Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 55.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 07 Октябрь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

35 Продаж

“Sifat” mavzusini o‘rgatish metodikasi kurs ishi | BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “SIFAT” MAVZUSINI O‘RGATISH METODIKASI

Купить
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE” INSTITUTI “PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDRASI “ ONA TILI O‘QITISH METODIKASI” fanidan KURS ISHI Mavzu : Mavzu: “Sifat” mavzusini o‘rgatish metodikasi B ajardi : Abduxalilova Mohiraxon G uruh : 22-BTK-07 Ilmiy rahba r : Shadiyeva Dilfuza Toshkent – 2025 y. 2 Mundarija Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIGA “SIFAT” MAVZUSINI O‘RGATISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. “Sifat” tushunchasining tilshunoslikdagi o‘rni va ahamiyati ………………. 1.2. Boshlang‘ich ta’limda so‘z turkumlarini o‘qitish tizimi va unda sifat mavzusining o‘rni ………………………………………………………. 1.3. Sifat mavzusini o‘rgatishda o‘qituvchi oldida turgan asosiy maqsad va vazifalar ………………………………………………………………… II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFDA “SIFAT” MAVZUSINI O‘RGATISHNING METODIK TAHLILI VA AMALIY ISHLANMALAR 2.1. “Sifat” mavzusini o‘rgatishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlardan foydalanish ………………………………………. 2.2. “Sifat” mavzusini o‘rgatishda dars jarayonini tashkil etishning namunaviy metodikasi DARS ISHLANMA……………………….. Xulosa ………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Boshlang‘ich ta’lim tizimi o‘quvchilar tafakkurini shakllantirish, ularni nutq madaniyatiga, adabiy tilda to‘g‘ri va aniq fikrlashga o‘rgatishda poydevor vazifasini bajaradi. Shu bois bu bosqichda har bir grammatik mavzuni, xususan, “Sifat”ni o‘rgatish o‘quvchining kelajakdagi til kompetensiyasini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Sifat so‘z turkumi orqali o‘quvchi atrofdagi buyum va hodisalarni belgilariga qarab farqlaydi, ularni so‘z bilan ifodalashni o‘rganadi. Bu jarayon o‘quvchilarning nutq boyligini kengaytiradi, mantiqiy fikrlashni rivojlantiradi hamda ijodiy ifoda imkoniyatlarini kuchaytiradi. Zamonaviy ta’lim talablariga ko‘ra, “Sifat” mavzusini o‘rganish nafaqat grammatik bilim berish, balki o‘quvchilarda tahlil, solishtirish, umumlashtirish va mustaqil fikr yuritish malakasini shakllantirishni ham nazarda tutadi. Prezident Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Yoshlarimizni har tomonlama yetuk, zamonaviy bilim va tafakkurga ega insonlar etib tarbiyalash — mamlakatimiz kelajagini belgilovchi eng muhim vazifadir” 1 . Ana shu yuksak talablarga javoban, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ona tili faniga, xususan, sifat kabi grammatik mavzularga nisbatan qiziqish va ijodiy yondashuvni shakllantirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Shu bois “Sifat” mavzusini o‘rgatish metodikasini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish bugungi ta’lim islohotlari nuqtayi nazaridan alohida ahamiyatga ega. Bugungi kunda ta’lim jarayonida interfaol metodlar, o‘yin texnologiyalari, AKT vositalaridan foydalanish o‘qitish samaradorligini oshiruvchi muhim omillardan biridir. Shu nuqtai nazardan, “Sifat” mavzusini o‘rgatishning metodik asoslarini chuqur o‘rganish, dars jarayoniga innovatsion yondashuvlarni tatbiq etish, o‘quvchilar faolligini oshirish yo‘llarini ishlab chiqish dolzarb ahamiyat kasb etadi. 1 Mirziyoyev, Shavkat. Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasiʻ . Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2022, ISBN 978-9943-7951-7-4 srsl.uz+1 4Bu mavzu nafaqat lingvistik, balki pedagogik va psixologik jihatdan ham tadqiqot talab qiladi. Chunki har bir yosh bosqichida til elementlarini o‘zlashtirish jarayoni turlicha kechadi. Shu bois boshlang‘ich ta’limda “Sifat”ni o‘rgatish metodikasini ilmiy asosda ishlab chiqish, unga amaliy misollar bilan yondashish zamon talabi hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘zbek tili metodikasi tarixida “Sifat” mavzusining o‘rganilishi bir necha bosqichlarda amalga oshirilgan. Dastlab bu sohada R. Rasulov, A. G‘ulomov, N. Mahmudov, Sh. Shodmonov, U. Yo‘ldoshev, G. Abdurahmonova kabi olimlar sifatning tildagi o‘rni, grammatik xususiyatlari, uning semantik turlari hamda ta’limdagi ahamiyatini ilmiy asosda yoritib berganlar. Keyinchalik bu yo‘nalishda bir qator darsliklar, metodik qo‘llanmalar va ilmiy maqolalar yaratildi. Ammo amaliyot shuni ko‘rsatadiki, mavjud adabiyotlarda “Sifat” mavzusini zamonaviy texnologiyalar asosida o‘rgatish, interfaol usullarni qo‘llash, o‘quvchi faoliyatini faollashtirishga qaratilgan metodik ishlanmalar yetarli darajada tahlil qilinmagan. “Sifat” mavzusini o‘qitishda multimedia vositalari, raqamli ta’lim resurslari va kommunikativ yondashuvni uyg‘unlashtirishga bag‘ishlangan ilmiy ishlanmalar hali keng yo‘lga qo‘yilmagan. Shu sababdan ushbu kurs ishida mavjud ilmiy qarashlarni umumlashtirish, amaliy tajribalar asosida yangicha metodik yondashuvlarni ishlab chiqish maqsad qilib olinadi.Yurtimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar, xususan, yangi avlod darsliklari, o‘quv-metodik majmualar, o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilgan o‘qitish g‘oyalari “Sifat” mavzusini ham zamon talablariga mos tarzda yangilashni taqozo etmoqda. Shu bois ushbu mavzuni chuqur o‘rganish, ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zbek ta’lim tizimiga tatbiq etish dolzarb ilmiy-amaliy vazifadir. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishi o‘zbek tili ta’limida “Sifat” mavzusini o‘qitishning nazariy asoslari hamda amaliy jihatlarini chuqur tahlil qilish orqali o‘qitish metodikasini 5takomillashtirishga xizmat qiladi. Ishning nazariy ahamiyati shundaki, u boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun sifat so‘z turkumini o‘rganish jarayonini tilshunoslik, psixologiya va pedagogika fanlari bilan uzviy bog‘liq holda yoritadi. Shu orqali sifatning til tizimidagi grammatik va semantik xususiyatlari haqida yanada mukammal nazariy tushunchalar shakllantiriladi. Mazkur tadqiqot o‘zbek tili metodikasidagi mavjud ilmiy qarashlarni tahlil qiladi, ularga zamonaviy yondashuv asosida yangicha tahlil beradi. Ayniqsa, “Sifat” mavzusini o‘qitishda o‘quvchining individual psixologik xususiyatlarini inobatga olish, mustaqil fikrlash, kuzatish va tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirishning nazariy asoslarini ochib beradi. Amaliy jihatdan esa bu ish o‘qituvchilarga dars jarayonida qo‘llash mumkin bo‘lgan usullarni, interfaol o‘yinlar va mashg‘ulot namunalarini, shuningdek, ta’lim texnologiyalarini to‘g‘ri tanlash va qo‘llash bo‘yicha amaliy yo‘riqnoma vazifasini bajaradi. Natijada kurs ishida ishlab chiqilgan tavsiyalar boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, metodistlar, amaliyotchi talabalar hamda o‘zbek tili fanini o‘qitishga ixtisoslashgan pedagoglar uchun foydali bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, mazkur ish o‘zbek tili ta’limida yangi avlod o‘quv-metodik majmualarini yaratishda, sifat mavzusiga oid darslik va qo‘llanmalarni takomillashtirishda nazariy manba sifatida xizmat qiladi.O‘qituvchilarning malakasini oshirish kurslarida bu mavzu bo‘yicha metodik seminarlar o‘tkazishda, dars tahlilida, ilg‘or tajribalarni ommalashtirishda ham bu tadqiqotning natijalari amaliy ahamiyatga ega bo‘ladi. Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Sifat” mavzusini o‘rgatish jarayoni. Kurs ishi mavzusining predmeti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Sifat” mavzusini o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan metodlar, texnologiyalar va metodik yondashuvlar tizimi. Kurs ishi mavzusining maqsadi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Sifat” mavzusini o‘rgatishning samarali metodikasini ishlab chiqish, ta’lim jarayonida 6o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini, tildagi belgilarni farqlash va ularni to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmalarini rivojlantirish. Kurs ishi mavzusining vazifalar  “Sifat” tushunchasining mohiyatini va til tizimidagi o‘rnini aniqlash;  Boshlang‘ich sinflarda so‘z turkumlarini o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish;  “Sifat” mavzusini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metod va texnologiyalarni o‘rganish;  “Sifat” mavzusini o‘qitish jarayonida interfaol usullar, didaktik o‘yinlar va mashqlarning rolini ko‘rsatish;  Dars jarayonida “Sifat” mavzusini samarali o‘rgatish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Tadqiqot natijalari o‘zbek tili ta’limining nazariy va amaliy jihatlarini boyitadi, “Sifat” mavzusini o‘rgatish metodikasini takomillashtirishga xizmat qiladi. Mazkur kurs ishida ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, metodistlar, hamda pedagogika oliy ta’lim muassasalari talabalari uchun foydali qo‘llanma sifatida xizmat qilishi mumkin. Kurs ishi mavzusining metodlari  nazariy tahlil va umumlashtirish metodi;  kuzatish va taqqoslash metodi;  dars jarayonini tahlil qilish va tajriba asosida o‘rganish metodi;  ilg‘or pedagogik tajriba va interfaol o‘qitish texnologiyalarini o‘rganish metodi. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 71.1. “Sifat” tushunchasining tilshunoslikdagi o‘rni va ahamiyati Til inson tafakkurining, fikrlash jarayonining eng muhim vositasi sifatida insoniyat tarixida beqiyos ahamiyat kasb etadi. Har bir tildagi so‘z turkumlari ichida sifatlar (adjektivlar) o‘ziga xos o‘rinni egallaydi, chunki ular narsalarning belgisi, holati, xususiyati, rang-baranglik darajasini ifodalaydi. Sifat so‘z turkumi tilda nafaqat lug‘aviy boylikni oshiradi, balki fikrni aniqlik, obrazlilik va badiiylik bilan ifodalash imkonini beradi. Tilshunoslikda “sifat” tushunchasi qadimdan o‘rganib kelingan. Arab tilshunosligida ham, yunon-rim grammatikalarida ham bu turkum alohida e’tibor markazida bo‘lgan. Masalan, Aristotel tilning turli birliklarini tahlil etar ekan, sifatni predmetning belgisi sifatida izohlagan. Keyinchalik lotin grammatikasida ham sifatlar “adiectivum” nomi bilan atalib, ular ot bilan bog‘lanish xususiyatiga ko‘ra ajratilgan 2 . O‘zbek tilshunosligida esa “sifat” mustaqil so‘z turkumi sifatida grammatik tizimning muhim bo‘g‘ini hisoblanadi. O‘zbek tili grammatikasida sifatlar narsa, shaxs yoki hodisalarning belgisi, miqdori, shakli, rangi, hajmi, holati va boshqa jihatlarini bildiradi. Masalan, “oq uy”, “kichik bola”, “shirin meva” kabi birikmalarda sifat predmetni aniqlab, unga xos belgi beradi. Akademik A. G‘ulomov, S. Karimov, M. Qoriev, A. Madvaliev kabi olimlar o‘zbek tilidagi sifat kategoriyasini morfologik va semantik jihatdan chuqur tahlil qilganlar. Ularning fikricha, sifat so‘z turkumi ot bilan chambarchas bog‘langan, ammo mustaqil semantik qiymatga ega. Sifatlar predmetga doir belgini bildiradi va shu orqali nutqning aniqligini ta’minlaydi. Sifatlar grammatik jihatdan turli darajada o‘zgaruvchi bo‘lishi mumkin. Ularning daraja shakllari (oddiy, qiyosiy, orttirma) tildagi ma’no bo‘yoqlarini yanada kuchaytiradi. Masalan, “baland – balandroq – eng baland”, “go‘zal – chiroyliroq – eng chiroyli” kabi shakllar fikrni ifodalashda ko‘p qirralilikni 2 Abdurahmonova G. Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarini tashkil etish metodikasi. — Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2020. — 156 bet. 8ta’minlaydi. Bu esa sifatlarning semantik imkoniyatlarini kengaytirib, nutqni ta’sirchan qiladi. Sifatlarning o‘zbek tilidagi tasnifi bir necha guruhlarga bo‘linadi: Asliy sifatlar (rang, shakl, holat, xususiyat bildiruvchi): oq, yumaloq, issiq, yaxshi. Nisbat sifatlar (predmetga nisbatan belgini bildiruvchi): toshli, yog‘ochdan, temirli. Daraja sifatlar (miqdoriy belgini kuchaytiruvchi): juda baland, eng yaxshi, nihoyatda tez. Tilshunoslikda sifatlar nafaqat grammatik birlik, balki badiiy-estetik vosita sifatida ham o‘rganiladi. Adabiyotda sifatlar obrazni jonlantiradi, tasvirni boyitadi, o‘quvchida hissiy ta’sir uyg‘otadi. Masalan, Alisher Navoiy, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon kabi adiblar asarlarida sifatlarning o‘rni nihoyatda muhim. “Ko‘m-ko‘k osmon”, “nozik tabiat”, “qizg‘ish tong” kabi so‘z birikmalari orqali mualliflar o‘z fikrlarini his-hayajon bilan ifodalaydilar 3 . Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarga “sifat” mavzusini o‘rgatish tilni puxta o‘zlashtirishning muhim qadamidir. Chunki bu mavzu orqali bola narsa va hodisalarni tahlil qilish, ularning belgilarini farqlash, so‘zlar o‘rtasidagi grammatik bog‘lanishni anglashni o‘rganadi. Shu jarayonda o‘quvchi fikrlashni, tahlil qilishni, kuzatish va taqqoslashni o‘zlashtiradi. Psixolingvistik nuqtayi nazardan ham, sifatlar bola tafakkurining shakllanishida muhim o‘rin tutadi. Bola atrofdagi predmetlarni ko‘rish, ularni nomlash va ularning belgilarini aytish orqali dunyoqarashini kengaytiradi. Masalan, “bu olma qizil”, “bu kitob katta”, “bu suv sovuq” kabi oddiy gaplar orqali u real voqelikni tahlil qiladi. Sifatlarning ahamiyati shundaki, ular nutq madaniyatining shakllanishiga xizmat qiladi. To‘g‘ri va o‘rinli ishlatilgan sifatlar fikrni ifodalashni aniq, 3 Abdullayeva D. Ona tili ta’limida interfaol metodlardan foydalanish. — Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2019. — 142 bet. 9mazmunli va obrazli qiladi. Shu bois, o‘qituvchi boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “sifat” mavzusini o‘rgatishda metodik yondashuvlardan unumli foydalanishi zarur. Zamonaviy ta’limda sifatlarni o‘qitishda interfaol metodlar – “Aqliy hujum”, “Tushunchalar xaritasi”, “Klaster”, “Lug‘at boyligini oshirish o‘yini” kabi usullar samarali qo‘llanilmoqda. Bu usullar orqali o‘quvchilar sifatlarni nafaqat yodlaydi, balki ularni nutqda faol qo‘llashni ham o‘rganadi. Shuningdek, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirishda sifatlarning roli beqiyosdir. O‘quvchi biror voqeani yoki narsani tasvirlar ekan, sifatlar orqali o‘z fikrini yanada aniq ifodalaydi. Shu jihatdan, “sifat” mavzusini o‘rganish grammatik bilim bilan birga, badiiy tafakkurni ham shakllantiradi. Tilshunoslikda so‘nggi yillarda sifatlarning semantik maydoni va so‘z birikmalaridagi roli ham ilmiy tadqiqotlar markazida turibdi. Sifatlar boshqa so‘z turkumlari bilan qanday aloqaga kirishadi, nutqdagi sintaktik vazifalari qanday – bu masalalar grammatik tadqiqotlarda muhim o‘rin egallaydi. “Sifat” tushunchasining ahamiyati shundaki, u tildagi aniqlik va ifodaviylikni belgilaydi. Tildagi har bir so‘z, har bir ifoda o‘z joyida ishlatilsa, nutq mantiqan to‘liq bo‘ladi. Shu sababli, boshlang‘ich sinflarda sifatlarni o‘rganish, ularni tahlil qilish, to‘g‘ri ishlatish o‘quvchining tafakkurini, og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bugungi kunda ta’lim tizimida Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning quyidagi fikri alohida ahamiyatga ega: “Yosh avlodga bilim berish, ularning tafakkurini, dunyoqarashini, ma’naviyatini boyitish – bu eng muhim va sharafli vazifadir.”¹ Ushbu so‘zlar asosida ko‘rish mumkinki, har bir o‘quv jarayonida, ayniqsa ona tili darslarida, til birliklarini chuqur o‘rganish yosh avlod tafakkurini kengaytiradi, ularni mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. Sifat so‘z turkumi o‘zbek tilining leksik tizimida muhim o‘rin tutadi. Ular orqali nutq boyiydi, obrazli bo‘ladi va estetik ifoda kuchayadi. Tilshunoslik 10nuqtayi nazaridan sifatlar tildagi semantik, morfologik va sintaktik aloqalarni aniqlashda kalit rol o‘ynaydi. 1.2. Boshlang‘ich ta’limda so‘z turkumlarini o‘qitish tizimi va unda sifat mavzusining o‘rni Boshlang‘ich ta’lim – bu bolaning ona tili asoslarini, so‘z boyligini, fikrlash qobiliyatini shakllantiruvchi eng muhim bosqichdir. Aynan shu davrda o‘quvchi tildagi asosiy birliklar – so‘z turkumlari bilan tanishadi. So‘z turkumlari grammatik tizimning poydevori bo‘lib, ular orqali o‘quvchi so‘zning ma’nosi, shakli, vazifasi va gapdagi o‘rni haqida bilim oladi. Shu sababli boshlang‘ich sinflarda so‘z turkumlarini o‘qitish tizimi puxta, bosqichma-bosqich va ilmiy asoslangan holda tashkil etilishi zarur. O‘zbek tili darslarida o‘quvchilar ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish kabi asosiy so‘z turkumlari bilan tanishadilar. Har bir so‘z turkumi o‘zining ma’no va grammatik belgilariga ega bo‘lib, nutqni boyitishda muhim rol o‘ynaydi. Shulardan biri — sifat so‘z turkumi. U o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish, nutq madaniyatini rivojlantirish, tafakkurini o‘stirishda markaziy o‘rin tutadi. So‘z turkumlarini o‘qitish tizimi o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, psixologik tayyorgarligi va til materialini o‘zlashtirish darajasini hisobga olgan holda quriladi. Boshlang‘ich sinflarda bu jarayon ko‘rgazmalilik, o‘yin metodlari, amaliy mashqlar, kuzatish va tahlil asosida olib boriladi. Chunki bola tildagi birliklarni bevosita tajriba orqali, misollar yordamida, amalda tushunadi. So‘z turkumlarini o‘qitishda o‘qituvchi har bir so‘zning savoliga, ma’nosiga, gapdagi vazifasiga e’tibor qaratadi. Masalan, ot “kim?”, “nima?”, sifat esa “qanday?”, “qanaqa?” degan savollarga javob beradi. Shunday qilib, sifatni o‘qitish jarayonida o‘quvchi narsa va hodisalarning belgisini, xususiyatini aniqlaydi. Bu esa tilni ongli o‘rganishga xizmat qiladi. Boshlang‘ich ta’limda so‘z turkumlarini o‘qitishning metodik asoslari Davlat ta’lim standarti (DTS) va ona tili fan dasturida belgilangan. Dasturda 11so‘z turkumlari 2–4-sinflarda ketma-ketlik asosida o‘rganiladi. 2-sinfda o‘quvchi so‘zlarni ma’nosiga qarab ajratishni o‘rganadi, 3–4-sinflarda esa har bir so‘z turkumi alohida o‘rganilib, ularning morfologik va sintaktik xususiyatlari bilan tanishadi. “Sifat” mavzusi bu tizimda alohida ahamiyatga ega. Chunki u o‘quvchilarning atrof-muhitni idrok etish, narsalarni tavsiflash, taqqoslash va tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. O‘quvchi rang, shakl, holat, miqdor, sifat belgilarini ifodalovchi so‘zlar bilan ishlash orqali dunyoni yanada boyroq anglaydi. Masalan, o‘qituvchi “Bu olma qizil”, “Bu non issiq”, “Bu suv sovuq” kabi gaplar orqali bolaga sifat so‘zining mazmunini ko‘rgazmali tarzda tushuntiradi. Bola “qizil”, “issiq”, “sovuq” kabi so‘zlarning belgini bildirayotganini ko‘radi va ularni mustaqil ajratishni o‘rganadi. Boshlang‘ich ta’lim metodikasida so‘z turkumlarini o‘qitishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: So‘zlarni ma’nosiga qarab to‘g‘ri ajrata olishni o‘rgatish. Har bir so‘z turkumining gapdagi vazifasini anglatish. So‘z turkumlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushuntirish. O‘quvchilarni o‘z fikrini grammatik to‘g‘ri ifodalashga o‘rgatish. Sifat mavzusi aynan shu vazifalarni samarali bajarishda vosita vazifasini bajaradi. Chunki sifatlar nutqda aniqlovchi rolida qatnashib, so‘z birikmalarini hosil qiladi. Masalan, “go‘zal gul”, “kichik uy”, “baland daraxt” kabi birikmalar orqali o‘quvchilar so‘zlar o‘rtasidagi grammatik bog‘lanishni tushunadi. Til o‘qitish metodikasida “sifat” mavzusi nafaqat grammatik bilim berish, balki nutqni rivojlantirish, fikrlashni faollashtirish va badiiy tafakkurni shakllantirishga ham xizmat qiladi. Shuning uchun bu mavzu darsliklarda alohida tizimda, ko‘rgazmali mashqlar bilan birgalikda yoritiladi. Sifatlarni o‘qitishda o‘qituvchi bolalarning hayotiy tajribasiga tayangan holda, ularni atrofdagi predmetlar bilan bog‘laydi. Masalan, “Qanday daraxt?”, 12“Qanday non?”, “Qanday libos?” kabi savollar orqali u o‘quvchilarda tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantiradi. Metodik jihatdan sifatlarni o‘qitishda quyidagi bosqichlar muhim: Sifatning ma’nosini tushuntirish (ko‘rgazmali misollar orqali). Sifatlarni otlardan farqlash. Gapda sifatlarning rolini aniqlash. Sifatlarning darajalarini tushuntirish (baland–balandroq–eng baland). Mustahkamlash mashqlari (matn tuzish, so‘z birikmalari yaratish, rasm asosida hikoya tuzish). Bugungi kunda ta’lim tizimida kompetensiyaviy yondashuv asosida o‘qitish keng qo‘llanilmoqda. Bu yondashuvda har bir mavzuning amaliy qiymati, o‘quvchining nutqiy va kommunikativ kompetensiyasini rivojlantirishdagi o‘rni asosiy e’tiborga olinadi. Shu nuqtai nazardan, “sifat” mavzusining o‘rni beqiyosdir. Chunki u o‘quvchini nutqiy faoliyatga jalb qiladi, so‘z boyligini oshiradi, fikrni to‘g‘ri ifodalashni o‘rgatadi. “Sifat” mavzusini o‘qitish o‘quvchining estetik didini ham shakllantiradi. Sifatlar orqali bola atrofdagi narsalarni go‘zallik, tozalik, mehr, yaxshilik kabi ijobiy belgilar orqali idrok etadi. Shu jihatdan, sifatlar bolalarning ma’naviy tarbiyasida ham muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchi bu jarayonda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llashi zarur. “Klaster”, “Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Tushunchalar tahlili” kabi interfaol usullar orqali o‘quvchilar faol fikrlashga, o‘z so‘zini asoslashga, misollar orqali xulosa chiqarishga o‘rganadilar. Masalan, “Aqliy hujum” usulida o‘qituvchi doskaga bir nechta predmetlarning nomini yozadi: “daraxt”, “non”, “bola”, “kitob”. O‘quvchilar esa ularga mos sifatlarni aytishadi: “baland daraxt”, “shirin non”, “aqlli bola”, “qiziqarli kitob”. Shu orqali bolalar so‘zlarni bir-biriga bog‘lashni o‘rganadilar. Bundan tashqari, sifatlarni o‘rgatishda matn bilan ishlash ham samarali usul hisoblanadi. O‘quvchilar kichik matn ichidan sifatlarni topadi, ularni aniqlovchi 13so‘z bilan bog‘laydi, keyin o‘sha sifatlarni o‘z gaplarida qo‘llashni mashq qiladilar. Bu usul grammatik bilimni nutqiy faoliyat bilan bog‘laydi. Jadval 1. Boshlang‘ich ta’limda so‘z turkumlarini o‘qitish tizimi va “Sifat” mavzusining o‘rni Sinflar O‘rganiladigan so‘z turkumlari Asosiy o‘quv maqsadlari Sifat mavzusiga doir faoliyatlar Natijalar (kutilayotgan kompetensiyalar) 1-sinf So‘z va gap tushunchasi, sodda so‘zlar So‘z va gap o‘rtasidagi farqni anglash, so‘z ma’nosini sezish Rasm asosida narsaning belgilarini aniqlash (“olma – qizil”, “ko‘ylak – oq”) O‘quvchi predmetni belgisi orqali tasvirlay oladi 2-sinf Ot, fe’l, sifat, son haqida boshlang‘ich tushuncha So‘z turkumlarini ma’nosiga qarab farqlash “Qanday?” “Qanaqa?” savollari yordamida so‘zlarni ajratish; o‘yinlar orqali sifatni topish O‘quvchi sifatni tanib, so‘roqqa javob topa oladi 3-sinf So‘z turkumlari tizimli o‘rganiladi Grammatik belgilarni o‘zlashtirish, so‘z birikmalarini tuzish “Sifat + Ot” shaklidagi birikmalar tuzish: “shirin meva”, “yaxshi bola” O‘quvchi sifatlarning gapdagi vazifasini tushunadi 4-sinf Morfologik Mustaqil Sifat darajalarini O‘quvchi 14tahlil, so‘z turkumlarining o‘zaro aloqasi tahlil, daraja shakllarini aniqlash o‘rganish: “baland – balandroq – eng baland” sifatlarning grammatik shakllarini amalda qo‘llay oladi 5-sinf (takrori y bosqich) Sifat va boshqa turkumlarning semantik farqi O‘tilgan mavzularni mustahkaml ash, mantiqiy bog‘lanishla rni tahlil qilish Matn asosida sifatlarni topish va ularning roli haqida xulosa chiqarish O‘quvchi nutqida sifatlarni ongli va ijodiy qo‘llay oladi So‘z turkumlarini, xususan, sifatlarni o‘qitish jarayonida o‘qituvchi integratsiyalashgan yondashuvdan ham foydalanadi. Masalan, tasviriy san’at darsida rasm tahlil qilinar ekan, “Bu rasmda qanday ranglar bor?”, “Quyosh qanday?”, “Daraxtlar qanday?” kabi savollar orqali o‘quvchi sifat so‘zlarini ishlatadi. Shu tarzda til o‘rganish boshqa fanlar bilan bog‘lanadi. “Sifat” mavzusining o‘rni shundaki, u tilni to‘g‘ri, aniq, ifodali o‘rganish uchun asos yaratadi. So‘z turkumlarini o‘zlashtirish jarayonida sifatlarni chuqur o‘rganish bolalarning grammatik tafakkurini kengaytiradi. O‘quvchi so‘zning ma’nosini anglagan sari u o‘z fikrini aniq ifodalashga o‘tadi.Shu nuqtai nazardan qaraganda, boshlang‘ich ta’limda so‘z turkumlarini, ayniqsa sifatlarni o‘qitish — nafaqat grammatik bilim, balki nutq madaniyatini shakllantirish, mustaqil fikrlashni rivojlantirish yo‘lida muhim bosqich hisoblanadi. so‘z turkumlarini o‘qitish tizimi boshlang‘ich ta’limda til o‘rganishning asosiy poydevori bo‘lib xizmat qiladi. “Sifat” mavzusining o‘rni esa bu tizimda markaziy ahamiyat kasb etadi. Chunki u orqali o‘quvchilar so‘z boyligini 15oshiradi, grammatik bilimlarni amalda qo‘llashni o‘rganadi, dunyoqarashini kengaytiradi va estetik didini shakllantiradi. 1.3. Sifat mavzusini o‘rgatishda o‘qituvchi oldida turgan asosiy maqsad va vazifalar Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘qituvchining eng muhim vazifalaridan biri — o‘quvchilarda so‘z turkumlari, xususan, sifat to‘g‘risida chuqur va ongli tushuncha hosil qilishdir. “Sifat” mavzusi o‘z tabiatiga ko‘ra tilning leksik- grammatik tizimida muhim o‘rin egallaydi, chunki u predmetning belgi- xususiyatini bildiradi, tasviriylikni oshiradi, nutqni boyitadi. Shu sababli, sifat mavzusini o‘rganish jarayonida o‘qituvchi nafaqat grammatik qoidalarni tushuntiradi, balki o‘quvchilarning estetik didi, tafakkuri, mantiqiy fikrlashi, so‘z boyligini rivojlantirishga ham e’tibor qaratadi. O‘qituvchining maqsadi — o‘quvchilarda sifat so‘z turkumi haqidagi nazariy bilimlarni shakllantirish bilan birga, ularni nutq jarayonida to‘g‘ri va o‘rinli qo‘llay olish ko‘nikmasiga ega qilishdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun sifat mavzusini o‘zlashtirish ularning lug‘at boyligini kengaytiradi, matn tuzish, hikoya qilish, ta’rif berish kabi nutqiy faoliyat turlarini mukammallashtiradi. O‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchilarga sifatning quyidagi belgilarini amaliy misollar orqali singdirib borishi zarur: Sifat narsa, shaxs yoki hodisaning belgisi, holati, miqdorini bildiradi. Sifatlar qanday? va qanaqa? so‘roqlariga javob bo‘ladi. Sifatlar gapda aniqlovchi vazifasida keladi. O‘quvchilar bu qoidalarni amaliy mashqlar orqali mustahkamlab borishadi. Masalan: “oq qush”, “shirin meva”, “katta uy” kabi misollar yordamida sifatlarning ma’nosini anglashadi. Sifat mavzusini o‘rgatishda o‘qituvchi oldida turgan asosiy maqsad — o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish, ularni kuzatuvchanlikka, tabiat va 16atrofdagi hodisalarning belgilarini tahlil qilishga o‘rgatishdir. Sifatlar orqali bolalar dunyoni ranglar, tovushlar, ta’m, harorat kabi hislar orqali tasvirlashni o‘rganadilar.O‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchilarga ko‘rgazmali qurollar, o‘yin texnologiyalari, didaktik kartochkalar, matn asosida ishlash usullari, rasm asosida hikoya tuzish mashqlari yordamida sifatni o‘rgatadi. Bu usullar o‘quvchilarning faolligini oshiradi, mustaqil fikrlashga undaydi. Masalan, “Bahor” mavzusidagi darsda o‘qituvchi quyidagi mashqni tashkil etadi: “Bahorda tabiat qanday bo‘ladi?” — degan savol asosida o‘quvchilar “bahoriy”, “yashil”, “issiq”, “go‘zal”, “yoqimli” kabi sifatlarni topadilar. Shunda ularning nutqida tasviriylik va ifodaviylik ortadi. O‘qituvchi sifat mavzusini o‘rgatishda metodik yondashuvlarni to‘g‘ri tanlashi lozim. Har bir darsda “tushunish – qo‘llash – mustahkamlash – baholash” bosqichlari izchil amalga oshirilsa, o‘quvchilar mavzuni ongli o‘zlashtiradi. O‘quvchilarda sifatning grammatik belgilarini shakllantirish. Sifatlarni nutqda o‘rinli ishlatish ko‘nikmalarini rivojlantirish. O‘quvchilarning lug‘at boyligini kengaytirish. O‘quvchilarda kuzatuvchanlik va estetik didni tarbiyalash. Til materiallarini mantiqiy tahlil qilish ko‘nikmasini rivojlantirish. O‘quvchilarning mustaqil ishlash malakasini oshirish. Bu jarayonda o‘qituvchi zamonaviy o‘quv metodlariga, masalan, interfaol ta’lim texnologiyalariga, “Aqliy hujum”, “Insert”, “Klaster”, “Blits-so‘rov”, “Tarmoqlar jadvali” kabi usullarga tayanadi. Ular bolalarning ijodiy fikrlashini rivojlantiradi, mavzuga qiziqish uyg‘otadi. Bundan tashqari, o‘qituvchi darsda integrativ yondashuvni qo‘llashi ham muhimdir. Masalan, “Sifat” mavzusi tasviriy san’at, musiqa yoki tabiatshunoslik darslari bilan bog‘lab o‘tilsa, bolalar mavzuni hayotiy misollar orqali chuqurroq o‘zlashtiradilar. 17O‘qituvchi uchun yana bir muhim vazifa — diagnostikani olib borishdir. Har bir darsda o‘quvchilarning mavzuni qanchalik o‘zlashtirganini aniqlash, ulardagi kamchiliklarni tahlil qilib, individual yondashuvni tanlash zarur. Sifat mavzusini o‘rgatishda o‘qituvchi didaktik o‘yinlardan samarali foydalanishi mumkin. Masalan: “Topib ayt!” o‘yini – rasm asosida sifatlarni topish. “Qarama-qarshi sifatlar” – antonim sifatlarni topish. “Sifat zanjiri” – sifatlar bilan so‘z birikmasi tuzish. Bu o‘yinlar o‘quvchilarning fikrlash tezligini oshiradi, nutqiy faolligini kuchaytiradi. Dars jarayonida baholash mezonlari ham aniq belgilanadi. Quyidagi jadvalda sifat mavzusini o‘rganishdagi baholash mezonlari keltirilgan: Jadval 1. Sifat mavzusini o‘rganishda o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini baholash mezonlari № Ko‘rsatkich Tavsif Baholash darajasi 1 Nazariy tushunchani bilish Sifatning ma’nosi va so‘roqlarini to‘g‘ri ayta oladi Yuqori 2 Amaliy qo‘llay olish Sifatni so‘z birikmasi va gapda o‘rinli ishlata oladi O‘rta 3 Mustaqil fikrlash Rasmlar asosida sifatlarni topib, ularni izohlab bera oladi Yuqori 4 Tahlil qilish ko‘nikmasi Matndan sifatlarni ajratib, grammatik jihatdan tahlil qiladi O‘rta 5 Nutqdagi ifodaviylik Hikoya, insho yoki og‘zaki nutqda sifatlardan to‘g‘ri foydalanadi Yuqori O‘qituvchi mazkur jadval asosida o‘quvchilar bilimini muntazam baholab, ularning o‘sishini nazorat qilib boradi. Bu yondashuv ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi. 18II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFDA “SIFAT” MAVZUSINI O‘RGATISHNING METODIK TAHLILI VA AMALIY ISHLANMALAR 2.1. “Sifat” mavzusini o‘rgatishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlardan foydalanish Bugungi kunda ta’lim tizimining asosiy maqsadi — o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, tahlil qilish, ijodiy yondashuvni shakllantirishdir. Shu nuqtayi nazardan qaralganda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Sifat” mavzusini o‘rgatishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlardan foydalanish juda muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogik texnologiya — bu o‘qitish jarayonini ilmiy asosda tashkil etish, o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini maqsadga yo‘naltirilgan tizim asosida boshqarish usulidir. “Sifat” mavzusini o‘qitishda o‘qituvchi zamonaviy yondashuvlarni qo‘llar ekan, o‘quvchilarning bilish faolligini oshirish, mavzuga bo‘lgan qiziqishini kuchaytirish, ularni amaliy faoliyatga jalb etish imkonini yaratadi. Zamonaviy ta’limda keng qo‘llaniladigan interfaol metodlar — bu o‘quvchini dars jarayonining faol ishtirokchisiga aylantiruvchi usullardir. Ular orqali o‘quvchilar o‘z fikrini mustaqil bayon qiladi, muhokama qiladi, savol- javobda ishtirok etadi, xulosa chiqaradi. Sifat mavzusini o‘qitishda quyidagi interfaol metodlar eng samarali hisoblanadi: “Aqliy hujum” metodi Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning fikrlash doirasini kengaytirish, ularni mustaqil fikr bildirishga o‘rgatish va ijodiy yondashuvini rivojlantirish uchun “Aqliy hujum” metodi eng samarali interfaol usullardan biri hisoblanadi. Ushbu metod o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi, har bir bolaning fikrini tinglash, qadrlash va baholash imkonini beradi. Metodning mohiyati shundaki, o‘qituvchi dars davomida biror savol yoki muammoli vaziyatni o‘rtaga tashlaydi, o‘quvchilardan esa iloji boricha ko‘p 19fikrlar, g‘oyalar yoki javoblar bildirish talab qilinadi. Muhim jihati shundaki, “Aqliy hujum” vaqtida hech bir fikr tanqid qilinmaydi, barcha javoblar yozib olinadi yoki og‘zaki tarzda muhokama qilinadi. Masalan, “Sifat” mavzusini o‘rganish jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarga: “Qanday so‘zlar sifatni bildiradi?” yoki “Qanday belgilarni sifatlar orqali ifodalaymiz?” kabi savollarni beradi. O‘quvchilar navbat bilan “yaxshi”, “chiroyli”, “katta”, “yoqimli”, “shirin”, “oq”, “yumshoq”, “toza”, “tez”, “xushbo‘y” kabi sifatlarni aytadilar. Shu tarzda ular o‘zlarining ilgari bilgan bilimlarini eslaydilar, bir-birlaridan yangi so‘zlarni o‘rganadilar va umumiy so‘z boyliklarini kengaytiradilar. O‘qituvchi barcha fikrlarni doskaga yozib boradi. So‘ng, ularni ma’nosiga ko‘ra turlarga ajratish, masalan rang bildiruvchi sifatlar, ta’m bildiruvchi sifatlar, shakl bildiruvchi sifatlar kabi guruhlash topshirig‘ini beradi. Bu jarayon o‘quvchilarda tahlil qilish, taqqoslash, guruhlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Metodning yana bir afzalligi shundaki, u barcha o‘quvchilarni dars jarayoniga faol jalb etadi. Har bir bola o‘z fikrini aytish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchilarda ishonch hissini shakllantiradi, nutq faolligini oshiradi va psixologik muhitni ijobiy tomonga o‘zgartiradi. “Aqliy hujum” metodi asosan darsning motivatsiya yoki yangi mavzuni o‘rganish bosqichida qo‘llaniladi. Chunki bu usul o‘quvchini dars mavzusiga qiziqtirish, mavzuni anglashga tayyorlashda katta rol o‘ynaydi. Masalan, o‘qituvchi “Sifat so‘zi nimani bildiradi?” degan savol orqali o‘quvchilarni faol o‘ylashga undaydi, shu tariqa yangi mavzuga kirishadi. Darsning keyingi bosqichida esa o‘quvchilar tomonidan bildirilgan javoblar asosida umumiy xulosa chiqariladi. Bu xulosani o‘qituvchi quyidagicha ifodalashi mumkin: “Demak, sifat — bu narsa yoki hodisaning belgisini bildiruvchi so‘z turkumidir. U qanday? degan so‘roqlarga javob beradi.” 20Shu tariqa, “Aqliy hujum” orqali mavzuning mohiyati o‘quvchilar tomonidan o‘z fikrlariga asoslanib kashf etiladi, bu esa bilimni mustahkam va ongli o‘zlashtirishga olib keladi. Ushbu metodni samarali amalga oshirish uchun o‘qituvchi quyidagi bosqichlarga amal qilishi zarur:  Muammoni aniqlash va savol qo‘yish – mavzuga mos, o‘ylashni talab qiluvchi savol tanlanadi;  Fikrlarni yig‘ish bosqichi – o‘quvchilar navbat bilan o‘z javoblarini aytadilar, barcha fikrlar qabul qilinadi;  Tahlil qilish bosqichi – javoblar guruhlanadi, to‘g‘ri va to‘liq fikrlar ajratiladi;  Xulosa chiqarish bosqichi – o‘qituvchi o‘quvchilar bilan birgalikda umumiy xulosaga keladi. Bu metodni qo‘llash jarayonida o‘qituvchi faqat yo‘naltiruvchi rolni bajaradi. U o‘quvchilarning erkin fikrlashiga imkon beradi, ularning javoblarini baholamaydi, faqatgina muhokamani to‘g‘ri yo‘naltiradi. “Aqliy hujum” darsda ijodiy muhit yaratadi. O‘quvchilar o‘zaro muloqotda bo‘ladilar, bir-birlarini diqqat bilan tinglaydilar, bu esa kommunikativ ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, bu metod kichik yoshdagi o‘quvchilarning tabiiy qiziqish va faolligini saqlab qoladi, ularda “men ham bilaman”, “men ham aytaman” degan motivatsiyani kuchaytiradi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, “Aqliy hujum” metodi o‘quvchilarning fikrlash tezligini oshiradi. Chunki ular qisqa vaqt ichida ko‘p fikr aytishga harakat qiladilar. Bu esa tafakkur, eslab qolish va nutq madaniyatini shakllantirishda muhim omildir. Masalan, “Sifatlarning qarama-qarshi ma’nolilarini toping” degan topshiriqda o‘quvchilar “katta – kichik”, “oq – qora”, “yaxshi – yomon”, “yumshoq – qattiq” kabi javoblarni tezkor aytadilar. Bu o‘yin shaklidagi mashg‘ulot sifatida ham o‘tkazilishi mumkin. 21Natijada, “Aqliy hujum” metodini qo‘llash orqali o‘quvchi: so‘z boyligini oshiradi; sifatlarni to‘g‘ri aniqlashni o‘rganadi; nutqda sifatlarni faol qo‘llaydi; mustaqil fikr yuritish va tezkor javob berish malakasiga ega bo‘ladi “Klaster” metodi Bu metod mavzuga oid asosiy tushunchalarni bir markazga to‘plab, ular orasidagi bog‘lanishni vizual shaklda ko‘rsatishga yordam beradi. Masalan, “Sifat” so‘zi markazga yoziladi, undan “belgi”, “rang”, “ta’m”, “holat”, “xususiyat” kabi tarmoqlar chiziladi. Bu bolalarning mavzuni tizimli tushunishiga yordam beradi. “Insert” metodi Bu metod o‘qilgan matndan yangi ma’lumotni tahlil qilishga o‘rgatadi. O‘quvchilar matndan sifatlarni topib, ularni belgilar orqali ajratadilar: – “+” – avval bilganim; – “–” – yangi ma’lumot; – “?” – tushunarsiz joy; – “!” – qiziqarli ma’lumot. Bu usul o‘quvchilarning tafakkurini, kuzatuvchanligini oshiradi. “Sinkveyn” metodi Sifat mavzusini o‘rganishda o‘quvchilar o‘z fikrlarini qisqa she’riy shaklda ifodalaydilar. Masalan, “Bahor” so‘ziga sinkveyn tuziladi: Bahor. Yashil, go‘zal. Gullaydi, qushlar sayraydi. Yangi hayot boshlanadi. Go‘zallik. Bu metod ijodiy tafakkurni rivojlantiradi va sifatlarning nutqdagi rolini mustahkamlaydi. 22“Blits-so‘rov” metodi O‘quvchilar bilan tezkor savol-javob o‘tkaziladi: “Sifat qanday so‘roqlarga javob beradi?”, “Sifat nimani bildiradi?”, “Qanday sifatlar bor?” kabi savollar orqali dars jarayonida faollik oshiriladi. O‘qituvchi yuqoridagi metodlardan foydalanar ekan, o‘quvchilar o‘z fikrini erkin ifoda etishga, o‘rtoqlari fikrini tinglashga, mustaqil xulosa chiqarishga o‘rganadilar. Sifat mavzusini o‘qitishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish ham muhim. Multimedia taqdimotlari, interaktiv testlar, elektron lug‘atlar, “Wordwall”, “Quizizz”, “Kahoot” platformalari orqali mashg‘ulotlar tashkil etish o‘quvchilarda mavzuga bo‘lgan qiziqishni oshiradi. Masalan, “Rang bildiruvchi sifatlar” bo‘yicha PowerPoint taqdimoti tayyorlanib, rasmlar yordamida so‘zlarni mustahkamlash mumkin: qizil gul; yashil daraxt; ko‘k osmon; sariq quyosh. O‘quvchilar ranglarni ko‘rish orqali ularning belgisini to‘g‘ridan to‘g‘ri idrok etadilar, bu esa mavzuni chuqurroq o‘zlashtirishga yordam beradi. Shuningdek, o‘qituvchi **“ko‘rgazmali metod”**dan ham keng foydalanadi. Rasmlar, kartochkalar, predmetlar yordamida sifatlarning ma’nosini ko‘rgazmali tarzda tushuntiradi. Masalan, “katta olma” va “kichik olma” rasmlarini taqqoslab, sifatning antonimik xususiyatini tushuntiradi. Interfaol mashg‘ulotlar jarayonida o‘quvchilar o‘zaro hamkorlikda ishlaydilar. Guruhli ishlar orqali ular bir-biridan o‘rganadi, jamoada fikr bildirishni o‘rganadi. Misol uchun, “Bir so‘zdan uch sifat top” topshirig‘i guruhlar o‘rtasida o‘tkaziladi. Quyidagi jadvalda “Sifat” mavzusini o‘qitishda qo‘llaniladigan asosiy texnologiyalar va ularning ta’siri ko‘rsatilgan: 23Jadval 2. “Sifat” mavzusini o‘rganishda qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar № Texnologiya nomi Qo‘llanish maqsadi O‘quvchiga ta’siri 1 “Aqliy hujum” Sifatlarni aniqlash va fikrlashni faollashtirish Tezkor fikrlash, ijodkorlik 2 “Klaster” Sifat turlarini guruhlash va umumlashtirish Tizimli tafakkur 3 “Insert” Matndan sifatlarni ajratish Tahliliy fikrlash 4 “Sinkveyn” Sifatlarni nutqda qo‘llash Estetik didni rivojlantirish 5 “Kahoot” testi Elektron baholash va o‘yin orqali o‘rganish Raqamli kompetensiya 6 Ko‘rgazmali metod Real misollar orqali tushuntirish Idrok va xotirani rivojlantirish Sifat mavzusini o‘rgatishda o‘qituvchi darsning motivatsion bosqichiga alohida e’tibor beradi. Chunki o‘quvchilar mavzuga qiziqish bilan yondashgan taqdirdagina bilim samarali o‘zlashtiriladi. Darsni boshlashda o‘qituvchi shunday savol berishi mumkin: “Agar dunyoda sifat so‘zlari bo‘lmasa, biz narsalarni qanday tasvirlagan bo‘lardik?” Bu savol o‘quvchilarda fikrlashni uyg‘otadi, mavzuning ahamiyatini anglashga yordam beradi. Refleksiya bosqichida esa o‘quvchilardan “Bugun nimalarni o‘rganding?”, “Qaysi so‘zlar sifat ekanini qanday aniqlaymiz?” kabi savollar so‘raladi. Bu o‘quvchining o‘z faoliyatini tahlil qilishiga imkon beradi. 24o‘qituvchi o‘quvchilarning faolligini saqlab turish uchun didaktik o‘yinlardan foydalanadi. Masalan: “Kim ko‘p sifat topadi?” – vaqt ichida matndan sifat topish; “To‘g‘ri yoki noto‘g‘ri” – sifatlar bo‘yicha tezkor test; “Sifatlar poygasi” – jadvaldagi so‘zlardan sifatlarni topish musobaqasi. Bu o‘yinlar o‘quvchilarda musobaqaviy ruhni uyg‘otadi, shu bilan birga bilimni mustahkamlaydi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida o‘quvchilar interaktiv topshiriqlarni bajarishadi. Misol uchun, “Wordwall” platformasida “To‘g‘ri sifatni tanla” o‘yini o‘tkaziladi. Ekranda “oq, oqdi, oppoq” kabi so‘zlar beriladi, o‘quvchi esa faqat sifatni tanlashi kerak. Bu jarayon nafaqat o‘quvchilarni faollashtiradi, balki ularning diqqatini jamlash, tez fikrlash, eslab qolish qobiliyatini kuchaytiradi. Zamonaviy darslarda o‘qituvchi faqat bilim beruvchi emas, balki ta’lim jarayonining boshqaruvchisi, motivatori va hamkoridir. U o‘quvchilarning fikrini yo‘naltiradi, ularni ijodiy faoliyatga rag‘batlantiradi. “Sifat” mavzusini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlardan foydalanish — o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi, tahliliy yondashuvi va nutq madaniyatini shakllantirishda beqiyos ahamiyatga ega. interfaol darslar: o‘quvchini markazga qo‘yadi; faollikni oshiradi; mavzuni hayotiy misollar orqali chuqurroq anglashga yordam beradi; estetik va mantiqiy tafakkurni rivojlantiradi. Demak, “Sifat” mavzusini o‘qitishda interfaol yondashuv — bu nafaqat o‘quvchi bilimini boyitish, balki ularni ijodkor, mustaqil fikrlovchi shaxs sifatida tarbiyalashning eng samarali yo‘lidir. 252.2. “Sifat” mavzusini o‘rgatishda dars jarayonini tashkil etishning namunaviy metodikasi Boshlang‘ich sinflarda “Sifat” mavzusini o‘rgatish dars jarayonini to‘g‘ri tashkil etish, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olish va ularning bilish faoliyatini faollashtirishga qaratilishi kerak. Bu darsda o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, so‘z boyligini oshirishga, nutq madaniyatini shakllantirishga undaydigan metodlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Dars ishlanma: “Sifat” mavzusini o‘rganish Fan: Ona tili Sinf: 2-sinf Mavzu: Sifat haqida tushuncha Dars turi: Yangi bilim beruvchi dars Dars shakli: Aralash, interfaol metodlar asosida tashkil etiladi Darsning jihozi: Tarqatma materiallar, rangli kartochkalar, doska, multimedia taqdimoti, interaktiv taxta. Darsning maqsadi Ta’limiy maqsad: O‘quvchilarga sifat haqida dastlabki tushunchani berish; so‘zlarning narsa belgisi, xususiyati yoki sifatini bildiruvchi turkum ekanini anglatish. Tarbiyaviy maqsad: O‘quvchilarda so‘z boyligini oshirish, atrofdagi narsalarga e’tiborli bo‘lish, estetik didni shakllantirish. Rivojlantiruvchi maqsad: O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish, fikrlash doirasini kengaytirish, so‘zlarni tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantirish. Darsning borishi 261. Tashkiliy qism (5 daqiqa): Salomlashish, sinfda ijobiy ruhiyat yaratish, davomatni aniqlash. O‘qituvchi o‘quvchilarga quyidagi savol bilan murojaat qiladi: — “Bugun biz atrofdagi narsalarning qanday belgilarini so‘z bilan ifodalaymiz?” Shu tariqa mavzuga kirish amalga oshiriladi. 2. O‘tilgan mavzuni takrorlash (10 daqiqa): O‘quvchilar bilan “Aqliy hujum” metodi orqali oldingi mavzular esga olinadi. Masalan: “Qanday so‘zlar narsa nomini bildiradi?” (javob: ot), “Harakatni bildiruvchi so‘zlar nima?” (javob: fe’l). Shundan so‘ng o‘qituvchi yangi mavzuga o‘tadi. 3. Yangi mavzuni tushuntirish (15 daqiqa): O‘qituvchi “Sifat” so‘z turkumi haqida misollar orqali tushuntiradi: — “Oq quyon”, “Katta uy”, “Shirin meva”, “Chiroyli gul”. Shu misollar yordamida o‘quvchilar so‘zlarning narsa belgilarini bildirayotganini tushunadilar. Doskada tahlil qilinadi: Misol Sifat Belgisi nimani bildiradi? oq quyon oq rangi katta uy katta hajmi shirin meva shirin ta’mi chiroyli gul chiroyli ko‘rinishi O‘qituvchi izohlaydi: “Narsaning belgisi, rangi, hajmi, ta’mi, xususiyatini bildiruvchi so‘zlar sifat deb ataladi.” 4. Mustahkamlash bosqichi (15 daqiqa): Bu bosqichda interfaol metodlardan — “Zinama-zina”, “Tushunchalar zanjiri”, “Top o‘ylab top” o‘yinlaridan foydalaniladi. 27Misol uchun “Zinama-zina” o‘yini: O‘qituvchi so‘z aytadi: “Olma.” O‘quvchilar ketma-ket sifatlarni aytishadi: “Shirin olma”, “Qizil olma”, “Dumaloq olma”, “Yumshoq olma”. Natijada o‘quvchilar so‘z boyligini oshiradilar va so‘zlarning belgilarini aniqlashni o‘rganadilar. “Tushunchalar zanjiri” o‘yini: Doskaga turli so‘zlar yoziladi: “gul”, “kitob”, “bola”, “qush”, “oy”. O‘quvchilar navbat bilan har bir so‘zga mos sifatlarni topadilar: “chiroyli gul”, “qiziqarli kitob”, “odobli bola”, “uchuvchi qush”, “yorqin oy”. 5. Yakuniy qism (10 daqiqa): O‘quvchilar bilan mavzu yuzasidan suhbat o‘tkaziladi. Savollar: Sifat nima? Sifat nimalarning belgilarini bildiradi? Misollar keltiring. O‘quvchilarning javoblari eshitiladi, faol qatnashganlar rag‘batlantiriladi. O‘qituvchi xulosa qiladi: “Sifat so‘z turkumi tilda buyum va hodisalarning turli belgilarini ifodalaydi. Sifatlarni o‘rganish orqali nutqimiz aniq, ifodali va go‘zal bo‘ladi.” Uyga vazifa: Darslikdan sifatli so‘zlarni topish, ularni qo‘llab 5 ta gap tuzish. Mazkur dars ishlanmasi “Sifat” mavzusini o‘rgatishda interfaol metodlar — “Aqliy hujum”, “Tushunchalar zanjiri”, “Zinama-zina” orqali o‘quvchilarning faolligini oshiradi. Shu tarzda o‘quvchilar faqat grammatik qoidani o‘rganib qolmay, balki amaliy nutq faoliyatida undan to‘g‘ri foydalanishni o‘zlashtiradilar. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilgan bunday darslar o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv va nutq madaniyatini 28rivojlantirishga xizmat qiladi. Darsning mazmuni o‘quvchi markazida bo‘lishi natijasida o‘qituvchi yo‘naltiruvchi, tashkilotchi sifatida faoliyat yuritadi. Xulosa Men ushbu kurs ishimda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Sifat” mavzusini o‘rgatish metodikasini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganishga harakat qildim. Ish jarayonida tilshunoslikda sifatning o‘rni, uning grammatik xususiyatlari, semantik turlari hamda ta’lim jarayonida o‘quvchilarga bu tushunchani qanday singdirish mumkinligi atroflicha tahlil qilindi. Boshlang‘ich ta’limda “Sifat” mavzusini o‘qitish orqali o‘quvchilar so‘z turkumlari haqidagi bilimlarini chuqurlashtiradi, so‘zlarning ma’no jihatidan farqlanishini tushunadi va nutqida sifatli, aniq, ifodali so‘zlardan foydalanishga o‘rganadi. Shu bois men ushbu mavzuni o‘rganish o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish, so‘z boyligini kengaytirish, nutq madaniyatini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega ekanini aniqladim. Kurs ishini bajarish davomida men “Sifat” so‘z turkumining nazariy asoslarini o‘rganish bilan birga, uni dars jarayonida o‘qitishning samarali usullarini tahlil qildim. Xususan, “Aqliy hujum”, “Tushunchalar zanjiri”, “Zinama-zina”, “Top o‘ylab top” kabi interfaol metodlardan foydalanish o‘quvchilarning darsdagi ishtirokini kuchaytirishini, ularning mustaqil fikrlashini rivojlantirishini kuzatdim. dars jarayonini tashkil etishda o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olish, darslarni o‘yinlar, mashqlar, mustaqil topshiriqlar bilan boyitish orqali “Sifat” mavzusini o‘rganish yanada qiziqarli va samarali bo‘lishini ta’kidlash lozim. Men shuni tushundimki, sifatni o‘rgatish faqat grammatik bilim berish emas, balki o‘quvchilarda atrofdagi narsalarni tasvirlash, so‘z orqali ifoda etish qobiliyatini rivojlantirish vositasi hamdir.Shu bilan birga, men “Sifat” mavzusini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, o‘quvchilarning individual yondashuvini ta’minlash, ularni nutqiy faoliyatga jalb etish o‘qituvchi oldidagi eng muhim vazifalardan biri ekanini angladim. Chunki har bir darsning 29mazmuni o‘quvchi markazida bo‘lishi, o‘qituvchi esa yo‘naltiruvchi, tashkilotchi va rag‘batlantiruvchi sifatida faoliyat yuritishi zarur. Xulosa qilib aytganda, men uchun ushbu kurs ishi nafaqat nazariy bilim, balki amaliy tajriba manbai bo‘ldi. “Sifat” mavzusini o‘rgatish orqali o‘quvchilar so‘z turkumlari orasidagi bog‘lanishni tushunadi, nutqini boyitadi va o‘z fikrini aniq ifoda etish malakasini egallaydi. Shu sababli, kelajakda o‘qituvchi sifatida men darslarimda zamonaviy metodlardan foydalanib, o‘quvchilarning har birini faol o‘quvchi sifatida shakllantirishga intilaman. Men ishonamanki, “Sifat” mavzusini o‘qitish metodikasini to‘g‘ri qo‘llash o‘quvchilarning nutq madaniyatini, so‘z boyligini va tahliliy fikrlash salohiyatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu yo‘nalishda olib boriladigan har bir ijodiy yondashuv boshlang‘ich ta’lim sifatini yanada oshirishga xizmat qiladi. 30Foydalanilgan adabiyotlar Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29- apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6- noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11- maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli Qarori. 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2023-yil 25- avgustdagi “Maktab ta’limini rivojlantirishga oid ustuvor chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–290-sonli Qarori. Ilmiy adabiyotlar 1) Abdurahmonova G. Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarini tashkil etish metodikasi. — Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2020. — 156 bet. 2) Abdullayeva D. Ona tili ta’limida interfaol metodlardan foydalanish. — Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2019. — 142 bet. 3) Azizova M. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining og‘zaki nutqini rivojlantirishda sifat so‘z turkumining o‘rni. — Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021. — 128 bet. 4) Berdialiyeva Z. Tilshunoslik nazariyasi va uni boshlang‘ich ta’limda qo‘llash asoslari. — Toshkent: “Universitet”, 2018. — 174 bet. 5) Ergasheva N. Ona tili darslarida so‘z turkumlarini o‘rgatish metodikasi. — Samarqand: “SamDU nashriyoti”, 2020. — 165 bet. 316) G‘ulomov A., Mahmudov N. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. — Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2019. — 320 bet. 7) Haydarov A. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini rivojlantirish metodikasi. — Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2021. — 140 bet. 8) Ismoilova S. Innovatsion texnologiyalar asosida ona tili darslarini tashkil etish. — Buxoro: “BuxDU nashriyoti”, 2022. — 155 bet. 9) Jo‘rayev O. Tilshunoslik va grammatik tushunchalar tizimi. — Toshkent: “Ilm sarchashmalari”, 2020. — 198 bet. 10) Karimova M. Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishda sifatning o‘rni. — Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2018. — 134 bet. 11) Mahmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tili nazariy grammatikasi. — Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. — 276 bet. 12) Mamatova Z. Interfaol metodlar orqali ona tili ta’limini takomillashtirish. — Namangan: “NamDU nashriyoti”, 2021. — 122 bet. 13) Matkarimova L. Boshlang‘ich ta’limda dars samaradorligini oshirish usullari. — Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. — 138 bet. 14) Norqulova M. So‘z turkumlarini o‘qitishning metodik asoslari. — Farg‘ona: “FDU nashriyoti”, 2018. — 145 bet. 15) Qodirova Z. Til ta’limida grammatik tushunchalarni shakllantirish. — Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2022. — 162 bet. 16) Rasulov R. Hozirgi o‘zbek tili: Morfologiya. — Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2021. — 302 bet. 17) Sattorova M. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida nutq madaniyatini shakllantirish metodikasi. — Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2020. — 130 bet. 18) Shodmonov Sh. Boshlang‘ich ta’limda ona tili o‘qitish metodikasi. — Toshkent: “Fan”, 2019. — 214 bet. 19) Tursunova D. Pedagogik texnologiyalar asosida dars jarayonini tashkil etish. — Toshkent: “Universitet”, 2017. — 168 bet. 3220) To‘rayev A. Sifat so‘z turkumi va uning o‘qitish usullari. — Andijon: “AndDU nashriyoti”, 2018. — 111 bet.

“Sifat” mavzusini o‘rgatish metodikasi kurs ishi    |   BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “SIFAT” MAVZUSINI O‘RGATISH METODIKASI

Купить