Sin davlatining g’arb mamlakatlari bilan munosabati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	65.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

45 Sotish

Sin davlatining g’arb mamlakatlari bilan munosabati

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: SIN DAVLATINING G’ARB MAMLAKATLARI BILAN
MUNOSABATI

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………...3-4
I - BOB. XIX ASR – XX ASRNING BOSHLARIDA XITOY …………..
1.1. Sin davlatining larning tashqi siyosati va Xitoyda Birinchi afyun
urushi ………………………………………………………………………….
1.2. Xitoyning G‘arb davlatlari yarim mustamlakasiga
aylanishiningboshlanishi…………………………..………..…………………
II - BOB XITOYDA TAYPINLAR HARAKATI VA G’ARB
MUNOSABATI………………………………………………………………
2.1. Taypinlar harakatining birinchi bosqichi (1850 – 1856). Xarakatning
birinchi bosqichida taypinlarning tadbirlar……………..…………………………
2.2. Ikkinchi “afyun urushi” (1856-1860), 1860 – yilda xarbiy harakatlarning
davom ettirilishi……………………………………………………………….…..
XULOSA …………………………………….……………………………….
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………….

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Chinlar Xitoyni egallash uchun uzoq kurash olib
bordi. Shu davrda Xitoyda xalq qo‘zg‘olonlarining avj olishi va bir guruh
qo‘zg‘olonchilarning Pekinni egallashi ham chinlarga yordam berdi. 1644-yili
Pekinga kirib kelgan manjurlar hukmdori Shunchji Xitoy imperatori deb e’lon
qilindi. Sian va Tunguan tumanlarida dеhqonlarning guruhlari manichjurlarga bir
yilga yaqin qarshilik ko‘rsatdilar, lеkin oqibatda Yanszi daryosidan o‘tib, janubga
kеtishga majbur bo‘ldilar. Xubey viloyatida Li Szichen va uning ko‘pgina
safdoshlari o‘ldirildi. Dеhqonlar urushi qo‘zg‘olonchilarning mag‘lubiyati bilan
yakunlandi. Pеkin egallanishi paytida Min impеratorlik oilasining omon qolgan
a’zolaridan ba’zilari yangi hukumatni olqishladi, boshqalari esa, yo‘qotilgan
e’tiborlarini tiklashga umid bog‘lab, Yanszi vodiysiga jo‘nadilar. U yerda, qadimiy
poytaxt Nankinda, mahalliy hukmdorlarning ko‘magida, Minlarning vakili Fu Van
(Chju Yusun) Xitoyning yangi impеratori dеb e’lon qilindi. Shunday qilib,
Minlarning bu qismi yangi impеrator atrofida vatanparvar kuchlarni yig‘ib,
manichjurlarga qarshilik ko‘rsatishga urindilar. Biroq bu qadam Minlar
sulolasining Nankinda hozir bo‘lgan ba’zi vakillari tomonidan ma’qullanmadi va
ular impеratorlik taxtiga boshqa nomzodni ko‘rsatdilar. Natijada manichjurlarga
qarshi kuchlar o‘zaro janjallarga botib qoldi va chеtelliklarga qarshi yagona front
to‘zishga erisha olmadilar. Sin sulolsi davridagi ijtimoiy hayotning og‘irlashuvi
ularga qarshi xalqning ko‘tarilishiga olib keldi. Bunday og‘ir vaziyatda Xitoy
hukumati va mahalliy xalq yakkadillik bilan qaror qabul qilmaganligi Xitoyni
g‘arb davlatlari tomonidan interveniya aylanishiga olib keldi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: XX asr o’rtalari XX asr boshlarida
Xitoyda Sin imperiyasining iqtisodiy islohotlar va siyosatning amalga oshirilishi
bilan bog‘liq ijtimoiy iqtisodiy muammolarni tahlil qilish, tashqi siyosati va g‘arb
davlatlarining mustamlakasiga aylanishidan o‘rganishdan iborat.
Maqsad quyidagi vazifalarda ko‘rsatilgan:
 Xitoyda Sin sulolasi amalga oshirilgan islohotlarning ijtimoiy-tarixiy
tahlilini o‘tkazish;
 Taypinlar davlatining tashkil toppish sabablari aniqlash;

 Afyun urishining kelib chiqish sabablari o‘rganish;
 G‘arab davlatlari tomonidan Xitoyga qo’yilgan talablar tahlilini o‘tkazish.
Kurs ishining o`rganilish darajasi: ushbu kurs ishining mazmun va
mohiyati, Shuhrat Ergashev “jahon tarixi birinchi qism”, Shuhrat Ergashev “jahon
tarixi ikkinchi qism” kitobida batafsil, keng yoritilib berilgan. Bundan tashqari
mazkur kurs ishini yozishda mavzuga tegishli bir qancha adabiyotlardan
foydalanildi. Xususan: R. Farmonov, U. Jo‘rayev, SH. Ergashev jahon tarixi
(XVI–XIX asrning 60-yillari) Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining VIII sinf
o‘quvchilari uchun darslik, Imomnazarov Qahromon Utkirivich “Xitoy tarixi”
(o‘quv qo‘llanma) Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2018y kabi asarlari va
kitoblari asosiy o’rin tutadi. Shuningdek, Bu mavzu chuqur ilmiy hamda amaliy
ahamiyatga ega bo‘lib mustaqillik davrida bu davr tarixiga oid turli xil kitoblar
nashr qilindi. Z.Nuriddinov 1
, Х .Kichkilov 2
, N.Jo‘rayev 3
, А .Aliyeva 4
, М .Lafasov 5
kitoblarida bu mavzu chuqur tahlil etilib mavzuni mohiyati ochib berilgan. Versal-
Vashington tizimi chuqur tahlilga egaligi bilan harakterlanadi. Bu mavzuni vazifasi
yuqoridagi to‘rtta punkt bilan ochib berilgan.
Xitoyning G'arb davlatlari bilan munosabatlari siyosiy, iqtisodiy, madaniy va
strategik jihatlarni o'z ichiga olgan murakkab dinamikadir. Mana, ushbu mavzuni
o'rganadigan ba'zi zamonaviy va tegishli asarlar:
"Xitoyning G'arb bilan munosabatlari: hamkorlik va raqobat
dinamikasi" (Emilian Kavalski tomonidan): Ushbu kitob Xitoyning G'arb
davlatlari, jumladan AQSh, Yevropa Ittifoqi va boshqalar bilan zamonaviy
munosabatlarini ko'rib chiqadi. Muallif Xitoy va G‘arb davlatlari o‘rtasidagi savdo,
xavfsizlik va madaniyat kabi turli sohalardagi hamkorlik va raqobat dinamikasini
tahlil qiladi 6
.
1
Nuriddinov Z. G‘arb mamlakatlari eng yangi tarixi. –T; 1974. 606- bet.
2
Kichkilov X Fayzullayev M. Eng yangi tarix. –T; 2011. 102-bet.
3
Jo‘rayev N. Eng yangi tarix. –T; 2003. 108-bet.
4
Aliyeva A. Всумирная история таблицах и схемах. –M; 2002. 65- bet.
5
Lafasov M. Jahon tarixi. –T; 2009. 15-bet.
6
Kavalski, Emilian. China's Relations with the West: Dynamics of Cooperation and Competition. Издательство:
Palgrave Macmillan, Год издания: 2020.

"Zamonaviy davrda Xitoy-G'arb munosabatlari: haqiqatlar va
istiqbollar" (muharrirlar: Mingjiang Li, Liming Vang): Ushbu kitob Xitoyning
zamonaviy davrda G'arb davlatlari bilan munosabatlariga turli nuqtai nazarlarni
taqdim etadi. Ishda ushbu munosabatlarni belgilovchi omillar va ularning
kelajakdagi rivojlanish istiqbollari muhokama qilinadi 7
.
"Xitoy va G'arb: madaniyatlararo istiqbollar" (muallif: Xiao Gong):
Ushbu kitob Xitoy va G'arb davlatlari o'rtasidagi munosabatlarning madaniy va
ijtimoiy jihatlarini o'rganadi. Muallif Xitoy va G‘arb madaniyatlarining o‘zaro
ta’sirini, shuningdek, ularning o‘zaro tushunishi va hamkorligi uchun qiyinchiliklar
va imkoniyatlarni tahlil qiladi 8
.
"XXI asrda Xitoy-G'arb munosabatlari: tendentsiyalar, muammolar va
imkoniyatlar" (Yu Chjan muallifi): Ushbu kitob XXI asrda Xitoyning G'arb
davlatlari bilan munosabatlaridagi asosiy tendentsiyalar, muammolar va
imkoniyatlarni o'rganadi. Muallif munosabatlardagi o‘zgaruvchan dinamikani va
ularning global siyosat va iqtisodiyotga ta’sirini tahlil qiladi 9
.
Ushbu asarlar Xitoyning G'arb davlatlari bilan munosabatlarining zamonaviy
tadqiqoti va tahlilini ifodalaydi, bu hozirgi vaziyat va ushbu tomonlar o'rtasidagi
o'zaro hamkorlik istiqbollarini tushunishga yordam beradi.
Bundan tashqari mustaqilligimiz davrida yozilgan jahon tarixining yangi
davri bo`yicha bir qator darslik va o`quv qo‘llanmalar tub ma’nodagi asos
vazifasini o‘taydi.
Kurs ishining obyekti: XVIII – XX asrlarda Xiyoy hududini g‘arb davlatlar
tomonidan bosib olinish jarayonlari.
Kurs ishining predmetini: . J ahon tarixining eng yangi davriga xususan
Xitoy XIX asr va XX asr boshlaridagi ichki va tashqi siyosiy taraqqiyotida amalga
oshirilgan ishlar, chora-tadbirlar faoliyati tashkil etadi.
7
Li, Mingjiang, & Wang, Liming (Eds.). China-West Relations in the Contemporary Era: Realities and Prospects .
Издательство: Routledge, Год издания: 2018.
8
Gong, Xiao. China and the West: Cross-Cultural Perspectives . Издательство: Cambridge University Press, Год
издания: 2017.
9
Zhang, Yu. China-West Relations in the 21st Century: Trends, Challenges, and Opportunities . Издательство:
Springer, Год издания: 2019.

Kurs ishining tuzulishi: “ Sin davlatining g’arb mamlakatlari bilan
munosabati ” mavzusidagi ushbu kurs ishi, kirish qismi, asosiy qismdagi 2 bob va
4 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar ro‘yxatidan iborat.

I - BOB. XIX ASR – XX ASRNING BOSHLARIDA XITOY
1.1. Sinlarning tashqi siyosati va Xitoyda birinchi afyun urushi
Sin imperiyasining Xitoyda davlat tepasiga kelishi tuzumining avvalgi
tamoyillarini umumiy tarzda saqlab qoldilar, o‘zgarishlar asosan ijtimoiy tizimga
taalluqli bo‘ldi. Endi toifalar tizimi b е shta asosiy – uchta hukmron va ikkita
ezilgan, bo‘ysinuvchi guruhlardan iborat edi.
Rasman chеklanmagan vakolatlarga ega bo‘lgan impеrator bеvosita o‘zi
mamlakatni boshqarmas edi. Eng muhim ishlarni hal qiluvchi organ Oliy
impеratorlik kеngashi bo‘lib, unga impеratorning qarindoshlari va oliy maqom
ayonlar kirardi. Undan kеyin ijrochi tizimlar – Impеrator kotibiyati, chеt el,
soliqlar, marosimlar, harbiy ishlar, jinoiy, jamoatchilik ishlari, sеnzorlik va shu
kabi mahkamalar turardi. Avvalgi sulola davrida ulkan hokimiyatga ega bo‘lgan
haram og‘alarining ta’siri to XIX asr oxirlariga qadar susaydi. Endi ular davlat
qarorlarini qabul qilish jaryonlariga ta’sir ko‘rsata olmasdi. Sin imperiyasi
Xitoy hududida hukmron elitaga aylandi, endi ma’muriy va harbiy amaldorlar ular
orasidan tayinlanardi. Manichjurlar mеhnat qilish va savdo bilan shug‘ullanishni
o‘zlari uchun tahqirli dеb hisoblardilar. Shuning uchun ular faoliyatining asosiy
jabhalari ma’muriy va harbiy xizmat bo‘ldi. Harbiy xizmatdagi Manjurlarning
o‘g‘illari voyaga yetganlariga qadar davlat maoshini olardilar. Bir xildagi jinoyat
uchun manichjurlar va xitoylarga turli xil jazo bеrilardi. 1644-yildan manichjurlar
va xitoyliklarga aralash turmush qurish taqiqlangandi.
Xitoy noibliklarga ajratilgan bo‘lib, ularning har birida o‘z moliya tizimi va
qurlli qo‘shinlari mavjud edi. Konfusiylikka rioya qiluvchi xitoyliklar nazarida o‘z
hukmronligini mustahkamlash uchun ilgari shamanizmga sig‘inuvchi manichjurlar,
rasmiy davlat dini sifatida konfusiylikni saqlab qoldilar. Bu yo‘nalishdagi dastlabki
qadamlardan biri Konfusiyga «Kun Szi» – «Qadimiy o‘qituvchi», «Buyuk va
Shuhratli», «Eng Yetuk Donishmand» unvonlarning bеrilishi bo‘ldi. Yangi
impеrator taxtga ko‘tarilayotgani da o‘z fuqarlariga Konfusiyning oilaviy
maqbarasida va qabrida qurbonliklar qilishni buyurardi, o‘z o‘tmishdoshini hurmat
qilish va uning ruhiga ta’zim bajo kеltirish majburiyatlarini yuklardi.

Sinlar saroyining tashqi siyosiy faoliyati bir-biriga qarshi bo‘lgan ikkita
yo‘nalish bilan xarakt е rlanadi. Bir tomondan, Yaponiyaga o‘xshab, tashqi
dunyodan «eshiklarini yopib olish» istagi, boshqa tomondan, qo‘shni davlatlarning
hududlarini bosib olishga urinishi namoyon bo‘lmoqda edi. Dastlab Korеya, kеyin
G‘arbiy va SHimoliy Mo‘g‘uliston hamda Vеtnam Sinlarga vassallikni tan olishdi.
Yevropa mamlakatlari bilan aloqaga kеlganda, Sinlar avvaliga ularga ancha ijobiy
munosabatda bo‘ldilar, chеtelliklarda o‘zlarining Xitoy ustidan to‘liq nazorat
o‘rnatish uchun kurashlarida ittifoqchilarni ko‘rdilar. Bu eng avvalo katolik
missionеrlariga xitoylik aholi o‘rtasida o‘z tashviqotlarini olib borish,
еvropaliklarning savdo kеmalariga esa o‘z mahsulotlarini sotish va xitoyliklarning
mollarini sotib olish uchun portlarga kirish huquqini bеrganligida namoyon
bo‘lgandi. 10
XVII asr 70-yillarida Rossiya Xitoy bilan o‘zaro aloqalar o‘rnatishga
urindi. Ammo o‘zoq Sharqda va Markaziy Osiyoda ta’sir uchun bo‘lgan qarama-
qarshilik o‘sha paytda bunga yo‘l qo‘ymadi. Kеyin ikki tomon o‘rtasida qurlli
to‘qnashuvlar bo‘ldi, uning natijasida Sinlarning qo‘shinlari Amur daryosi
yoqasidagi Abazin shahrini qamal qildi va 1689-yili rus xitoy Nеrchin shartnomasi
imzolandi. Bu shartnomaga ko‘ra Rossiya bilan Xitoy o‘rtasida savdo aloqalari
o‘rnatiladigan bo‘ldi, lеkin Rossiya Xitoyga Amur daryosining chap sohilini
bеrishi, Abazin shahri esa vayron qilinishi kеrak edi. 1727–1728
yillari yana ikkita kеlishuv – Burun traktati va Kyaxta shartnomasi imzolandi.
Ular, Rossiya tomonidan yana hududiy yon bеrishlarga, rus-xitoy savdo
aloqalarining yanada kеngaytirilishiga va rus diniy vakilligining Pеkinda doimiy
turishi uchun ruxsat bеrilishiga olib kеldi. Bu vakillik a’zolari u yerda xitoy tilini,
madaniy an’analarini o‘rgandilar va ayni paytda ba’zi bir diplomatik vazifalarni
ham bajardilar. G‘arbiy Еvropa davlatlarining Xitoyda o‘z diniy
vakolatxonalarini ochish uchun qilgan urinishlari o‘sha davrda muvaffaqiyat
qozonmadi. Aksincha, XVIII asr o‘rtalarida Xitoy hokimiyati chеtelliklarga o‘z
hududida savdo qilishni taqiqlab qo‘ydi, bundan faqat Kanton (Guanchjou) porti
mustasno edi.
10
XVII asr o’rtasi – XVIII asr boshlarida Sinlarning tashqi siyosati
https://azkurs.org/xvii-asrning-ortasida--xx-asrning-boshida-xitoy.html?page=3

Jo‘ng‘oriya va Qashqar ustidan qozonilgan harbiy g‘alabalar, shuningdеk,
Tibеtning Xitoy tarkibiga qo‘shib olinishi Sinlarning tashqi siyosatdagi katta
g‘alabasi bo‘ldi. XVIII asr 60-yillari oxirida Birma ham Xitoyga vassallikni tan
oldi. XVIII asr oxirida Buyuk Britaniyaning Ost Indiya kompaniyasi Xitoyda katta
faollik ko‘rsatdi. Xitoyga lord Makkartni boshchiligidagi elchilar kеldi. Ularning
maqsadi ikkala davlat o‘rtasida diplomatik aloqalar o‘rnatish, ingliz savdosini
kеngaytirishga urinish, «Gunxan» kompaniyasining tashqi iqtisodiy aloqalarda
yakka hukmronligini tugatish, shuningdеk, Angliya fuqarlarining Xitoy hududida
erkin harakatlanishiga ruxsat olish edi. Biroq o‘sha davrda Xitoy taxtida o‘tirgan
impеrator Szyanlun bu da’volarni rad etdi. Inglizlardan tashqari, Xitoy hududiga
suqilib kirishga amеrikaliklar ham urinib ko‘rdilar, ularning kеmalari 1784-yildan
boshlab ko‘p marta Xitoy qirg‘oqlariga suzib kеldi. 11
Sin sulolasi davrida Jo‘zeppe Kastiglione kabi Yevropadan kelgan iyezuitlar
Xitoy marosimlari bo yicha bahslar va 1706-yilda ko pchilik missionerlar haydabʻ ʻ
chiqarilgunga qadar hukumatda iltifot qozondilar. XIV asrda mo g ullar
ʻ ʻ
imperiyasining parchalanishi O rta Osiyo savdo yo llarini xavfli qilib, G arbiy
ʻ ʻ ʻ
Yevropa davlatlarini okean yo llarini o rganishga majbur qildi. Portugaliya va
ʻ ʻ
Ispaniya imperiyasidan keyin Gollandiya imperiyasi va Britaniya imperiyasi kabi
protestant davlatlari XVII asrning boshlaridan Xitoy bilan savdo qila boshladilar.
Buyuk Britaniya Qirlligi 1600-yilda Britaniyaning Sharqiy Hindiston
kompaniyasiga Xitoy bilan savdo monopoliyasini berdi va Sin hukumati 1756-
yilda Kanton tizimini yaratish orqali g arb bilan rivojlanayotgan savdoni nazorat
ʻ
qilishga o tdi va bu savdogarlar uchun savdo monopoliyasini joriy qildi. Tashqi
ʻ
savdoni o n uchta faktoriya va janubdagi Kanton (o sha paytda Guanchjou deb
ʻ ʻ
atalgan) bilan cheklab qo ydi. 1793-yilgi Britaniyaning Makartni elchiligi
ʻ
imperator Syanlunni tashqi savdo uchun Shimoliy Xitoy portlarini ochishga yoki
to g ridan-to g ri aloqalar o rnatishga ishontira olmadi. Choy kabi tovarlarning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Britaniyaga o sib borayotgan importi xarajatlari kontrabandachilarning noqonuniy
ʻ
savdosi bilan qoplandi. Biroq, Sinning bir tomonlama afyun sotishni taqiqlashi
afyun urushlari va Xitoyning mag lubiyatiga olib keldi. 1842-yilgi Nankin
ʻ
11
SHuhrat yergashev Jahon tarixi ( yangi davr. 1- qism. XCVI – XVIII asrlar ).

shartnomasi Kanton tizimini bir qator shartnoma portlari bilan almashtirdi va
qirg oq savdo tizimini ham tugatdi.ʻ 12
Chet elliklar o‘shanda hali shuni
to‘liq anglab yetmagan edilarki, ularning Xitoy bilan aloqa o‘rnatishga bo‘lgan har
qanday urinishlari Xitoy hukmdorlari tomonidan «varvarlar»ning xitoy
sivilizatsiyasini «o‘zgartirish»ga intilishlari, shuningdek, ularning o‘rta imperiyaga
«fan» (vassal) bo‘lish istaklari, deb qabul qilinardi. Bu hol Xitoyning boshqa
mamlakatlar bilan teng aloqalar o‘rnatish imkoniyatini yo‘qqa chiqarardi. Shuning
o‘zi sovg‘alar olib kelishga ham taalluqli edi. Boshqa mamlakatlarning diplomatik
marosimlarida odat bo‘lgan sovg‘a berish, agar bu sovg‘a Xitoy imperatoriga
berilsa, u hurmat belgisi sifatida emas, vassallari tomonidan berilgan xiroj sifatida
tushunilardi. O‘z navbatida, imperator ham, javob qadami sifatida o‘zining haqiqiy
yoki soxta vassallariga saxiylik bilan sovg‘alar ulashardi. 13
Xitoyga qora dori kiritilishiga to‘sqinlik qilish maqsadida Sinlar 1839-yili
Kanton hokimi kilib, faqat ma’mur sifatidagina emas, xitoy aslzodalari ilg‘or
fikrlovchi qismining vakili sifatida ham buyuk ro‘l o‘ynagan, vatanparvarlik
kayfiyatidagi amaldor Lin Szesyuyni tayinladi. Lin Szesyuy (1785-1850)
Fuszyan viloyatida tug‘ulgan, Xitoyning bir kator oliy amaldorlarini yetishtirib
bergan kambag‘allashgan qadimiy aslzodalar urugidan chikkandi. U oilasida
yaxshi tarbiya olganidan keyin, Xanmin akademiyasida o‘qidi, u yerda konfusiylik
ta’limini oldi. Xususiy maktabda o’qituvchilik qildi, keyin chegara qo‘riqchiligida
ishladi. 1820-yildan Guandun viloyatida imperatorning alohida vakili bo‘ldi, keyin
Szyansu viloyatida bosh hakam, Xuanxe daryosi va Imperatorlik kanalining
sharqiy qismini mustaxkamlash va saqlash bo’yicha bosh direktor bo‘lib ishladi.
Hali 1833-yildayoq imperator nomiga qora dori savdosini taqiqlash xaqida xat
junatdi. U o‘z xatida bu qadam zarurligini batafsil asoslab berdi, bu ofatni yo‘k
qilishga yo‘naltirilgan choralarning to‘liq rejasini tuzdi, qora dori etishtiruvchi va
sotuvchilarni, shuningdek, uni chekish uchun xizmat kilayotgan ishratxonalarning
egalarini ham qattik jazolash taklifini kiritdi. Buning ustiga u, qo‘rqitish maksadida
faqat aybdorlarnigina emas, ularning qarindoshlarini ham jazolashni taklif qildi.
12
Xitoy imperiyasining tashqi aloqalari - Wikiwand
https://www.wikiwand.com/o‘z/Xitoy_imperiyasining_tashqi_aloqalari
13
http://azkurs.org/xvii-asrning-ortasida--xx-asrning-boshida-xitoy.html?page=4

Lin Szesyuyning dasturi shunga o‘xshash boshka loyixalardan ko‘ra imperator
Dyaoguanga kuproq yoqdi va u 1838 yili Lin Szesyuyni «qora dori» masalasi
buyicha tekshirish va chora ko‘rish uchun Guandun viloyatining qora dori savdosi
bilan kurash buyicha Oliy vakolatli kamissar lavozimiga tayinladi. Lin Szesyuy
Guandundagi faoliyatini ikki asosiy yunalishda olib bordi - mamlakat ichkarisida
qora dori tayyorlovchilar, yetkazib beruvchilar va sotuvchilar bilan kurashdi
hamda uning chet ellardan kelishini to‘xtatish uchun xarakat qildi. 1839-yili u
barcha xitoylik xizmatchilarga portni tark etishni, olib kelingan barcha qora dorini
xokimiyatga topshirmagunlaricha chet ellik fuqarolarga suv va oziq-ovqat yetkazib
berishni to‘xtatish xaqida buyruq berdi. Lin Szesyuyning niyatlari jiddiy ekanligini
ko‘rgan inglizlarning vakili besh kundan keyin 20283 kuti qora dorini topshirishga
tayyor ekanligini bildirdi, shundan keyin portning qamali bekor qilindi. 3-iyunda
bu qora dorilarni yo‘k qilish boshlandi, u oxak bilan aralashtirildi va dengizga
cho‘ktirib yuborildi. Inglizlardan mamlakatga boshka qora dori olib kelmasliklari
kafolatiga erishish ancha qiyin bo‘ldi. 1839-yilning yozida Pekinda yangi
taqiqlovchi qonunlar ishlab chiqildi, unda ham xitoylik, ham chet ellik qora dori
sotuvchilari uchun qattik jazolar nazarda tutilgandi. Inglizlardan uning
buyruqlarini bajarish xakidagi yozma kafolat olishga erishish uchun Lin Szesyuy
ularga oilalari bilan Aomin (Makao) xududiga ketishni buyurdi. 14
Bu voqea
Buyuk Britaniya bilan, tarixda «afyun urushi» nomini olgan urushning
boshlanishiga sabab bo‘ldi. 15
1839-yilning 4-sentyabr kuni inglizlar o‘z
kemalaridan Szyanlun yarimoroli yaqinida Xitoyning xarbiy kemalarini o‘qqa
tutdi. Shu yilning noyabr oyida ular yordam kuta turib, Xitoy qirg‘oklari yonida
xarbiy xarakatlarni boshladi. O‘z navbatida, Lin Szesyuy ham ingliz kemalarining
Guanchjouga kelishini taqiqladi. 1840-yilning 5-yanvarida imperatorning karori
bilan Lyanguanda noib qilib tayinlandi va juda keng vakolatlarga ega buldi,
bundan keyingi voqealarning borishi uchun unga shaxsiy ma’suliyat yuklandi.
1840-yilning fevralida Angliya, rasman urush e’lon qilmasdan, 4 ming
kishilik jazo qo‘shinini Xitoyga yubordi. 1840-yilning iyunida, Lin Szesyuyning
14
SamDCHTI https://arm.samdchti.uz › book_view Xitoy xalq respublikasi tarixi va geografiyasi
15
Shuhrat Ergashev 2-qism Oliy o‘quv yurtlari “Tarix o‘qitish metodikasi” ta’lim yo‘nalishi ucjun o‘quv qo‘llanma.
Toshkent 2015.

taqiqlashini buzib, inglizlar janubiy Xitoy qirg‘oqlariga keldi, Kanton, Amoy,
Ninbo, shuningdek, Minzyan, Yanszi va Bayxe daryolari sohillarini qamal qildi.
Usha yilning iyulida ular Chjoushan orllaridagi Dinxay shaxrini egalladilar va
taladilar. Shundan keyin Xitoyga talablar qo‘yildi, ular orasida Gonkong
(Syangan) oro‘lini Britaniya xukumronligiga berish, Kontonda yo‘k qilingan qora
dori uchun tovon to‘lash va ikki tomonlama savdoni yangidan yo‘lga qo‘yish
talablari ham bor edi. 11-avgustda inglizlarning kemalari Pekin yaqinidagi Dagu
portiga keldi. Voqealarning bunday tus olishidan Sinlar o‘zini yo‘qotib qo‘ydi.
Xitoy hukumat Lin Szesyuyni vazifasidan ozod qildi, uning urniga tayinlangan Si
Shan inglizlar bilan muzokaralar olib bordi va ularning barcha shartlarini kabul
qildi. Bunday taslimchilik, xuddi o‘z mamlakatlarining jahon siyosatidagi o‘rni
borasida yanglish xayollarga borib yurgan xitoylik aslzodalar orasida norozilik
tug‘dirdi. Natijada Bogdixan bu kelishuvni tasdikdamadi, Si Shanni esa xoin
sifatida qamoqqa oldi. 16
Bu voqealardan keyin inglizlar hukumati Xitoyga qo‘shimcha kuchlar
yubordi va 1841-yilning avgustida bu yerga yana 36 ta xarbiy kemalar yetib keldi,
ularning yordamida Kantonning atrofi, Amoy hamda Ninbo portlari egallab olindi.
1842-yilning baxorida Shanxay yaqinidagi Usun qal’asi bosib olindi, iyunning
o‘rtalarida esa shaxarning o‘zi ham egallandi. Keyin ingliz harbiy kemalari Yanszi
daryosi bo‘ylab Nankin shaxrini egallash maksadida o‘zib ketdi. Yo‘lda Chjeszyan
shaxri uchun jang buldi va u 21-iyunda egallab olindi. Shunday kilib inglizlar
Xitoyning strategik jihatdan eng muhim xududlaridan birini o‘z nazoratiga oldilar.
Urush xarakatlari Xitoyning xarbiy va iqtisodiy zaifligini, uning Yevropa
mamlakatlarining xurujlariga qarshi tura olmasligini namoyon qildi. 1842-yilning
29-avgustida Buyuk Britaniya bilan Xitoy o‘rtasida birinchi teng bo‘lmagan
Nankin shartnomasi imzolandi. Xitoy hukumat ingliz savdogarlari uchun Kanton,
Amoy, Fuchjou, Ninbo, Shanxay portlarini ochish majburiyatini oldi. Xitoy tovon
sifatida 21 million lyan kumush to‘lashi, Koxkong savdo kompaniyasining yakka
hukmronligini tugatishi lozim edi. Angliya maxsulotlari faqat besh foizlik bojga
16
IMOMNAZAROV QAHRAMON UTKUROVICH “ Х ITOY TARIXI” (OQUV QO’LLANMA) © Toshkent
davlat sharqshunoslik instituti, 2018

tortiladigan bo‘ldi, Gonkong oroli esa Buyuk Britaniya nazorati ostiga o‘tdi.
Shunday qilib, bu shartnoma Xitoy taraqqiyotida uning Garb davlatlariga yarim
qaramligi bilan xarakterlanuvchi yangi davrga kirganligini anglatardi. 17
XIX asrva XX asrboshlari Xitoyda muhim o zgarishlar va qiyinchiliklar davriʻ
bo ldi. Bu vaqtda Xitoy G‘arb kuchlarining tajovuzkor bosqiniga, ichki
ʻ
tartibsizliklarga va Sin imperiyasining qudratidagi inqirozga duch keldi. Ushbu
maqola ushbu voqealarni va ularning Xitoy uchun oqibatlarini ko‘rib chiqishga
harakat qiladi.
G‘arb mustamlakachiligi va tashqi bosimlar:
XIX asrXitoy G‘arb kuchlarining kuchayib borayotgan ta’siriga duch kelgan
davr edi. Birinchi afyun urushining oqibatlari (1839-1842) va teng bo‘lmagan
shartnomalarning tuzilishi Xitoy jamiyati va iqtisodiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi.
Tashqi savdo punktlarining paydo bo‘lishi va asosiy portlarni nazorat qilish
mintaqada mustamlaka ekspansiyasining belgilariga aylandi.
XIX asrda Xitoy G‘arb kuchlarining kuchayib borayotgan ta’siriga duch
keldi, bu uning jamiyati va iqtisodiyoti uchun chuqur oqibatlarga olib keldi. Bu
ma’lumotni tasdiqlovchi qo‘shimcha ilmiy dalillar:
Birinchi afyun urushining iqtisodiy ta’siri: Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
Birinchi afyun urushidan so‘ng Xitoy sezilarli iqtisodiy pasayishni boshdan
kechirdi. Opiyning importi va kumushning eksport qilinishi savdodagi
muvozanatning buzilishiga va mamlakat valyuta zaxiralarining sezilarli darajada
kamayishiga olib keldi. Bu inflyatsiyaning kuchayishiga, pulning qadrsizlanishiga
va iqtisodiy vaziyatning umumiy yomonlashishiga olib keldi.
Portlar va savdo postlarini nazorat qilishning ijtimoiy oqibatlari: Ilmiy
tadqiqotlar G‘arb davlatlarining Xitoydagi asosiy portlar va savdo nuqtalarini
nazorat qilishining ijtimoiy oqibatlariga ishora qiladi. Bunga xitoylik ishchilar
uchun mehnat sharoitlarining yomonlashuvi, an’anaviy ijtimoiy tuzilmalarning
buzilishi va mahalliy aholining zulmi kiradi.
17
Shuhrat Ergashev 2-qism Oliy o‘quv yurtlari “Tarix o‘qitish metodikasi” ta’lim yo‘nalishi ucjun o‘quv qo‘llanma.
Toshkent 2015.

Teng bo‘lmagan shartnomalarning siyosiy jihatlari: Siyosatshunoslik
tadqiqotlari G‘arb davlatlari bilan teng bo‘lmagan shartnomalarning tuzilishi
Xitoydagi ichki siyosiy vaziyatga sezilarli ta’sir ko‘rsatganligini ta’kidlaydi. Bu
G‘arbga qarshi millatchilikning kuchayishiga, mamlakatda konsullar mavqei va
xorijiy manfaatlarning kuchayishiga olib keldi, shuningdek, Xitoy imperator
sulolasining reaksiyasini keltirib chiqardi.
Iqtisodiy modellar va savdo siyosati tahlili: Zamonaviy iqtisodiy modellar va
tahlillar G‘arb davlatlarining savdo yo‘llari va portlarini nazorat qilishining 19-
asrda Xitoyning iqtisodiy o‘sishi va rivojlanishiga ta’sirini baholaydi. Bunga savdo
to‘siqlari, import tariflari va infratuzilma investitsiyalarining ta’sirini tahlil qilish
kiradi.
Ichki islohotlar va siyosiy tartibsizliklar:
Xitoy tashqi tahdidlarga duch kelgan bo‘lsa-da, ichki beqarorlik ham uning
siyosiy ahvoliga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Turli sulolalar hokimiyat uchun kurash
olib bordi va Tayping qo‘zg‘oloni (1850-1864) kabi qo‘zg‘olonlar mamlakatda
odamlarning keng tarqalishiga va vayronagarchilikka olib keldi.
XIX asrdagi ichki islohotlar va siyosiy qo zg olonlar chuqur ildiz otib,ʻ ʻ
Xitoydagi siyosiy barqarorlik va ijtimoiy dinamikaga sezilarli ta sir ko rsatdi.
ʼ ʻ
Tahlilga kiritilishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha ilmiy ma’lumotlar va jihatlar:
Siyosiy beqarorlik va sulolaviy kurashlar: Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, turli
sulolalar va elitalar o‘rtasidagi ichki hokimiyat kurashlari Xitoyning markaziy
hukumatini zaiflashtirgan va uning obro‘siga putur etkazgan. Bu ijtimoiy
ziddiyatlar va qo‘zg‘olonlarning paydo bo‘lishi uchun qulay zamin yaratdi.
Taiping qo‘zg‘oloni va uning oqibatlari: Taiping qo‘zg‘oloni tahlili imperator
hokimiyatiga qarshi ommaviy qo‘zg‘olonga olib kelgan chuqur ijtimoiy va
iqtisodiy muammolarni tushunish imkonini beradi. Tadqiqotlar iqtisodiy tengsizlik,
ijtimoiy zulm va diniy e’tiqod kabi omillarni qo‘zg‘olonning o‘sishi va tarqalishiga
sabab bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Iqtisodiy islohotlar va ularning siyosiy vaziyatga ta’siri: Ba’zi tadqiqotlar
iqtisodiy islohotlar va ularning Xitoydagi siyosiy o‘zgarishlar bilan aloqasi tahlilini
taklif qiladi. Masalan, Tayji (Tayping) va Imposter Chjanshu (Taiping) islohotlari

boshqaruv va iqtisodiy rivojlanishning muqobil modellarini taqdim etib, markaziy
hukumatdan javob qaytardi.
Ichki mojarolarning ijtimoiy oqibatlari: Tadqiqotlar shuni ta’kidlaydiki, ichki
nizolar va qo‘zg‘olonlar Xitoy aholisi uchun muhim ijtimoiy oqibatlarga olib
kelgan. Bunga ko‘p sonli qurbonlar, infratuzilmaning vayron bo‘lishi, aholi
migratsiyasi va markaziy hukumatga ishonchning yo‘qolishi kiradi.
Bu jihatlarning barchasi Xitoyda XIX asrdagi siyosiy va ijtimoiy
dinamikaning murakkabligini va ularning mamlakatning uzoq muddatli
rivojlanishiga ta’sirini ko‘rsatadi.
Sin imperiyasining qulashi va respublikaning shakllanishi:
Siyosiy va ijtimoiy inqirozlar 1911-yilda Sin sulolasining ag‘darilishi va
respublika hukumatining o‘rnatilishi bilan yakunlandi. Bu davr Xitoy uchun
modernizatsiya tajribalari, hokimiyat uchun kurash va milliy birlikka intilish bilan
ajralib turadigan yangi davrni boshlab berdi.
1911 yilda Sin sulolasining ag‘darilishi va respublika hukumatining
o‘rnatilishi Xitoy tarixida yangi siyosiy tuzumga o‘tish va modernizatsiya bilan
bog‘liq eksperimentlarning boshlanishini ko‘rsatadigan muhim voqealarni
ifodalaydi. Tahlilga kiritilishi mumkin bo‘lgan ba’zi ilmiy jihatlar va ma’lumotlar:
Sin imperiyasining tanazzulga uchrashining sabablari: Tadqiqotlar Sin
imperiyasining tanazzuliga sabab bo‘lgan bir qancha omillarga ishora qiladi,
jumladan, ijtimoiy tartibsizliklar, iqtisodiy qiyinchiliklar, ichki nizolar va xorijiy
kuchlarning bosimi. Sulola davridagi siyosiy va iqtisodiy islohotlarni tahlil qilish
ham uning tanazzul sabablarini tushunishga yordam beradi.
Respublikaning tashkil topish jarayoni: Tadqiqotlar Sin imperiyasining
ag‘darilishi va respublika hukumatining o‘rnatilishiga olib kelgan voqealar ketma-
ketligini batafsil yoritadi. Bunga sakkizinchi Huaiyuan qo‘zg‘oloni, turli muxolif
kuchlarning birlashishi va 1912 yilda respublikaning e’lon qilinishi kiradi.
Respublikachilar harakatining mafkuraviy asoslari: Tadqiqot Xitoyda
respublikachilar harakatini qo‘llab-quvvatlagan mafkuraviy omillarni, jumladan,
millatchilik, demokratiya va modernizatsiya tushunchalarini o‘rganadi. Ularda

yangi siyosiy tuzumning shakllanishida ziyolilar, inqilobchilar va ijtimoiy
harakatlarning roli tahlil qilinadi.
Respublika tashkil etilishining ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlari: Tadqiqotlar,
shuningdek, respublika tashkil etilgandan keyin Xitoyda sodir bo‘lgan ijtimoiy va
iqtisodiy o‘zgarishlarni ko‘rib chiqadi. Bunga ta’lim, davlat tuzilmasi, qishloq
xo‘jaligi siyosati va iqtisodiy rivojlanish sohasidagi islohotlar kiradi.
Ushbu jihatlarni tahlil qilish XX asr boshlarida Xitoyda sodir bo‘lgan chuqur
o‘zgarishlarni va ularning mamlakatning keyingi rivojlanishiga ta’sirini
tushunishga imkon beradi.
XIX asr- XX asrboshlari Xitoy tarixida o‘chmas iz qoldirdi. G‘arb
mustamlakachiligi bilan qarama-qarshilik, ichki islohotlar va siyosiy o‘zgarishlar
bu buyuk xalqning zamonaviy qiyofasini shakllantirdi. Ushbu davrni tushunish
Xitoyning zamonaviy muammolari va istiqbollarini global siyosat va iqtisodiyot
kontekstida yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
1.2. Xitoyning G‘arb davlatlari yarim mustamlakasiga aylanishining
boshlanishi
Xitoyning Garb davlatlari yarim mustamlakasiga aylanishining boshlanishi.
Nankin shartnomasi inglizlarni to‘liq qoniqtira olmasdi. Sinlar tuzimining
zaifligini ko‘rganlaridan so‘ng ular xitoyliklarni yangi teng bo‘lmagan
shartnomalarni imzolashga undadilar. 1843-yilning oktyabrida ikkala davlat
o‘rtasida shartnoma imzolanib, unga binoan Xitoyda eksterritoriallik tartibi
o‘rnatildi, «ochiq» portlarda boshqaruv va jamoat tartibini saqlash chet elliklarning
o‘zlari tomonidan amalga oshiriladigan settlmentlar - maxsus turar-joy mahallalari
belgilandi. Inglizlar Xitoyda katta qulayliklar bilan ta’minlanadigan buldilar. 18
Xitoyda alohida huquqlar olishga urinayotgan navbatdagi g‘arb mamlakati AQSH
bo‘ldi. Hali birinchi «afyun urushi» paytidayoq amerikaliklarning harbiy kemalari
Xitoyning hududiy suvlarida joylashgandi, urush tugaganidan so‘ng esa Sinlar
ularga «xarajatlarni qoplash» sifatida 100 ming lyan to’lashga majbur bo‘lgandilar.
1844-yil iyul oyining boshlarida Xitoy bilan AQSh o‘rtasidagi shartnoma
18
Ziyouz.com https://www.ziyouz.com › xarita › x... Xitoy «uyg'ondi...»

imzolandi, unga ko’ra amerikaliklar bojsiz kabotaj yuk tashuvini amalga oshirish
huquqini oldilar. 1844-yilning o‘zidayoq Xitoyni teng bo‘lmagan shartnomani
imzolashga Fransiya ham majbur qildi. Shu paytgacha Buyuk Britaniya va AQSh
ega bo‘lgan imtiyozlardan tashqari Fransiya Xitoyda katoliklar cherkovining
missionerlik faoliyatini olib borish huquqini ham qo‘lga kiritdi.
Aytib o‘tilgan shartnomalar Xitoyning siyosiy mustaqilligini va iqtisodiy
axvolini sezilarli darajada og‘irlashtirdi. Endi mamlakatga qora dori kiritishdan
tashqari, bu yerga katta hajmda inglizlar va amerikaliklarning ip gazlamalari kela
boshladi, bu esa ular bilan narxda ham, sifatda ham raqobat qila olmaydigan
mahalliy tovar ishlab chikaruvchilarning xonavayron bo‘lishlariga olib keldi.
Xitoydan yanada katta xajmdagi kumush olib chiqila boshlandi, bu ham iqtisodiy
axvolni og‘irlashtirdi. Agar 1830-yilda Xitoy kumushining 1 lyani bir mingta mis
tangaga teng bo‘lgan bo’lsa, 1848-yili ikki ming tangaga, 1951-yilda esa 4700 mis
tangaga teng bo‘lgan. Sinlar yangi soliqlar solar, qishloq xo‘jaligi yanada og‘ir
ahvolga tushardi.
Birinchi afyun urushi (1839-1842) Xitoy tarixidagi muhim voqea bo'lib,
mamlakat uchun uzoq davom etadigan oqibatlarga olib keldi. Keling, ushbu
urushning har bir jihatini va uning Xitoy uchun oqibatlarini batafsil ko'rib
chiqaylik:
Urushning boshlanishi sabablari:
 Noqonuniy opiy savdosi: XIX asrning boshlariga kelib, Britaniya eng
yirik afyun ishlab chiqaruvchisiga aylandi va uni Xitoy bozoriga faol ravishda
ilgari surdi. Bu Xitoyda katta giyohvandlik va jiddiy ijtimoiy muammolarga olib
keldi.
 Xitoyning afyun savdosidan chiqishi: Jamoatchilik va hukumat bosimi
ostida Xitoy hukumati afyun savdosini to'xtatishga harakat qildi va britaniyalik
savdogarlarning noroziligiga sabab bo'lgan giyohvand moddalarni musodara qildi.
2. Harbiy mojarolar:
 Chjujiao daryosidagi voqea: Urush Xitoy hukumati britaniyalik
dengizchilarni afyun kontrabandasida ayblab, garovga olgan xitoylik zobitlarni
hibsga olgan voqea bilan boshlandi.

 Britaniyaning javobi: Britaniya kemalari va dengizchilarning hibsga
olinishiga javoban Britaniya Xitoyga harbiy kuchlarini yuborib, harbiy harakatlarni
boshladi.
3. Nankin shartnomasining imzolanishi:
 Shartnoma shartlari: Urush natijasida Xitoy mamlakatning
mag lubiyatini tan olgan Nankin shartnomasini imzolashga majbur bo ldi.ʻ ʻ
Shartnomaga ko'ra, Xitoy xorijiy savdogarlar uchun bir nechta portlarni ochishi,
qat'iy tariflar o'rnatishi va Britaniya fuqarolariga alohida imtiyozlar berishi kerak
edi.
 Suverenitetni yo'qotish: Nankin shartnomasining imzolanishi Xitoy
o'z portlari ustidan nazoratni yo'qotdi va xorijiy davlatlar bilan savdoda
suverenitetni qisman yo'qotdi.
4. Xitoyga ta'siri:
 Iqtisodiy tushkunlik: Portlarning ochilishi va tekis tariflarning joriy
etilishi Xitoyda iqtisodiy vaziyatning yomonlashishiga olib keldi, chunki mahalliy
ishlab chiqaruvchilar xorijiy tovarlar bilan raqobatlasha olmadi.
 Hududiy yaxlitlikni yo'qotish: Xitoy Nankin shartnomasi shartlariga
ko'ra Britaniyaga berilgan Gonkongni o'z ichiga olgan bir qancha hududlar ustidan
nazoratni yo'qotdi.
 Imperator hokimiyatining yo'q qilinishi: urushdagi mag'lubiyat va
teng bo'lmagan shartnomalar imzolanishi Xitoy xalqining imperator hukumatiga
bo'lgan ishonchini zaiflashtirdi, bu esa dissidentlik kayfiyatining tarqalishiga va
islohot va inqilob harakatlarining kuchayishiga yordam berdi.
Shunday qilib, birinchi afyun urushi va uning oqibatlari Xitoyga chuqur va
doimiy ta'sir ko'rsatdi, uning tarixi va G'arb davlatlari bilan munosabatlarida
muhim bosqichga aylandi.
Teng bo'lmagan shartnomalar va suverenitetni yo'qotish: G'arb bosimining
davom etishi: Nankin shartnomasidan so'ng, Frantsiya va AQSh kabi boshqa G'arb
davlatlari bilan yana bir nechta teng bo'lmagan shartnomalar tuzildi, ular ham
portlarni ochish va xorijiy savdogarlarni qabul qilishni talab qildilar. Hududlar va
suverenitetni yo'qotish: Ushbu shartnomalar natijasida Xitoy o'z hududlari ustidan

nazoratni va ba'zi hududlarda milliy suverenitetni yo'qotdi. Tenglik tamoyilini
buzish: Shartnomalar Xitoyda xorijiy fuqarolarning maxsus imtiyozlari va
huquqlarini tan oldi, bu esa xalqlar o'rtasidagi suverenitet va tenglik tamoyillariga
zid edi. bu ma'lumotni ayblash va qo'shimcha ma'lumot qo'shish
Nankin shartnomasidan keyin Xitoy G'arb davlatlarining doimiy bosimiga
duch keldi, bu esa uning ahvolini yanada og'irlashtirdi va suverenitet va hududning
yanada yo'qolishiga olib keldi. Keling, ushbu jihatlarni batafsil ko'rib chiqaylik:
1. G'arb davlatlarining doimiy bosimi:
 Iqtisodiy bosim: Fransiya va AQSH kabi G arb davlatlari Nankinʻ
shartnomasi imzolangandan keyin ham Xitoy portlarini ochish va o z fuqarolari
ʻ
uchun maxsus imtiyozlar berishni talab qilishda davom etdi.
 Harbiy mavjudlik: Ba'zi G'arb davlatlari teng bo'lmagan
shartnomalarni imzolashda Xitoyga bosim o'tkazish uchun o'zlarining harbiy
mavjudligidan foydalanganlar. Masalan, Ikkinchi afyun urushi (1856-1860)
davrida Fransiyaning Xitoyga bostirib kirishi va Pekin yozgi saroyining vayron
qilinishi 1860 yilda Berlin shartnomasining imzolanishiga olib keldi.
2. Hudud va suverenitetni yo'qotish:
 Hududlarni begonalashtirish: Tengsiz shartnomalar natijasida Xitoy
butun mintaqalar va shaharlar ustidan nazoratni yo'qotdi. Masalan, 1860 yil Berlin
shartnomasidan keyin Xitoy Tayvanga bo'lgan da'volaridan voz kechdi va uni
Yaponiyaga topshirdi.
 Xorijiy imtiyozlar: Teng bo lmagan shartnomalar orqali G arb
ʻ ʻ
davlatlariga Xitoyning yirik shaharlarida o z fuqarolari va xo jalik yurituvchi
ʻ ʻ
subyektlar ustidan yurisdiktsiyaga ega bo lgan xorijiy konsessiyalarni o rnatish
ʻ ʻ
huquqi berildi.
3. Tenglik tamoyilini buzish:
 Chet el fuqarolari uchun maxsus imtiyozlar: Teng bo'lmagan
shartnomalar xorijiy fuqarolarga Xitoyda maxsus huquq va imtiyozlar berdi,
masalan, Xitoy sud jarayonlaridan ozod qilish va savdo operatsiyalarida maxsus
qoidalarni o'rnatish.

 Kuchlar muvozanatini o'zgartirish: Xitoy va G'arb davlatlari
o'rtasidagi tenglik tamoyilining bu buzilishi Xitoy hududida ikkinchisining ta'sirini
kuchaytirdi va xalqaro munosabatlarda nomutanosiblikni keltirib chiqardi.
Shunday qilib, Nankin shartnomasidan keyin teng bo'lmagan
shartnomalarning tuzilishi Xitoy suvereniteti va hududining yanada yo'qolishiga,
shuningdek, xalqaro munosabatlarda tenglik va adolat tamoyillarining buzilishiga
olib keldi.

II - BOB XITOYDA TAYPINLAR HARAKATI VA G’ARB
MUNOSABATI
2.1. Taypinlar harakatining birinchi bosqichi (1850 – 1856). Harakatning
birinchi bosqichida Taypinlarning tadbirlar
Birinchi afyun urushida Xitoyning mag’lubiyatga uchraganligi aholining keng
qatlamlarida norozilik uyg‘otdi. Dehqonlarning og‘ir ahvoli asta-sekin hukmron
tuzumga qarshi yangi urushga zamin tayyorlardi. XIX asrning 40-yillarida butun
Xitoy bo‘ylab yuzta dehkonlar ko‘zg‘olonlari alanga oldi. 1850-yilning iyunida
taypinlar Sinlar xukmronligiga qarshi kurashish va Xitoyda «an’anaviy jamiyat»
o‘rnatish uchun yetarli kuchga aylangan edi. Taypinlarga guandunlik qishloq
o‘kituvchisi Xun Syusyuan (1814-1864) boshchilik qildi. U dehkonlar orasidan
chiqqan bo‘lib, xalq hayotini yaxshi bilardi. Xun Syusyuan xristian dini bilan
tanishgandan so‘ng xudo unga Xitoyni iblisdan xalos qilish va adolat podsholigini
- «Buyuk xuzur-xalovat samo davlati»ni (xitoychasiga - «Taypin tyango», shu
sababli harakat qatnashchilarini taypinlar deb atadilar) o‘rnatishni topshirganligini
e’lon qildi. 1850-yilning oxiridan taypinlarning Guansi viloyati hukumatga qarshi
birinchi chikishlari boshlandi, kelgusi yilning yanvarida esa Szantyan kishlogida
Taypin Tyango davlati tuzilganligi e’lon qilindi, uning yetakchilari Sinlarning
poytaxti - Pekinni egallash maqsadida Shimolga tomon yurish qilishlarini
bildirdilar. 19

Yunan shahri egallanganidan keyin (Guansi viloyatining shimolida) Xun
Syusyuanni Tyan van (samoviy xukmdor) deb e’lon qildilar. Uning eng yaqin
safdoshlari esa van unvoniga loyiq ko’rildi. Xun Syusyuan, Xitoy an’analari
ruhida, faqat Xitoyninggina emas, boshka barcha davlatlarning va xalqlarning ham
nominal hukmdori deb, uning vanlari esa-dunyoning to‘rt tomoni-Shimol, Janub,
Shark va Garbning rahbarlari deb xisoblana boshlandi. Taypinlar yevropaliklarni
xristianlik dini buyicha birodarlari deb xisoblardi (ularning asosiy qismi
xristianlikni qabul qilgan edi), ular bilan do‘stona munosabatlar o‘rnatishga
ishtiyoklari baland edi. Dastlabki davrlarda chet elliklar taypinlarga nisbatan ijobiy
19
qomus.info https://qomus.info › ... › X harfi Xitoy haqida

munosabatda buldilar. Ular bundan Sinlar bilan munosabatlarida foydalanish
umidida edilar. 20
Tez orada Sin qo‘shinlari Yunanni qamal qildi va 1852-
yilning aprel oyiga kadar uning mudofaasi davom etdi. Keyin esa taypinlar bu
shaxarni tashlab ketishga va partizanlik harakatlarini boshlashga majbur bo‘ldi.
Xunan viloyatining bosh shahrini egallashga bo‘lgan taypinlarning
muvaffaqiyatsiz urinishlari paytida ularning rahbarlaridan Syao Chaoguy va Fen
Yunipan halok bo‘ldilar, ammo isyonchilar 1852-yilning oxirida Yanszi daryosiga
chikishga muvaffak buldilar va 1853 yilning yanvarida Uchan shaxrini egalladilar,
keyin Aysin shaxri egallandi, o‘sha yilning baxorida Yanszi daryosi bo‘yidagi eng
yirik markaz - Nankin shaxri ham ularga bo‘ysundi. Bu shaxar taypinlarning
Samoviy poytaxti deb e’lon qilindi. Ayni paytda isyonchilarning ko‘shinlari son
jihdtdan ko‘paydi va mahalliy aholining quvvatlashlariga sazovor bo‘ldi. Shundan
keyin taypinlar shimol tomonga yurishlarini davom ettirdi. 1854-yili ular
Tyanszinga (shimoldagi port) juda yaqinlashdi, bu Pekinda xaqiqiy sarosimani
keltirib chiqardi. Biroq uni egallashga taypinlarning kuchi yetmadi. 1853-yili
taypinlar siyosatidan norozi bo‘lgan dehqonlar va zamindorlardan iborat jiddiy
harbiy raqib taypinlarga yuzma-yuz buldi. Kelgusi yilning o‘zidayok ular Uxanni
egalladilar, lekin 1855-yili taypinlar ularga zarba berishga va shaharni o‘z nazorati
ostiga olishga erishdi. Bu davrda taypinlardan tashkari, Xitoyning turli
xududlarida manjurlarga qarshi boshka tashkilotlar ham xarakat qilardi. Ulardan
biri - «Kalta qilichlar» jamiyati 1853-yilning sentyabrida Shanxayda isyon
ko‘tarib, 1885-yilgacha shaharni egallab turdilar. «Kalta qilichlar» jamiyati
a’zolarining taypinlar bilan o‘z xarakatlarini moslashtirishga, ular bilan bevosita
aloqa o‘rnatishga bo‘lgan urinishlari natija bermadi.
1856-yilga kelib taypinlar xarakatining inkirozi ko‘zatiladi, bu eng avvalo,
uning yetakchilari o‘rtasidagi kelishmovchiliklarda namoyon buldi. Natijada
xarakat ichida bo‘inish yuz berdi. 21
Xarakatning birinchi bosqichida taypinlarning
tadbirlari. Taypinlarning yetakchilari o‘zlarining nazorati ostidagi xududlarda
amalga oshirishga uringan o‘zgarishlar uchun asos bo‘lgan bosh xujjat «samoviy
20
Shuhrat Ergashev 2-qism Oliy o‘quv yurtlari “Tarix o‘qitish metodikasi” ta’lim yo‘nalishi ucjun o‘quv qo‘llanma.
Toshkent 2015.
21
http://www.ziyonet.uz

sulolaning yer tuzuklari» edi. Unda Xitoy dehkonlarining tengligiga asoslangan
utopik g‘oyalar ruhida, yer mulkining tenglashtirib qayta taqsimlanishi nazarda
tutilgan edi. Taypinlar tovar-pul munosabatlarini bekor qilishni va odamlar
extiyojlarini tenglashtirishni istashardi. Xorijliklar bilan savdosiz yashashning
xozircha iloj yo‘qligini tushungan xolda, ular savdo ishlari bo‘yicha davlat vakili -
«Samoviy komprador» maxsus lavozimni tashkil etdilar. Mexnat qilish hamma
uchun majburiy ekanligi e’lon qilindi. Ular an’anaviy Xitoy dinlariga murosasizlik
bilan munosabatda bo‘lishardi, buddizm va daosizmga oid kitoblar yo‘q qilinardi.
O‘z g‘oyalarini xtoyga tatbik etish uchun taypinlar avvalgi xukmron toifa
vakillarini jismonan yo‘q qildilar, avvalgi ko‘shin tarqatib yuborildi, toifalash
tizimi va kunlik tartibi bekor qilindi. Xali Guansi xududida turgan paytlarida yok,
taypinlar o‘z kokillarini kesib tashlab, sochlarini o‘stirib yuborgandi va o‘zlarining
to‘liq g‘alabalariga qadar ayollarga yaqinlashmaslikka qasam ichishgandi.
Jamiyatda ham harbiy tizim joriy qilingan bo‘lib, har bir oiladan bir kishi armiyaga
berilishi shart edi. Askarlar yilning uch faslida dalada ishlashi, bir faslida esa -
harbiy ish bilan shug‘ullanishi lozim edi. Xarbiy birlikning komandiri ayni paytda
o‘zining qismi joylashgan xududdagi fuqarlik hukumat ro‘lini ham bajarardi. Bu
tizimning aniq harbiylashgan xarakteriga karamasdan, unda demokratik negizlar
ham bor edi, masalan, barcha vzvodlar va undan yukori qismlarning komandirlari
xalkning hohshi asosida saylanardi. Qizlarni oyoqdariga doka bog‘lab kuyishga
majbur qiladigan qadimiy odat bekor qilindi va qizlarni jazmanlikka sotish qattiq
jazolanadigan bo‘ldi. Bolalar nikohlari tizimi bekor qilindi. O‘zlarining nazorati
ostidagi hududlarda taypinlar qora dori, tamaki chekishni, spirtli ichimliklar
ichishni va qimor o‘ynashni taqiqladi. Tergov jarayonida qiynokdarni ko‘llash
bekor qilindi va oshkora sud kiritildi. Lekin jinoyatchilarga nisbatan qat’iy jazo
choralari nazarda tutilgandi. 22
Shaharlarda barcha hunarmandchilik ustaxonalari,
savdo muassasalari, shuningdek, guruch zaxiralari davlat mulki deb e’lon qilindi.
Maktablardagi tarbiya taypin mafkurasi asosida yo‘lga qo‘yildi.Taypinlar dasturida
e’lon kilingan ko‘pgina o‘zgarishlar joylardagi bo‘yintovlashlar yoki Sinlardan
22
Shuhrat Ergashev 2-qism Oliy o‘quv yurtlari “Tarix o‘qitish metodikasi” ta’lim yo‘nalishi ucjun o‘quv qo‘llanma.
Toshkent 2015.

egallab olingan hududlarda taypinlarning juda qisqa muddatli nazorati tufayli
qog‘ozlarda qolib ketdi.
1850-yilda boshlanib, 1856-yilda yakunlangan tayping harakatining birinchi
bosqichi Xitoy tarixidagi muhim davrlardan birini ifodalaydi. Bu o'zini "Tayping
adolat va adolat jamiyati"ning hukmdori deb e'lon qilgan Xunyan boshchiligida
mamlakatda ommaviy ijtimoiy qo'zg'olon ko'tarilgan payt edi. Ushbu sharhda biz
taypinglarning harakatining birinchi bosqichidagi faoliyatini, ularning maqsadlari,
usullari va oqibatlarini ko'rib chiqamiz.
XIX asrning birinchi yarmi Xitoyda ijtimoiy va siyosiy beqarorlik davri edi.
Iqtisodiy vaziyatning yomonlashuvi, hukumatdagi korruptsiya va G'arb
davlatlarining bosimi jamiyatda keskin vaziyatni yuzaga keltirdi. Ushbu norozilik
va ijtimoiy g'alayon muhitida Taiping harakati tug'ildi.
Harakatning birinchi bosqichidagi taypinglarning faoliyati
Shakllanish jarayoni va mafkurasi:
Hunyangai Jinna (Goni) ning boshliq sifatida e'lon qilinishi: 1850 yilda
Hunyangai o'zini osmon xudosi va o'g'li, yangi adolat va adolat jamiyatining
rahbari deb e'lon qildi va Taiping boshlig'i sifatida tanildi.
Taiping mafkurasi: Taiping rahbarlari imperator boshqaruvini yo'q qilishni va
yangi, teng huquqli jamiyatni yaratishni yoqladilar. Ular konfutsiy tuzumini
qoralab, yangi diniy-siyosiy ta’limotni e’lon qildilar.
Harbiy yurishlar va hududlarni ozod qilish:
Qurolli qo'zg'olonlar: Taypinglar imperator armiyasi va mahalliy
hokimiyatlarga qarshi ko'plab qurolli qo'zg'olonlar uyushtirdilar.
Nankinni ozod qilish: 1853 yilda taypinglar Nankinni egallab olishdi, u erda
o'z poytaxtlarini o'rnatdilar va yangi sulolaning boshlanishini e'lon qildilar.
Ijtimoiy islohotlar va boshqaruv:
Ma'muriy o'zgarishlar: Tayping hukumat tizimiga bir qator o'zgarishlar
kiritdi, jumladan monarxiya unvonlari va unvonlarini bekor qildi.
Yer islohotining keng tarqalishi: Ular feodal munosabatlarni yumshatish,
dehqonlar turmush sharoitini yaxshilashga qaratilgan yer islohotlarini amalga
oshirdilar.

Oqibatlari va ahamiyati. Taiping harakatining birinchi bosqichi Xitoy tarixi
uchun muhim oqibatlarga olib keldi:
Siyosiy o'zgarishlar: Nankinning qo'lga olinishi va Tayping sulolasining
yaratilishi imperator hokimiyatining barqarorligi haqida savollar tug'dirdi va
mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy muammolariga e'tibor qaratdi.
Ijtimoiy islohotlar: Tayping faoliyati Xitoy jamiyatidagi ijtimoiy muammolar
va islohotlarni muhokama qilishni rag'batlantirdi, shuningdek, aholining turmush
sharoitini yaxshilash istagini oshirdi.
Xalqaro munosabatlarga ta'siri: Taiping harakatining tarqalishi xorijiy
kuchlarni xavotirga solib, ularning Xitoy ishlariga aralashuvini kuchaytirdi.
Tayping harakatining birinchi bosqichi Xitoy tarixida chuqur iz qoldirib,
hukumat barqarorligi, ijtimoiy adolat va milliy o'z taqdirini o'zi belgilash haqidagi
muhim savollarni tug'dirdi. Uning ahamiyati Xitoy tarixi va siyosatining
zamonaviy tushunchalariga ta'sir ko'rsatib, o'z davridan ancha uzoqqa cho'zilgan.
2.2. Ikkinchi “afyun urushi” (1856-1860), 1860 – yilda harbiy
harakatlarning davom ettirilishi
Ikkinchi «Afyun urushi» (1856-1860). Taypinlar xarakatining dastlabki
davrida G‘arb mamlakatlari o‘zlarining betarafliklari haqida bir necha marta
bayonot bergandilar, lekin 1853-yildagi Shanxay vokealarida so‘ng ularning Sinlar
tarafiga og‘ayotganligi ma’lum bo‘lib qoldi. Shunga qaramasdan o‘zlarining
«bulib tashla va xukmronlik kil» degan siyosatlarini o‘tkazishga intilgan inglizlar,
Xitoyni ikki davlatga bo‘lish imkoniyatini ham nazardan qochirmasdilar va xatto
Nankinga Yanszi daryosida kema katnovi huquqini olish va taypinlar nazoratidagi
yerlarda savdo imtiyozlariga ega bo‘lish uchun rasmiy vakolatli vakillarini
yubordilar. Taypinlarning rahbarlari bunga rozi bo‘ldi, lekin javob kadami sifatida
inglizlar tomonidan qora dori savdosi takiklanishi va Taypin Tyango qonunlari
hurmat qilinishini shart qilib qo‘ydilar. 1856-yili vaziyat keskin o‘zgardi.
Taypinlar qarorgoxida ularning zaiflashishlariga sabab bo‘lgan inkiroz boshlandi.
Sinlar ham juda murakkab ahvolda qolgandi. Buyuk Britaniya bilan Fransiya
vujudga kelgan qulay vaziyatdan foydalanib kolishga va ularga qaramligini

oshirish maksadida Xitoy hududida harbiy harakatlar boshlashga qaror qildilar.
Urushning boshlanishida Guanjouda turgan «Errou» savdo kemasi bilan bog‘liq
vokealar bahona bo‘ldi. 1856-yilning oktyabri oxirida inglizlar eskadrasi
shaharlarni o‘kka tuta boshladi. 23

Xitoy aholisi 1839-1842-yillardagi davrga nisbatan ancha kuchli qarshilik
tashkil qildi. Shunda inglizlarga mahalliy aholini hukumatga qarshi chorlagan
fransuz missionerlaridan birining qatl qilishidan baxona sifatida foydalangan
Fransiya ko‘shildi. 1857-yilning dekabrida Buyuk Britaniya Xitoydan avvalgi
shartnomalarning qayta ko‘rib chikilishini talab qildi, bu talab usha zaxotiyoq rad
etildi. Shunda birlashgan ingliz-fransuz qo‘shinlari Guanchjouni egalladi va
mahalliy hokimni asirga oldi. 1858-yilning boshlarida Xitoyning janubida, Bayxe
daryosi etaklarida harbiy harakatlar avj oldi. Usha yilning may oyida Dagu porti va
Tyanszin ostonalari egallandi. Pekin xavf ostida koldi. Bir paytning uzida ikki
jabhada - taypinlar va chet el qo‘shinlari bilan jang olib borishning iloji yo‘qligini
tushungan Sinlar chet elliklarga taslim bo‘ldi va 1858-yilning iyun oyida Angliya
hamda Fransiya bilan shartnoma imzolandi. Bu shartnomaga ko‘ra ikkala davlat
ham Pekinda o‘z diplomatik missiyalarini ochish, uz fuqarolarining Xitoy
hududida erkin xarakatlanishi, shuningdek, Yanszi daryosi bo‘ylab kema qatnovi
erkinligi huquqlarini oldilar. Chet el savdosi, shu Jumladan, qora dori bilan ham
savdo qilishlari uchun Xitoyning barcha portlari ochildi. 24

Xitoy bilan shartnoma tuzgan AQSH va Rossiya ham vujudga kelgan
vaziyatdan foydalanib qoldilar. AQSH mamlakatdagi o‘z huquqlarining
kengaytirilishiga erishdi, jumladan ular boj to‘lashni kamaytirdilar,
amerikaliklarning kemalari endi Xitoyning ichki suvlarida suza olardi, ularning
fuqarolari esa erkin harakat qilish huquqini oldilar. Rossiya 1858-yili Xitoy bilan
ikkita shartnoma tuzdi. Ulardan birinchisi Aygun shartnomasi bo‘lib, unga ko‘ra
Amur daryosining chap qirg‘og‘i, uning Argun daryosidan boshlanish joyiga qadar
Rossiyaga berildi, Ussuriya ulkasi ikkala davlat o‘rtasida chegaralar aniqlaganiga
qadar umumiy foydalanishda bo‘ladi, degan qarorga kelindi. Tyanszin nomini
23
https://doi.org/10.5281/zenodo.7830941
24
Xitoy imperiyasining tashqi aloqalari - Wikiwand

olgan ikkinchi shartnoma 1858-yilning iyun oyi o‘rtasida imzolandi va bunga ko‘ra
Rossiya ochik portlarda savdo qilish, konsullik yurisdiksiyasi va shu kabi
huquqlarga ega bo‘ldi.
1860 yilda harbiy harakatlarning davom ettirilishi. Angliya bilan Fransiya
1856-1858-yillardagi xarbiy xarakatlar davomida erishgan yutuklardan qonikmadi
va Xitoyga yana xujum boshlash uchun bahona kutib turardi. Bunday bahona
ingliz va fransuz vakillari Tyanszin shartnomasini tasdiklash uchun borayotgan
kemaning o‘qqa tutilishi bilan paydo bo‘ldi. 1860-yilning iyunida birlashgan
ingliz-fransuz qo‘shinlar Shimoliy Xitoyning Lyaodun yarimoroli xududida harbiy
harakatlarni boshladi. 25-avgustda ular Tyanszinni egalladilar. Sentyabrning
oxirida Pekin ham egallandi, imperator va uning yakinlari Jexe viloyatiga kochib
ketishdi. Poytaxtda kolgan knyaz Gun Angliya va Fransiya bilan yangi shartnoma
imzoladi, unga ko‘ra Xitoy sakkiz millionlik tovon to‘lash majburiyatini oldi, chet
elliklar savdogarlarga Tyanszin portini ochib berdi, Gonkong yaqinidagi Koulun
yarimorolining janubiy kismi inglizlarga berildi. Oradan bir muncha vaqt
o‘tganidan keyin 1860-yilning noyabrida Pekin shartnomasi nomini olgan
kelishuvni Xitoy bilan Rossiya imzoladi. Unga binoan Rossiyaning Ussuriya
ulkasiga bulgan huquqi tan olindi. 25
. Ikkinchi afyun urushi, shuningdek, Ikkinchi
Angliya-Xitoy qarama-qarshiligi sifatida ham tanilgan, 1856 yilda boshlanib, 1860
yilda tugaydigan Xitoy imperiyasi va Britaniya va Frantsiya ittifoqchi kuchlari
o'rtasidagi harbiy to'qnashuv davri edi. Ushbu hisobotda biz urushning asosiy
daqiqalarini va uning 1860 yilgacha davom etishini ko'rib chiqamiz.
1856 yilda Xitoy hukumati kontrabandaga qarshi kurash bahonasida Perl
daryosi bo'yida ingliz savdo kemasi Arrowni hibsga oldi va qo'lga oldi.
Bu Britaniya tomonidan harbiy harakatlar boshlanishiga sabab bo'ldi.
Britaniya qo'shinlari 1857 yilda Kanton shahrini qamal qilib, egallab olishdi va bu
Xitoy hukumatini mojaroni tinch yo'l bilan hal qilishga majbur bo'ldi.
Tyantszin yaqinidagi janglar: 1859 yilda frantsuz va ingliz qo'shinlari
Tyantszin hududida yana Xitoy qo'shinlari bilan to'qnashdilar.
25
Shuhrat Ergashev 2-qism Oliy o‘quv yurtlari “Tarix o‘qitish metodikasi” ta’lim yo‘nalishi ucjun o‘quv qo‘llanma.
Toshkent 2015.

1860 yilda Pekin shartnomasi bo yicha muzokaralar olib borildi, unda Xitoyʻ
mag lubiyatini tan oldi va imperiya tomonidan keyingi imtiyozlar, jumladan,
ʻ
Gonkongning Britaniyaga berilishi va xorijiy savdogarlar uchun bir nechta
portlarning ochilishi nazarda tutildi.
1860 yilda Angliya va Frantsiyaning ittifoqchi kuchlari Pekinga bostirib kirdi
va Xitoy hukumatini Pekin shartnomasini imzolashga majbur qildi.
Ikkinchi afyun urushi va Pekin shartnomasi G'arb davlatlarining Xitoydagi
ta'sirini kuchaytirdi va Xitoy-G'arb munosabatlari tarixidagi asosiy bosqichlardan
biriga aylandi. G'arb uchun, shuningdek, Xitoyda savdo va iqtisodiy kengayish,
jumladan, Xitoy resurslari va bozorlariga kirish uchun yangi imkoniyatlar ochdi.
Ikkinchi afyun urushi va uning 1860 yilda davom etishi Xitoy tarixiga va
uning G'arb davlatlari bilan munosabatlariga katta ta'sir ko'rsatdi. Bu voqealar
Xitoy jamiyatining murakkab ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy jihatlarini, uning dunyo
bilan o‘zaro munosabatlarini aks ettiruvchi mamlakat tarixida burilish nuqtasi
bo‘lib xizmat qildi.

XULOSA
Men bu kurs ishini yozish davomida egallagan ma’lumotlarimga tayangan
holda quyidagi xulosaga keldim. Qadim davrlardan Hindiston qatorida boyliklari
bilan maqtalib kelingan Xitoy ham Yevropaliklarning nazaridan qolmadi. Minlar
davrida vujudga kelgan ijtimoiy siyosiy vaziyat tufayli aholini hokimiyatga qarshi
ko‘tarilishiga olib keldi. Qozg‘alon avj olgan pallada bu majurlaring g‘alabasini
taminladi, aholi ortasida birlik bo‘madi. Manjurlar Pеkin egallanishi paytida Min
impеratorlik oilasining omon qolgan a’zolaridan ba’zilari manichjurlarni
olqishladi, boshqalari esa, yo‘qotilgan e’tiborlarini tiklashga umid bog‘lab, Yanszi
vodiysiga jo‘nadilar. U yerda, qadimiy poytaxt Nankinda, mahalliy
hukmdorlarning ko‘magida, Minlarning vakili Fu Van (Chju Yusun) Xitoyning
yangi impеratori dеb e’lon qilindi. Shunday qilib, Minlarning bu qismi yangi
impеrator atrofida vatanparvar kuchlarni yig‘ib, manichjurlarga qarshilik
ko‘rsatishga urindilar. Biroq bu qadam Minlar sulolasining Nankinda hozir bo‘lgan
ba’zi vakillari tomonidan ma’qullanmadi va ular impеratorlik taxtiga boshqa
nomzodni ko‘rsatdilar. Natijada manichjurlarga qarshi kuchlar o‘zaro janjallarga
botib qoldi va chеtelliklarga qarshi yagona front to‘zishga erisha olmadilar. Sin
sulolsi davridagi ijtimoiy hayotning og‘irlashuvi ularga qarshi xalqning
ko‘tarilish iga olib keldi. Bunday og‘ir vaziyatda Xitoy hukumati va mahalliy xalq
yakkadillik bilan qaror qabul qilmaganligi Xitoyni g‘arb davlatlari tomonidan
interveniya aylanishiga olib keldi. Xitoyning intervensiyaga yo‘l ochib bergan
dastlabki harakati meni naznimda xat bo‘di. Bu davrda hokimiyatni o‘z tassarufiga
olmoqchi bo‘lgan sinlar Xitoy hududini o‘zlastirishda yevro‘paliklar kuchuga
tayanish niyati borligi bo‘ldi. XVIII asr oxiriga kelib, G ‘arb davlatlari Xitoyga
suqilib kirish va uni mustamlakaga aylantirish rejasini amalga oshira boshlagan
bo‘lsalarda, Xitoy Osiyoning eng katta va qudratli davlati bo‘lib qolayotgan edi.
Ammo iqtisodiy va siyosiy qoloqlik oqibatida Xitoy G ‘arb davlatlarining
yarimmustamlakasiga aylandi. XIX asrning boshlarida hali buyuk davlat sanalgan
Xitoy asr o ‘rtalariga kelib, G ‘arb davlatlari, so‘ngra esa AQSH, Rossiya va
Yaponiyaning ham mustamlakachilik manfaatlari kesishgan eng dolzarb hududga
aylandi. Xitoyning iqtisodiy va harbiy qoloqligi uning o‘z - o‘zicha saqlanib

qolayotgan buyuk davlat maqomiga qaramasdan, uni G‘arb davlatlarining yarim
mustamlakasiga aylantirdi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Asosiy adabiyotlar:
1. Shuhrat Ergashev “Jahon tarixi birinchi qism”, Oliy o‘quv yurtlari “Tarix
o‘qitish metodikasi” ta’lim yo‘nalishi ucjun o‘quv qo‘llanma. Toshkent 2013.
2. Shuhrat Ergashev “jahon tarixi ikkinchi qism” Oliy o‘quv yurtlari “Tarix
o‘qitish metodikasi” ta’lim yo‘nalishi ucjun o‘quv qo‘llanma. Toshkent 2015.
3. R. Farmonov, U. Jo‘rayev, SH. Ergashev jahon tarixi (XVI– XIX asrning
60-yillari) Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining VIII sinf o‘quvchilari uchun
darslik.
4. Imomnazarov Qahromon Utkirivich “Xitoy tarixi” (o‘quv qo‘llanma) ©
Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2018.
5. Kavalski, Emilian. China's Relations with the West: Dynamics of
Cooperation and Competition . Издательство: Palgrave Macmillan, Год издания:
2020.
6. Li, Mingjiang, & Wang, Liming (Eds.). China-West Relations in the
Contemporary Era: Realities and Prospects . Издательство: Routledge, Год
издания: 2018.
7. Gong, Xiao. China and the West: Cross-Cultural Perspectives .
Издательство: Cambridge University Press, Год издания: 2017.
8. Zhang, Yu. China-West Relations in the 21st Century: Trends, Challenges,
and Opportunities . Издательство: Springer, Год издания: 2019.
II. Internet materiallari:
9. History Maps https://history-maps.com › story Xitoy tarixi
10. https://doi.org/10.5281/zenodo.7830941
11. Xitoy tarixi (history-maps.com)
12. https://www.wikiwand.com/o‘z/Xitoy_imperiyasining_tashqi_
aloqalari
13. https://azkurs.org/xvii-asrning-ortasida--xx-asrning-boshida-
xitoy.html?page=3

14. SamDCHTI https://arm.samdchti.uz › book_view Xitoy xalq
respublikasi tarixi va geografiyasi qomus.info https://qomus.info ›› X harfi Xitoy
haqida

Sin davlatining g’arb mamlakatlari bilan munosabati

Sotib olish