Sifatli iqtisodiy sistemalar - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	462.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Июль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Madinabonu

Дата регистрации 27 Апрель 2024

14 Продаж

Sifatli iqtisodiy sistemalar

Купить

OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
“PSIXOLOGIYA VA IJTIMOIY FANLAR” FAKULTETI
“IJTIMOIY FANLAR” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT VA TADBIRKORLIK ASOSLARI” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: ”SIFATLI IQTISODIY SISTEMALAR”
Bajardi: Psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti 3-22 guruh talabasi
______________________
Ilmiy rahbar : ______________________
Kurs ishiga taqrizga
Topshirilgan sana
“___” _______2025 y. Kurs ishi taqrizdan
Qaytarilgan sana
“___” ________2025 y.
Kurs ishi himoya qilingan
sana
“___” ______2025y.
Baho “ “ _____________
(imzo)
_____________
(imzo) Komissiya a’zolari
__________________
__________________
Guliston-2025
1

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………….. 3
I BOB. IQTISODIY SISTEMALAR TUSHUNCHASI VA
TURLARI…………………………………………………………….. 6
1.1. Iqtisodiy sistema tushunchasi……………………………………... 6
1.2. Turli iqtisodiy sistemalarning ustunlik va kamchiliklari………. 9
II BOB. SIFATLI IQTISODIY SISTEMALARNING ASOSIY
TAMOYILLARI……………………………………………………… 14
2.1. Raqobat muhitining samaradorligi……………………………….. 14
2.2. Dunyo iqtisodiyotidagi ilg‘or iqtisodiy sistemalar tajribasi……. 20
2.3. Rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiy modelining tahlili…………. 24
XULOSA ……………………………………………………………….
. 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXAT I……………….. 31
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Hozirgi zamonaviy iqtisodiyot murakkab va
o‘zgaruvchan muhitda faoliyat yuritmoqda. Davlatlar barqaror rivojlanish,
texnologik taraqqiyot va ijtimoiy adolatni ta’minlash uchun samarali iqtisodiy
sistemalarni yaratishga intilishmoqda. Sifatli iqtisodiy sistema nafaqat iqtisodiy
o‘sishni ta’minlaydi, balki jamiyatning barcha qatlamlari uchun farovon hayot
kechirish imkoniyatini ham yaratadi.
Dunyo bo‘ylab globalizatsiya jarayonlari jadallashmoqda, bu esa davlatlar
o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlikni kuchaytirib, raqobat muhitini yanada
murakkablashtirmoqda. Shu sababli, har bir mamlakat o‘z iqtisodiy modelini
moslashuvchan va samarali qilishga harakat qilmoqda. Ayniqsa, iqtisodiy tizimni
innovatsiyalar va texnologik taraqqiyot bilan uyg‘unlashtirish dolzarb masalaga
aylanib bormoqda. Bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan birga yangi
muammolar ham yuzaga kelmoqda. Masalan, ijtimoiy tabaqalanishning
chuqurlashishi, ishsizlikning oldini olish, tabiiy resurslardan samarali foydalanish
va ekologik muammolar sifatli iqtisodiy tizim yaratishni talab qilmoqda. Barqaror
iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun resurslarni samarali boshqarish, korrupsiya va
byurokratiyani kamaytirish, inson kapitalini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb
etadi.
Texnologiyalar taraqqiy etgani sari iqtisodiy tizimlar ham yangilanib
bormoqda. Sun’iy intellekt, avtomatlashtirish, raqamli moliyaviy tizimlar va
elektron tijorat iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylanmoqda. Bunday sharoitda
davlatlarning iqtisodiy siyosati raqamli texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirilishi
lozim. O‘zbekiston iqtisodiyoti ham tub islohotlar davrini boshdan kechirmoqda.
Mamlakatda tadbirkorlikni rivojlantirish, investitsiya muhitini yaxshilash, davlat
boshqaruv tizimini soddalashtirish va xalqaro bozorga integratsiyalashish kabi
jarayonlar iqtisodiy sistema sifatini oshirishga qaratilgan. Iqtisodiy barqarorlikka
erishish va raqobatbardosh bozor iqtisodiyotini shakllantirish uchun sifatli
iqtisodiy tizim yaratish strategik ahamiyat kasb etmoqda.
3

Shu sababli, sifatli iqtisodiy sistemalar mavzusini o‘rganish nafaqat ilmiy, balki
amaliy jihatdan ham dolzarb masala bo‘lib, bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar kelajakda
iqtisodiy rivojlanishning muhim omillarini aniqlashga yordam beradi. Bugungi
globallashgan dunyoda har bir davlatning iqtisodiy tizimi uning barqarorligi, aholi
farovonligi va xalqaro maydondagi mavqeini belgilovchi muhim omildir. Sifatli
iqtisodiy sistema — bu samarali boshqaruv, innovatsiyalar, raqobatbardoshlik va
ijtimoiy adolatni ta’minlaydigan iqtisodiy model bo‘lib, u davlatlarning uzoq
muddatli rivojlanishiga asos yaratadi.
Hozirgi kunda iqtisodiy tizimlarni takomillashtirish quyidagi sabablarga ko‘ra
dolzarb hisoblanadi:
1. Barqaror rivojlanish ehtiyoji – Davlatlar ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlovchi iqtisodiy modelni yaratishga intilmoqda.
2. Texnologik taraqqiyot va innovatsiyalar – Zamonaviy iqtisodiyotda raqamli
texnologiyalar va sun’iy intellektning o‘rni ortib bormoqda, bu esa yangi iqtisodiy
yondashuvlarni talab qiladi.
3. Global raqobat muhitining kuchayishi – Davlatlar o‘z iqtisodiy tizimlarini
yanada samarali va moslashuvchan qilish orqali jahon bozorida yetakchi o‘rin
egallashga harakat qilmoqda.
4. Ijtimoiy tenglik va adolat muammolari – Ko‘plab mamlakatlarda iqtisodiy o‘sish
bilan birga ijtimoiy tabaqalanish kuchaymoqda, bu esa barqaror iqtisodiy model
yaratish zaruratini yuzaga keltiradi.
5. O‘zbekiston tajribasi – Mamlakatimiz iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan
islohotlar, xususan, bozor mexanizmlarini takomillashtirish va investitsiya
muhitini yaxshilash bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar mavzuning
dolzarbligini oshiradi.
Shu sababli, sifatli iqtisodiy sistemalarni shakllantirish bo‘yicha ilmiy
asoslangan yondashuvlarni ishlab chiqish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan
ham muhim hisoblanadi. Iqtisodiy sistema – bu jamiyatdagi ishlab chiqarish,
taqsimot, ayirboshlash va iste’mol jarayonlarini tashkil etish va boshqarish
tizimidir. U iqtisodiy resurslardan samarali foydalanish, aholi ehtiyojlarini
4

qondirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash maqsadida ishlab chiqilgan tamoyillar,
qonuniyatlar va institutlar majmuasini o‘z ichiga oladi.
Har qanday iqtisodiy sistema quyidagi asosiy elementlardan iborat:
 Iqtisodiy resurslar – tabiiy, mehnat, kapital va tadbirkorlik qobiliyati kabi
ishlab chiqarish omillari.
 Ishlab chiqarish munosabatlari – jamiyat a’zolari o‘rtasida tovar va
xizmatlarni yaratish, taqsimlash va iste’mol qilish jarayonidagi o‘zaro
munosabatlar.
 Iqtisodiy faoliyat subyektlari – davlat, xususiy sektor, uy xo‘jaliklari va
notijorat tashkilotlari.
 Bozor va boshqaruv mexanizmlari – narxlar tizimi, davlat tartibga solish
mexanizmlari, soliqlar, kredit tizimi va investitsiyalar.
Iqtisodiy sistema turli davlatlarda har xil shakllangan bo‘lib, ularning
tuzilishi tarixiy, madaniy va siyosiy omillarga bog‘liq. Iqtisodiy tizimning
samaradorligi jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotini belgilovchi asosiy
omillardan biridir.
5

I BOB. IQTISODIY SISTEMALAR TUSHUNCHASI VA TURLARI.
1.1. Iqtisodiy sistema tushunchasi.
Iqtisodiy sistema – bu jamiyatning iqtisodiy faoliyatini tashkil etish va
boshqarish shakli bo‘lib, u ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol
jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Har bir davlat o‘z iqtisodiy tizimini yaratishda
tarixiy, madaniy, tabiiy resurslar va siyosiy omillarni inobatga oladi.
Har qanday iqtisodiy sistema quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanadi:
 Resurslardan foydalanish – har qanday jamiyatda iqtisodiy resurslar
cheklangan, shuning uchun ularni samarali taqsimlash muhim ahamiyatga
ega.
 Ishlab chiqarish jarayoni – iqtisodiy tizim tovarlar va xizmatlarni ishlab
chiqarish jarayonini boshqarish usullarini belgilaydi.
 Bozor munosabatlari va davlat aralashuvi – iqtisodiy tizim qanchalik bozor
mexanizmlariga asoslangan yoki davlat tomonidan tartibga solinishini
belgilaydi.
 Iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyot – tizimning uzoq muddatli rivojlanish
imkoniyatlari va jamiyat farovonligiga ta’siri hisobga olinadi.
Iqtisodiy tizim bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan bir nechta asosiy tarkibiy
qismlardan iborat:
1. Iqtisodiy resurslar – bu tabiiy boyliklar, mehnat resurslari, kapital va
tadbirkorlik qobiliyatidir. Ular iqtisodiy faoliyatning poydevorini tashkil etadi.
2. Iqtisodiy agentlar – bu iqtisodiyotning asosiy ishtirokchilari bo‘lib, ular orasida
uy xo‘jaliklari, korxonalar, davlat va xalqaro tashkilotlar mavjud.
3. Ishlab chiqarish munosabatlari – ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni
taqsimlash, egalik qilish va boshqarish munosabatlarini belgilaydi.
4. Bozor va boshqaruv mexanizmlari – iqtisodiy tizimning qanday ishlashini
belgilovchi qoidalar majmui bo‘lib, narxlar tizimi, soliqlar, kredit va investitsiya
siyosatini o‘z ichiga oladi.
6

Dunyo miqyosida iqtisodiy tizimlarning turli modellarini ko‘rish mumkin.
Ular tarixiy rivojlanish, madaniy an’analar va davlat siyosatiga bog‘liq holda
shakllangan. Asosiy iqtisodiy tizimlar quyidagilardan iborat:
An’anaviy iqtisodiy sistema – bu tizim asosan qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik
va mahalliy ishlab chiqarishga asoslangan. U tarixiy urf-odatlar va an’analarga
tayanadi. Ko‘pincha rivojlanmagan davlatlarda uchraydi.
Markazlashgan rejalashtirilgan iqtisodiyot – davlat iqtisodiy jarayonlarni to‘liq
nazorat qiladi, ishlab chiqarish va taqsimotni qat’iy rejalashtiradi. Bunday tizim
sobiq Sovet Ittifoqi va boshqa sotsialistik mamlakatlarda qo‘llanilgan.
Bozor iqtisodiyoti – iqtisodiyot erkin raqobat va talab-taklif qonunlariga
asoslangan. Davlat aralashuvi minimal bo‘lib, korxonalar va iste’molchilar
iqtisodiy qarorlarni mustaqil qabul qiladi. AQSh, Buyuk Britaniya va Germaniya
kabi mamlakatlar bozor iqtisodiyotining rivojlangan namunasidir.
Aralash iqtisodiy tizim – bozor iqtisodiyoti va davlat tartibga solishining
uyg‘unlashgan shakli. Ko‘pgina rivojlangan davlatlar, jumladan, O‘zbekiston ham
aynan shu modelga asoslangan iqtisodiy tizimga ega.
Iqtisodiy tizim mamlakatning iqtisodiy barqarorligi va rivojlanish darajasini
belgilovchi asosiy omillardan biridir. Sifatli iqtisodiy sistema quyidagi natijalarga
olib keladi: Barqaror iqtisodiy o‘sish – ishlab chiqarish va xizmatlar sohasining
rivojlanishi jamiyat farovonligini oshiradi. Raqobat muhitining shakllanishi –
bozorda samaradorlikni oshirish va innovatsiyalarni rag‘batlantirishga yordam
beradi. Ijtimoiy tenglik va adolat – iqtisodiy resurslar adolatli taqsimlanishi
natijasida aholi farovonligi oshadi. Xalqaro iqtisodiy aloqalar – global bozorda
integratsiya jarayonlari osonlashadi va eksport-import hajmi ortadi.
Iqtisodiy sistema jamiyatning rivojlanish yo‘nalishini belgilovchi asosiy
mexanizmdir. Har bir mamlakat o‘zining tarixiy va iqtisodiy sharoitiga qarab turli
iqtisodiy modellarni tanlaydi. Bugungi kunda aralash iqtisodiy model eng samarali
tizim sifatida qaralib, davlat boshqaruvi va bozor munosabatlarining muvozanatini
ta’minlash orqali barqaror iqtisodiy rivojlanishga erishish mumkin.
7

"Iqtisodiy sistema" tushunchasi iqtisodiyot faniga kirib kelgan. Bu
tushuncha turli iqtisodiy maktablar va nazariyalar doirasida rivojlanib, jamiyatdagi
ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste'mol jarayonlarini tartibga soluvchi
tamoyillar, institutlar va mexanizmlarni tavsiflash uchun qo‘llaniladi. Iqtisodiy
sistema tushunchasi ayniqsa siyosiy iqtisod va makroiqtisodiyot fanlari doirasida
chuqur o‘rganiladi. Bu tushuncha tarixiy taraqqiyot jarayonida turli shakllarda
namoyon bo‘lgan: feodal iqtisodiyot, kapitalistik iqtisodiyot, sotsialistik iqtisodiyot
va zamonaviy aralash iqtisodiyot tizimlari shular jumlasidandir. "Iqtisodiy sistema"
tushunchasini kim birinchi bo‘lib kiritgani aniq emas, chunki bu tushuncha uzoq
tarixiy rivojlanish jarayonida shakllangan. Biroq, iqtisodiy tizimlar nazariyasining
rivojlanishida muhim hissa qo‘shgan olimlarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Adam Smit (1723–1790) – "Millatlar boyligi" (1776) asarida bozor iqtisodiyoti
va erkin bozor tamoyillarini tushuntirib bergan. U iqtisodiy tizimning o‘z-o‘zini
tartibga soluvchi mexanizmlari haqida fikr yuritgan.
2. Karl Marks (1818–1883) – Sotsialistik iqtisodiy tizim konsepsiyasini ishlab
chiqib, kapitalizm va uning o‘rnini egallashi mumkin bo‘lgan yangi tizimlarni
tahlil qilgan.
3. Makroiqtisodiyot asoschilari – XX asrda John Maynard Keynes aralash iqtisodiy
tizim tushunchasini rivojlantirdi va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zarurligini
asoslab berdi. "Iqtisodiy sistema" atamasi zamonaviy iqtisodiy fanlarda aynan
qaysi olim tomonidan ilk bor ishlatilgani aniq belgilanmagan, lekin u klassik
siyosiy iqtisodiyot, marksizm va zamonaviy iqtisodiy maktablar ta’sirida
rivojlangan tushuncha hisoblanadi.
8

1.2. Turli iqtisodiy sistemalarning ustunlik va kamchiliklari.
Dunyo miqyosida turli iqtisodiy sistemalar mavjud bo‘lib, har birining
o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari bor. Quyida an’anaviy, markazlashgan
rejalashtirilgan, bozor va aralash iqtisodiy sistemalarning ustunlik va kamchiliklari
ko‘rib chiqiladi. An’anaviy iqtisodiy Sistema . Bu tizim asosan qishloq xo‘jaligi,
hunarmandchilik va mahalliy ishlab chiqarishga asoslanadi. Ishlab chiqarish
usullari avloddan-avlodga o‘tib keladi va urf-odatlarga bog‘liq bo‘ladi.
Ustunliklari:
 Resurslardan samarali foydalanish, ortiqcha isrofgarchilikning oldini olish
 Barqaror iqtisodiy munosabatlar va uzoq yillik tajribalarga asoslangan
boshqaruv
 Mahalliy aholining ehtiyojlariga moslashtirilgan iqtisodiy faoliyat
Kamchiliklari:
 Innovatsiyalar va texnologik taraqqiyotning sustligi
 Cheklangan iqtisodiy o‘sish va mahsulotlarning past xilma-xilligi
 Tabiiy ofatlar yoki iqlim o‘zgarishlarining iqtisodiyotga katta ta’siri
Markazlashgan rejalashtirilgan iqtisodiyot . Bu tizimda iqtisodiy faoliyat to‘liq
davlat tomonidan boshqariladi. Ishlab chiqarish va taqsimot davlat rejalari asosida
amalga oshiriladi. Sobiq Sovet Ittifoqi va boshqa sotsialistik davlatlar ushbu
tizimga asoslangan.
Ustunliklari:
 Davlat tomonidan ta’minlangan barqarorlik va iqtisodiy xavfsizlik
 Aholining asosiy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan taqsimot siyosati
 Ishsizlik darajasining pastligi va ijtimoiy tenglikning nisbatan yuqoriligi
Kamchiliklari:
 Innovatsiyalar va tadbirkorlikning rivojlanishiga to‘siq bo‘lishi
 Raqobatning yo‘qligi sababli mahsulot sifati va samaradorlikning pastligi
 Davlat rejalari va real ehtiyojlar o‘rtasidagi nomutanosiblik
9

Bozor iqtisodiyoti. Bu tizim erkin raqobat va talab-taklif qonunlariga asoslanadi.
Davlat iqtisodiyotga minimal aralashadi va tadbirkorlik mustaqilligi ta’minlanadi.
Ustunliklari:
 Raqobat muhiti innovatsiyalar va samaradorlikni oshiradi
 Mahsulot va xizmatlarning katta tanlovi, iste’molchilarning ehtiyojlarini
qondirish imkoniyati
 Ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanish va tez o‘sish imkoniyati
Kamchiliklari:
 Ijtimoiy tengsizlikning oshishi va boylar va kambag‘allar o‘rtasidagi
tafovutning kuchayishi
 Bozorning o‘z-o‘zini tartibga solish qobiliyatining cheklanganligi, iqtisodiy
inqirozlarning yuzaga kelishi
 Atrof-muhit muammolari va resurslarning cheksiz ekspluatatsiyasi
Aralash iqtisodiy Sistema . Bu tizim bozor iqtisodiyoti va davlat boshqaruvi
elementlarini o‘z ichiga oladi. Davlat muayyan sohalarni tartibga soladi, shu bilan
birga bozor mexanizmlariga ham katta ahamiyat beriladi.
Ustunliklari:
 Davlat va xususiy sektorning muvozanatli hamkorligi orqali barqaror
iqtisodiy o‘sish
 Ijtimoiy himoya va ijtimoiy tenglikni ta’minlash imkoniyati
 Innovatsiyalar va raqobat muhitining mavjudligi
Kamchiliklari:
 Davlat aralashuvi haddan tashqari ko‘payganda iqtisodiy samaradorlik
pasayishi mumkin
 Byurokratiya va korrupsiya xavfi yuqori bo‘lishi
 Davlat siyosati noto‘g‘ri yo‘nalish olgan taqdirda iqtisodiy muammolarning
yuzaga kelishi
Har bir iqtisodiy sistema o‘ziga xos xususiyatlarga ega va turli davlatlar
sharoitiga qarab tanlanadi. Bugungi kunda ko‘pgina mamlakatlar aralash iqtisodiy
tizimdan foydalanmoqda, chunki u bozor iqtisodiyotining samaradorligi va davlat
10

tartibga solishining barqarorligini birlashtiradi. Shu bilan birga, har bir tizimning
afzalliklaridan samarali foydalanish va kamchiliklarini bartaraf etish muhim
hisoblanadi. Iqtisodiy tizimlar jamiyatning ishlab chiqarish, taqsimot va iste’mol
jarayonlarini qanday tashkil etishini belgilaydi. Har bir iqtisodiy tizim o‘ziga xos
xususiyatlarga ega bo‘lib, mamlakatning tarixiy, siyosiy va iqtisodiy sharoitlariga
qarab tanlanadi. Bugungi kunda ko‘pchilik mamlakatlar aralash iqtisodiy modelni
qo‘llamoqda, chunki u bozor iqtisodiyotining samaradorligi va davlat
boshqaruvining barqarorligini birlashtirish imkonini beradi.
Shu bilan birga, har qanday iqtisodiy modelni amalga oshirishda muvozanat
saqlanishi kerak. Davlat haddan tashqari aralashsa, innovatsiyalar sustlashishi
mumkin, lekin bozor to‘liq erkin bo‘lsa, iqtisodiy adolatsizliklar kuchayishi
ehtimoli bor. Har bir tizimni tahlil qilish va kelajakda eng samarali modelni ishlab
chiqish muhim masalalardan biridir. Iqtisodiy tizimlar jamiyatning ishlab
chiqarish, taqsimot va iste’mol jarayonlarini qanday tashkil etishini belgilaydi.
Turli tizimlarning afzallik va kamchiliklarini chuqurroq tahlil qilish uchun
qo‘shimcha jihatlar ham muhim ahamiyatga ega.
An’anaviy iqtisodiy sistema odatda qishloq xo‘jaligi, chorvachilik va
hunarmandchilikka asoslangan bo‘lib, ishlab chiqarish usullari avloddan-avlodga
o‘tadi. Bunday tizim odatda barqaror bo‘lib, mahalliy aholining ehtiyojlariga mos
keladi. Ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasida muvozanat mavjud bo‘lsa-da, tizim
innovatsiyalar va zamonaviy texnologiyalarni qabul qilishga sust.
An’anaviy tizim ko‘p hollarda barter asosida ishlaydi, ya’ni mahsulot va
xizmatlar ayirboshlanadi. Moliyaviy institutlarning mavjud emasligi tufayli
iqtisodiyot ko‘proq o‘z-o‘zini ta’minlash tamoyiliga asoslanadi. Ishlab chiqarish va
iste’mol mahalliy ehtiyojlarni qondirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, tashqi bozorlarga
chiqish imkoniyati cheklangan. Fan va texnologiyaning rivojlanmaganligi sababli
iqtisodiyot o‘zgaruvchan sharoitlarga moslasha olmaydi.
Markazlashgan rejalashtirilgan iqtisodiyot davlat tomonidan boshqariladi.
Bunday tizimda ishlab chiqarish va taqsimot rejalashtirilgan bo‘lib, davlat muhim
tarmoqlarga sarmoya yo‘naltiradi. Barcha iqtisodiy jarayonlar davlat nazorati
11

ostida bo‘lib, inflyatsiya va ishsizlik darajasi past bo‘lishi mumkin. Bu tizimda
iqtisodiy barqarorlik ta’minlansa-da, innovatsiyalar va tadbirkorlik rivojlanishiga
to‘siq bo‘lishi mumkin. Bozor mexanizmlarining yetishmovchiligi sababli talab va
taklif orasida nomutanosiblik yuzaga keladi. Davlat korxonalarining
monopoliyalashuvi mahsulot sifati va samaradorlikni pasaytirishi mumkin. Bundan
tashqari, iqtisodiy rejalarning noto‘g‘ri tuzilishi natijasida resurslardan samarali
foydalanish imkoniyati kamayadi.
Bozor iqtisodiyoti erkin raqobatga asoslangan bo‘lib, talab va taklif
mexanizmlari asosida ishlaydi. Xususiy sektor yetakchi o‘rinda bo‘lib, tadbirkorlik
va innovatsiyalar rivojlanishiga katta imkoniyat yaratiladi. Iste’molchilarning
tanlov erkinligi mavjud bo‘lib, mahsulot va xizmatlarning xilma-xilligi
ta’minlanadi. Biroq, bozor iqtisodiyoti ayrim kamchiliklarga ega. Ijtimoiy
tengsizlik kuchayib, boy va kambag‘allar o‘rtasidagi tafovut ortishi mumkin.
Davlat aralashuvi kam bo‘lgani sababli monopoliyalar paydo bo‘lish ehtimoli bor.
Shuningdek, tabiiy resurslarning ortiqcha ekspluatatsiyasi va atrof-muhitning
ifloslanishi muammosi yuzaga kelishi mumkin.
Aralash iqtisodiy tizim bozor iqtisodiyoti va davlat boshqaruvi elementlarini
o‘z ichiga oladi. Davlat ijtimoiy muammolarni tartibga solish orqali iqtisodiy
barqarorlikni saqlashga harakat qiladi, shu bilan birga, tadbirkorlik va
innovatsiyalar uchun ham imkoniyat yaratadi. Bunday tizimning ustun jihatlaridan
biri davlatning muhim ijtimoiy sohalarni qo‘llab-quvvatlashi va iqtisodiyotni
muvozanatda ushlab turishidir. Davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi hamkorlik
iqtisodiy samaradorlikni oshirish imkonini beradi. Shu bilan birga, iqtisodiyotni
haddan tashqari tartibga solish byurokratiya va korrupsiyaga olib kelishi mumkin.
Davlat mablag‘larining noto‘g‘ri taqsimlanishi iqtisodiy rivojlanishga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi ehtimoli bor.
Har bir iqtisodiy tizimning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib,
mamlakatning tarixiy, siyosiy va iqtisodiy sharoitlariga qarab tanlanadi. Bugungi
kunda aksariyat davlatlar aralash iqtisodiy modelni qo‘llamoqda, chunki u bozor
iqtisodiyotining samaradorligi va davlat boshqaruvining barqarorligini birlashtirish
12

imkonini beradi. Shu bilan birga, har qanday iqtisodiy modelni amalga oshirishda
muvozanat saqlanishi kerak. Davlat haddan tashqari aralashsa, innovatsiyalar
sustlashishi mumkin, lekin bozor to‘liq erkin bo‘lsa, iqtisodiy adolatsizliklar
kuchayishi ehtimoli bor. Iqtisodiy tizimlarning samaradorligi mamlakatdagi
boshqaruv tizimi, resurslardan foydalanish imkoniyatlari va xalqning turmush
darajasi bilan bevosita bog‘liq. Shu sababli, har bir mamlakat o‘z sharoitiga eng
mos keladigan iqtisodiy modelni tanlashi va unga mos ravishda iqtisodiy siyosatini
shakllantirishi lozim.
13

II BOB. SIFATLI IQTISODIY SISTEMALARNING ASOSIY
TAMOYILLARI.
2.1. Raqobat muhitining samaradorligi.
Raqobat muhitining samaradorligi deganda bozordagi raqobatning iqtisodiy
o‘sish, innovatsiyalar va iste’molchilar manfaatlariga ta’sir etishi tushuniladi.
Samarali raqobat muhitining asosiy jihatlari quyidagilar:
1. Narx va sifatning optimallashuvi. Raqobat kuchli bo‘lgan bozorda korxonalar
iste’molchilarni jalb qilish uchun narxlarni pasaytiradi va mahsulot sifatini
oshirishga intiladi. Monopoliyaga yo‘l qo‘yilsa, narxlar sun’iy ravishda oshib, sifat
esa pasayishi mumkin.
2. Innovatsiyalarni rag‘batlantirish. Kompaniyalar bozorda ustunlik qilish uchun
yangi texnologiyalarni joriy etadi. Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari
(R&D) rivojlanadi.
3. Samarali resurs taqsimoti. Raqobat korxonalarni resurslardan oqilona
foydalanishga majbur qiladi. Samaradorlikni oshirish uchun korxonalar ishlab
chiqarish jarayonlarini takomillashtiradi.
4. Bozorga kirish va chiqish imkoniyati. Yangi ishtirokchilar bozorda erkin harakat
qilishi kerak, aks holda monopoliyalar shakllanadi. Davlat tomonidan haddan
tashqari tartibga solish yoki korrupsiya bozorga kirishni qiyinlashtirishi mumkin.
5. Iste’molchilar manfaatining himoyasi. Sog‘lom raqobat muhitida iste’molchilar
tanlov imkoniyatiga ega bo‘ladi. Raqobat siyosati va qonunlari orqali monopolistik
suiste’mollarning oldi olinadi.
Samarali raqobat bozorda muvozanatni ta’minlab, innovatsiyalarni
rivojlantiradi, narxlarni pasaytiradi va mahsulot sifatini oshiradi. Raqobat
siyosatini qo‘llab-quvvatlash orqali davlat iqtisodiy o‘sishga turtki berishi
mumkin. Raqobat iqtisodiyotning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u
bozordagi ishtirokchilar o‘rtasidagi kurash jarayoni sifatida tushuniladi. Raqobat
muhiti samaradorligi deganda, iqtisodiy tizimda korxonalar o‘zaro raqobatlashish
orqali bozorda eng yaxshi natijalarga erishishi tushuniladi. Bu natijalar narxlarning
14

pasayishi, mahsulot sifatining oshishi, innovatsiyalarni joriy etish va iqtisodiy
o‘sish kabi omillar bilan o‘lchanadi.
Raqobatning samaradorligini belgilovchi asosiy omillar quyidagilardan iborat:
1. Bozorga kirish va chiqish erkinligi
 Yangi korxonalar bozorda erkin paydo bo‘lishi va faoliyat yuritishi kerak.
 Monopolistik yoki oligopolistik to‘siqlar bozorga kirishni cheklasa, raqobat
samaradorligi pasayadi.
 Davlat tomonidan qo‘llaniladigan litsenziyalar, soliq imtiyozlari yoki
byurokratik jarayonlar bozorga kirishni osonlashtirishi yoki qiyinlashtirishi
mumkin.
2. Narxlarning shakllanishi
 Erkin bozor sharoitida narxlar talab va taklifga asoslangan holda belgilanadi.
 Sun’iy narx belgilash yoki monopoliya sababli narxlar oshib ketsa,
bozordagi samaradorlik pasayadi.
 Raqobat mavjud bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar xarajatlarni kamaytirish va
mahsulot sifatini oshirishga harakat qiladi.
3. Innovatsiyalar va texnologik rivojlanish
 Raqobat bo‘lgan joyda korxonalar yangi texnologiyalarni joriy etishga
intiladi.
 Ilmiy-tadqiqot ishlariga sarmoya kiritish oshadi, bu esa texnologik
taraqqiyotga xizmat qiladi.
 Innovatsion mahsulotlar tufayli iste’molchilarning ehtiyojlari yaxshiroq
qondiriladi.
4. Mahsulot sifati va iste’molchilar manfaatlari
 Raqobat bo‘lgan bozorda iste’molchilar kengroq tanlovga ega bo‘ladi.
 Ishlab chiqaruvchilar sifatni oshirishga va mijozlarga yaxshiroq xizmat
ko‘rsatishga harakat qiladi.
 Iste’molchilar uchun maqbul narx va yuqori sifatli mahsulotlar paydo
bo‘ladi.
15

Iqtisodiy samaradorlik. Raqobat firmalarni samarali ishlashga majbur qiladi. Bu
esa:
Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi. Resurslardan optimal foydalanishni
ta’minlaydi. Bozordagi resurslar eng samarali kompaniyalarga taqsimlanadi.
Iste’molchilar manfaatining oshishi. Raqobat iste’molchilarga sifatli mahsulot va
xizmatlarni maqbul narxlarda olish imkonini beradi. Iste’molchilar innovatsion
mahsulotlardan foyda ko‘radi. Xizmat ko‘rsatish sifati oshadi, chunki
kompaniyalar mijozlarni yo‘qotmaslik uchun harakat qiladi. Iqtisodiy o‘sish va
investitsiyalar. Raqobat investitsiyalar hajmini oshiradi, chunki firmalar bozorga
ustunlik qilish uchun rivojlanishga intiladi. Yangi ish o‘rinlari yaratiladi, bu esa
iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shadi. Innovatsiyalar va texnologik taraqqiyot
tezlashadi. Narx barqarorligi. Agar raqobat bo‘lsa, narxlar talab va taklif asosida
o‘zgaradi. Narxlarning haddan tashqari oshib ketishiga yoki sun’iy arzonlashishiga
yo‘l qo‘yilmaydi. Monopoliyaga yo‘l qo‘yilsa, narxlar sun’iy oshirilishi mumkin.
Raqobatni rag‘batlantirish va uning samaradorligini oshirish uchun davlat quyidagi
choralarni ko‘rishi lozim:
1. Monopoliyaga qarshi siyosat
 Monopoliyalar va oligopoliyalarning bozorda ustunlik qilishiga qarshi
kurashish.
 Sun’iy narx belgilash va kelishib olish (kartel) holatlariga chek qo‘yish.
 Monopoliyaga qarshi qonunlar qabul qilish va amaliyotga joriy etish.
2. Kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash
 Yangi korxonalarning bozorga kirishini osonlashtirish.
 Kichik biznes va startaplar uchun imtiyozli kreditlar taqdim etish.
 Korrupsiya va byurokratiyani kamaytirish.
3. Soliq va tartibga solish siyosati
 Soliq tizimini shunday shakllantirish kerakki, u tadbirkorlarni
rag‘batlantirsin.
 Davlat tomonidan haddan tashqari tartibga solish raqobatni cheklab
qo‘ymasligi kerak.
16

 Bozordagi nohaq ustunliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun nazorat
mexanizmlarini joriy etish.
4. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish
 Sifat nazorati va iste’molchilar manfaatlarini himoya qiluvchi qonunlarni
kuchaytirish.
 Aldov reklamalar, sifatsiz mahsulotlar va firibgarlikka qarshi kurashish.
 Iste’molchilarga bozor sharoitlari haqida ochiq va aniq ma’lumot berish.
Raqobat muhitining samaradorligi iqtisodiyotning umumiy rivojlanishi va
barqarorligi uchun muhim ahamiyatga ega. Raqobat:
 Narxlarning maqbul darajada shakllanishiga yordam beradi.
 Mahsulot sifati va xizmat darajasining oshishiga xizmat qiladi.
 Innovatsiyalarni rivojlantiradi va iqtisodiy o‘sishni jadallashtiradi.
 Iste’molchilarga kengroq tanlov va yaxshiroq sharoitlar yaratadi.
Shu sababli, davlat tomonidan monopoliyalar va sun’iy to‘siqlarga qarshi choralar
ko‘rilishi, kichik bizneslar qo‘llab-quvvatlanishi va raqobat muhitining
samaradorligini oshirishga e’tibor qaratilishi lozim. Raqobat – bu bozor
iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqaruvchilar va xizmat
ko‘rsatuvchilar o‘rtasidagi kurash jarayonidir. Raqobat orqali korxonalar
iste’molchilarni jalb qilishga, mahsulot sifatini oshirishga va narxlarni
maqbullashtirishga harakat qiladi.
Iqtisodiyotda raqobatning bir necha asosiy turlari mavjud:
1. Mukammal raqobat
 Bozorda ko‘plab sotuvchilar va xaridorlar mavjud.
 Hech bir korxona bozor narxiga ta’sir qila olmaydi.
 Mahsulotlar o‘xshash bo‘lib, iste’molchilar istalgan yetkazib beruvchidan
sotib olishi mumkin.
 Yangi firmalar bozorga erkin kirishi va chiqishi mumkin.
 Misol: Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozori (g‘alla, sabzavotlar).
2. Monopolistik raqobat
17

 Bozorda ko‘plab sotuvchilar mavjud, lekin ular o‘z mahsulotlarini
boshqalarnikidan farqli qilib taqdim etadi.
 Korxonalar brending, sifat va reklama orqali o‘ziga xoslik yaratishga harakat
qiladi.
 Misol: Fast food restoranlari (McDonald's, KFC, Burger King).
3. Oligopoliya
 Bozorda bir nechta yirik kompaniya ustunlik qiladi.
 Narx belgilash va bozor strategiyalarida bir-biriga bog‘liq harakat qiladi.
 Yangi firmalar uchun bozorga kirish qiyin bo‘lishi mumkin.
 Misol: Avtomobil sanoati (Toyota, Ford, Volkswagen), aviatashuvlar bozori.
4. Monopoliya
 Bozorda faqat bitta yirik kompaniya mavjud.
 Monopolist narxlarni o‘zi belgilaydi va raqobat yo‘qligi sababli mahsulot
sifatini oshirishga ehtiyoj sezmasligi mumkin.
 Davlat ayrim monopoliya sohalarni tartibga solishi yoki nazorat qilishi
mumkin.
 Misol: Elektr ta’minoti kompaniyalari, temir yo‘l xizmatlari.
Raqobatning iqtisodiy samaradorlikka ta’siri. Narxlarning shakllanishi. Raqobat
mavjud bo‘lsa, narxlar talab va taklif asosida belgilanadi. Monopoliya sharoitida
esa narxlar sun’iy ravishda oshirilishi mumkin. Raqobat mahsulot sifati va xizmat
ko‘rsatish darajasini oshirishga majbur qiladi. Monopoliya sharoitida esa mahsulot
sifati yomonlashishi mumkin, chunki iste’molchilar tanlov imkoniyatiga ega emas.
Raqobat korxonalarni yangi texnologiyalar joriy etishga va samaradorlikni
oshirishga undaydi. Oligopoliya va monopoliya sharoitida innovatsiyalar sekinroq
rivojlanishi mumkin. Raqobat iste’molchilarga keng tanlov, pastroq narxlar va
yuqori sifatli mahsulotlar taqdim etadi. Monopolistik bozor iste’molchilar
huquqlarini cheklashi mumkin.
Davlat monopoliyalarni cheklash va sun’iy narx oshirishga qarshi choralar
ko‘radi. Misol: AQShning “Sherman Antitrust Act” qonuni yoki Yevropa
Ittifoqining monopoliyaga qarshi qonunlari. Kichik bizneslarni qo‘llab-quvvatlash.
18

Yangi kompaniyalarning bozorga kirishini osonlashtirish uchun soliq imtiyozlari
va kreditlar beriladi. Byurokratik to‘siqlar kamaytiriladi. Iste’molchilar huquqlarini
himoya qilish. Davlat organlari sifat nazoratini amalga oshiradi. Soxta reklama va
narxlarni sun’iy oshirishga qarshi choralar ko‘radi. Raqobat bozor iqtisodiyotining
asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib, u narxlar barqarorligi, mahsulot sifati va
innovatsiyalarni rag‘batlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Davlat raqobatni qo‘llab-
quvvatlab, monopoliyalarni cheklash orqali iqtisodiy samaradorlikni oshirishi
mumkin.
19

2.2. Dunyo iqtisodiyotidagi ilg‘or iqtisodiy sistemalar tajribasi.
Hozirgi dunyo iqtisodiyotida turli iqtisodiy sistemalar mavjud bo‘lib, har biri
o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ular mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish darajasi,
siyosiy tizimi va ijtimoiy tuzilishiga bog‘liq holda shakllangan. Quyida eng ilg‘or
iqtisodiy sistemalar tajribasi tahlil qilinadi.
1. Bozor iqtisodiyoti (AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya)
 Xususiyatlari:
 Xususiy mulkka asoslangan.
 Bozor mexanizmlari talab va taklif asosida ishlaydi.
 Davlat iqtisodiyotga minimal darajada aralashadi.
 Innovatsiyalar va tadbirkorlik faol rivojlangan.
Ilg‘or tajribalar:
AQSh modeli – Innovatsiyalar va tadbirkorlikka asoslangan iqtisodiyot.✅
Google, Apple, Tesla kabi kompaniyalar erkin bozor sharoitida rivojlangan.
Germaniya modeli – "Ijtimoiy bozor iqtisodiyoti" konsepsiyasi asosida
✅
rivojlangan. Bu tizim bozor erkinligini ijtimoiy himoya bilan uyg‘unlashtirgan.
Buyuk Britaniya modeli – Xususiy sektor va erkin savdo siyosati asosida
✅
rivojlanib, xizmat ko‘rsatish sohasi (moliya, sug‘urta, texnologiya) kuchli.
Afzalliklari:
Innovatsiyalarni rag‘batlantiradi.
✔
Ishlab chiqarish samaradorligi yuqori.
✔
Talab va taklif muvozanati narxlarni tartibga soladi.
✔
Kamchiliklari:
Ijtimoiy tengsizlik yuqori bo‘lishi mumkin.
✖
Bozor muammolariga qarshi davlat aralashuvi ba’zan kechikadi.
✖
2. Aralash iqtisodiyot (Shvetsiya, Kanada, Yaponiya, Janubiy Koreya)
Xususiyatlari:
Xususiy sektor ustuvor, lekin davlat ham iqtisodiyotda faol ishtirok etadi.
Ijtimoiy himoya tizimi kuchli.
20

Strategik tarmoqlarda davlat ishtiroki yuqori.
Ilg‘or tajribalar:
Shvetsiya modeli – "Farovonlik davlati" (Welfare State). Yuqori soliqlar✅
hisobiga sog‘liqni saqlash, ta’lim va ijtimoiy himoya kuchli rivojlangan.
Yaponiya modeli – Davlat sanoatni rivojlantirish uchun rejalashtirilgan
✅
strategiyalarni amalga oshiradi. Toyota, Sony kabi yirik kompaniyalar davlat
ko‘magi bilan rivojlangan.
Janubiy Koreya modeli – "Chabol" tizimi. Yirik xususiy kompaniyalar
✅
(Samsung, Hyundai, LG) davlat yordami bilan dunyo bozoriga chiqqan.
Afzalliklari:
Davlat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi.
✔
Ijtimoiy himoya kuchli.
✔
Innovatsiya va xususiy sektor rivojlanadi.
✔
Kamchiliklari:
Yuqori soliqlar iqtisodiy faollikka ta’sir qilishi mumkin.
✖
Davlat haddan tashqari aralashsa, bozor samaradorligi pasayishi mumkin.
✖
3. Davlat tomonidan boshqariladigan kapitalizm (Xitoy, Singapur, BAA)
Xususiyatlari:
Xususiy sektor rivojlangan, lekin davlat iqtisodiyot ustidan nazorat qiladi.
Uzoq muddatli strategik rejalashtirish mavjud.
Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan yirik kompaniyalar mavjud.
Ilg‘or tajribalar:
Xitoy modeli – "Ijtimoiyizm va bozor iqtisodiyoti uyg‘unligi". Davlat yirik
✅
kompaniyalarni nazorat qiladi, lekin xususiy sektor ham faol rivojlanadi (Huawei,
Alibaba).
Singapur modeli – Davlat iqtisodiyotni qat’iy boshqaradi, lekin tadbirkorlikka
✅
keng imkoniyat beradi.
BAA modeli – Neft iqtisodiyotidan diversifikatsiya qilish orqali turizm, moliya
✅
va texnologiya sektorlarini rivojlantirish.
Afzalliklari:
21

Iqtisodiy o‘sish tez.✔
Strategik tarmoqlarda davlat himoyasi mavjud.
✔
Infratuzilma va investitsiyalar kuchli rivojlangan.
✔
Kamchiliklari:
Davlatning ortiqcha aralashuvi xususiy sektor erkinligini cheklashi mumkin.
✖
Monopoliyalar shakllanishi xavfi yuqori.
✖
4. Ijtimoiyizm va davlat rejalashtirilgan iqtisodiyot (Kuba, Shimoliy Koreya,
Venesuela)
Xususiyatlari:
Davlat iqtisodiyotni to‘liq nazorat qiladi.
Xususiy sektor juda cheklangan yoki mavjud emas.
Iqtisodiy resurslar davlat tomonidan taqsimlanadi.
Ilg‘or tajribalar:
Kuba modeli – Bepul sog‘liqni saqlash va ta’lim tizimi mavjud, lekin xususiy
✅
sektor cheklangan.
Shimoliy Koreya modeli – Yopiq iqtisodiyot, deyarli to‘liq davlat nazoratida.
✅
Venesuela modeli – Neftga qaram iqtisodiyot, lekin davlat tomonidan nazorat
✅
qilingan bozor barqaror emas.
Afzalliklari:
Ijtimoiy xizmatlar aholiga bepul taqdim etiladi.
✔
Tenglikni ta’minlash maqsad qilingan.
✔
Kamchiliklari:
Innovatsiyalar sust rivojlanadi.
✖
Xususiy sektor yo‘qligi sababli iqtisodiy o‘sish sekinlashadi.
✖
Samaradorlik past bo‘lishi mumkin.
✖
5. Xulosa va taqqoslash
Qaysi iqtisodiy tizim eng samarali?
Bozor iqtisodiyoti innovatsiyalar va tadbirkorlik uchun eng yaxshi tizim, lekin
ijtimoiy tengsizlik bo‘lishi mumkin.
22

Aralash iqtisodiyot barqaror va ijtimoiy jihatdan samarali, lekin yuqori soliqlar
talab qiladi. Davlat boshqariladigan kapitalizm iqtisodiyotni tez rivojlantirish
uchun yaxshi, lekin xususiy sektorni cheklaydi.
Rejalashtirilgan iqtisodiyot ijtimoiy himoya berishi mumkin, lekin iqtisodiy o‘sish
sekin bo‘ladi. Janubiy Koreya: Ilg‘or iqtisodiy tizim namunasi
1. Umumiy tavsif Janubiy Koreya — dunyoning eng rivojlangan iqtisodiyotlaridan
biri bo‘lib, aralash iqtisodiy tizimga ega. Hukumat strategik rejalashtirish bilan
xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlab, sanoat va texnologik taraqqiyotni
jadallashtirdi.
2. Asosiy jihatlar: Davlat va xususiy sektor hamkorligi – Hukumat Samsung,✅
Hyundai, LG kabi yirik kompaniyalarni ("Chabol" tizimi) qo‘llab-quvvatladi.
Ta’lim va innovatsiya – Mamlakat ta’lim va ilmiy tadqiqotga katta sarmoya
✅
kiritdi, natijada texnologiya va avtomobil sanoati rivojlandi.
Eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyot – Koreya asosan elektronika, avtomobil va
✅
kemasozlik mahsulotlarini eksport qiladi.
Kichik va o‘rta bizneslarni rivojlantirish – Davlat startaplar va texnologik
✅
kompaniyalarni qo‘llab-quvvatlab, ularning global bozorlarga chiqishiga yordam
beradi.
3. Natijalar. 1960-yillarda qashshoq davlat bo‘lsa, hozirda dunyoning eng yirik 10
iqtisodiyotidan biri. Samsung va Hyundai global brendga aylandi. Ta’lim va ilmiy
innovatsiyalarda yetakchi davlatlardan biri bo‘lib qoldi.
23

2.3. Rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiy modelining tahlili.
Rivojlanayotgan davlatlarning iqtisodiy modeli ularning tabiiy resurslari,
demografik tarkibi, davlat siyosati va tashqi iqtisodiy ta’sirlarga bog‘liq holda
shakllanadi. Ushbu davlatlar iqtisodiy rivojlanishning turli bosqichlarida bo‘lib,
ularning har biri o‘ziga xos strategiyalar orqali o‘sishga erishmoqda.
Rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyoti umumiy xususiyatlari. Ko‘pchilik
rivojlanayotgan davlatlar sanoati endigina rivojlanayotgan, agrar sektordan sanoat
va xizmat ko‘rsatish sohasiga o‘tish jarayonida bo‘lgan iqtisodiyotga ega. Bu
davlatlarda mehnat resurslari ko‘p bo‘lib, arzon ishchi kuchi xalqaro investorlarni
jalb qiladi. Davlatlarning aksariyatida iqtisodiy o‘sish tezligi yuqori bo‘lishiga
qaramay, ijtimoiy tengsizlik, korrupsiya va institutsional zaiflik muammosi
mavjud.
Rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyotining asosiy modellar . Eksportga
yo‘naltirilgan iqtisodiyot modeli. Janubiy Koreya, Xitoy, Vyetnam kabi davlatlar
eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyot modelini muvaffaqiyatli amalga oshirdi. Bu
modelning mohiyati xalqaro bozorlar uchun mahsulot ishlab chiqarish va uni
tashqi bozorlarga chiqarishga asoslangan. Rivojlanayotgan davlatlar bu strategiya
orqali o‘z ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish, innovatsiyalarni joriy etish
va sanoatni diversifikatsiya qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Bunday mamlakatlarda hukumat eksportni rag‘batlantirish maqsadida qulay
biznes muhiti yaratadi, soliq imtiyozlari taqdim etadi va logistika infratuzilmasini
yaxshilaydi. Eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyot modeli orqali rivojlanayotgan
davlatlar o‘z sanoatini tez rivojlantirib, xalqaro bozorga kirishga muvaffaq bo‘ladi.
Resurslarga asoslangan iqtisodiyot modeli. Rossiya, Braziliya, Nigeriya va
Saudiya Arabistoni kabi davlatlar asosan tabiiy resurslarga tayanadigan iqtisodiy
modelga ega. Bu davlatlarning asosiy eksport mahsulotlari neft, gaz, ko‘mir,
qimmatbaho metallar va qishloq xo‘jaligi mahsulotlaridan iborat. Ushbu
modelning ustunligi shundaki, tabiiy boyliklardan katta daromad olish orqali davlat
24

infratuzilmani rivojlantirish va ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish imkoniyatiga
ega bo‘ladi.
Biroq bu modelning kamchiligi iqtisodiyotning diversifikatsiya
qilinmaganligi bo‘lib, bu davlatlarni xomashyo narxlarining o‘zgarishiga bog‘liq
qilib qo‘yadi. Masalan, neft narxlari tushib ketganda, ushbu davlatlarning iqtisodiy
o‘sishi pasayadi va davlat budjetida yetishmovchilik yuzaga keladi. Shuning uchun
bunday davlatlar iqtisodiy diversifikatsiyani oshirish, innovatsion texnologiyalarni
joriy etish va sanoat tarmoqlarini rivojlantirishga intilmoqda. Ichki bozorga
yo‘naltirilgan iqtisodiyot modeli. Hindiston, Indoneziya, Meksika kabi yirik
aholiga ega davlatlar ichki bozorga tayanadigan iqtisodiyot modelidan foydalanadi.
Ushbu modelning mohiyati ichki iste’molni rag‘batlantirish, mahalliy ishlab
chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash va iste’molchilar uchun kengroq tanlov
yaratishga qaratilgan.
Bunday davlatlarda iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari orasida urbanizatsiya
jarayoni, sanoatlashish va iste’mol darajasining oshishi mavjud. Ichki bozorga
tayanadigan iqtisodiyot modeli mamlakat ichidagi talab va taklifni
muvozanatlashtirish imkonini beradi. Biroq bu modelning zaif jihatlaridan biri
shundaki, xalqaro bozorlarga chiqish cheklangan bo‘lishi mumkin va iqtisodiy
o‘sish asosan ichki iste’mol bilan bog‘liq bo‘lib qoladi. Texnologiya va
innovatsiyalarga asoslangan iqtisodiyot modeli. Xitoy, Singapur va Janubiy
Koreya kabi davlatlar texnologiyalar va innovatsiyalarni rivojlantirish orqali
iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirdi. Ular ilmiy tadqiqot va rivojlanishga katta
mablag‘ ajratib, yuqori texnologiyali mahsulotlarni ishlab chiqarish va eksport
qilishga yo‘naltirilgan strategiyani qo‘llaydi.
Bu modelning asosiy ustunligi shundaki, texnologik mahsulotlarning
qo‘shilgan qiymati yuqori bo‘lib, mamlakat iqtisodiyotiga katta daromad keltiradi.
Davlat tomonidan ilmiy tadqiqot markazlari, texnologik startaplar va innovatsion
korxonalar qo‘llab-quvvatlanadi. Ushbu model muvaffaqiyatli amalga oshirilsa,
mamlakat texnologik jihatdan rivojlangan davlatlar qatoriga tezroq kirishi
mumkin.
25

Aralash iqtisodiyot modeli. Turkiya, Malayziya va Braziliya kabi davlatlar aralash
iqtisodiyot modelidan foydalanadi. Bu model bozor iqtisodiyoti tamoyillariga
asoslangan bo‘lib, lekin davlat iqtisodiyotning muhim tarmoqlariga aralashib,
rivojlanishni nazorat qiladi. Hukumat investitsiyalarni jalb qilish, strategik
tarmoqlarni qo‘llab-quvvatlash va ijtimoiy dasturlar orqali iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashga harakat qiladi.
Aralash iqtisodiyot modeli bozor va davlat boshqaruvi elementlarini
birlashtirgani uchun uning afzalliklari ko‘p. Bu model mamlakatning uzoq
muddatli rivojlanishini ta’minlash va ijtimoiy barqarorlikni saqlash imkonini
beradi. Biroq, ba’zi hollarda davlatning iqtisodiyotga haddan tashqari aralashuvi
bozor erkinligini cheklashi va korrupsiyani oshirishi mumkin.
Rivojlanayotgan davlatlar turli iqtisodiy modellar asosida rivojlanmoqda va
har bir modelning o‘ziga xos afzallik va kamchiliklari mavjud. Eksportga
yo‘naltirilgan iqtisodiyot tez o‘sish imkoniyatini beradi, ammo xalqaro
bozorlarning talablariga bog‘liq bo‘lib qolishi mumkin. Resurslarga asoslangan
model tabiiy boyliklardan keladigan daromadlar orqali rivojlanish imkonini
yaratadi, lekin iqtisodiy barqarorlik xomashyo narxlariga bog‘liq bo‘ladi. Ichki
bozorga yo‘naltirilgan model ichki iste’molni qo‘llab-quvvatlaydi, lekin global
savdo imkoniyatlarini cheklashi mumkin. Eng muvaffaqiyatli iqtisodiy modellar
odatda diversifikatsiyalangan, innovatsiyalarga asoslangan va xalqaro savdo bilan
uyg‘unlashgan bo‘ladi. Shuning uchun rivojlanayotgan davlatlar o‘z iqtisodiyotini
barqaror va uzoq muddatli o‘sishga yo‘naltirish uchun turli strategiyalarni
birlashtirib, yangi texnologiyalar va investitsiyalarni jalb qilishga harakat
qilmoqda.
Rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyoti o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib,
ularning rivojlanish modeli ko‘p jihatdan tabiiy resurslar, demografik tarkib, davlat
siyosati va tashqi iqtisodiy ta’sirlarga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu davlatlar ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantirish, xorijiy investitsiyalarni jalb
qilish va eksport salohiyatini oshirish orqali iqtisodiy barqarorlikka erishishga
harakat qiladi. Eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyot modeli sanoat ishlab chiqarish
26

va texnologik rivojlanish orqali tashqi bozorga chiqishga asoslanadi. Bunday
iqtisodiyot modeli Janubiy Koreya, Xitoy, Vyetnam va Malayziyada
muvaffaqiyatli qo‘llanilgan. Xitoy 1980-yillarda ochiq bozor iqtisodiyotiga o‘tib,
xorijiy investorlar uchun qulay sharoit yaratdi va sanoat ishlab chiqarish hajmini
keskin oshirdi. Bugungi kunda Xitoy dunyoning eng yirik eksportchisi bo‘lib,
elektronika, avtomobil qismlari va sanoat jihozlarini jahon bozoriga yetkazib
beradi. Ushbu modelning afzalliklari orasida ishlab chiqarish sektorining tez
rivojlanishi, xorijiy valyuta tushumlarining oshishi va texnologik taraqqiyotning
jadallashishi bor. Biroq, uning kamchiliklari ham mavjud. Xalqaro bozor
talablariga qaramlik ortishi va ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi eksport
raqobatbardoshligini pasaytirishi mumkin.
Ba’zi rivojlanayotgan davlatlar tabiiy resurslar eksporti orqali iqtisodiy
o‘sishni ta’minlaydi. Bunga Rossiya, Nigeriya, Braziliya va Saudiya Arabistoni
misol bo‘la oladi. Rossiya iqtisodiyoti asosan neft va tabiiy gaz eksportiga
asoslangan bo‘lib, mamlakatning umumiy daromadining katta qismini xomashyo
savdosidan keladigan tushumlar tashkil qiladi. Ushbu modelning afzalligi
shundaki, u davlatga katta miqdordagi daromad olib keladi va infratuzilmani
rivojlantirish imkonini yaratadi. Biroq, uning kamchiliklari ham bor. Xomashyo
narxlarining pasayishi iqtisodiy tanazzulga olib kelishi mumkin va boshqa
sohalarning rivojlanishiga e’tibor kamayadi.
Ba’zi davlatlar ichki bozorning katta salohiyatidan foydalangan holda
iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. Hindiston, Indoneziya va Braziliya bunday modelni
qo‘llagan davlatlar qatoriga kiradi. Hindiston iqtisodiyoti ichki iste’mol va xizmat
ko‘rsatish sohalariga tayanib rivojlanmoqda. Katta aholi soni va o‘sib borayotgan
o‘rta sinf iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu
modelning afzalligi shundaki, iqtisodiyot global inqirozlarga nisbatan kamroq
bog‘liq bo‘ladi. Biroq, uning zaif tomonlari ham bor. Mahalliy ishlab chiqarish
sektorining raqobatbardoshligini oshirish va innovatsiyalarni rivojlantirish talab
etiladi.
27

Texnologiyaga asoslangan iqtisodiyot modeli innovatsiyalar va ilmiy
tadqiqotlarga asoslangan bo‘lib, Singapur, Janubiy Koreya va Xitoy kabi davlatlar
bu yo‘nalishda katta muvaffaqiyatlarga erishgan. Ushbu modelning asosiy yutug‘i
yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyati bilan bog‘liq.
Texnologik taraqqiyot mamlakatning eksport salohiyatini oshirib, global bozorning
muhim ishtirokchisiga aylantiradi. Biroq, bu modelni amalga oshirish uchun ilmiy
tadqiqotlarga katta investitsiyalar talab etiladi va malakali ishchi kuchi
yetishmovchiligi muammo bo‘lishi mumkin.
Aralash iqtisodiyot modeli bozor iqtisodiyoti va davlat boshqaruvi
elementlarini uyg‘unlashtirgan holda ishlaydi. Turkiya, Malayziya va Braziliya
bunday modeldan foydalanadi. Hukumat iqtisodiyotning muhim tarmoqlariga
aralashib, strategik yo‘nalishlarni belgilaydi va shu bilan birga xususiy sektorning
rivojlanishini qo‘llab-quvvatlaydi. Bu modelning afzalligi iqtisodiy barqarorlik va
ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish imkoniyatini yaratishdir. Biroq, ba’zi hollarda
davlatning ortiqcha aralashuvi bozor erkinligini cheklashi va korrupsiyaga olib
kelishi mumkin. Rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiy modelining har biri o‘ziga xos
xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning muvaffaqiyati davlat siyosati, xalqaro
hamkorlik, investitsiya muhiti va innovatsion rivojlanish strategiyalariga bog‘liq.
Uzoq muddatli barqaror o‘sishga erishish uchun diversifikatsiya, texnologik
rivojlanish va ijtimoiy muammolarni hal etish muhim ahamiyat kasb etadi.
28

XULOSA
Sifatli iqtisodiy sistema – bu mamlakatning iqtisodiy barqarorligi,
samaradorligi va uzoq muddatli rivojlanishini ta’minlaydigan, turli sohalarning
uyg‘unlashgan holda ishlashiga asoslangan tizimdir. Bu tizim samarali ishlashi
uchun bozor mexanizmlarining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi, davlatning iqtisodiy
boshqaruvi, innovatsiyalarni joriy etish va ijtimoiy barqarorlik muhim ahamiyat
kasb etadi. Sifatli iqtisodiy tizim turli davlatlarda turlicha shakllangan bo‘lsa-da,
ularning barchasida samaradorlik, barqarorlik va innovatsiyalarga asoslangan
rivojlanish asosiy o‘rinni egallaydi.
Iqtisodiy tizimning muvaffaqiyati bir necha omillarga bog‘liq. Birinchidan,
bozor mexanizmlari to‘g‘ri ishlashi kerak. Erkin bozor iqtisodiyoti samarali resurs
taqsimotini ta’minlasa ham, davlat tomonidan ma’lum darajada tartibga solish
talab etiladi. Davlat bozor ishtirokchilariga adolatli raqobat sharoitini yaratib
berishi, korrupsiyaga qarshi kurashishi va xususiy sektor rivojlanishiga yordam
berishi lozim. Ikkinchidan, iqtisodiy tizimning muhim qismi – inson kapitali.
Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimining rivojlanganligi jamiyatdagi mehnat
unumdorligini oshiradi va iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Sifatli iqtisodiy tizimning yana bir muhim jihati innovatsiyalar va texnologik
rivojlanishdir. Zamonaviy iqtisodiyot raqobatbardosh bo‘lishi uchun ilm-fan va
texnologiyalarni rivojlantirishga katta e’tibor berish kerak. Bu yo‘nalishda ilg‘or
davlatlar texnologik parklar, ilmiy tadqiqot institutlari va startap ekotizimlarini
rivojlantirib, yangi iqtisodiy imkoniyatlarni yaratmoqda. Masalan, Janubiy Koreya
va Germaniya texnologik innovatsiyalar orqali o‘z iqtisodiyotini diversifikatsiya
qilishga muvaffaq bo‘ldi.
Davlatning iqtisodiy rivojlanishda tutgan o‘rni juda muhim. Ba’zi davlatlar
erkin bozor iqtisodiyotini tanlasa, boshqalari davlatning faol aralashuvi orqali
barqaror iqtisodiy o‘sishga erishishga harakat qiladi. Muvaffaqiyatli iqtisodiy
tizimlarda davlat va xususiy sektor o‘rtasida muvozanat saqlanib, biznesning
29

rivojlanishi qo‘llab-quvvatlanadi. Hukumat strategik tarmoqlarni himoya qilish
bilan birga, tadbirkorlik muhitini yaxshilashga e’tibor qaratishi lozim.
Sifatli iqtisodiy tizimning asosiy belgilari qatoriga adolatli soliqlash tizimi
ham kiradi. Mamlakatdagi soliqlar samarali yig‘ilsa va adolatli taqsimlansa, davlat
infratuzilma, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlarini rivojlantirish uchun zarur
resurslarga ega bo‘ladi. Biroq, haddan tashqari yuqori soliqlar xususiy sektorning
rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Shu sababli, samarali soliqlash tizimi
yaratish muhim ahamiyatga ega.
Barqaror iqtisodiy tizim atrof-muhitni muhofaza qilish bilan ham
chambarchas bog‘liq. Iqtisodiy rivojlanish ekologik zarar keltirmasligi uchun
barqaror ishlab chiqarish va yashil energiyaga o‘tish muhimdir. Yevropa
mamlakatlari ushbu yo‘nalishda katta yutuqlarga erishgan bo‘lib, qayta
tiklanadigan energiya manbalariga sarmoya kiritish orqali iqtisodiy va ekologik
barqarorlikni ta’minlamoqda. Sifatli iqtisodiy tizimda moliyaviy barqarorlik ham
katta rol o‘ynaydi. Bank va moliyaviy institutlarning mustahkamligi, kredit
bozorining samarali ishlashi va investitsiya muhiti yaxshi bo‘lishi talab etiladi.
Agar moliyaviy tizim yaxshi yo‘lga qo‘yilsa, iqtisodiy inqirozlarning oldi olinadi
va biznes rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratiladi.
Shuning uchun rivojlangan davlatlar ijtimoiy himoya dasturlarini yo‘lga
qo‘yib, jamiyatning barcha qatlamlarini qo‘llab-quvvatlashga harakat qiladi.
Umuman olganda, sifatli iqtisodiy tizim barqaror rivojlanish, samarali
boshqaruv, innovatsiyalar, adolatli bozor mexanizmlari va ijtimoiy barqarorlikka
asoslanishi kerak. Davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi muvozanat, texnologik
taraqqiyotga investitsiya kiritish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va xalqaro
iqtisodiy integratsiyaga intilish muvaffaqiyatli iqtisodiy modelning asosiy
shartlaridan biridir. Shuningdek, ijtimoiy tenglik va ekologik barqarorlikni ham
hisobga olish lozim. Agar ushbu omillar uyg‘un tarzda ishlasa, mamlakat iqtisodiy
tizimi nafaqat samarali, balki uzoq muddatli rivojlanishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
"Iqtisodiyot asoslari" – A.O’lmasov. Toshkent: 2013. (darslik),
"Iqtisodiyot nazariyasi" – A. Vahobov, A. O‘lmasov, Sh. Qobilov. Toshkent: 2014.
(darslik),
Xojiyev B. "Tadbirkorlik asoslari" – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2022. (darslik),
Qoraboyev I. "Global iqtisodiyot va uning rivojlanish tendensiyalari" – Toshkent:
O‘zbekiston, 2023.(darslik),
Karimov U. “Kichik biznesning global iqtisodiyotga ta’siri” // (Iqtisodiyot va
innovatsiyalar jurnali), 2022,
Smith A. “Bozor iqtisodiyotining globalizatsiya sharoitidagi rivojlanishi” //
Harvard Business Review, 2021. (jurnal),
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki. "Tadbirkorlikni moliyalashtirish va
iqtisodiy barqarorlik" – 2023. (hisobot),
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. "O‘zbekistonda tadbirkorlik
va iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari" – 2023. (statistika hisoboti),
Kotler F.; Osnovi marketinga, Moskva, 1997-yil. (darslik),
Nosirov P.; Abdullayeva L.; Marketing — bozor iqtisodiyoti asosi, Toshkent,
1995-yil. (darslik),
Jalolov J. J.; Marketing, Toshkent, 1999-yil. (o’quv qo’llanma),
G ulomov S. S; Marketing asoslari, Toshkent, 2002-yil. (darslik).ʻ
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. "Tadbirkorlikni moliyalashtirish va
iqtisodiy barqarorlik" – 2023. (hisobot),
Internet manbalari:
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki – www.cbu.uz
Davlat statistika qo‘mitasi – www.stat.uz
Jahon banki – www.worldbank.org
31

Sifatli iqtisodiy sistemalar

Купить