Skandinaviya tog lari, eng baland joyi 2123 m, Kebnekayse tog i). Shvetsiya
ʻ ʻ
shimolida Norland yassitog ligi (bal. 200–800 m), janubida Smoland qiri bor.
ʻ
Qolgan qismi pasttekislik va ko llardan iborat. Foydali qazilmalardan temir, mis,
ʻ
qo rg oshin, rux, uran rudalari, oltin, kumush, marganets, volfram konlari hamda
ʻ ʻ
mineral buloqlar bor. Iqlimi mo tadil, Golfstrim iliq oqimining ta siri katta.
ʻʼ ʼ
Shimolida iqlim sovuq 9
.
9
w.w.w ziyouz.com
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
Rahbariy
adabiyotlar
1. Karimov I.A «Istiqlol va ma`naviyat”. «O`zbekiston», 1994,-160 s.
2. Mirziyoyev SH. M. “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini
barpo etamiz” “O’zbekislon” 2016.
3. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga ko'ramiz”, “ O’zbekiston” 2017.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev 2017— 2021
yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha
harakat strategiyasi 7 yanvar. 2017.
5. Mirziyoyev SH. Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning
sofligini asrash – davr talabi. // Xalq so‘zi, - 2016 yil 16- iyun.
Asosiy adabiyotlar
6. Алиев М. Г., Ишанходжаева Д. А., Хачиев Г. А. Экономика и
финансы регионов мира в цифрах сравнения. –Т., 2003.
7. Вавилова Е. В. Экономическая и социальная география мира.
Учебное пособие. – М., 2006.
8. Soliyev A ., Muhammadaliev R .. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari .
– T ., 2005.
9. Soliyev A ., Ahmedov E ., Muhammadaliyev R . va b . Mintaqaviy
iqtisodiyot . O ‘ quv qo ‘ llanma . – T .: Universitet , 2003.
10. Социально – экономическая география зарубежного мира. Под ред
В. В. Вольского –М.: Крон-прес, 2003.
11. Социально – экономическая география зарубежного мира. –Дрофа,
2001.
Qo ’ shimcha adabiyotlar
12. Энциклопедический справочник Страны мыра. –Смоленск: Русич,
2002.
13. Страны и народи. Восточная и централная Азия. –М.: Мысль 1982.
14. Страны и народи Юго-Восточная Азия. –М.: Мысль, 1982.
34

Internet manbalar
15. w.w.w. ziyonet uz.
16. w.w.w. literature.uz.
17. w.w.w ziyouz.com
18. WWW. Google.com
35

Shvesiya, Daniya, Norvegiya qirolliklari

Sotib olish