Sinf rahbari ishini rejalashtirish va hisobga olishda pedagogik jamoaning o’rni - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	53.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Sinf rahbari ishini rejalashtirish va hisobga olishda pedagogik jamoaning o’rni

Купить

Sinf rahbari ishini rejalashtirish va xisobga olishda
pedagogik jamoaning o’rni
Reja:
Kirish
1.Sinf rahbari ishining asosiy qismlari.
2.Pedagogik jamoaning tashkiliy masalalari va o’zaro munosabatlari.
3.Sinf rahbari ishini rejalashtirish va hisobga olish.
Xulosa.
Adabiyotlar ro’yhati.

1

Kirish
O’sib kelayotgan yosh avlodga ta’lim berish va tarbiya qilish tizimini
rivojlantirish ta’limda islohotlar o’tkazilishining muhim mohiyatli yo’nalishi
hisoblanadi. Hozirgi kunda kadrlar tayyorlash va ta’lim tizimida islohotlarni
amalga oshirishning kontseptual asoslari ishlab chiqilgan. Bu kontseptsiyaning
asosi kadrlar tayyorlash Milliy modelidir. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi jahon
ta’lim tizimlarining yutuqlarini yosh avlodni tarbiyalashdagi bizning ajdodlarimiz
ko’p asrlik tajribalarini o’z ichiga olgan. Respublikamizning rivojlanishi o’ziga
xosligini hisobgan olishga, o’zbek xalqining mentalitetiga asoslangan.Y о shlarni
zamonaviy fan-texnikaning, umuman, ilm-fanning yutuqlaridan bahramand
qilmasdan turib, ularga yuqori malakali ixtisos egalari bo’lib etishishga sharoit
tug’dirmay turi, biz respublikamiz xalq xo’jaligini, sanoat ishlab chiqarish
sohalarni tubdan o’zgartira olmaymiz.Yana bir narsani biz hech qachon esimizdan
chiqarmasligmiz lozim: iste’dodli yoshlarga sharoit yaratish 1
.
Ta’lim sohasini tubdan isloh qilishlar 1997 yilda boshlandi. “Ta’lim haqida”gi
O’zbekiston Respublikasi Qonunining yangi tahriri qabul qilindi. Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi tasdiqlandi. Chunki ta’lim olish va professional talablarini
qondirishga qaratilgan ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining aniq yo’nalishi xali
mavjud emas edi. Kadrlar tayyorlash tizimida fan va ishlab chiqarishning vazifalari
xali aniq belgilab berilmagan edi. Ta’lim va mutaxassislik dasturlari, ta’limning
izchilligi va izchil emasligi, kadrlar tayyorlash masalasida ilmiy asoslangan
bog’liqlik yo’q edi. SHunday qilib, meros bo’lib qolgan ta’lim va kadrlar
tayyorlash tizimi respublikamizda amalga oshirilayotgan demokratik va bozor
qayta qurishlari talablariga javob bera olmay qoldi. O’zbekiston Respublikasining
“Ta’lim haqida”gi va “Kadrlar tayyorlash
Milliy dasturi haqida”gi qonunlari kadrlar tayyorlash Milliy modelining amalga
oshirilishi normativ bazasi, usuli va mexanizmi hisoblanadi.
Hozirgi kunda Respublikamizda “Ta’lim to’g’risidagi qonun va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” asosida ta’lim tizimi milliy mustaqillik talablari asosida
1 I.A. Karimov “O zbekiston mustaqillika erishish ostonasida” T.: O ZBEKISTON 2011-yil 142-bet. ‟ ‟
2

qayta isloh qilinmoqda. Undan ko’zlangan maqsad milliy mustaqillik mafkurasi
talablari va g’oyalari ruhida tarbiyalangan barkamol, kelajagi buyuk O’zbekistonni
yarata oladigan hamda unda yashaydigan har tomonlama etuk shakllantirib voyaga
etkazishdir.
Birinchi Prezident I.A.Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010
yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “Asosiy
vazifamiz Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”
nomli ma’ruzasida “Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma’naviy sog’lom
o’sishi, balki ularning eng zamonaviy intelektual bilimlarga ega bo’lgan, uyg’un
rivojlangan insonlar bo’lib, XXI asr talablariga to’liq javob beradigan barkamol
avlod bo’lib voyaga etishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarini yaratishni
o’z oldimizga maqsad qilib qo’yganmiz”. Shu kunlarda hukumatimiz tomonidan
ushbu masala yuzasidan qabul qilingan Davlat dasturi ana shu ezgu maqsadga
erishish yo’lida, jami davlat va nodvlat manbalarini hisobga olgan holda, mavjud
barcha resurs va imkoniyatlarimizni safarbar etishni ko’zda tutadi degan fikrni
bildirgan 1
.
Zamonaviy ta’lim muassasasi insonparvar shaxs tarbiyai tizimini
shakillantirishni maqsad qilib qo’ymoqda. Y а ’ni, bu shaxsning tabiiy
qobiliyatlarini rivojlantirish asosida maktabda o’quvchi uchun ijtimoiy muhofaza
(muhit) sharoitini, hamkorilikdagi ijodiy munosabatlarni takomillashtirishdan
iborat samarali tizimdir. Ta’lim muassasasi tarbiyaviy tizimining asosiy tarkibiy
qisimlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
- maqsadlar va g’oyalar;
- maqsad va g’oyalarni amalga oshiriuvchilar;
- faoliyat va munosabatlar; - ijtimoiy va tabiiy muhit.
1 Karimov I.A Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda
O zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo nalishlariga‟ ‟
bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma`ruzasi. Xalq so zi, 2010 yil, 30 yanvar.
‟
3

Hozirgi zamon yoshlari aqliy kamolotining rivojlanib borayotganligi, ularning
ilm o’rganishga chanqoqligi, mustaqil fikrlashi va ilmiy-ijodiy izlanishlari,
yangiliklar va kashfiyotlarga nisbatan cheksiz qiziqishi va ta’lim mazmuniga
talabchanligi, o’qituvchining o’z ustida ishlashga, malakasini oshirib borishiga va
ongini yanada rivojlantirishiga, ta’lim tizimidagi barcha yangiliklardan boxabar
bo’lib borishi keraligiga asosiy motiv bo’lib xizmat qiladi.
So’nggi yillarda pedagogika faniga, ta’lim tizimiga shiddat bilan kirib
kelayotgan yangi pedagogik texnologiyalar, innovatsiyalar, yangi-yangi
pedagogik-psixologik tushunchalar, interfaol metodlarni ta’lim beruvchi
tomonidan o’zlashtirilib va qo’llanib borilishi, ta’lim mazmunini tubdan o’zgartirib
yubordi desak mubolag’a bo’lmaydi. Zamonaviy o’qituvchi dars jarayonida
«aktyor» emas, aksincha
«rejissyor» bo’lishi kerakligini anglashi lozim. U o’z o’quvchi-talabalarini
fanga ijodkorlik nuqtai nazari bilan qarashlarini tashkil qilishi, ularda
izlanuvchanlik xususiyatlarini shakllantirishi va albatta, yangi pedagogik
texnologiya usullaridan foydalangan holda darsni tashkil etishi kerak bo’ladi.
Buning uchun esa u bir necha yangicha ta’lim usullarini yaxshi bilishi kerak. SHu
erda Prezidentimiz I. A.
Karimovning «Biz o’g’il-qizlarimizni o’zlarini anglashga, mustaqil, ongli
fikrlashga, ularning tafakkurida bo’shliq vujudga kelishigi yo’l qo’ymasligimiz
lozim» degan so’zlarini misol qilib keltirgan holda maktab o’quvchisi, kasb-hunar
kollejlari, akademik litsey talabalarining nutq boyligi, o’quvliligini oshirishimiz,
badiiy va ilmiy adabiyotlarga qiziqishini rivojlantirishimiz, ularning dunyoviy va
diniy ilmlardan qay darajada xabardorligini aniqlashimiz kerak bo’ladi. Chunki
ko’p o’qigan va uqqan yoshlarni aldash, milliy g’oyamizga yot bo’lgan g’oyalar
sari etaklash xalqimiz dushmanlari uchun uddalab bo’lmaydigan masalaga
aylanadi.
Interfaol metodlar ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarflamay, qisqa vaqt
ichida yuksak natijalarga erishish maqsadini nazarda tutadi. Dars mobaynida
ma’lum nazariy bilimlarni o’quvchiga etkazish, unda ayrim faoliyat yuzasidan
4

ko’nikma va malaka hosil qilish, ma’naviy sifatlarni shakllantirish, o’quvchi
bilimini nazorat qilish hamda baholash o’qituvchidan yuksak mahorat va tezkorlik
talab qiladi.
Bu borada o’qituvchi darslarda foydalanishi mumkin bo’lgan ayrim
pedagogik vositalar: ta’kidlovchi savollar bunda o’quvchining bergan savoliga
qarab, uning fikrlash darajasini aniqlash mumkin.
O’quvchi shaxsining kasbiy bilim olishdagi yo’nalishni ixtiyoriy tanlashi
uchun sharoit yaratishda, avvalo, uni erkin fikrlovchi shaxs sifatida shakllantirish
muammosi hal etilishi lozim bo’ladi. Jahon pedagogika nazariyasida erkin
fikrlovchi, mustaqil shaxsni shakllantirishning umumiy asoslari keng miqyosda
tadqiq qilingan va ko’plab natijalar qo’lga kiritilgan. Biroq, bunday tadqiqotlarning
aksariyat qismi muammoning umumiy jihatlariga qaratilgan bo’lib,
respublikamizda amalga oshirilayotgan ta’lim islohoti talablariga to’la javob bera
olmaydi. Ushbu g’oya asrlar davomida ajdodlarimiz tomonidan ulug’lanib,
rivojlantirib kelingan. Jumladan, Forobiy bu haqda quyidagi ibratli fikrlarni ilgari
suradi: «Inson biron-bir kasbni egallashi uchun faqat tug’ma qobiliyati kifoya
emas, kasb-hunarda kamolotga ham etishishi kerak. Kamolot insondan hunarning
biron bir sohasini egallash bilan qanoatlanib qolmay, balki hunarni to’liq
o’zlashtirishni talab etadi. Tabib faqat davolash bilangina shug’ullanib
qolmasdan, tibbiyotga oid hamma ishlar bilan qiziqishi kerak. Bu hamma
hunarlarga ham taalluqlidir» Kaykovus «Qobusnoma» asarida kasb-hunarni
ulug’lab «Ey farzand, ogoh bo’lki, hunarsiz kishi hamisha foydasiz bo’lur va hech
kishiga naf’ etkurmas. Bilursanki, xori mug’ilonning tani bordur, ammo soyasi
yo’qdur. xunarsiz kishi ham xori mug’ilon yanglig’ na o’ziga va na o’zgaga foyda
berur. Barcha donish va hunarning sarmoyasi: adab, tavoze, hayo, pokdillik,
parhezkorlik, beozorlik, sabr va matonatliqdur» deydi Bu borada maktabda sinf
rahbarining o’rni alohida o’ringa ega sinf rahbari rasmiy raxbar emas, balki u
tarbiyachidir.
Kurs ishi muammosi sohasida xorijiy mamlakatlar olimlaridan P. N.
Andrianov, V.A.Gorskiy, V.I.Kachnev, V.G.Razumovskiy, G.Noyner, V.Kalveyt,
5

X.Kleyn, YU.S.Stolyarovlar vatanimiz olimlaridan quyidagi tadqiqot ishlarida
uchratishmiz mumkin. J.G’.Yo’ldoshev “O’quvchi ma’naviyatini shakillantirish”,
“Milliy g’oya- o’quvchi ma’naviyatining asosi” nomli qo’llanmalarida,
M.Ochilovning “Muallim –qalb memori” nomli saylanmasida,
R.A.Mavlonovaning “Tarbiyaviy ishlar metodikasi”nomli o’quv qo’llanmasida,
A.Hayitovning “Sinf rahbari” o’quv qo’llanmasida, A.Xoliqovning “Pedagogik
mahorat” nomli o’quv qo’llanmasida, O.Musurmonovaning “Ma’naviy qadriyatlar
va yoshlar tarbiyasi” nomli qo’llanmasida sinf rahbari va o’quvchi ma’nviyatiga
doir ilmiy qarashlarni o’rganishmiz mumkin.
O’rganilgan manbalardan kelib chiqib, biz kurs ishmizning mavzusini, “Sinf
rahbari ishni rejalashtirish va xisobga olishda pedagogik jamoaning o’rni” deb
nomlanadi.
Kurs ishining maqsadi : Sinf rahbari ishni rejalashtirish va xisobga olishda
pedagogik jamoaning o’rni o’rganish.
Kurs ishining o’bekti: Sinf rahbari ishni rejalashtirish va xisobga olishda
pedagogik jamoaning o’rni o’rganish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Sinf rahbari ishni rejalashtirish va xisobga olishda
pedagogik jamoaning o’rni o’rganishning shakl, metod mazmuni.
Kurs ishining vazifalari:
1. Sinf rahbari ishni rejalashtirish va xisobga olishda pedagogik
jamoaning o’rni mavzusiga oid ilmiy pedagogik adabiyotlarni taxlil etish.
2. Sinf rahbari ishni rejalashtirish va xisobga olishda pedagogik
jamoaning o’rni pedagogik jixatdan taxlil etish.
Sinf rahbari ishni rejalashtirish va xisobga olishda pedagogik jamoaning o’rni
mazmuni taxlil etish.
Kurs ishining tarkibi: Kirish, Asosiy qism, xulosa va adabiyotlar ro’xatidan
iborat.

6

1.Sinf rahbari ishining asosiy qismlari.
O’quvchilarga tarbiya berishning umumiy rejasida sinf rahbarining shu
sinfda dars beradigan barcha o’qituvchilar bilan hamkorlikda olib boradigan
tarbiyaviy ishlari markaziy o’rinni egallaydi. Xar bir o’qituvchisi o’quvchilarni
o’qitibgina qolmasdan, balki ularga ta’lim ham beradi, ularning ilmiy-ma’naviy
dunyoqarashini va ma’naviy qiyofasini shakllantiradi. U tarbiya berish vazifasini
asosan ta’lim berish jarayonida, darsda xal etadi. Shu bilan birga, u darsdan
(sinfdan) tashqari tarbiyaviy ishlarni yulga quyishda ham ishtirok etadi. Masalan,
o’qituvchilar o’quvchilarga ma’naviy-siyosiy tarbiya berishda sinf rahbarlariga
yordam beradi-lar, o’quvchilar madaniy dunyoqarashini boyitishda, ularga estetik,
jismoniy va mehnat tarbiyasi berishda ko’maklashadilar.
Sinfda tarbiyaviy ishlarni asosiy yo’lga qo’yuvchi, o’quvchilarning birinchi
tarbiyachisi va murabbiysi sinf rahbaridir. Maktab direktori tajribali va obro’yli
o’qituvchilardan sinf rahbari tayinlaydi. Unga bolalar hayotini yo’lga qo’yish,
jamoni uyushtirish va uni tarbiyalash mas’uliyati, sinfdagi o’quv-tarbiya ishlariga
javobgarlik yuklanadi. U tarbiyachi sifatida o’quvchilarni xar tomonlama kamol
topishi to’rrisida, ularni mxnatsevarlik, axl jamo, milliy mafkuraviy ruhida
tarbiyalash to’g’risida, o’quvchilar bilimini oshirish va sinfda tartib-intizomni
mustaxkamlash to’g’risida g’amxo’rlik qiladi. Sinf rahbari bu ishlarning
hammasini xavaskor kishi sifatida emas, balki rasmiy, mas’ul shaxs sifatida
bajaradi. U maktab rahbarlari oldida, xalq maorifi organlari oldida o’ziga
topshirilgan sinfda g’oyaviy-siyosiy ishlarning ahvoli uchun, tarbiyaviy ishlarning
mazmuni va yo’lga qo’yilishi uchun javobgardir.
Sinf rahbarining asosiy vazifasi o’quvchilarga tarbiya berish va ularni
do’stona bir jamo qilib jipslashtirishdan iborat. Albatta, o’z sinfidagi o’quv ishlari,
o’quvchilar bilim darajasini oshirish masalalari ham uning e’tiborini jalb etadi.
Ammo bu masalalarni xal etishga u avvalo tarbiyachi sifatida yondashadi. Ueng
asosan tarbiya berish vositalari orqali (o’quvchilarda o’quv vazifasiga nisbatan
7

ongli va mas’uliyat bilan munosabatda bo’lishni tarbiyalash, hamda
o’quvchilarning o’zapo yordamini yo’lga qo’yish, ularni maktab kundalik rejimiga
rioya qilishga o’rgatish va shu kabilar) ta’lim berish sifatini oshirishda shu sinfda
dars beradigan barcha o’qituvchilarga yordam beradi. Har qaysi sinfda muayyan
o’qituvchilar jamosi ish olib boradiki, bu jamo o’quvchilarga qo’yiladigan yagona
talabga amal qilishi, ular bilan individual ish olib borishni amalga oshirishi kerak.
Odatda, bu jamoning tashkilotchisi va etakchisi sinf rahbari bo’ladi. U sinfida
dars beradigan o’qituvchilar olib boradigan o’quv-tarbiya ishlarining
xususiyatlarini o’rganadi, ularning o’quvchilarga qo’yadigan talablari hamda
o’quvchilar bilan o’zaro aloqalarini o’rganadi, ayrim o’quvchilar xulq-atvori
haqida, ularga ta’sir ko’rsatish metodlari haqida o’qituvchilar bilan fikrlashib
turadi. Uning muhim vazifasi o’qituvchilarning tarbiyaviy ish faoliyatlarini
birlashtirib, yo’naltirib borishdan iborat.
Sinf rahbari maktab pedagogik jamosi va pedagogik kengashning a’zosidir.
U barcha tashkilotchilik va tarbiyaviy ishlarni faqat yolg’iz o’zi emas, balki
maktab direktori va uning yordamchilari rahbarligida, o’z sinfida dars beradigan
fan o’qituvchilar bilan mustahkam hamkorlikda olib boradi. O’qituvchilar,
o’quvchilar va ota-onalar majlislarini o’tkazishda, sinfda ijtimoiy-foydali ishlarni
tashkil etishda, ekskursiya hamda sayyohatlarga tayyorlanish va ularni o’tkazishda,
kitobxonlar konferentsiyalari, disputlar, fan va texnikaga bag’ishlangan kechalar
o’tkazishda yordam beradilar. Sinf rahbari ish rejani tuzib chiqib, direktorga
tasdiqlatadi, o’quvchilarga beriladigan ta’lim va tarbiya birligini ta’minlashning
konkret yo’llarini belgilab chiqadi. O’qituvchilarning sinflar bo’yicha bo’ladigan
kengashlarida sinfda va sinfdan tashqarida o’tkaziladigan tarbiyaviy ishlarni yo’lga
qo’yish masalalari kelishib olinadi.
Sinf rahbari o’z sinfidagi o’quvchilar bilan boshqa o’qituvchilarga qaraganda
ko’proq muomala qiladi. Uning o’quvchilar bilan muomalasini tanaffus
qo’ng’iroqlari cheklab qo’ymaydi. U darsdan keyin ham tarbiyachi, sinf jamosi
hayoti va faoliyatini yo’lga quyuvchi sifatida ish olib boradi.
Direktor va uning o’rinbosarlari sinf rahbari ish faoliyatini boshqarib turadi.
8

Sinf rahbarining burch va vazifalari «Sinf rahbari to’g’risida nizom» da va
«umumiy o’rta talim maktabi ustavi» da yoritib berilgan. Sinf rahbarining burchi
juda keng va ko’p tomonlamadir. Ammo undan direktor o’rinbosari qilishi kerak
bo’lgan ishlarni talab qilmaslik lozim» Afsuski, ba’zi maktablarda bu hol sodir
bo’lib turibdi. Ba’zan maktab rahbarlari sinfdagi tarbiya va ta’limning ahvoli
uchun barcha mas’uliyatni sinf rahbarlari zimmasiga yuklashga moyil bo’ladilar.
Ishga bunday yondashish noto’g’ri. Sinf rahbari ma’muriy shaxs emas, balki
tarbiyachidir, u sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi bo’la
olmaydi. Sinfda o’quv-tarbiya ishlarining ahvoliga uning mas’uliyata juda katta,
lekin bu mas’uliyatni boshqa o’qituvchilardan olib qo’ymaslik zarur. Har qaysi
o’qituvchi o’z sinfidagi tarbiya hamda ta’lim sifati uchun, tartib-intizom uchun
javob beradi, u noshud va intizomsiz bolalarni to’g’ri yo’lga solishga qatnashmay
tura olmaydi.
Sinf rahbarining vazifasi va uning tarbiyaviy ish faoliyatining asosiy
mazmuni o’quvchilarga ma’naviy-axloqiy tarbiya berishning umumiy vazifalaridan
kelib chiqadi va maktab hamda sinf hayoti va faoliyati konkret sharoitlari bilan
bog’liq bo’ladi. Sinf rahbari o’zining kundalik ishida o’quvchilarda ilmiy
dunyoqarashni tarkib toptirish, ularni ma’naviy-axloqiy, mehnatservarlik va
mehnatga ongli munosabatda bo’lish ruhida tarbiyalash ishini amalga oshiradi.
Sinf rahbari olib boradigan asosiy tarbiyaviy ishlarni qismlarga bo’lib
ko’rsatib o’tamiz.
O’quvchilarni o’rganish . Sinfga rahbarlik qilsh, odatda, sinfni va
alohidaalohida har qaysi o’quvchini o’rganishdan boshlanadi. Buning natijasida,
sinfda tarbiyaviy ishlarni to’g’ri, ratsional tarzda yo’lga qo’yish uchun,
o’quvchilarga individual yondashishni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan sharoit
yuzaga keladi. o’quvchilarni o’rganish, ularni butun o’qitish muddati mobaynida
davom etib boradi. Sinf o’quvchilar jamosini tashkil etish va tarbiyalash.
Sinf o’quvchilar jamosini uyushtirish va tarbiyalash sinf rahbari ishining
asosiy qismlaridan biridir. Sinf rahbari o’quvchilarni inoq va ma’lum maqsadni
ko’zlagan jamoga jipslashtirar ekan, o’quv-tarbiya vazifalarini muvaffaqiyatli hal
9

etish uchun zamin yaratadi. U ayrim o’quvchilarga va butun sinfga o’z obro’-
e’tibori kuchi bilangina emas» balki sinf jamosining jamoat fikrini tarkib toptirish
yo’li bilan ham ta’sir etadi. Sinf birdaniga jamo bo’lib shakllanib qo’ya qolmaydi.
Sinfda sinf rahbari, kamolot va sinf faollari birgalikda faoliyat ko’rsatish tajribasi
to’plangan taqdirda, aktiv o’sib chiqqan, ijobiy traditsiyalar barpo etilgan takdirda,
o’rtoqlik aloqalari rivojlanib mustahkamlangan, umummaktab jamosi bilan to’g’ri
munosabatlar o’rnatilgandan keyingina, sinf jamosi bo’lib shakllanadi.
O’quvchilar bilimi sifatini oshirish hamda ularning tartib-intizomini
mustaxkamlash.
Bilimlarning yuksak darajada bo’lishi va ongli intizom sinfda ta’lim-tarbiya
ishlarini to’rri yo’lga qo’yshning eng muhim ko’rsatkichlaridir. Sinf rahbari
o’quvchilar bilimi sifatini oshirish to’g’risida g’amho’rlik qiladi, ayrim
o’quvchilarning keyinda qolishini va o’z sinfida ikki yil o’tirib qolishining oldini
olishga harakat qiladi. o’quvchilarni ongli intizomlilik ruhida tarbiyalash, ularni
mustaqqilik jamiyati, turmush qoidalarini ixtiyoriy bajarishga o’rgatish sinf rahbari
faoliyatida katta o’rin tutadi.
Darsdan (sinfdan) tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va ularni
o’tkazish. Maktablarda darsdan (sinfdan) tashqari tarbiyaviy ishlarning turli-tuman
shakllari tarkib topib, muvaffaqiyatli qo’llanib kelmoqda. Darslarda, talim berish
pjarayonida beriladigan tarbiya darsdan tashqari turli-tuman tarbiyaviy ishlar bilan
to’ldiriladi. Bu ishni sinf doirasida sinf rahbari sinf faollari yoki kamolot
tashkilotlari bilan birgalikda o’tkazadi. Bunda boshqa o’qituvchilar, ba’zan esa
otaonalar ham muhim yordam ko’rsatadilar. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishda
fuqoralik tarbiyasi o’quvchilarda barqapop hayotiy yo’lni tarkib toptirish, ularni
ijtimoiy hayotga va xalq xo’jaligi hamda madaniyatning turli sohalarida mexnat
faoliyatiga aktiv ishtirok etishga tayyorlash markaziy o’rinni egallaydi.
O’quvchilarning ota-onalari bilan ish olib borish. Har bir o’qituvchi
o’quvchilarning ota-onalari bilan mustahkam aloqada bo’ladi. Maktabning oila
bilan yanada mustahkam aloqasi sinf rahbarlari orqali amalga oshiriladi. Ular
o’quvchilarning ota-onalari bilan ko’proq muomalada bo’ladilar, ularga o’quv
10

ishlari va bolalar xulq-atvori to’g’risida axborot berib turadilar, bolalarni
tarbiyalash borasida hamkorlikda qilinadigan ishlarni belgilab oladilar. Hozirgi
sharoitda oilaning tarbiya berish vazifasi birmuncha ortdi, bolalar tarbiyasi uchun
ota-onalar mas’uliyati oshib bormokda. SHuning uchun xam sinf rahbarining
o’quvchilar oilalari bilan hamkorligi katta ahamiyat kasb etib bormokda.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishining asosiy qismlari mana shulardan iborat. Bu
qismlarning hammasi bir-biri bilan uzviy bog’langan. Masalan, sinf rahbari
faoliyatn doirasidan o’quvchilarni o’rganishning olib tashlanishi o’quvchilar
jamosini tashkil etishni muvaffakiyatsizlikka olib keladi, o’quvchilar bilimining
sifati va sinfda tartib-intizom uchun kurash olib borishnn "birmuncha qiyinlashtirib
qo’yadi. Ota-onalar bilan ishlashga etarlicha baho bermaslik sinf rahbari barcha
tarbiyaviy ishlarining pasayib ketshiga olib kelgan bo’lur edi.
O’quvchilarni tarbiyalashda tizimliilikka erishish oson emas, lekin shunday
qilish kerak. Aks holda sinf rahbarining tarbiyaviy ish faoliyati muvaffaqiyatli
bo’lmaydi. Ayrim tarqoq tarbiyaviy tadbirlarni o’tkazishga ko’pgina kuch va
g’ayrat sarflashi mumkin, lekin baribir tarbiyada kerakli natijaga erisha olmaydi.
Ko’pincha sinf rahbarlari o’quvchilar bilan foydali ishlarni boshlab qo’yib,
uni hamma vaqt ham oxiriga etkazavermaydilar. Masalan, o’quvchilar yiqqan
ko’pgina temir-tersak maktab hovlisida oylab to’planib yotadi. O’qituvchilar
rahbarligida o’quvchilar maktab hovlispga ko’chat va butalar o’tqazadilar, lekin
ular parvarisiz qoladi. Ekinzorlarni yovvoyi o’t bosib ketadi. Bunday hollar ham
bo’ladi. Sinf rahbari qiziqarli suhbat yoki kitobxonlar konferentsiyasi o’tkazadi.
Ularning natijalari o’quvchilar faoliyagida mustaxkamlanmaydi. Og’zaki ta’sir
ko’rsatish konkret ishlar bilan mustahkamlanmaydi. O’quvchilarni tarbiyalashdagi
tizim, o’z-o’zidan ma’lumki, sinf rahbarlari tashabbusiga salbiy ta’sir
ko’rsatmasligi, ularni tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish mazmuni, shakl hamda
metodlarini mustaqil tanlab olishlaridan mahrum etmasligi darkor. Bu tizimni bir
qolipga solib qo’yish mutlaqo yaramaydi. Tarbiya berish bu ijodiy jarayondir.
Bunda fikr dadilligi, ijodiy izlanish, tashabbuskorlik va har qaysi o’quvchi
shaxsiga aniq ravshan, e’tiborli munosabatda bo’lish kerak.
11

Sinf rahbari ishining barcha turli-tumanligi uning butun o’quvchilar
kollektiviga va alohida har qaisi o’quvchiga qiladigan ta’sirini o’z ichiga oladi.
Ilg’or tajriba shuni ko’rsatadiki, tarbiyaviy ishning muvaffaqiyatli bo’lishi ayrim
qulay metodlar va usullardan emas, balki o’quvchilarga milliy tarbiya berishning
asosiy mazmunini aks ettiruvchi puxta o’ylangan shakl, metod va usullar
kompleksidan iboratdir.
Tarbiyaviy ish - faoliyatini tashkil etish.
Maktab tarbiyasida tarbiyaviy ishlarni tashkil etshnning turli usullari tarkib
topib, muvaffaqiyatli qo’llanib kelmoqda. o’quvchilar bilan yalpisiga ishlash bilan
bir qatorda, hamma o’quvchilar bilan yakka-yakka va gruhalarga bo’lib ham ish
olib boriladi o’quvchilar aktivlari bilan ish olib borshi o’z sinfida dars o’tadigan
o’qituvchilar bilan, o’quvchilar ota-onalari bilan va korxona, ishlab chiqarish
jamoalari bilan aloqa bog’lab turish sinf rahbarining tarbiyaviy ish-faoliyatida katta
o’rin tutadi.
Afsuski, o’z tarbiyaviy ishini faqat sinf majlislari o’tkazish, orqada
qolayotgan va intizomsiz o’quvchilar bilan individual ish olib borishdangina iborat
qilib cheklab qo’yadigan tarbiyachilarni hali ham uchratish mumkin. Bu sinf
rahbarlarida bunday ish usuli deyarli hamma ishda qo’llnadigan bo’lib qolgan,
o’quvchilarning o’zlari o’quvchilar jamosi hayoti va faoliyatini yo’lga qo’yish
ishiga jalb qilinmaydilar. Buning natijasida tarbiyaviy ish samara-dorligi ko’p
darajada pasayib ketmoqda. Tarbiya berishning murakkab jarayonida ishni tashkil
etishning qandaydir bir formasi bilan cheklanib qolish yaramaydi. Birgina tayyor
ish shakli bilan, hatto u yaxshi shakli bo’lsa-da, tarbiya berishning barcha
masalalarini faqat uning yordami bilan echib bo’lmaydi»
Pedagogik adabiyotda yoki tarbiyaviy ish tajribasida tarbiya berishni yo’lga
qo’yish usullarini quyidagicha klassifikatsiya qilshp eng ko’p tarqalgan: a) yalpi
yoki hamma o’quvchilar bilan ish olib borish;
b) individual ish olib borish;
v) gruppalarga bo’lib ish olib borish yoki to’garak ishlari.
12

Bu ish shakllarining xammasi, odatda, sinf raxbarlari rejasida o’z aksini topadi.
Darsdan tashqari tarbiyaviy ish usullarining quyidagicha klassifikatsiyasini
keltirish ham o’rinlidir:
a) og’zaki ish usullari (siyosiy axborotlar, majlislar, lektsiyalar, dokladlar,
kitobxonlar konferentsiyalari, disputlar, uchrashuvlar, og’zaki gazetalar,
radiojurnallar va shu kabilar);
b) amaliy ish olib borish usullari (ekskursiyalar, spartakiadalar, olimpiada va
konkurelar, kamalak va kamolot harakati doirasida olib boriladigan ishlar,
to’garaklar-texnika ijodi, yosh naturalistlar to’garaklari, shuningdek, shanbaliklar
va shu kabilar);
v) ko’rgazmali ish olib borish usullari (maktab muzeylari, urush va mehnat
qahramonlari, kichik badiiy ijod vistavkalari, kitob vistavkalari va yangi kitoblar
ko’rgazmalari, mavzuli stendlar va boshqalar).
Sinf bilan yalpisiga ish olib borish. Sinf bilan yalpisiga ish olib borishning
o’ziga xos xususiyati sinfdagi hamma o’quvchilarni bir vaqtning o’zida tarbiyaviy
tadbirlarga jalb etishdan iboratdir. Bu ish sinf rahbarining rejasiga ko’ra ma’lum
kunlarda va soatlarda tashkil etiladi va o’tkaziladi. Ba’zan tarbiyaviy ishni tashkil
etishning bu usuli «sinf rahbari soati», «tarbiyaviy soat» yoki «tarbiya soati» deb
ataladi. Bu nomlar mazkur usulga to’g’ri keladi deb bo’lmaydi. Bu nomlardan, sinf
rahbari tarbiyaviy ishlarni faqat shu «soat» vaqtiddagina olib borib, boshqa
vaqtlarda esa tarbiya ishlari bilan shug’ullanmaydi, degan ma’no kelib chiqadi.
Haqiqatda esa bunday emas. Sinfda tarbiyaviy ish doimiy suratda olib boriladi.
Butun sinf bilan yalpisiga olib boriladigan «rahbar soati» esa sinfda tarbiyaviy
ishlarni tashkil etishning faqat bir usulidir, xolos. Masalan, sinf rahbari Kamalak
yoki Kamolot YOIH tashkilotlari yordamida butun sinfdagi barcha o’quvchilarni
maktabdagi yoki Kamalak yoki Kamolot YOIH doirasidagi jamoni ijtimoiy foydali
ish faoliyatga jalb etadi. Ba’zan u sinfda ma’naviy- axloqiy masalalariga doir yoki
eng muhim siyosiy voqealar to’g’risida suhbatlar o’tkazadi. IV-V sinflarda
ko’pincha juda qiziqarli kitoblarni jamo bo’lib o’qish va muhokama qilish tashkil
etiladi. Sinfda vaqt-vaqti bilan o’quvchilar majlisi o’tkazilib, unda turli tashkiliy
13

masalalar: sinf boshi yoki sinf devoriy gazetasi redkollegiyasi a’zolarini saylash,
qandaydir bayramga tayyorgarlik kurish masalalari, maktabda sinfning
navbatchiligi to’g’risidagi, ijtimoiy foydali mehnatda mu-sobaqaga qatnashish
to’g’risidagi va shu kabi masalalar muhokama qilinadi. Bular hammasi o’quvchilar
bilan yalpisiga olib boriladigan ish usullaridir, Bu ish usullariga kitobxonlar
konferentsiyalari va disputlarini, taniqli kishilar bilan uchrashuvlarni, kino, teatr,
muzeylarga, turistik yosh o’lkashunoslik sayyohatlarga jamo bo’lib borish va shu
kabilarni ham kiritish mumkin. Sinf bilan yalpisiga olib boriladigan tadbirlar,
odatda, oyiga ikki-uch marta, ba’zan esa har xaftada bir marta
o’tkaziladi. Ko’pchilik sinf rahbarlari sinf bilan yalpisiga ish olib borishga
darsga tayyorlangandek tayyorgarlik ko’radilar.
Ular suxbat, uchrashuv yoki majlisning rejasini va asosiy masalalarini
oldindan o’ylab qo’yadilar; sinf, maktab hayotidan qiziqarli faktlarni to’playdilar,
o’quvchilarga turli xil topshiriqlar berib boradilar Sinf rahbari o’z rejasni, tuzar
ekan, odatda, bu rejada u qachon va qanday masalalarda sinf bilan yalpisiga ish
o’tkazishni kuzda tutadi masalan , Mustaqillik bayramiga yoki Konstituttsiya
bayrami kuniga tayyorlanar ekan, u oldindan o’quvchilar bilan bu bayramlarni
o’tkazish rejasni muhokama qilib chiqadi, bajariladigan ishlarga o’quvchilarni
taqsimlaydi bayram ertaligi yoki bayram kechasini tashkil etishga tayyorgarlikda
yordamlashadi.
Sinf burchagi. Maktabda o’quvchilarning o’qish va o’qishdan tashqari ish-
faoliyatlari o’tadigan asosiy joy shu sinfga birkitilgan sinf xonasidir.
Bu sinf xonasida sinf rahbari sinf aktivi bilan birgalikda sinf burchagi tuzadi.
Unda sinf kollektivining asosiy hujjatlari, uning rejalari va ishini aks ettiruvchi
materialdar qo’yiladi.
Odatda, sinf burchagida o’quvchilar ro’yxati (IV-Vlll sinflarda bu ro’yxat
kichik guruxlarga bo’lib beriladi), navbatchilar ro’yxati, ish rejalari jamot
topshiriqlari taqsimoti, o’quvchilarning o’zlashtirish varaqasi, devoriy gazeta,
sinfning bir muncha qiziqarli va muvaffaqiyatli ishlari to’g’risida qisqacha
axborotlar («kundalik xabarlar» tarzida) bo’ladi. Sinf burchagidagi ba’zi hujjatlar
14

doimiy quyilgan. bo’lib, boshqalari esa vaqt-vaqti bilan o’zgartirib turiladi. Sinf
burchagi sinfning hayoti va faoliyatini, uning yutuqlari va kamchiliklarini aks
ettiruvchi ko’zgudir,
Burchakdagi hujjatlar va materiallar maxsus taxtachaga joylashtnriladi. Ba’zan
«sinf burchagi» so’zining o’rniga tepada yirik harflar bilan sinf shiori yoziladi,
Masalan: «Kuch bilim va taffakurda »; «Sening noming bo’lsa agar kamolot, o’z
ishingla noming toptirgil kamol; va shu kabilar. Ba’zan sinfning ramziy nomi
yoziladi: «Izlovchilar», «Tengdoshlar».
Sinf burchaklarida ko’pincha sinfdan taqshari o’qish uchun kitoblar ro’yxati,
namunaviy kun tartibi, uy vazifasini tayyorlashni tashkil etish qo’llanmasi va
boshqa yo’l-yo’riq beruvchi materiallarni uchratish mumkin.
YUqori sinflarning sinf burchaklarida kamalotga kiruvchilar uchun yordam
materiallari, tayyorgarlik ko’rishga oid materiallar, gazetalardan qo’shib olingan
tematik materiallar joylashtnriladi. Bular hammasi sinf burchagini boyitish va
uning tarbiyaviy rolini oshirishga yordam beradi.
Burchakni tuzishda va uni yangi materiallar bilan to’ldirib borishda
o’qituvchilar va sinfdagi shu o’quvchilar aktivi (sinf boshi, sinf kamolot tashkiloti
rahbari). O’quvchilar bilan individual ish olib borish. O’quvchilar bilan individual
ish olib borish sinf rahbari faoliyatida katta o’rin tutadi. U o’z tarbiyaviy ishini
asosan o’quvchilar jamosini tashkil etish va tarbiyalashga qaratar ekan, bu
jamodagi alohida o’quvchilarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olmaslngi
mumkin emas.
Har qaysi sinfda o’ziga alohida diqqatt e’tibor berishni talab etadigan
o’quvchilar bo’ladi. Bular o’quv ishidagi qoloqlar, dangasa, intizomsiz
o’quvchilardir. Sinfda ba’zan kekkaygan, takabbur o’quvchilar ham uchraydi.
Ularning bu kamchiliklarini tugatishlarida sinf aktivi, barcha o’qituvchilar hamda
o’quvchilar, ota-onalar yordam berishi, buning uchun ta’sir etishning turli
shakllaridan foydalanish kerak. SHuningdek, tortinchoq va kam faoliyat
ko’rsatadigan o’quvchilar qo’shimcha e’tibor talab etadi. Ularni vaqtida
15

rag’batlantirib, asta-sekin umumiy mehnat faoliyatiga jalb etish, individual
suhbatlar o’tkazish, jamoat topshiriqlari berib borish darkor.
Ilm-fan, texnika, san’atning muayyan bir sohasiga nihoyatda qiziquvchi
qobiliyatli o’quvchilarga ham e’tibor berish kerak. Individual ish olib borish
jarayonida ularning talantlari va qobiliyatlarini rivojlantirishga har tomonlama
yordam bermoq zarur. Ularni har xil predmet va texnika to’garaklariga, badiiy
havaskorlik jamolariga jalb etish, ularga maktabdan tashqari muassasalar bilan,
ilmiy jamolar bilan aloqa bog’lashni maslahat berish mumkin.
O’quvchilar bilan individual ish maktabda, shuningdek, o’quvchi uyiga borib
ham olib boriladi. Sinf rahbari o’quvchining uyiga borib u bilan individual ish olib
borganda, ota-onalar yordami va qo’llab-quvvatlashiga tayanadi. Masalan, boshqa
maktabdan VIII sinfga kelgan o’qchuvchilardan biri jamoat ishlaridan o’zini
chetda tutdi. Uning uyiga borib ahvol bilan tanishganda, uning oilada yakka o’g’il
ekanligi aniqlandi. Uning ota-onasi erkalatib qo’yishibdi, uy mezhnatiga hech
qanday ishtirok ettirishmabdi, Bu o’quvchidagi xudbinlikni yo’qotish, o’z
o’rtoqlarini, jamoni hurmat qilishga o’rgatish uchun uning ota-onasi bilan
birgalikda qancha kuch g’ayrat sarflashga to’g’ri keldi. Bu ish unga oson
topshiriqlar berishdan, uning bajargan ishlarini ma’qullab, maqtab borishdan
boshlandi. Unda jamoat ishlariga qizpqish uygotishga muvaffaq bo’lingandan
keyin, unga yanada murakkab va mas’uliyatli topshiriqlar beradigan bo’ldilar.
Unga berilgan topshiriqlarning bajarilishini nazorat qilish ishiga bu
o’quvchining ota-onalari ham jalb etildi. Buning uchun uning ota-onalari ongiga,
bola ijtimoiyfoydali mehnatga va jamoat hayotiga aktiv ishtirok etmasdan turib,
mehnatsevar va faol kishi bo’lib, jamiyatning foydali a’zosi bo’lib etshia olmaydi,
degan fikr singdirildi.
Aktivlar va o’quvchilarning ayrim gruhalari bilan ish olib borish.
Sinf rahbari o’quvchilar bilan yoppasiga va individual ish olib borar ekan, ayni
vaqtda o’quvchilarni alohida gruxlariga ham pedagogik ta’sir ko’rsatadi. U
kundalik ish jarayonida sinfning aktiv negizini yig’ib oladi va muntazam
shakllantirib boradi, bu aktivni vaqti-vaqti bilan yig’ib, u bilan maslahatlashib
16

turadi. Masalan, maktab tajriba uchastkasida o’quvchilar bilan yalpisiga ish olib
borishga yoki jonajon o’lka bo’ylab sayohatga tayyorlanishda sinf rahbari dastlab
aktiv bilan suhbat o’tkazadi, ishlash yoki sayohat, o’lka bo’ylab sayohat vaqtida
o’quvchilarni uyushtirish, tayyorlash bilan bog’liq bo’lgan ayrim topshiriqlar
beradi va shu kabi boshqa ishlarni bajaradi. Sinf rahbari sinfdagi aktiv bilan va eng
avvalo kamolot YOIH aktivi bilan birgalikda mustaqillik bayramlarni va xotira
kunlarini o’tkazish rejaini tuzib chiqadi, ishlarni taksimlab qo’yadi. Bunday
hamkorlikda ish olib borish jamoat aktivligini tarbiyalash maktabi bo’lib xizmat
qiladn. Ko’pincha sinfda hech kim tuzmagan jamolar (kichkina-kichkina
guruxchalar) paydo bo’lib qoladi. Odatda, ular umumiy manfaatlar, umumiy ish
asosida tuziladi. Sinf rahbari bu jamolar faoliyati bilan qizshqishi, ularning ishini
to’g’ri izga solib yuborishi kerak. By kichkina guruhalarga birlashgan o’quvchilar
sinfdagi, maktabdagi umumiy ishlardan chetlashib qolmasliklari, o’z
manfaatlarining tor doirasida cheklanib qolmasliklariga erishish juda muhimdir.
Bolalardan ishlari to’g’risida sinf majlislarida so’zlab berishlarini, devoriy
gazetaga yozishlariii so’rash mumkin.
Ba’zan sinf rahbarining o’zi yoki aktiv yordamida intizomsiz o’quvchilar gruhi
bilan tarbiyaviy ishlar o’tkazadi. Masalan, butun sinfning normal ishlashiga xalaqit
beradigan o’quvchilar gruhi aniqlandi, deylik. Ularda darsda tartib intizomni buzib
o’tiradilar, boshqa o’quvchilarning ishiga salbiy ta’sir ko’rsatadilar. Darsning
o’ziga qat’iylik va talabchanlikni oshirish bilan bir qatorda, bunday o’quvchilarni
asta-sekin jamoni ishiga jalb qilib ham bermoq zarur.

17

2.Pedagogik jamoaning tashkiliy masalalari va o’zaro munosabatlari.
Bizga ma’lumki maktab ichidagi pedagogik mehnatni tashkil qilish bu
kollektivning mehnat natijasiga bog’lik bo’lib, har bir boshliq uni yaxshi yO’lga
quyishda katta ma’suliyatni his qilishi kerak. Jamoa mehnatiga rahbarlik qilishdagi
eng muxim shartlardan biri mehnat hodimlarining oldida turgan vazifalarni yaxshi
bajarishga imkon beradigan qilib tashkil etishni ta’minlashdir. Hozirgi yosh
avlodga har bir fan asoslardan chuqur va xar tomonlama bilim berish, ularni yukori
malakali qilib tarbiyalash vazifalari kO’plab O’qituvchi, tarbiyachi va texnik
hodimlarning umumiy mehnatiga bog’lik.
Maktab va o’rta maxsus ta’lim muassasa direktori pedagoglar jamoasi a’zosi
bo’lib, u O’z jamoasi tomonidan chiqarilgan barcha qarorlarni bajarishga
majburdir. Qarorlarning qabul qilinishida direktor jamoa bilan kengashib ish
kO’radi, qarorlarni bajarilishini tashkil etishda esa, direktor yakkaboshchilik
prinsipi asosida ish tutadi. Agar maktab va o’rta maxsus ta’lim muassasa direktori
jamoani fikr-mulohazasini olib, ularni kollektiv orqali muhokama qilib qaror
sifatida qayd qilinib quyilsa ish protsessida hech kanday xatolikka yo’l
qo’ymaganday bo’ladi.
Hodimlar tomonidan mehnat intizomniiga rioya qilish «mehnat nizomi» talabi
asosida ish yuritish, muassasadagi ish faoliyatiga to’g’ri yondashish boshqaruvchi
va pedagogik jamoaning hamkorligini oshiradi.
Mehnat intizomi mehnatga nisbatan ongli munosabatda bO’lishiga asoslanadi.
Chunki bizda mehnat-vijdon, shon-shuhrat, shavqat va qahramonlik ishidir.
Pedagoglar jamoasining mehnat burchi, ularning bu burchni bajarishdagi
javobgarligi va mehnat intizomi ta’lim muassasaning mehnat ichki tartib qoidalari
bilan belgilanadi.
Jamoaning ichki tartib qoidalaridan kuzatilgan maksad jamoa mehnat
intizomini mustaxkamlash, ishni to’g’ri tashkil etish, ish vaqtidan to’g’ri va unumli
foydalanish, ta’lim-tarbiya ishida eng yaxshi natijalarga erishishni ta’minlashdir.
19

Maktab va o’rta maxsus ta’lim muassasalar ishini xar tomonlama to’g’ri tashkil
qilish, uning samaradorlik natijasi garovidir. Bu esa jamoa mehnati jarayonlarini
oqilona yulga qo’yishni taqozo etadi.
Maqsadlarni tushinish birligini yuzaga chiqarish, so’ngra bu maqsadlarga
erishish jarayonida ta’minlash muasasalarni boshqarishning muxim vazifasi bo’lib-
bu boshqaruvchining ish faoliyatiga bog’liq.
Maktab va o’rta maxsus ta’lim muassasalarga rahbarlik qilishda pedagoglar
jamoasini to’larok ta’minlash uchun quyidagi shartlarga rioya qilish maqsadga
muvofiq bo’ladi:
- har qanday fikrlarni, muhokama qilinayotgan masalani hal qilishning har
qanday usullarni bemalol bayon etish;
- jamoa bo’lib izlanish ruhi O’rtaga kuyilgan vazifani kuplashib hal qilish, har
bir masalani hal qilish variantlarini ishchanlik bilan muxokamma etish;
- jamoaning O’z kuchini xis qilishiga imkon beradigan huquqlarini
kengaytirish, qabul qilinadigan qarorlar uchun ma’suliyatni oshirish; - jamoa
fikrini hurmat qilish.
Ana shu nuktai nazarda tashkil qilingan ichki boshqaruv - so’zsiz O’zining
yaxshi natijalarini beradi. Lekin, shuni alohida ta’kidlash kerakki, pedagog jamoa
ishining darajasini fakat ish-harakat birligi kursata oladi. Ish- harakat tarbiyaviy
vazifalarni hal qilishida katta axamiyatga ega.
Maktab va o’rta maxsus ta’lim muassasa jamoasi deganda, ish bilarmon,
tajribasi baland, ma’lumoti turli xilda bo’lgan kishilarni bilishimiz kerak. Har bir
o’qituvchi qancha kuch sarflamasada ayrim hodimlar kuchli bumasa maktab va
o’rta maxsus ta’lim muassasada xech qanday muvaffaqiyat qo’lga kiritilmaydi.
Shu nuqtai nazarda – ichki boshqaruvi tizimida jamoa birligini ta’minlashning
ba’zi yO’llarini ko’rsatish lozim:
A) Rahbarning muayyan maksadni ko’zlab ish tutishi, jamoa oldidi
turgan vazifalarni aniq bilishi;
B) Rahbarning bu vazifalarni butun hodimlar onggiga yetkaza bilishi,
jamoaning bu vazifalarni bir xilda tushinishini ta’minlay olish kobilyati;
20

V) Jamoa tomonidan talabalarning bir xil tizimining ishlab chiqilishi;
G) Talabalarning bir xilligini ta’minlashga jamoat tashkilotlarini jalb
qilish;
D) Bir xil tamoyillarning bajarilishini muntazam o’rganish va uni pedagogik
taxlil qilish yo’li bilan zarur masalalarni kiritish.
Maktab va o’rta maxsus ta’lim muassasalar ichki boshqaruvini ana shunday
tartib qoidalari asosida tashkil etish hozirgi zamon talablariga javob beradigan
boshqaruv bO’lishi mumkin.
o’rta maxsus ta’lim muassasalar ichki tuzilishiga ega bo’lgan mexanizm bo’lib,
uning har bir bugini fakat tartibli va samarali ishlaganida hamda o’quv- tarbiya
jarayoni samarali boshqarilganda muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi mumkin.
Boshqarish davlat – jamoatchilik xususiyatiga ega bo’lib, quyidagi prinsiplarga
asoslanadi:
- barcha boshqaruv organlarining ishlarini rivojlantirishdagi va ularni
bajarishdagi xatti-xaraktalarning muvafiklashtirilganligi;
- boshqarish va unga rahbarlik qilishda demokratizm va oshkoralik,
O’qituvchilarning ijtimoiy fikriga tayangan holda ish ko’rish;
- rahbar organlarining saylov yo’li bilan tayinlanishi;
- ma’sul hodimlarning o’z xizmat vazifalarini muvaffaqiyatli
bajarishiga shahsan javobgarligi;
- ta’lim-tarbiya ishida asosiy muammolarni belgilay olish va jamoani
ularni xal etishga yunaltirish;
- pedagogik va O’qituvchilar jamoada ijobiy ruhiy muhitni qaror
toptirish.
- yuqori tashkilotlarning ko’rsatmalari va maktab kollektivi qarorlarini
bajarishni muntazam nazorat qilib borish;
- pedagogik ijodiyot va ilg’or pedagogik tajribani ommalashtirish.
Pedagogik kengash va uning vazifalari.
Ta’lim muassasalarda o’quv-tarbiya ishlarini va o’qituvchilarning bilim
darajasini takomillashtiradigan vosita bu- pedagogik kengash hisoblanadi. Direktor
21

pedagoglar kengashining raisidir. Uning a’zolari esa jamoa hisobida faol
hodimlarni nazarga olib tashkil qilinadi. Muassasalar pedagogik kengashi
muassasa hayotining jamoa orasida muhokama etish va hal qilish eng muhim
organidir. Direktor pedagoglar kengashi a’zolarining tashabbus ko’rsatishlari
uchun sharoit yaratish va kengashni kamida har oyda bir marta chaqirib turishini
talab qiladi.
Pedagogik kengash rahbarlarining muassasa oldida turgan vazifalarni amalga
oshirishiga yordam beradigan tashkilotdir.
Pedagogik kengash kotibi o’qituvchilardan biri butun o’quv yiliga saylab
qo’yiladi. Pedagogik kengashning qarori a’zolarning uchdan ikki qismi
qatnashgandagina qonuniy hisoblanadi. Ovozlar teng bo’lgan holda raisning ovozi
hal hiluvchi kuchga ega bo’ladi.
Pedagogik kengashning ish mazmuni: Nizomga muvofiq kengashning
faoliyatida taaluqli ko’p masalalar bilan shug’ullanadi. Majlisning kun tartibiga
kengash a’zolarining hammasini qiziqtiradigan, muassasalar hayotining barcha
sohalari uchun ayniqsa, ta’lim-tarbiya ishlari sifatini yuksaltirish va har tomonlama
yaxshilash uchun, prinsipial axamyatga ega bo’lgan muhim masalalar kiritilishi
lozim. Shunday qilib kengashda eng muhim masalalardan:
- hukumat tomonidan tavsiyalangan direktivalar;
-xalq maorif vazirlikdan yuborgan buyruq va farmoyishlar;
- yangi o’quv yiliga tayyorgarlik;
- pedagogik kadrlar bilan ta’minlash;
- O’quv-tarbiya ishlariga oid reja va hisobotlar kurib chiqiladi;
- O’qituvchilar, rahbarlar va boshqa xizmatchilarining hisobotlari;
- O’quv tarbiya dasturlarini bajarilishi, O’quvchilarni O’zlashtirish
darajalari;
- talabalar odob-ahloqi kabilar ko’rib chiqiladi.
Undan tashqari ta’lim-tarbiya sohasidagi aktual muassasalar:
- eng yaxshi O’qituvchilar tajribalari;
- Ota-onalar bilan hamkorlik ishlari;
22

- sinfdan-sinfga kO’chirish muommolari;
- yakuniy nazoratlar natijalari;
- talabalarni attestatsiyalash va xujjat berish va hakozolarni muhokama
qilinadi.
Pedagogik kengash maktab va o’rta maxsus ta’lim muassasalarda pedagogik
kollektivini mustahkamlab maktab ishida qoida-qonunlarni hal qiluvchi organ
hisoblanadi. Chunki bularsiz ta’lim-tarbiya bobidagi ishlarida yaxshi natijalarga
erishib bO’lmaydi. Bundan tashqari maktab va O’rta maxsus ta’lim muassasalarda
O’quv-tarbiya ishini yaxshi yO’lga qO’yish uchun otalikka olgan korxonalar va
tashkilotlar orqali aloqada bO’lish kerak.
Pedagogik kengashining ish rejasi bir yoki yarim yilga mO’ljallab
tuziladi.
Rejaga asosan quyidagi masalalarni kiritishi mumkin.
Masalan:
1. Bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan pedagoglar jamoasining
roli.
2. Ta’limning kabinet sifatida olib borishning ahvoli va uning yanada
yaxshilash yO’llari.
3. Ta’lim va tarbiya asosiy tashkiliy shakli dars, dars samaradorligini
oshirishning holati.
4. Ta’lim-tarbiya jarayonida xalq pedagogikasidan foydalaniladi.
5. Maktab va o’rta maxsus ta’lim muassasa faoliyatida umumiy majburiy
tayanch ta’limining amalga oshirilish ahvoli va uni yanada yaxshilash choralari.
6. Maktab va o’rta maxsus ta’lim muassasalarda hamma predmetlarning
O’qitilish holati va O’quvchilarni bilim olish holati qandayligi.
7. Maktab va o’rta maxsus ta’lim muassasalardan tashqari tarbiyaviy
ishlarning holatini ko’rish.
8. O’quvchilarni kompyuter kabinetlarining jihozlanishi.
Pedagogik kengash ish jarayonida:
A) Maktabni rivojlantirish rejasini tasdiqlaydi;
23

B) Kollektiv konferensiyasi qarorlarini bajarilishini tashkil qiladi;
V)Davlat va jamoat tashkilotlarida O’quv-tarbiya manfaatlarini ximoya
qiladi;
S) Metodik kengashning tavsiyasiga kO’ra O’qitish va tarbiyalashning
mazmunini, metodlarini, vositalarini aniqlaydi, davlat ta’lim standartlari talablariga
mos ta’lim darajasiga erishilishini ta’minlaydi;
D) Jamoani tartibini belgilaydi;
G) Pedagog va boshqa kadrlarni taminlashga asos bo’ladi;
J) Ta’limni boshqaruv organlari huzuridagi malaka komissiyasiga
malaka
toifalarini berish hakida taklif kiritiladi;
Z) O’kitish va tarbiyalashni takomillashtirish bo’yicha jamoat
tashabbuslarini qo’llab-quvvatlaydi;
I) Muassasaga ajratilgan mablag’larning o’rinli ishlatilishini nazorat
qiladi.
Kengash ma’muriyati va jamoat tashkilotlar bilan mustahkam hamkorlikda
ishlaydi.
Uning barcha qarorlarini jamoa, ota-onalar e’tiboriga o’z vaqtida yetkazadi.
Uning qarorlari ma’muriyati va kollektivning barcha a’zolari uchun
majburiydir. Ayrim muassasalarda, odatda o’quv yili oxirida direktor va
o’rinbosarlar o’quv yili yakunlarini sinchiklab tahlil qilib, pedagoglar
kollektivining kelgusi o’quv yilidagi muxim vazifalarini belgilab oladi. Ayrim
muassasalarda pedagoglar kengashining yangi o’quv yili uchun joriy ish rejani
yozgi imtihonlarning natijalarini muhokama qilish bilan bir vaqtda tuziladi, bu
esa pedagoglar kengashining hamma a’zolariga reja tuzishda qatnashish
imkonini beradi.
Pedagoglar kengashi majlisi bir oyda bir marta yoki bir yilda to’rt marta
O’tkazilishi sababli pedagogik kengashning ish rejasiga eng muhim va asosiy
masalalarni kiritish to’g’ri keladi. Bu esa majlislarda masalalarning ko’payib
ketmasligi uchun nihoyatda muhimdir.
24

Pedagoglar kengashi o’quv muassasa ishdagi yutuq va kamchiliklarni hisobga
olish va qayd etish bilangina chegaraldanib qolmasligi lozim.
Pedagogik kengash ta’lim-tarbiyaga oid masalalarni tezroq va muvaffakiyatli
hal qilishga kollektivni safarbar qilishi kerak. Biroq bir tematikaning o’zini hech
qanday o’zgarishsiz nohiya va viloyat xalq ta’limi bo’limiga tavsiya etish noto’g’ri
bo’ladi. Bu tematikaning pedagogik kengashda muhokama qilib qaror qilishi kerak.
Masalan: Muassasa rahbarlari o’z muassasalardagi hodimlarning ish faoliyatini
qoniqarli emasligini nazarga olib, pedagoglar jamoa oldiga faoliyatlarini har
tomonlama yaxshilash masalasini quyishlari mumkin. Shu munosabat bilan
pedagoglar kengashi muhokamasiga quyidagi dokaladlarni kiritish mumkin:
- «Dars sifatini yaxshilash choralari»;
- «Bolalar bilimini har kuni hisobga olib borish – ularni darslarini
o’zlashtirishini yaxshilash vositalaridan biridir».
Darslarni o’zlashtirishni yaxshilash vazifasiga aloqador bo’lgan bir qancha
boshqa masalalarni pedagogik kengashda muhokama qilinadi.
Qayd qilib o’tganidek, pedagogik kengashiga masalalarni to’g’ri tanlash
muhim ahamiyatga ega. Ba’zi holatlarda ikkinchi darajali masalalarni yoki
kengashning vazifasiga butunlay taalluqli bo’lmagan masalalarni muhokama
qiladilar. Pedagogik kengash ishini uning yig’ilishini 3-4 soatdan oshib
ketmaydigan qilib rejalashtirish kerak. Shuning uchun rejani bir yig’ilishda
birikkitadan ortiq masala muhokama etilmaydigan qilib tuzish kerak.
Keraksiz paralelizm bo’lmasligi uchun qaysi masalalarni metodik
birlashmalarida, qaysilarini ishlab chiqarish yig’ilishlarida va qaysi masalani
pedogogik kengashda muhokama qilish kerakligini ham aniq belgilab olish zarur.
Shu bilan birga, belgilangan masalalarni qanday muhokama qilishni, bu
muhokama oldindan qanday ishlar qilinishi kerakligini puxta O’ylab olish kerak.
Boshqaruvchi o’quv yilining boshida yo’l-yo’riq ko’rsatib beruvchi doklad, o’quv
yilining oxirida esa hisobot dokladi qiladi.
25

Pedagogik kengashi majlisi muhokamasiga qo’yilgan masalalar bilan kengash
a’zolari yozma dokladlar yoki ularning tezislarini ko’rib oldindan tanishib
chiqishlari lozim.
Har bir kengash a’zosi kun taritibidagi masalani muhokama qilishda faol
qatnashibgina qolmay, yil davomida biron aktual ta’lim-tarbiyaviy masalaga
ma’ruza yoki qo’shimcha ma’ruza qilishi lozim.
Yaxshi tayyorgarlik ko’rilgan pedagoglar kengash majlislari jonli, qiziqarli va
natijali o’tadi.
Pedagoglar kengashida, biron yaxshi tajribani ko’rsatish maqsadida qO’lga
kiritilgan yutuqlarni muhokama va tahlil qilish lozim. Bu holat jamoa o’rtasidagi
psixologik iqlimning yaxshi bo’lishga va ularning g’oyaviy-siyosiy va dunyoviy
bilimlarini shakllantirishga asos bo’la oladi.

26

3.Sinf rahbari ishini rejalashtirish va hisobga olish.
Sinf rahbari o’z ishlarini maktab ma’muriyati rahbarligi va bolalar
tashkilotlari bilan hamkorlikda olib boradi. SHuning uchun uning faoliyatini
rejalashtirish umummaktab hamda bolalar va o’smirlar, «Kamolot» jamg’armasi
ishining rejalashtirilishi bilan uzviy ravishda bog’langandir.
Sinf rahbari ishini rejalashtirishning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki,
unda o’quvchilarning o’zlari faol ishtirok etadilar, biroq unga sinf rahbari
boshchilik qiladi. Sinf rahbarlari oldida juda qiyin vazifa – tarbiyaviy maqsadlarda
o’ylangan har bir narsani bolalar o’zlarining shaxsiy fikr va g’oyalari sifatida qabul
qilishlariga erishish vazifasi turadi.
Reja – o’quvchilarga tarbiya berish jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etishning
zaruriy shartidir. Rejasiz ish olib borish sinfdagi tarbiyaviy ishlar mazmuni,
shakllari va uslublari o’lda-jo’lda, tarqoq, noaniq, tasodifiy holatlarda bo’ladi va
ko’r-ko’rona harakat qilishga olib keladi. Bunday taqdirda tarbiyaning asosiy
vazifalarini hal etish qiyinlashadi, ba’zan esa butunlay samarasiz bo’ladi. Reja sinf
rahbariiing tarbiya berish faoliyatini to’g’ri tashkil etish uchun juda katta
imkoniyatlar ochib beradi.
Sinf rahbarining tarbiyaviy faoliyatini rejalashtirishga qo’yiladigan asosiy
uslubiy talablar nimalardan iborat?
Sinf rahbarlari o’tkazilayotgan ishlarni hamda ularning o’quvchilar
tarbiyasiga ko’rsatgan ta’sirini har kuni tahlil qilishlari, o’zlari erishgan yutuqlari
va muvaffaqiyatsizliklari sabablarini tushunishga harakat qilishlari, jamoasining
rivojlanishida ro’y berayotgan o’zgarishlarni qayd qilishlari kerak. SHunday qilib,
rejalashtirishning har bir bosqichiga tayyorlanish muntazam olib boriladi. Jamoani
va ayrim o’quvchilarni o’rganish yuzasidan olib borilgan barcha ishlar yakunida
sinfga pedagogik tavsifnoma yoziladi. Mazkur tavsifioma sinf jamoasiniig o’ziga
xos aniq xususiyatlarini hisobga olish imkonini beradi.
Har bir sinf rahbari o’z-o’zini boshqarishning saylab qo’yiladigan o’quvchilar
qo’mitasi hamda bolalar va yoshlar tashkilotlari bilan birga ishlab, sinf jamoasiga
27

rahbarlik qilish yuzasidan olib boriladigan amaliy ishlarda bu talabni ro’yobga
chiqaradi.
Tajribali sinf rahbarlari o’zining kuzatishlari va xulosalarini alohida
varaqlarga qisqacha qilib yozib boradi. Bular maxsus jildlarda saqlanadi.
To’plangan ma’lumotlar o’quvchilar jamoasi hayotini, uning erishgan
yutuqlari va kamchiliklarini keyinchalik tahlil qilish uchun xizmat qiladi.
Sinf rahbari o’quv yili oxirida sinf jamoasi ishini tahlil qilishga alohida
e’tibor beradi. Bunda rejada belgilangan vazifalarni qanday hal etilganligini, sinf
ijtimoiy hayotida qanday ishtirok etganligini, mamlakatimizdagi va chet ellardagi
voqealarga qanday qaraganligini, amalga oshirilgan ishlardan qaysilari
muvaffaqiyatli bo’lgan va an’anaga aylanishi kerakligini, o’quvchilar o’rtasida
qanday munosabatlar vujudga kelganligini, sinf faollarining tashabbuskorligi,
mustaqilligi, obro’-e’tibori va boshqa masalalarni atroflicha tahlil qilish muhimdir.
Sinf rahbari tajriba orttirgan sari ancha murakkab masalalar bilan qiziqa
boshlaydi. Uni sinfdagi ishlar qanchalik muvaffaqiyatli o’tgani emas, balki ular
o’quvchilarga qanday ta’sir ko’rsatgani, sinfning ijtimoiy foydali ishlarda ishtirok
etishi emas, balki ishtirok etish sabablari qiziqtiradi.
SHuni nazarda tutish kerakki, sinf rahbari o’z sinf jamoasi oldiga qo’yadigan
aniq tarbiyaviy vazifalari dastlabki vaqtlarda uncha murakkab bo’lmasligi mumkin.
Masalan, sinf rahbari sinfga kelgandan so’ng deyarli hamma o’quvchilar yaxshi
ishlashini, lekin ularning bir-biri bilan aloqasi yo’qligini aniqladi. Bunday sinfda
shunday bir ish topish kerakki, bu ish hamma o’quvchilarni yagona maqsadga olib
borsin. Bolalarga bu vazifa – maktab hovlisida hashar o’tkazib, ekinlarni
parvarishlash kerak, o’z mazmuniga ko’ra juda oddiy bo’lgan bu topshiriq
o’quvchilarda qiziqish uyg’otadi, ularda temir-tersak yig’ishda bir-birlari bilan
musobaqalashib, uni tezroq bajarish ishtiyoqini hosil qiladi.
Boshqa bir sinf rahbari o’z ishlarini tahlil qilib chiqib, shunday xulosaga
keldi: sinfda ko’p ishlarni o’zi bajaradi, o’quvchilar esa shaxsiy hayot egalari
bo’lib emas, balki ko’pincha ishning ijrochilari bo’lib qoladilar. SHuning uchun u
o’quvchilarning tashabbus va mustaqilligini rivojlantirish, barcha o’quvchilarni
28

sinf ijtimoiy faoliyatiga jalb etish va har bir o’quvchida o’ziga yoqadigan ish
bo’lishga erishish vazifasini qo’ydi. SHunday vazifa qo’ygach, sinf rahbari
o’quvchilarning ko’pchilik qismini zarur malaka va ko’nikmalar bilan
qurollantirish uchun o’z diqqat-e’tiborini sinf faollarini tarbiyalashga qaratish
kerakligini tushunadi.
Ana shu tahlitda izchil ish olib borilsa, tarbiyaviy vazifalar o’quvchilar uchun
qiziqarli, istiqbolli vazifalarga aylanadi.
Sinf rahbari turli rejalar tuzib olishi mumkin: kelajakka mo’ljallangan, ya’ni
istiqbolli (yillik, bir necha yillik) va muvaqqat (oylik, haftalik, kunlik).
rejaning asosiy manbai nimalardan iborat bo’lishi kerak?
Bosh manba – hukumatimizning farmon va qarorlari, prezidentimiz
I.Karimovning qator risolalari hamda xalq ta’limi tiziminyng rasmiy
yo’lyo’riqlari, hujjatlari hisoblanadi.
Rejaning yana bir muhim manbai – o’tgan o’quv yilidagi tarbiyaviy
tadbirlarning yutuq va kamchiliklari tahlilidir.
Reja quyidagi bir qator talablarga javob berishi kerak:
1. Rejaga Istiqlol g’oyalarini singdirish.
2. Rejaning shakl va yo’nalishlari rang-barang hamda istiqbolli bo’lishi.
3. Reja uzluksiz va izchil bo’lishi.
4. Rejaning aniqligi.
Ushbu talablarning qisqacha mazmuni bilan tanishib chiqamiz.
Rejaga mustaqillik g’oyalarining singdirilishi. Barcha tarbiyaviy vazifalar
maktab oldiga qo’yilgan asosiy maqsadni – o’quvchilarni har tomonlama,
«Sog’lom avlod uchun» dasturi asosida ma’naviy va jismoniy barkamol qilib
tarbiyalash, ularni hayotga, mustaqil davlat qurilishiga faol qatnashishga
tayyorlash maqsadini amalga oshirishga qaratilmog’i darkor.
«Har qanday ulug’ maqsadlarga yetishish yangi jamiyat, farovon turmush
qurish, inson zotiga munosib go’zal hayot barpo etish, avvalo, shu jamiyat a’zolari
bo’lgan komil odamlarga, kelajak barkamol avlodga bog’liqdir, – degan edi
prezidentimiz I. Karimov.
29

Sinf rahbari g’oyaviy-siyosiy ishlarni rejalashtirishda bolalarni faqat kitobiy
bilimlar bilan emas, balki amaliy, hayotiy tajribalar bilan qurollantirishni nazarda
tutishi zarur. Bu ma’ruzachilar, siyosiy maktablar, siyosiy klublar va hokazolarni
tashkil qilish mo’ljallanayotgan vaqtda o’quvchilarning o’z g’oyaviy e’tiqodlarini
qay darajada ekanligini sinab ko’rishga imkon beradigan vaziyatlarni vujudga
keltirishni nazarda tutadi. Bu ishlarni munozaralarda, bahslarda, og’zaki va yozma
jurnalarda, mehnat harakatlarida, bayramlarda, bolalar va yoshlar tashkilotlari
ishlarida, tabiatni, hayvonot dunyosini, tarixiy yodgorliklarni qo’riqlash kabi
rangbarang tadbirlarda amalga oshirish mumkin.
Axloqiy va vatanparvarlik tarbiyalariga istiqlol ruhi tom ma’nosi bilan singib
ketgan bo’lishi kerak. Ba’zan ayrim sinf rahbarlari ish faoliyatida ko’ngilochar
o’yinlarni ko’proq o’tkazish an’anasi ko’zga tashlanadi. Rejalashtirishda shuni
nazarda tutish kerakki, u o’yinmi, u ishmi biror maqsadga qaratilganligiga, uning
tarbiyaviy ahamiyatiga e’tibor berish kerak bo’ladi.
Rejaning shakl va yo’nalishlari rang-barang hamda istiqbolli bo’lishi.
Tarbiyaviy ishning xilma-xil shakl va uslublari bo’yicha ish olib borish tarbiyaviy
ishlarni o’quvchilar uchun yanada rang-barang va qiziqarli tarzda olib borishga
yordam beradi. Rejada o’quvchilar bilan faqat umumiy holda emas, balki shu bilan
birgalikda bolalarning qiziqishlari va mayllarini hisobga olgan holda ham ish
yuritishni nazarda tutish muhimdir.
Reja uzluksiz va izchil bo’lishi. Rejada belgilanadigan tarbiyaviy tadbirlar
yagona tarbiyaviy jarayonning tadrijiy bo’laklaridan iborat bo’lmog’i kerak. Har
bir tadbir o’zidan oldingi tadbirning davomi bo’lishi va erishilgan tarbiya
natijalariga asoslanishi lozim. Bu uzluksizlik va izchillikni ta’minlaydi, erishilgan
yutuqlar, qimmatli ko’nikmalarni yo’qolib ketishdan saqlaydi.
Rejaning aniqligi. Rejaga bajarib bo’lmaydigan ishlarni kiritmaslik kerak.
Ishni rejalashtirishda mahalliy sharoitlardan kelib chiqish lozim. Rejada hamma
narsa: ish vaqti, joyi, mas’ullar aniq bo’lsin.
Sinf rahbarining tarbiyaviy ishlar rejasi – bu majburiy pedagogik hujjatdir.
30

Uni amalga oshirish uchun sinf rahbari shaxsan mas’uldir. «Sinf rahbari
haqida Nizom»-da: «Sinf rahbarining ishi reja asosida olib borilishi lozim» deb
belgilab qo’yilgan.
Sinf rahbari umummaktab ish rejalari, bolalar yetakchisi, «Kamolot»
jamg’armasi kotibi ish rejalari bilap tanishib, direktor o’rinbosarlari, sinf
o’qituvchilari, sinf faollari, ota-onalar bilan fikrlashib, ularning qimmatli
takliflarini hisobga olgan holda ishning nstiqbolli rejasiii tuzadi.
Ishning istiqbolli rejasi sinf jamoasi tomonidan to’plangan tajribaga qarab va
sinf rahbarining o’z vazifalariga muvofiq ravishda bir yoki bir necha yilga tuzilishi
mumkin. Nizomda «Sinfning yillik ish rejasi tuziladi. Uni tarbiyaviy ishlar
bo’yicha direktor o’rinbosari tasdiqlaydi» deyilgan.
Rejaning ifodalash shakli juda oddiy bo’lgani ma’qul: ishning nomi, bajarish
muddati, mas’ul kishi. Reja qisqa va aniq bo’lishi kerak. Bo’lar-bo’lmas ishlar
ro’yxatini qalashtirib, qappaygan reja tuzishga berilib ketmaslik kerak. Rejaga
faqat hayot ilgari surgan va o’quv yili davomida muvaffaqiyatli bajarilishi mumkin
bo’lgan tadbirlarnigina kiritmoq lozim. Kiritilgan tadbirlar ham biri bog’dan, biri
tog’dan olib yozilmasligi, balki ular tarbiyaviy ishlar tizimida bir-biri bilan
bog’langan, bir-birini to’ldiradigan holda bo’lishi zarur.
Reja bola shaxsiga ta’sir ko’rsatuvchi turli tarbiyaviy omillarning nafaqat
umumiy, balki xususiy aniq tadbirlarni ham o’z ichiga olishi kerak.
Biz quyida sinf rahbari ish rejasining asosiy bo’limlari va mazmunini
beramiz:
I. Uquvchilar jamoasi bilan ishlash. Uquvchini o’rganish (o’quvchi
haqida ma’lumot to’plash, uning aqliy, jismoniy, ruhiy rivoji, bilim, ko’nikma va
malakalari darajasini, tarbiyalanganlik, jamoatchilikka intilish darajalarini
diagnostik dasturlar asosida o’rganish), sinf jamoasini o’rganish (o’quvchilar soni,
jinsi, millati, yoshi, rasmiy va norasmiy liderlar, ilg’orlar, qoloqlar, intizomsiz va
tarbiyasi qiyin bolalar, ularning sinfga ta’siri, sinfning jamoatchilik topshiriqlariga
munosabati, sinfning tarbiyalanganlik, jipslik, rivojlanganlik darajalarini
diagnostik dasturlar asosida o’rganish), sinf jamoasini tashkil etish va yo’naltirish
31

(tashkiliy ishlar, sinf faollari bilan ishlash, umumiy ishlar ustidan nazorat, bolalarni
o’z-o’zini nazorat qilishga o’rgatish, navbatchilikni, o’zaro yordamni yo’lga
qo’yish, gazeta tahririyati bilan ishlash, kasalmand va nogiron bolalarga
g’amxo’rlik, vaqtli matbuot nashrlariga yozilish, mehnat harakatlarida qatnashish,
sinf mulkini saqlash, kundalik rejimga bo’ysunish va hokazolar).
II. Bolalar va o’smirlar uyushmasi bilan birgalikda olib boriladigan
ishlar. Ushbu bo’limda bolalar Yetakchisiga, «Kamolot» jamg’armasi kotibiga
ularning tarbiyaviy ish faoliyatlarida beriladigan yordamning aniq shakllari
ko’rsatiladi.
III.Sinf o’qituvchilari bilan ishlash. Darslarda o’quvchilarni o’rganish
(o’quvchining darsda o’zini tutishi, ularning o’zlashtirmasligi, bilimdagi nuqsonlar,
xulqi), o’quvchilardagi bilim ko’nikmalarini aniqlash (o’quvchilar kundaliklari,
daftarlarini ko’rib chiqish, o’qituvchilar bilan suhbatlashish, o’quvchilarning o’quv
ishlarini kuzatish, darsliklar, ma’lumotnomalar, jadvallar va hokazolar bilan
ta’minlanish ahvolini o’rganish, nutq madaniyati, uyga vazifa, kasb tanlash
masalalari bilan qiziqish), o’quvchio’qituvchi munosabati (o’quvchi bilan
o’qituvchining chiqishimligi, o’qituvchiniig pedagogik odobga, pedagogik
talablarning bir xilligiga erishishi masalalari), o’zaro yordamni tashkil etish (qoloq
o’quvchilarni aniqlash, fan o’qituvchisi bilan birgalikda uning saablarini tahlil
qilish va tegishli tadbir belgilash, a’lochi o’quvchilardan o’zaro yordam harakatini
uyushtirish), o’qituvchilarga yordam berish (o’quvchilar haqida tegishli
ma’lumotlar, maslahatlar berish, fanga oid tadbirlarni o’tkazishda ko’maklashish).
IV. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish.
Bunda aqliy, axloqiy, vatanparvarlik, huquqiy va boshqa tarbiyalar bo’yicha
belgilangan ishlar va tadbirlar, kasb gaplash ishlari (kasblar ro’yxatini tuzib
chiqish, kasb haqida burchak tashkil qilish, mehnat ahillari bilan uchrashuvlar,
o’quvchilarga anketalar tarqatish, javoblarni tahlil qilish, qiziqishlar kartasini
to’ldirish, kasb haqida insho yozdirish, o’quvchilarning texnik ijodiyoti
ko’rgazmasini tashkil qilish, sinfdan tashqari o’qishni tashkil qilish), fan
o’qituvchilari bilan birgalikda adabiyotlar ro’yxatini tuzib chiqish, o’qilgan asarlar
32

yuzasidan suhbat uyushtirish, sinfda adabiy ko’rgazma tashkil qilish, kutubxona
bilan aloqa bog’lash va hokazolar), sinfda ko’rgazmali tashviqot ishlari olib borish
sinfni mazmunli bezash, ekologik burchak tashkil etish va hokazolar).
V. Ota-onalar bilan ishlash. Bu bo’limda oilalarni o’rganish (oilaning
ijtimoiy ahvoli, o’quvchiga yaratilgan shart-sharoitlar, oilaning tarbiyaviy
imkoniyatlarini o’rganish), ota-onalar faollari bilan ishlash (ular yordamida va
ishtirokida bolalar tarbiyasiga oid turli-tuman ishlar rejasini tuzish, ular
tomonidan ba’zi oilalarga ko’mak va ta’sir o’tkazish), ota-onalarning tarbiyaga
oid bilimlarini oshirish (ota-onalar majlislari, dorilfununlari tashkil qilish, yaxshi
oilalar tashviqoti bilan shug’ullanish, o’zaro tajriba almashish).
Keltirilgan reja tartibini majburiy deb qaramaslik kerak. Sinf rahbarlari ish
rejasi turlicha tuzilishi va har xil shaklda bo’lishi mumkin. Bu sinf rahbarlarining
ish saviyasi, tajribasi, o’z kasbiga qiziqishi, har xil sinflarda ish sharoitlarining
turlichaligiga bog’liqdir. SHuni nazarda tutish lozimki, ish rejasi qaysi shaklda
bo’lishdan qat’i nazar, tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari mazkur rejaning
muhim bo’limlaridan biri bo’lishi shart.
Ish rejasini tuzish va uni hayotga tadbiq qilish ishlariga o’quvchilar va
otaonalar faollarini jalb qilish kerak. Avvalo ular alohida topshiriqlarni, asta-sekin
esa rejada ko’rsatilgan keng hajmdagi ishlarni amalga oshiradi.
Rejaga kiritiladigan ish va tadbirlar, ularning mazmun-mohiyati, amaliyotga
tadbiq qilish haqida mazkur kitobning tegishli bo’limlarida atroflicha fikr
yuritilgan.

33

Xulosa
Sinf rahbari ta’lim muassasalarining tarbiya tizimidagi tayanch pedagoglardan
biri bo’lib, maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish,
o’tkazish va muofiqlashtirish, sinf o’quvchilari uchun belgilagan talablari
bajarishlarini tashkil qilish kabi vazifalarni bajarajdi.
Sinf rahbari faoliyatinisamarali tashkil etishda o’quvchilarning fe’l-atvorini,
oilaviy holatini, imkoniyatini va intilishlarini, qiziqishlarini atroflicha tahlil etish
hamda har bir o’quvchi uchun maqbul alohida munosabatni shakillantirish muhim
ahamiyatga ega. Bu esa, bolalar tarbiyasi uchun bevosita ota-onalar bilan
hamkorilik ishlari olib borishni, o’quvchi shaxsidagi ahloqiy, aqliy va jismoniy
jihatlarni takomillashtirishda etarli tarbiyaviy muhit yaratishni taqozo etadi.
Tarbiya berish tajribasida ishonish va nazorat qilish, tekshirish singari ta’sir
etish usullari ham qo’shib olib boriladi. Bolalarga ishonish, ularning mustaqilligini
rag’batlantirish bilan, ayni vaqtda ular ish faoliyatini tashkil etishda nazoratsizlikka
yo’l ko’yish ham yaramaydi. Ibratli misollar o’z ko’rgazmaliyligi va konkretligi
bilan ta’sir etadi. Bu ibratli misollar kuchi ularning bolalarga qanchalik yaqin va
tushunarli, ular uchun qiziqarli bo’lishiga bog’liq.
Sinf rahbarining asosiy vazifasi o’quvchilarga tarbiya berish va ularni do’stona
bir jamoa qilib jipslashtirishdan iborat. Albatta, o’z sinfidagi o’quv ishlari,
o’quvchilar bilim darajasini oshirish masalalari ham uning e’tiborini jalb etadi.
Ammo bu masalalarni hal etishga u avvalo tarbiyachi sifatida yondashadi. U eng
asosan tarbiya berish vositalari orqali (o’quvchilarda o’quv vazifasiga nisbatan
ongli va mas’uliyat bilan munosabatda bo’lishni tarbiyalash, o’qishda
o’quvchilarning o’zaro yordamini yo’lga qo’yish, ularni “Umumiy o’rta ta’lim
maktabining namunaviy ustavi”ga rioya qilishga o’rgatish va shu kabilar) ta’lim
berish sifatini oshirishda shu sinfda dars beradigan barcha o’qituvchilarga yordam
beradi.

34

Adaabiyotlar ro’yxati
1. Abu Rayhon Beruniy.100 hikmat (ibratli so’zlar). - T.: Fan. 1993.-24.
2. Abbosova O. Maktab islohati odimlari.T.: O’qituvchi. 1998 y 64 bet
3. Almetov N.SH. O’quv-tarbiya jarayonida xalq pedagogikasining imkoniyatlaridan
foydalanish. Chimkent. 1993.-89b.
4. Amaliy psixologning ish kitobi. U.A.Yo’ldoshev, M.Po’latova, Z.Koraev,

35

Sinf rahbari ishini rejalashtirish va hisobga olishda pedagogik jamoaning o’rni

Купить