Sinf rahbarining sinf jamoasini jipslashtirishda maktab jamoat tashkilotlari bilan olib boriladigan ishlar - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	59.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

11 Sotish

Sinf rahbarining sinf jamoasini jipslashtirishda maktab jamoat tashkilotlari bilan olib boriladigan ishlar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
“Boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ishi”
ta’lim yo‘nalishi IV bosqich 218-guruh talabasi
RUHIDDINOVA INTIZORNING
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanidan
" SINF RAHBARINING SINF JAMOASINI JIPSLASHTIRISHDA MAKTAB
JAMOAT TASHKILOTLARI BILAN OLIB BORILADIGAN ISHLAR "
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Termiz 2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH.........................................................................................................................3
I. BOB.SINF RAHBARINING FAOLIYATI VA JAMOASI BILAN
TARBIYAVIY ISHLAR MAZMUNI ............................................................. ................5
1.1. Sinf rahbarining sinf jamoasi bilan tarbiyaviy ishlar
mazmuni ................................5
1.2. Sinf rahbarining faoliyatiga qo’yiladigan pedagogik va psixologik
talablar .. .......13
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ...................................................................................... 33
Asosiy adabiyotlar. .............................................................................................................................. 33
KIRISH
Sinf rahbari tajriba orttirgan sari ancha murakkab masalalar bilan qiziqa
boshlaydi. Uni sinfdagi ishlar qanchalik muvaffaqiyatli o‘tgani emas, balki ular
o‘quvchilarga qanday ta’sir ko‘rsatgani, sinfning ijtimoiy foydali ishlarda ishtirok
etishi emas, balki ishtirok etish sabablari qiziqtiradi.
2

Shuni nazarda tutish kerakki, sinf rahbari o‘z sinf jamoasi oldiga qo‘yadigan aniq
tarbiyaviy vazifalari dastlabki vaqtlarda uncha murakkab bo‘lmasligi mumkin.
Masalan, sinf rahbari sinfga kelgandan so‘ng deyarli hamma o‘quvchilar yaxshi
ishlashini, lekin ularning bir-biri bilan aloqasi yo‘qligini aniqladi. Bunday sinfda
shunday bir ish topish kerakki, bu ish hamma o‘quvchilarni yagona maqsadga olib
borsin. Bolalarga bu vazifa – maktab hovlisida hashar o‘tkazib, ekinlarni parvarishlash
topshiriladi. O‘z mazmuniga ko‘ra juda oddiy bo‘lgan bu topshiriq o‘quvchilarda
qiziqish uyg‘otadi, uni tezroq bajarish ishtiyoqini hosil qiladi.
Jumladan 2020-yil 25-dekabrda bo‘lib o‘tgan “O‘zbekiston yoshlar forumi- 2020” da
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentinig so‘zlagan nutqidagi yoshlar e’tiborini alohida
ta’kidlashimiz joizdir.
“Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik, avvalo, siz kabi yoshlarga,
sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga suyanamiz” 1
- deb O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta ishonch bildirdi.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga tarbiya texnalogiyalari haqida umumiy
ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish orqali talabalarni
tarbiyaviy ishlar metodikasi faniga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi:
-bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish o‘qituvchilarining -
chizmachilik o'qitish metodikasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarligi tizimi mazmunining
nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish;
-talabalarga tarbiya texnalogiyalarini tasvirlashdagi o’ziga xos xususiyatlarni
va ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish;
-talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli darslarni
tashkil eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Boshlang'ich ta'lim va sport
3

tarbiyaviy ish” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga tarbiya texnalogiyalari
haqida ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish
o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning tarbiyaviy ishlar
metodikasi ilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 33 sahifani tashkil
etadi.

I. BOB.SINF RAHBARINING FAOLIYATI VA JAMOASI BILAN
TARBIYAVIY ISHLAR MAZMUNI
1.1. Sinf rahbarining sinf jamoasi bilan tarbiyaviy ishlar mazmuni
Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir.Chunki tarbiyachilik
talanti juda ko’p sifatlarni chuqur bilish, keng fikr doirasi, ishga jondildan ko’ngil
4

qo’yish bolalarga bo’lgan cheksiz muhabbat, muomalada nazokatlilik, qalb yoshligi,
serzavq, temperament, aql va odoblilik namunasi, aloqada nazokat va sipolik,
vazminlik va kamtarlik kabi fazilatlarning bo’lishini taqozo qiladi. Bunda yana
tarbiyachilik texnikasi qo’shilsa ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Sinf
rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya qilish,
har bir o’quvchi shaxsini inson sifatida hurmat qilish bilan unga nisbatan
talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo’lish, o’z malakasini
tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab qilinadi. Muhimi shundaki,
sinf rahbarining o’zi bolalarda tarbiyalamoqchi bo’lga g’oyaviy-axloqiy g’oyaga mos
bo’lishi kerak. Tarbiyadagi xatolarning ko’pligiga asosiy sabab o’quvchilarning oldiga
qo’yilayotgan talablar tarbiyachi harakterda hamisha ham namoyon
bo’lavermasligidadir. Sinf rahbarining maxsus kasbiy va ijtimoiy vazifalariga odilona
baho beruvchi xolis hakam – tarbiyalanuvchilar. Avvalo, sinf rahbarining amaliy
faoliyati faqat yarimi tarbiya texnologiyaga asoslanganligini nazarda tutish kerak.
Uning ikkinchi yarimi bu san’at. SHu tufayli sinf rahbariga qo’yiladigan dastlabki talab
– unda pedagogik qobiliyat mavjud bo’lishi kerak. Sinf rahbarining qobiliyati– bu
o’quvchilar bilan ishlashga ishtiyoq, bolalarga nisbatan muhabbat, ular bilan bo’lgan
munosabatdan mamnun bo’lish bilan ifoda bo’ladigan shaxsning sifatlari. Qobiliyat
faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi. Qobiliyat uddaburonlikdan farq qiladi.
Malaka va uddaburonlik mashq, o’qish natijasi hisoblansa. Qobiliyatning rivojlanishi
uchun esa yana iste’dod, layoqat va zehn, ya’ni inson asab tizimida anatomo-fiziologik
xususiyat bo’lishi ham zarur. Tarbiyaviy faoliyatning samarali bo’lishi uchun sinf
rahbarida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo’lmog’i va tarbiyalab
yetishtirilmog’i lozim - tashkiliy – sinf rahbarining o’quvchilarni jipslashtirish, ularni
band qilish, vazifalar bo’lib berish, ishni rejalashtirish, qilingan ishlarni jamlash
mahoratiga namoyon bo’ladi; - didaktiga oid – o’rganishga bo’lgan qiziqish hamda
ma’naviy, xissiy istaklarni rag’batlantirish, o’quv bilimini orttirish, faollashtirish
mahoratida namoyon bo’ladi; - pertseptiv – tarbiyalanuvchilarning ma’naviy dunyosiga
singib, ularning emotsional holatini baholash, ruhiy xususiyatlarini aniqlash
mahoratida namoyon bo’ladi; - suggestiv – o’quvchilarga emotsional ta’sir
5

ko’rsatishda namoyon bo’ladi; - kelajakni ko’ra bilish - o’z harakatlarning oqibatini
ko’ra bilishda, o’quvchilarda qanday fazilatlarni ro’yobga chiqarish lozimligini
oldindan ayta olish mahoratida namoyon bo’ladi; - tadqiqiy - pedagogik vaziyatlar va
jarayonlarni o’rganish va obxektiv baholash mahoratida namoyon bo’ladi. Sinf
rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna ko’rsatishi muhim ahamiyatga
ega. Ayni vaqtda u kommunikativ (kattalar bilan ham , kichiklar bilan ham tez aloqa
o’rnata olish) qobiliyatga ega bo’lishi, ro’y berayotgan fakt va hodisalarni faqat
pedagogik qoidalarga bog’lab baholashgina emas, balki ro’y berish sababiga qarab
hukm ham chiqarishi pedagogik optimizmga , ijod qilish qobiliyatiga ega bo’lish kerak.
Sinf rahbarining eng muhim fazilati – odamlar bilan tezda til topa olishi, ko’pchilikka
o’shila bilish, ulfatjonlik, dilkashlik bo’lib, bu undagi muomala madaniyatining
yuksakligini ifodalaydi. CHunki unga hamisha odamlar bilan aloqa qilishga, ular bilan
ishlashga to’g’ri keladi. Hozirgi sharoitdan kelib chiqqan holda o’quv-tarbiya
jarayonida qulay munosabatlar yaratish uchun kasbiy jihatdan ahamiyatli asoslar
bo’luvchi sinf rahbarining insoniy xislatlari muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda. Sinf
rahbari uchun juda muhim xislat – insonparvarlik, ya’ni o’sayotgan insonga oliy
qadriyat kabi munosabat qilish lozim. Insoniy munosabatla o’quvchiga nisbatan
xayrixohlik, unga yordam berish, ularning fikriga quloq solmoq, uning o’quvchilik
faoliyatiga yuksak talabchanlikdan iborat. Sinf rahbari doimo faol, ijodkor shaxsdir. U
o’quvchilarning kundalik hayotini uyushtiruvchi hamdir. O’quvchilarda qiziqish
uyg’otish, ularni o’zi bilan yetaklash faqat yuksak irodali insonning qo’lidan keladi.
Auditoriya, o’quvchilar jamoasi kabi murakkab organizmlarga pedagogik rahbarlik
qilishi sinf rahbaridan topqir, zehni o’tkir, har qanday vaziyatni mustaqil yechishga
doim tayyor bo’lishligini talab qiladi. Unga kasbiy jihatdan kerakli xislatlardan biri –
sabr-toqat va dadillikdir. O’qituvchining birdan sarosimaga tushgani, o’z nochorligini
o’quvchilar sezmasligi lozim. SHuni hamisha esda tutish kerakki, sinf rahbari o’z
harakati va axloqini nazorat qilish, hech qachon arzimagan narsalarga
asabiylashmasligi kerak. Muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning birinchi sharti - bu sinf
rahbarining talabchanligi. Dastlab talabni u o’ziga qo’yishi kerak, chunki o’zingda
bo’lmaganni o’zgadan talab qila olmaysan. Talabchanligi bilan birga oqilona tarbiyachi
6

ham bo’lishi lozim. Pedagogik jarayonlarda yuz berib turadigan keskinliklarni bartaraf
etish uchun tarbiyachiga hazil-mutoyiba tuyg’usi yordam beradi. Uning ko’lamida
tayyor hazil, maqol, yaxshi, do’stona piching – ijobiy emotsional holat yaratishga
imkon berib, o’quvchilarni o’ziga jalb qildiradi. Shaxs axloqini harakterlaydigan
belgilardan biri – ma’suliyatdir. Sinf rahbarining ma’suliyati - tarbiyachining faoliyati
va ta’lim-tarbiya jarayonining aniq vazifalarini ham o’z ichiga oladi. Tarbiyachi
zimmasiga bolaning shaxs sifatida har tomonlama kamol toptirish ma’suliyati
yuklanadi. U o’quvchiga chuqur nazariy bilim berishi, uni hayotga, mehnatga
tayyorlashi lozim. SHu bilan birga u o’quvchidagi mavjud layoqat va qobiliyatni o’z
vaqtida payqab, individual munosabatda bo’lishi, unda mavjud bo’lgan ijobiy axloqiy
sifatlarni avaylab o’stirishi darkor. Sinf rahbari maktabdagi eng universal pedagogik
hisoblanib u bajaradigan mehnatning o’lchovi, chegarasi yo’q. Uning bilmagan ishi
uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo’lmaydi. SHu bilan bir qatorda, u beg’araz, xolis
va ta’masiz shaxs bo’lib, jamoachilik asosida ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar, ota-
onalar va o’quvchilarni o’zaro bog’lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtai
nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirishi, o’zaro aloqalarning
to’g’ri bo’lishiga ta’sir o’tkazishi va ayni vaqtda o’zining pozitsiyasini aniq ta’minlay
olishi kerak. Bu esa donolikdir. Shunday qilib, pedagogik odobga ega bo’lgan sinf
rahbari o’quvchilar orasida obro’ qozonadi. Ustoz qanchalik obro’ qozonsa, ta’lim va
tarbiya mohiyatan shunchalik muvaffaqiyatli bo’ladi va aksincha , tarbiyachining
shaxni qanchalik past bo’lsa, uning ta’siri shuncha bo’sh va o’quvchilarni voyaga
yetkazish jarayoni ham shuncha zaif bo’ladi. Yuqori aytib utilgan fazilatlar sinf
rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishda va uning muvaffaqiyatini
ta’minlashga garov bo’ladi. Sinf rahbari nihoyatda ma’suliyatli va murakkab vazifani
bajaradi. U sinfdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o’quvchilarning murabbiysi, sinfni
tashkil etadi hamda kamolot tashkilotchilari, o’qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli
bilan birga ish olib boradi. So’nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va
metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o’tkazishda maktab jamoat
tashkilotlarining roli tobora oshirildi. Ideologik muassasalar sifatida maktab oldida
muhim tarbiyaviy vazifalar qo’yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining
7

asosiy vazifalari hisoblanadi, shunday qilib, alohida sinf birlashib maktabni tashkil
etadilar. Alohida sinf jamoalari qo’lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi
muvaffaqiyatlar butun maktab jamoasining muvaffaqiyatini minlaydi. SHu nuqtai
nazardan sinf rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik ma’suliyatidan kam
emas. SHunnig uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi,
mehnatsevar, mahoratli, yosh avlodni sevadigan o’qituvchilarni tayinlab, ular bilan
muntazam ish olib boradilar.
Bolalarni o'rganish ularga tarbiya va ta'lim berish sifatini oshirishga
bo'ysindirmog'i Iozim. O'quvchilarni muntazam tarzda o'rganish asosida boshlang'ich
jamoaga hamda alohida o'quvchilarga tarbiyaviy ta'sir etishining yanada samarali usul
va metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin bo'ladi.
O'quvchilaming individual xususiyatlari, mayllari hamda qiziqishlarini qayd qilib
borish bilangina chcklanib qolish noto'g'ri bo'lur edi. Bu o'rganish asosida
o'quvchilaming o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, bular bilan ol ib boriladigan
tarbiyaviy ishni tashkil etish muhimdir. O'z o'quvchilarini yaxshi o'rganish demak,
tashqi tomoniga emas, balki ular hulq atvor sabablarini o'rganishga e'tibor bermoq
darkor.
O'quvcliilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida o'rganish.
O'quvchi ta'lim jarayonida ijtimoiy foydali maslahatga va jamoat ishiga o'rganishi
lozim. O'qituvchilarning o'qituvchi va o'quvchilar jamoasi bilan, ota-onalar va tevarak
atrofidagi kishilar bilan kirishadigan munosabatlarini o'rgatish juda muhim ahamiyat
kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxsning yanada to'la ochiladi. O'quvchilarni
tibbiy ish va kundalik hatti harakat jarayonida o'rganish o'quvchiga haqiqiy baho
berishga yordam beradi.
Sinf rahbari quyidagi vasifalarni bajaradi:
O'ziga yuklatilgan sinfdagi tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifani
bajarayotgan u yolg'iz emas sliu sinfda dars berayotgan turli fan o'qituvchilar bilan
yaqin xamkorlikda va ularga suyangan holda o'quvchilarda m i l l i y dunyoqarash
asoslarini shakllantiradi, axloqiy tarbiyasini rivojlantiradi. O'quvchilarni darsdan
8

tashqari tadbirlarni tashkil etadi va sinf jamoasini mustahkamlaydi.
O'quvchilaming bilimga bo'lgan qiziqishi va qobilyatini
o'stirish liar bir o'quvchinin » indivudial psixik xususiyatlarini hisobga olgan holda
kasbga yo'naltirish va hayotiy maqsadlarini shakllantirish sinf rahbarining alohida
vazifasidir. Ayni paytda har bir o'quvchining sog'ligini mustahkamlashga ham e'tibor
beradi.
Sinf rahbarining diqqai markazida o"kuvchilarning darsda yuqori o'zlashtirishini
ta'minlash niasalasi luradi. Buning ucluin u har bir o"quvcliining kundalik
o'zlashtirishida voqif bo'lib turadi. Orqada qolayolganlarga o"z vaqtida, kechiktirmay
yordam uyushliradi.
Sinfdagi o'quvchilarninl o'z o'zini boshqarish ishlarini yo'naltiradi, ular ishtirokida
sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi isluirokini ta'min etadi, maktab iniqiyosida
uyushtirilayotgan muhim ladbirlarda o'z sinfining faol qatnashishini ta'minlaydi.
Sinf o'quvchilarining ota-onalari, o'quv kuni o'zlashtirilgan guruhlarning
tarbiyachilari, korxonalar va muassasalardagi. turar joylardagi otaliqqa oluvchilar bilan
yaqin aloqa o'rnatadi.
Sinf rahbari shu sinfda dais berayotgan barcha fan o'qituvchilari o'rtasida
o'quvchilarga nisbatan yagona talablar o'rnatilishiga crishadi, ota-onalarga pedagogik
bilim tarqatib, oila bilan maktab o'rtasidagi aloqani mustahkamlaydi.
Sinf rahbarining axloqiy obro'si g'oyat darajada yuqori bo'lishi ham bu o'rinda
muhimdir. Sinf rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta'sir kuniga ega bo'ladi.
Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, manaviy qiyofasi o'quvchilar ongining va xulqining
shakllanishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Sinf rahbari
uchun malaka va ko'nikmalarga ega bo'lishini o"zi yetarli emas. U o'z tarbiyaviy
faoliyatida yuksak darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o'z ishiga sadoqati, intizomi,
odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta'sir o'tkazadi. Chunki, tarbiyachilik qobilyati
juda ko'p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon dildan ko'ngil qo'yish,
bolalarga bo'lgan cheksiz muhabbat muomala nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq
temperament, oqil va adolatlilik namunasi alohida nazokat sipolik va vazminlik kabi
fazilatlarning bo'lishini taqozo qiladi. Bunga yana tarbiyachilik texnikasi qo'shimcha
9

ishda muvaffaqiyat ta'minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining
asosiy qurolidir.
Sinf rahbari pedagoglar. ola onalar va o'quvchilarni o'zaro bog'lovchi shaxs
sifatida barcha tomonlarining nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga
birlashtirish, o'zaro aloqalarning to'g'ri bo'I Ishiga ta'sir o'tkazish va ayni vaqtda
o'zpning pozitsiyasini aniq ta'minlay olishi kerak. Mana shu fazilatlar sinf rahbarining
tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning nuivaffaqiyatini ta'minlashua garov
bo'ladi. Sinf rahbari o'quvchilarga puxta bilim berishga, ularni llkrlash qobilyalini
laollashlirishga hamisha g'amxo'rlik qilib boradi. Xatto o'zlashtirish yuqori bo'lgan
sinflarda ham bolalarda ilmga bo'lgan qiziqish va muhabbatna o'stirishga, ta'lim sifatini
oshirishga harakat kilish zarur.
Ba'zi ay rim maktablarda yuqori o'zlashtirishga erishishga o'quv, didaktik masala
sifatida maktabda ta'lim tarbiyani to'g'ri yo'lga qo'yishga bog'liq bo'ladi. O'qish
jarayonida bolalarda mchnatsevarlik. diqqatni. matonat kabi sifatlarni tarbiyalash
bilimni muvaffaqiyatli o'zlashtirishga yordam bcradi.
1. Bilish qobiliyati-fanning tegishli sohalariga oid (matematika, fizika, biologiya,
adabiyot va hokazolarga doir) qobiliyatdir. Bunday qobiliyatga ega bo‘lgan o‘qituvchi
fanni o‘quv kursi hajmida emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o‘z fani
sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, materialni ipidan ignasigacha biladi,
unga nihoyatda qiziqadi, oddiy tadqiqot ishlarini ham bajaradi.
2. Tushuntira olish qobiliyati-o‘quv materiallarini o‘quvchilarga tushunarli qilib
bayon eta olish, o‘quvchilarda mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg‘otish
qobiliyatidir. O‘qituvchi zarur hollarda o‘quv materialini o‘zgartira olishi, qiyin
narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o‘quvchilarga
etkaza olishi darkor.
O‘quvchilar ruhiyatini hisobga olish zarur. Qobiliyatli pedagog o‘quvchilarning
bilim va kamolot darajasini hisobga oladi, ularning nimani bilishlari, hali nimani
bilmasliklarini, nimani unutib qo‘yganliklarini tasavvur etadi. Ba’zi o‘qituvchilarga,
ayniqsa tajribasi kam o‘qituvchilarga o‘quv materiali oddiy, tushunarli va qandaydir
alohida talab etmaydigandek tuyuladi. Bunday o‘qituvchilar o‘quvchilarni emas, balki
10

o‘zlarini nazarda tutadilar. Qobiliyatli, tajribali o‘qituvchi o‘zini o‘quvchining o‘rniga
qo‘ya oladi, u kattalarga aniq va tushunarli bo‘lgan narsalarning o‘quvchilarga
tushunarsiz qiyin va mavhum bir narsa bo‘lishi mumkinligiga asoslanib ish tutadi.
SHuning uchun u bayon etishning xarakter va shaklini alohida o‘ylab chiqadi, hamda
rejalashtiradi.
Qobiliyatli o‘qituvchi dars materialini bayon etish jarayonida o‘quvchilarning
qanday o‘zlashtirayotganliklarini qator belgilar asosida payqab oladi va zarur hollarda
bayon qilish usulini o‘zgartiradi. SHuningdek qobiliyatli o‘qituvchi o‘quvchilarning
saboq o‘zlashtirib olishlari uchun zamin tayyorlab, ularni dam olishdan ishga o‘tishlari,
bo‘shashish, lanjlik, loqaydliklariga barham berish uchun minimal darajada vaqt
ajratish zarurligini hisobga oladi. U tegishli vaziyat yuzaga kelmagunga qadar ish
boshlamaydi. Masalan, darsning haddan tashqari zo‘riqish bilan va kuchli boshlanishi
o‘quvchilarda muhofaza qiluvchi tormozlanish deb atalmish holatga sabab bo‘ladi,
miya faoliyati tumanlashadi va o‘qituvchining so‘zlari etarli darajada idrok qilinmaydi.
3. Kuzatuvchanlik qobiliyati - o‘quvchining, tarbiyalanuvchining ichki
dunyosiga kira olish qobiliyati, o‘quvchi shaxsi va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini
juda yaxshi tushuna bilish bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Bunday
o‘qituvchi o‘quvchining ruhiyatidagi ko‘z ilg‘amas o‘zgarishlarni ham fahmlab oladi.
O‘quvchilar bunday o‘qituvchi haqida: «Qaramayotganga o‘xshaydi-yu, hamma
narsani ko‘rib turadi!», «O‘quvchining xafa bo‘lganligini yoki dars
tayyorlamayotganligini ko‘zidan biladi!», deydilar.
4. Nutq qobiliyati-nutq yordamida shuningdek, imo-ishora vositasida o‘z fikr va
tuyg‘ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o‘qituvchilik kasbi uchun juda
muhimdir.
O‘qituvchining nutqi darsda hamisha o‘quvchilarga qaratilgan bo‘ladi.
O‘qituvchi yangi saboqni tushuntirayotgan, o‘quvchining javobini tahlil qilayotgan
yoki tanqid qilayotgan bo‘lsa ham uning nutqi hamisha o‘zining ichki kuchi, ishonchi,
o‘zi gapirayotgan narsaga qiziqqanligi bilan ajralib turadi. Fikrning ifodasi o‘quvchilar
uchun sodda, tushunarli bo‘ladi.
O‘qituvchining bayoni o‘quvchilar fikri va diqqatini maksimal darajada
11

faollashtirishga qaratilgan: o‘qituvchi o‘quvchilar oldida savollar qo‘yib, ularni asta-
sekin to‘g‘ri javob berishga undaydi, o‘quvchining diqqatini kuchaytiradi hamda fikrini
faollashtiradi. («Mana bu erga alohida e`tibor bering!», «O‘ylab ko‘ring!» kabi.)
Shunindek, o‘rinli qochiriq, hazil, engilgina istehzo nutqni jonlantirib yuboradi va uni
o‘quvchilar tez o‘zlashtiradilar.
O‘qituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuzi jihatdan yorqin, ifodali, his-
hayajonli bo‘lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Bir
xildagi cho‘ziq, zeriktiradigan nutq o‘quvchilarni juda tez charchatadi, ularni lanj,
loqayd qilib qo‘yadi. Ayrim o‘quvchilar tez gapirishga, boshqasi sekin gapirishga
moyil bo‘ladilar. Biroq o‘quvchilarning o‘zlashtirishlari uchun o‘rtacha, jonli nutq
yaxshi natija berishini esdan chiqarmaslik lozim. SHoshqaloqlik saboqni
o‘zlashtirishga xalaqit beradi va bolalarni tez charchatib qo‘yadi. Haddan tashqari
keskin va baqiroq nutq o‘quvchilarning asabini buzadi, toliqtirib qo‘yadi.
O‘qituvchining zaif ovozi yomon eshitiladi. Nihoyatda ko‘p takrorlanadigan bir-xildagi
imo-ishoralar va harakatlar kishining g‘ashini keltiradi.
5. Tashkilotchilik qobiliyati-birinchidan, o‘quvchilar jamoasini uyushtirish,
jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni, ikkinchidan, o‘z ishini
to‘g‘ri uyushtirishni nazarda tutadi.
O‘z ishini tashkil etish deganda ishni to‘g‘ri rejalashtira olish va uni nazorat qila
bilish nazarda tutiladi. Tajribali o‘qituvchilarda vaqtni o‘ziga xos his etish-ishni vaqtga
qarab to‘g‘ri taqsimlay olish, belgilagan muddatda ulgurish xususiyati hosil bo‘ladi.
Dars davomida kutilmaganda ortiqcha vaqt sarflash hollari ba’zan uchrab turadi.
Ammo tajribali o‘qituvchi zarur hollarda darsning rejasini o‘zgartira oladi.
6. Obro‘ orttira olish qobiliyati-o‘quvchilarga bevosita emotsional-irodaviy ta’sir
ko‘rsatish va shu asosda emas, balki o‘qituvchining fanni yaxshi bilishi, mehribonligi,
nazokatliligi va hokazolar asosida ham qozoniladi. Bu qobiliyat o‘quvchi shaxsiy
sifatlarining butun bir yig‘indisiga, chunonchi uning irodaviy sifatlariga (dadilligi,
chidamliligi, qat`iyligi, talabchanligi va hokazolarga), shuningdek, o‘quvchilarga
ta’lim hamda tarbiya berish mas`uliyatini his etishga, o‘zining haq ekanligiga
ishonishga, bu ishonchni o‘quvchilarga etkaza olish kabilarga ham bog‘liq.
12

O‘quvchilar qo‘pollik qilmaydigan, qo‘rqitmaydigan, to‘g‘ri talab qo‘ya
oladigan o‘qituvchini juda hurmat qiladilar.O‘qituvchining bo‘shangligi, laqmaligi,
sabotsizligi va irodasizligini yoqtirmaydilar.
7. To‘g‘ri muomala qila olish qobiliyati-bolalarga yaqinlasha olish, ular bilan
pedagogik nuqtai nazaridan juda samarali o‘zaro munosabatlar o‘rnata bilish,
pedagogik nazokatning mavjudligi bildiriladi.
8. Kelajakni ko‘ra bilish qobiliyati-o‘z harakatlarining oqibatini ko‘ra bilishda
o‘quvchining kelgusida qanday odam bo‘lishini taavvur qila olishida,
tarbiyalanuvchida qanday fazilatlarni taraqqiy ettirish lozimligini oldindan bera olishda
ifodalanadi. Bu qobiliyat pedagogik optimizga, tarbiyaning qudratiga bog‘liqdir.
9. Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati-o‘qituvchi uchun diqqatning barcha
xususiyatlari-hajmi, kuchi, ko‘chuvchanligi, iroda qilina olishi, safarbarligi kabilarning
taraqqiy etilishi bilan izohlanadi.
1.2. Sinf rahbarining faoliyatiga qo’yiladigan pedagogik va psixologik
talablar
Sinf rahbari ta`lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o`zi emas, balki shu sinfda dars
beruvchi boshqa o`qituvchilar bilan hamkorlikda olib boradi.
Endi bevosita ana shu ishlar mazmuni bilan tanyshib chiqamiz.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish jarayonida o`qish nafaqat har
kimning shaxsiy ishi, balki ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan ish ekanligini
o`quvchilarga tushuntirib boradi. Mustaqil davlatimiz, butun xalqimiz maktab
dargohidan chuqur bilimli, hayotga har tomonlama tayyorlangan kishilarning yetishib
chiqishini kutmoqda. Bular haqida sinf majlislarida, har bir o`quvchi bilan alohida yoki
bir guruh o`quvchilar bilan o`tkaziladigan suhbatlarda, turli tarbiyaviy tadbirlarda sinf
rahbari batafsil gapirib beradi. O`qish bu jiddiy mehnat ekanligini va bunga astoydil
yondashish, katta mas`uliyat bilan qarash kerakligi bolalarga tushuntirib boriladi.
«Bilim – takrorlash mevasidir», – degan edi Abu Rayhon Beruniy. Sinfda va uyda
ko`p va jiddiy ishlaydigan bolalar, odatda o`qishda va mehnatda katta
muvaffaqiyatlarga erishadilar. Har qanday muvaffaqiyatning zamirida tinimsiz mehnat
13

yotadi. Bolalarni o`qishga mas`uliyat bilan qarash ruhida, ko`chirib olishga qarshi
nafrat ruhida tarbiyalash kerak.
Sinf majlislarida vaqti-vaqti bilan mazkur masalalar butun mazmun-mohiyati
bilan muhokama qilinishi, shu orqali o`quv mashg`ulotlariga loqaydlik bilan
qaraydigan o`quvchilarga sezilarli ta`sir o`tkazish kerak.
Sinfning o`zlashtirish masalasi atrofida jamoatchilik fikrining shakllanishi, bu
borada sinf devoriy gazetasi imkoniyatlaridan foydalanish yaxshi natijalar beradi.
O`quvchilarni bilimga bo`lgan qiziqishlarini oshirishda ularning nazariy
bilimlarini mustaqil ravishda qo`llay bilishlarini hisobga olish ayniqsa muhimdir. Bu
tajriba juda ko`p maktablarda muvaffaqiyatli qo`llanilib kelinmoqda. O`quvchilarga
biror bir fan bo`yicha ko`rgazmali qurol yoki biror jihoz yasab kelish buyuriladi.
Bunda «Agar tirishsang, bu sening qo`lingdan keladi» degan gapni uning qulog`iga
quyish kerak. Buni o`quvchi nafaqat oddiy topshiriq, balki o`qituvchining ishonchi
sifatida ham qabul qiladi. To`g`risini aytganda, bunday narsalarni yasash uchun
o`quvchi yetarli nazariy bilimga ega bo`lishi kerak. O`quvchi topshiriqni puxta qilib
bajarishi uchun u yoki bu fan asoslarini o`rganishga, o`z bilimini chuqurlashtirishga
harakat qiladi, o`zi yasayotgan o`quv quroliga, ushbu fanga nihoyatda qiziqib qoladi.
Shu bilan birgalikda har bir yasalgan narsa zamirida mehnat yotganligini his qiladi,
sinf va maktab jihozlarini avaylashga o`rganadi.
Maktab o`quvchilarining bilimga qiziqishi ularning hayotiy ehtiyojlariga bevosita
bog`liqdir. Maktab hovlisidagi bog`, tokzor, issiqxonada o`tkaziladigan amaliy jarayon
– daraxtlarni butash, ularga payvand solish, tok kesish, daraxt o`tqazish, issiqxonalarda
pomidor, sabzavotlar yetishtirish qoidalari o`quvchilarda katta qiziqish uyg`otadi. Bu
hol ularni botanika, geometriya, jo`g`rofiya, mehnat fanlariga havas, ularni sevib
o`rganishga rag`bat uyg`otadi. Axir, yuqoridagi fanlardan chuqur bilim va malaka hosil
qilmay turib, mazkur ishlarning mohir ustalari bo`lib yetishish mumkinmi? Bolalarga
ijtimoiy fanlarga qiziqishni orttirish uchun ularni turli madaniy-ma`rifiy tadbirlarga
tortish ahamiyatlidir. Huddi shuningdek, fizika, ximiya, biologiya, tarix, mehnat,
astronomiya, chet tili fanlari ham o`quvchilarda havas o`yg`otadigan juda katta hayotiy
amaliy imkoniyatlarga egadir. Bilimga bo`lgan qiziqishni shakllantirish va o`stirishda
14

sinflarni, o`quv xonalarini va maktab binosini jihozlash ham katta ahamiyat kasb etadi,
o`quvchilarda turli qarashlar, did, dunyoqarashni shakllantiradi, estetik zavq uyg`otadi,
tegishli ma`lum sohalarga havas uyg`otadi.
Bugungi kunda turli fanlar bo`yicha qiziqarli adabiyotlar nashr qilinmoqda:
«Mashhur kishilar hayotidan», «Qiziqarli matematika», «Qiziqarli botanika»,
«Qiziqarli jo`g`rofiya», «O`simliklar hayoti», «Bizni o`rab turgan olam», «Tariximizga
bir nazar» va hokazo ilmiy-ommabop turkumdagi bu kitoblar o`quvchilar qo`liga
berilsa, ular hayotida albatta burilish yasashi turgan gap. Kitobdan ham yaqinroq do`st,
undan ham qudratliroq tarbiya vositasi bormi o`zi?
O`quv jarayonida fanlar bo`yicha o`zaro bog`lanishga katta e`tibor berish kerak.
Bundan o`qituvchiyu o`quvchi ham yutadi. Bunga bir necha misollar keltirish mumkin.
Fizika darsida masalalar yechish asnosida matematika formulalaridan foydalaniladi.
Matematika darslarida fizik kattaliklar va o`lchov birliklari qo`llaniladi. Bulardan
tashqari ikkala fan birgalikda o`rganadigan mavzular bo`ladiki, ularda ikkala fan
o`qituvchisi ham bir darsda o`z sohalari bo`yicha tushuncha bersalar nur ustiga nur
bo`ladi. Adabiyot-tarix, mehnat-botanika, tarix-jo`g`rofiya juftliklari faoliyatida ham
bunday imkoniyatlar cheksizdir. Bolaning muayyan bir fanga qiziqishiga suyanib turib,
unda boshqa fanlarga ham ongli ravishda yondashish va fan asoslarini o`rganishga
havas uyg`otish mumkin bo`ladi.
O`quvchilarni bilish faolligini takomillashtirish uchun to`garak, fakultativ
mashg`ulotlari jarayonida kengroq foydalanish lozim. Sinf rahbari o`z o`quvchilarining
qiziqishi, moyilligi, uy sharoiti haqida ma`lumotlar bilan fan o`qituvchilarini
tanishtiradi, bolaga qanday munosabatda bo`lish kerakligi haqida maslahatlar beradi.
Hatto, shunday ham bo`ladiki, biror fandan o`zlashtirmayotgan o`quvchi bilan sinf
rahbarining o`zi bevosita ish olib boradi. «Ikkalamiz bu topshiriqni bajarmasdan
qo`ymaymiz», deb dalda beradi shogirdiga. Kerak bo`lganda, a`lochi o`quvchilarni
yoki ushbu fan o`qituvchisini ham ko`makka chaqiradi. Bundan o`quvchini ko`ngli
tog`dek ko`tariladi, yolg`iz emas ekanligini tushunadi, topshiriqni o`zlashtirishga
harakat, havas uyg`onadi.
Bolalarda o`quv mehnatiga javobgarlik va mas`ullik hissini tarbiyalash juda
15

muhimdir. Mas`ullikni sezmagan o`quvchi pala-partish o`qiydi. Mas`ullik kishini
sergak torttiradi, o`quv faoliyatiga alohida javobgarlik hissi bilan qarashga undaydi
Ma`lumki, ongli intizom va mas`uliyat hissini sezish maktabda olib boriladigan
tarbiyaviy ishlar tizimining samarasi hisoblanadi.
Bolalarning intizomli bo`lishida sinf rahbarining xizmati katta. U darsda va
darsdan tashqari vaqtlarda turli tarbiyaviy usullardan foydalanib, bolalarda intizomni
tarbiyalab boradi, sinfda aniq rejim va ichki tartib o`rnatishga kirishadi; jihozlash,
tozalik va tartibni joriy etib boradi.
Bu ishlarni sinf rahbari bir o`zi emas, balki o`qituvchilar, sinf jamoasi, faollari va
ota-onalar bilan hamkorlikda amalga oshiradi.
Sinfda intizomni saqlash va joriy qilish faqat sinf rahbarining ishi deb
tushunuvchilar ham uchrab turadi. Bu mutlaqo noto`g`ri fikr. Intizom uchun butun sinf,
pedagogik jamoa mas`uldir. Intizomni tarbiyalash juda qiyin va murakkab tarbiyaviy
jarayondir. Shunisi ham borki, ko`p vaqt qilingan mehnatni bir paytni o`zidayoq
yo`qqa chiqarish mumkin. Masalan, sinf rahbari va ayrim fan o`qituvchilari darslarida
bolalar jim, intizomli o`tirishadi, darslarni berilib tinglashadi, o`quv yumushlari bilan
band bo`lishadi; ba`zi o`qituvchilarning darslarida buning aksi: bolalar qiy-chuv
qilishadi, bir-biriga qog`oz otishadi, partaning ostiga kirib yashirinishadi, natijada
o`qituvchi tajanglashadi, o`quvchilar bilan ixtilofga boradi. Bunday ayanchli manzara
har bir maktab hayotida uchrab turishi tabiiy.
Nega shunday bo`ladi? Bu holatda o`sha fan o`qituvchisining o`zi aybdordir.
Negaki u dastlabki mashg`ulotlaridayoq o`z «siri»ni bolalarga oldirib qo`ygan. Uta
ko`ngilchan, so`zlari, harakatlari ta`sirsiz, bo`shang, muloyim, bolalarni o`ziga jalb
qilolmaydi, tashkilotchilik qobiliyatiga ega emas.
Xo`sh natija nima bo`ladi? O`qituvchi o`z kayfiyatini buzadi, jismonan
charchaydi, o`quvchilarni uradi, dars maqsadiga erishish u yoqda tursin, darsni to`liq
o`tolmaydi, bundan ham yomoni o`quvchilar intizomini buzadi, sinfda tarqoqlikni,
boshboshdoqlikni vujudga keltiradi. Mana, sizga birgina bo`shang o`qituvchining
keltirgan ziyoni.
O`quvchilarda intizomni tarbiyalamasdan turib, ularni maktabga, atrof-muhitga,
16

kishilarga, darslarga to`g`ri munosabatda bo`lishga, uy vazifalarini bajarishga,
saranjomlikka o`rgatish qiyin. Ongli intizomni tarbiyalash – maktabning` asosiy
vazifasi hisoblanadi.
Sinf rahbarlari huddi shunday holatlarga o`z e`tiborlarini qaratishyaari lozim.
Butun sinf o`qituvchilari oldiga yagona pedagogik talablarni, qattiqqo`llikni, sinfda
intizomni saqlash, o`quvchilarga bo`lgan talabchanlikni oshirishni alohida vazifa qilib
qo`yish lozim.
Sharqning faylasuf shoiri Shayx Sa`diy:
Agarda muallim bo`lsa beozor,
Bolalar sinfni qilishar bozor,
deb bejiz aytmagan.
Yana shuni ham aytish kerakki, intizom deganda bolalarning partada qimirlamay
o`tirishini emas, balki ongli intizomni tushunish kerak. Ko`pgina o`qituvchilar o`zicha
intizom o`rnatmoqchi bo`ladilar. Sinfga qosh-qovog`idan qor yog`dirib kiradilar, dag`-
dag`a qilib bolalarni siquvga oladilar, gah desa qo`lga qo`nadigan qilmoqchi bo`ladilar.
Bu bilan mutlaqo kelishib bo`lmaydi. Zo`ravonlik asosiga qurilgan tartib yaxshilikka
olib bormaydi. Bu murg`aqk qalblarga adovat urug`ini sochadi, ularni sovuqqon,
qo`rqoq, jur`atsiz, yolg`onchi, ozurda qilib qo`yadi. O`quvchilarni bilish faolligini
takomillashtirish uchun to`garak, fakultativ mashg`ulotlari jarayonida kengroq
foydalanish lozim. Sinf rahbari o`z o`quvchilarining qiziqishi, moyilligi, uy sharoiti
haqida ma`lumotlar bilan fan o`qituvchilarini tanishtiradi, bolaga qanday munosabatda
bo`lish kerakligi haqida maslahatlar beradi. Hatto, shunday ham bo`ladiki, biror fandan
o`zlashtirmayotgan o`quvchi bilan sinf rahbarining o`zi bevosita ish olib boradi.
«Ikkalamiz bu topshiriqni bajarmasdan qo`ymaymiz», deb dalda beradi shogirdiga.
Kerak bo`lganda, a`lochi o`quvchilarni yoki ushbu fan o`qituvchisini ham ko`makka
chaqiradi. Bundan o`quvchini ko`ngli tog`dek ko`tariladi, yolg`iz emas ekanligini
tushunadi, topshiriqni o`zlashtirishga harakat, havas uyg`onadi.
II.BOB. SINF RAHBARINING TARBIYAVIY FAOLIYATI SHAKL VA
METODLARI. SINF RAHBARINING JAMOANI O'RGANISHDAGI
MAHORATI
17

2.1. Sinf rahbarining o’quvchi shaxsi va jamoani o’rganishdagi mahorati

Sinf rahbari doimo faol, ijodkor shaxsdir. U o‘quvchilarning kundalik hayotini
uyushtiruvchi hamdir. O‘quvchilarda qiziqish uyg‘otish, ularni o‘zi bilan yetaklash
faqat yuksak irodali insonning qo‘lidan keladi. Auditoriya, o‘quvchilar jamoasi kabi
murakkab organizmlarga pedagogik rahbarlik qilishi sinf rahbaridan topqir, zehni
o‘tkir, har qanday vaziyatni mustaqil yechishga doim tayyor bo‘lishligini talab qiladi.
Unga kasbiy jihatdan kerakli xislatlardan biri – sabr-toqat va dadillikdir.
O‘qituvchining birdan sarosimaga tushgani, o‘z nochorligini o‘quvchilar sezmasligi
lozim. SHuni hamisha esda tutish kerakki, sinf rahbari o‘z harakati va axloqini nazorat
qilish, hech qachon arzimagan narsalarga asabiylashmasligi kerak.
Muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning birinchi sharti - bu sinf rahbarining
talabchanligi. Dastlab talabni u o‘ziga qo‘yishi kerak, chunki o‘zingda bo‘lmaganni
o‘zgadan talab qila olmaysan. Talabchanligi bilan birga oqilona tarbiyachi ham bo‘lishi
lozim. Pedagogik jarayonlarda yuz berib turadigan keskinliklarni bartaraf etish uchun
tarbiyachiga hazil-mutoyiba tuyg‘usi yordam beradi. Uning ko‘lamida tayyor hazil,
maqol, yaxshi, do‘stona piching – ijobiy emotsional holat yaratishga imkon berib,
o‘quvchilarni o‘ziga jalb qildiradi.
SHaxs axloqini harakterlaydigan belgilardan biri – ma’suliyatdir. Sinf rahbarining
ma’suliyati - tarbiyachining faoliyati va ta’lim-tarbiya jarayonining aniq vazifalarini
ham o‘z ichiga oladi. Tarbiyachi zimmasiga bolaning shaxs sifatida har tomonlama
kamol toptirish ma’suliyati yuklanadi. U o‘quvchiga chuqur nazariy bilim berishi, uni
hayotga, mehnatga tayyorlashi lozim. SHu bilan birga u o‘quvchidagi mavjud layoqat
va qobiliyatni o‘z vaqtida payqab, individual munosabatda bo‘lishi, unda mavjud
bo‘lgan ijobiy axloqiy sifatlarni avaylab o‘stirishi darkor.
Sinf rahbari maktabdagi eng universal pedagogik hisoblanib u bajaradigan
mehnatning o‘lchovi, chegarasi yo‘q. Uning bilmagan ishi uddasidan chiqa olmaydigan
sohasi bo‘lmaydi. SHu bilan bir qatorda, u beg‘araz, xolis va ta’masiz shaxs bo‘lib,
jamoachilik asosida ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar, ota-onalar va o‘quvchilarni
o‘zaro bog‘lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtai nazarini hisobga olishi,
18

harakatlarni bir markazga birlashtirishi, o‘zaro aloqalarning to‘g‘ri bo‘lishiga ta’sir
o‘tkazishi va ayni vaqtda o‘zining pozitsiyasini aniq ta’minlay olishi kerak. Bu esa
donolikdir.
SHunday qilib, pedagogik odobga ega bo‘lgan sinf rahbari o‘quvchilar orasida
obro‘ qozonadi. Ustoz qanchalik obro‘ qozonsa, ta’lim va tarbiya mohiyatan
shunchalik muvaffaqiyatli bo‘ladi va aksincha, tarbiyachining shaxni qanchalik past
bo‘lsa, uning ta’siri shuncha bo‘sh va o‘quvchilarni voyaga yetkazish jarayoni ham
shuncha zaif bo‘ladi. Yuqori aytib utilgan fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari
samarasini oshirishda va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga garov bo‘ladi. Sinf
rahbari nihoyatda ma’suliyatli va murakkab vazifani bajaradi. U sinfdagi tarbiyaviy
ishlar tashkilotchisi, o‘quvchilarning murabbiysi, sinfni tashkil etadi hamda kamolot
tashkilotchilari, o‘qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib boradi.
So‘nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazishda maktab jamoat tashkilotlarining roli
tobora oshirildi. Ideologik muassasalar sifatida maktab oldida muhim tarbiyaviy
vazifalar qo‘yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalari
hisoblanadi, shunday qilib, alohida sinf birlashib maktabni tashkil etadilar. Alohida
sinf jamoalari qo‘lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun
maktab jamoasining muvaffaqiyatini minlaydi. SHu nuqtai nazardan sinf rahbarining
ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik ma’suliyatidan kam
emas. SHunnig uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi,
mehnatsevar, mahoratli, yosh avlodni sevadigan o‘qituvchilarni tayinlab, ular bilan
muntazam ish olib boradilar.
Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri – bu o‘quvchining o‘qishga bo‘lgan
havasi, e’tiqodi va bilim, qobiliyatini rivojlantirish, kab-hunarga bo‘lgan layoqatini,
yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o‘quvchining bo‘lg‘usi hayoti
rejalarini amalga oshirish, o‘quvchilarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat.
Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro‘sini ko‘tarish, z vaqtida ularga
tegishli yordam ko‘rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifasidir. Sinf jamoasini
tashkil etish va tarbiyalash jarayonida sinf rahbarining tashkilotchilik funktsiyasi juda
19

katta ahamiyatga egadir.
Sinf rahbari fan o‘qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko‘p qirrali muhim
vazifalarini bajaradi. SHuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik
talablar ko‘yilgan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yukori darajaga ko‘tarishda muhim
rol o‘ynaydi. Sinf o‘qituvchisi kim va u nima qiladi? Uning eng muhim vazifasi -
alohida jamoaning o‘quv jarayonini tashkil etishdir. Buyruq chiqqan paytdan boshlab
o‘qituvchi nafaqat o‘quvchilarning o‘z ona fanini qanday o‘zlashtirishi, balki umumiy
o‘quv natijalari, shuningdek, o‘quvchilarning axloqiy va axloqiy me’yorlarga rioya
qilishlari, ma’naviy tarbiyasi uchun ham javobgardir. Sinf rahbari boshqa barcha
o‘qituvchilarga qaraganda bolalarga yaqinroqdir, shuning uchun u sinf bilan ko‘p
qirrali ish olib borishi shart. Ushbu shaxsning ishining maqsadi - jamoada qulay
mikroiqlimni yaratish, barcha o‘qituvchilarning sa'y-harakatlarini muvofiqlashtirish,
ota-onalar va o‘quvchilarning shaxsiyatini shakllantirishga ta'sir qiluvchi boshqa
kattalar bilan ishlash. Bularning barchasi Rossiya Federatsiyasining "Ta'lim to‘g'risida"
gi qonunida ko‘rsatilgan. Shuningdek, me'yoriy hujjatlarda sinf rahbarlarining barcha
majburiyatlari, lavozim tavsiflari batafsil bayon etilgan. Sinf rahbariga nisbatan
qo‘yiladigan talablar: yuqori g‘oyaviylik va onglilik; sinf rahbari katta obro‘ga,
ehtiromga va hurmatga ega bo‘lishi; pedagogik mahorat; madaniy qobiliyatining
mavjudligi; pedagogik odobga ega bo‘lish; yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtiromli
bo‘lish; tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bo‘lish; tarbiyaviy ishlarga nisbatan
ijodiy munosabatda bo‘lish; sinf rahbari kasbini yuqori ko‘tarish va mustaqil bilim
olish qobiliyatiga ega bo‘lish. Rasmiy hujjatlarga sinf rahbarining vazifalari qisman
bayon qilingan bo‘lsa ham biz kuyida sinf rahbarining jamoani birlashtirish bo‘yicha
vazifalarni aniq tarzda ko‘rsatishni zarur deb bildik. Sinf rahbarinig vazifalari:
1. O‘quvchilarning anatomik, fiziologik va psixologik xususiyatlarini
o‘rganish;
2. O‘quvchilarning kundalik davomati, odob xulqi va jamoat ishlariga
qatnashishini tekshirib borish;
3. O‘quvchilarning rejiga rioya qilishlari va uyga berilgan vazifalarni tayyorlab
20

borishlarini kuzatish;
4. Sinfda ishlaydigan fan o‘qituvchilari bilan majlislar o‘tkazish;
5. Darsda o‘quvchilar davomatini ta’minlash, sinfdagi va yuquv yurtida
navbatchilikni tashkil etish, xonani jihozlash, honadagi o‘quv asboblarini saqlashga
o‘rgatish, o‘quvchilar bilan suhbatlar o‘tkazish;
6. Sinf majlislarini tizimli o‘tkazish;
7. “Kamolot” tashkiloti bilan ish rejalariga muvofiq darsdan tashqari ishlarni
tashkil etish;
8. O‘quvchilar bilan darsdan tashqari o‘qishlari va anjumanlarini o‘tkazish;
9. Sinf o‘quvchilari bilan sport , harbiy vatanparvarlik tarbiyasi borasida tadbiriy
choralar ko‘rish, o‘quvchilar sog‘ligini muntazam nazorat qilish, jismoniy tarbiya
o‘qituvchilari, harbiy ta’lim o‘qituvchilari bilan doimiy aloqada bo‘lish;
10. O‘quvchilarni rag‘batlantirish va zarur vaktlarda ularga nisbatan chor ko‘rish;
11. O‘quvchilarning ota-onalari bilan tarbiya borasida doimiy aloqada bo‘lish va
ular bilan individual suhbatlar o‘tkazish;
12. O‘quvchilarning shaxsiy va sinf rahbariga oid hujjatlarini tartibli olib borish.
Sinfda tarbiyaviy ishlarga doir masalalarni har tomonlama hal qilish maqsadida
sinf rahbari o‘quvchilarining ta’lim olishlari, sinfni uyushtirishining ta’miniy rejasini
tuzadiki, bu reja o‘quvchilar bilan tizimli ish olib borishga katta imkoniyatlar yaratib
beradi.
Hozirgi davrda maktab, akademik litsey, kollej va undagi o‘quv- tarbiya jarayoni
jamoa oldiga juda katta ijtimoiy ahamiyatga molik vazifalar qo‘ymoqda.
Maktab yosh avlodning dunyoqarashini tarkib toptirishi, goyaviy va siyosiy jixatdan
chiniktirishi, yuksak axlokiy fazilatga ega kilishi , mexnatga va ongli kasb tanlashga
tayyorlashi lozim.
Sinf rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya
kilish, har bir o‘quvchi shaxsini inson sifatida xurmat kilish bilan unga nisbatan
talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bulish, uz malakasini
tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab kilinadi.
Muhimi shundaki, sinf rahbarining uz bolalarda tarbiyalamokchi bulgan goyaviy
21

axloqiy goyaga mos bulishi kerak. Tarbiyadagi oldiga kuyilayotgan talablar tarbiyachi
harakterda xamisha xam namoyon bulavermasligidadir.
Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida xamisha namuna kursatishi muhim axamiyatga
ega. Ayni vaktda u kommunikativ (kattalar bilan xam, kichiklar bilan xam tez aloka
urata olish obiliyatiga ega bulishi, ruy berayotgan xodisalarni fakat pedvgogik
koidalarga boglab baxolashgina emas, balki ruy berish sababiga karab xukm xam
chikarishi pedagogik optimizmga, ijod kilish kobiliyatiga ega bulishi kerak.
Sinf rahbarining ta’lim muassasasining bajaradigan mexnatning ulchovi,
chegarasi yuk. Uning bilmagan ishi, uddasidan chika olmaydigan soxasi bulmaydi.
Shu bilan bir katorda u begaraz, xolis va ta’masiz shaxs bulib, jamoatchilik asosida
ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar , ota-onalar va ukuvchilarni uzaro boglovi shaxs
sifatida barcha tomonlarning nukai nazarini xisobga olishi, harakatlarni bir markazga
birlashtirishi, uzaro alokalarning tugri bulishiga ta’sir utkazishi va ayni vaktda uzining
pozitsiyasini anik ta’minlay olishi kerak. Bu esa donolikdir.
Mana shu fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning
muvaffakiyatini ta’minlashga garov buladi.
Sinf rahbarining faoliyati ko‘p qirrali va sermazmundir.U o‘zi rahbarlik
qilayotgan sinf o‘quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o‘quv yili davomida nimalar
qilish kerakligi,o‘quvchilar hayotining nima bilan band qilish va tanlangan ish turini
amalga osh9iroishini bexato aniqlash kabi ancha murakkab muammoni uechadi.Bu
borada sinf rahbariga turli xil manbalar yordam beradi.Sinf rahbarining ish stolida
«O‘quvchilarni tarbiyalash ishining mazmuni» bo‘lishi kerak.
Sinf rahbarining pedagogik faoliyati va ma horati o‘quv faoliyatida ham,
o‘qishdan tashqari faoliyatda ham zarur bo‘lgan umumiy pedgogik malakalar
majmuidan tashkil topadi. Xo‘sh, tarbiyachining pedagogik mahorati,texnikasi qanday
malakalarni o‘z ichiga oladi? Ularning pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi roli qanday?
Avvalo, pedagogik texnikaning tarkibiy qismi sifatida pedagogning nutq
malakalarini, ya’ni savodli gapirish, o‘z fikr va his tuyg‘ularini so‘zda aniq ifodalash
malakalarini aytib o‘tish mumkin.
Pedagogik texnikaning boshqa tarkibiy qismi sinf rahbarining mimik va pantomimik
22

ifodaliligidir. Aniq imo – ishora, maxnoli qarash, rag‘batlantiruvchi yoki istehzoli
tabassum pedgogik ta’sir ko‘rsatishda ko‘p so‘zli tushuntirish yoki e’tiroz bildirishga
qaraganda ancha samarali muomala vositalari bo‘ladi.
Pedagogik o‘zaro ta’sir ko‘rsatishda sinf rahbarining o‘z hissiy holatini boshqarish,
o‘zida eng qulay hissiy jiddiylik darajasini va umidbaxshlik, xayrixohlik kayfiyatini
saqlash, o‘zining hissiy dam olishini tashkil etish mahorati muhim rolь o‘ynaydi. Bu
mahorat pedagogning kasbiy jihatdan o‘z – o‘zini nazorat qilishni ta’minlaydi. Ko‘p
yillar davomida sog‘lom asab sistemasini saqlab qolish, asabiy buzilishlardan, hissiy va
aqliy zo‘riqishdan o‘zini tiyishga yordam beradi. Samarali o‘zaro ta’sir ko‘rsatishni
tashkil tish uchun pedagog aktyorlik va rejissyorlik mahorati tarkibiy qismlarini
egallashi zarur, ular pedagogga tarbiyalanuvchilar bilan muomala qilishda
tarbiyalanuvchilarning aql –idorkigagina emas, balki ularning his tuyg‘ulariga ham
ta’sir ko‘rsatishga yordamlashadi.
Shunday qilib, sinf rahbarining pedagogik texnikasi – bu shunday bir malakalar
yig‘indisidirki, u sinf rahbariga tarbiyalanuvchilar ko‘rib va eshitib turgan narsalar
orqali ulaga o‘z fikrlari va qalbini yetkazish imkonini beradi. A.S.Makarenko shularni
nazarda tutib, «Tarabiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni, quvnoq, jahldor
bo‘lishni bilishi lozim, u o‘zini shunday tutishi kerakki, uning har biri harakati
tarbiyalasin”, deb yozgan edi. Pedagogik texnikaninegallashning asosiy yo‘llari
pedagog rahbarligidagi mashg‘ulotlar (pedagogik texnikani o‘rganish) va mustaqil
ishlash (kasbiy jihatdan o‘z – o‘zini tarbiyalash) dir. Pedagogik texnika malakalarining
individual – shaxsiy tusda ekanligini hisobga olib, pedagogik texnikani egallashda va
uni takomillashtirishda kasbiynjihatdan o‘z – o‘zini tarbiyalash, ya’ni o‘qituvchining
o‘zida mohir pedagogliknshaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga
qaratilgan faoliyat yetakchi rolь o‘ynaydi deb aytish mumkin.
Sinf shaxsning o‘z – o‘zini bilish va o‘z – o‘zini tarbiyalash labaratoriyasi,
pedagogik vazifalarni hal qilishning Yangi usullari tekshirib ko‘riladigan, nazariy
masalalar muhokama qilinadigan tajriba maydoni bo‘lib qolishi mumkin.
SHu narsa muhimki, sinf qatnashchilari, bo‘lajak pedagoglar kasbiy jihatdan birga
ishlash malakalarini ishlash malakalarni egallashga faol intilishlari, o‘z –o‘zini bilish
23

va kasbiy jihatdan o‘z –o‘zini tarbiyalash bo‘yicha chuqur ish olib borishga psixologik
jihatdan tayyor bo‘lishlari kerak.
Barcha hollarda ham individual, ham sinfiy mashg‘ulotlar boshlanishidan oldin
pedagogik texnikani egallashning individual dasturi tuzib chiqilishi lozim. Bunday
dasturni tuzish uchun avvalo pedagogik texnika malakalri shakllanishining
boshlang‘ich darajasini aniqlab olish zarur. Biroq tajribaning ko‘rsatishicha, odatda,
mazkur bosqichda faqat malakalar haqidagina emas, shu Bilan birga dastlab
avtomatlashtirlgan (ta’limni boshlash vaqtiga kelib) ko‘nikmalar haqida ham borishi
mumkin ekan. Bular masalan, nafas olish va ovozning tabiiy yo‘lga qo‘yilishi, to‘g‘ri
talaffuz, bundan oldingi tarbiyaning natijasi bo‘lgan savodli, ifodali nutq, mimik va
pantomimik aniqlik va boshqalar bo‘lishi mumkin. Bunday ko‘nikmalarning
mavjudligi pedagogik texnika malaklarini shakllantirishni ancha osonlashtiradi.
Oliy o‘quv yurtlaridagi kasbiy tayyorgarlik jarayonida pedagogik texnikani
egallash sinf rahbariga o‘zining kasb yo‘nalishining boshlanishidayoq ko‘pgina
xatolardan holi bo‘lishda, o‘quvchilarga ta’lim tarbiya berishning yuksak
samaradorligiga erishishda yordam beradi.
Sinf rahbari vaziyatlarning haddan tashqari xilma – xilligi pedagogdan ijodiy xulq –
atvorni talab qiladi. Pedagogik texnika pedagog malakalarining eng yaxshi ijodiy xulq
atvoriga, boshqacha qilib aytganda, har qanday pedagogik vaziyatda
tarbiyalanuvchilarga samarali ta’sir ko‘rsatishga yordam beradi. Pedagogik texnika
malakalari tarbiyachining individual – shaxsiy xususiyatlari bilan chambarchas
bog‘liqligi faqat bu malakalarning individual tusda bo‘lishi emas, balki ularning
shakllanishi va rivojlanishi pedagog shaxsiga ta’sir ko‘rsatishda ham nomoyon bo‘ladi.
2.Pedagogik texnikaning yana muhim xususiyatlaridan biri pedagogning
ma’naviy va estetik nuqtai nazarlari tarbiyalanuvchilarga yanada to‘laroq ochib
beriladi. Agar pedagogning nutqi qashshoq va tartibsiz bo‘lsa, agar u bo‘lar bo‘lmas
sabablar bilan o‘z hissiyotlariga erk bersa, didi past, estetik jihatdan omi bo‘lsa, u
holda “eng to‘g‘ri” so‘zlar ham, eng “kerakli” tadbirlar ham tarbiyalanuvchilarning na
aql – idrokiga, na hissiyotiga ta’sir qiladi.
Pedagogik texnika to‘g‘risida aytilganlarning hammasi har bir sinf rahbari uchun
24

bu texnikani tashkil etuvchi malakalarni egallash nihoyatda zarurligini ochiq
– oydin ko‘rsatib turibdi va bu pedagogik vaziyat hamda san’at bilan bog‘liq.
CHunki inson o‘zining har bir qadamini oldindan ko‘rishi, rejalashtirishi amalda
mumkin bo‘lmaydi. Sinf rahbari ning mehnati – bu behad izlanish va azob –uqubatli
kechinmalar, ilhom va betakror nurlanish oni, ko‘pdan ko‘p kundalik ishlar, hafsalasi
pir bo‘lish va shaxslar birgalikda boshdan kechirilgan quvonchdan qanoat hosil
qilishdir. Pedagogk san’at – bu qandaydir qul bilan tutib bo‘lmaydigan, fahm – farosat
bilan amalga oshiriladigan mahorat mahsulidi.
Hozirgi zamono‘qituvchisi qandayijobiysifatlargaegabo‘lishi lozim.Avvalo zamonaviy
bilimlar, ilg‘or tajribalar hamda pedagogik mahoratni yuqoridarajada
egallaganligi,pedagogik izlanish vazifasiga mostadqiqotlar metodlarimajmuasini
shakllantira olishi, nazariy tadqiqot va amaliy tajriba-sinov ishlarinio‘tkazish
malakasiga ega bo‘lishi, o‘qitadigan o‘quv fanidan o‘quv dasturi,
DTS,darsliklarvao‘quv-metodikqoilanmalar,elektrondarsliklarni yarataolishi
vaamaldaqo‘llayolishilozim.O‘ziningpedagogikfaoliyatinidoimiytakomillashtiribborish
i,kasbiy sifatlarini rivojlantirishi,o‘z-o‘zini nazorat qilishva baholash malakasini
egallashi, yangi pedagogik g‘oyalami ishlab chiqa olish,zamonaviy axborot
texnologiyalarini dars jarayonida qoilash ko‘nikmalariga
egabo‘lishi,o‘qitishningistiqbolliyo‘nalishlaritalablariasosidametod,shaklvavositalami
yaratish va ularni taiim jarayonida uzviy qoilash malakalarini bilishikerak.
O‘qituvchi —odobli, adolatli hamda «bola qalbining injeneri»dir.
Bolaningijobiyvasalbiyxususiyatlariba’zanmurabbiydano‘tishinipsixologolimlarta’kidl
abo‘tishgan.Chunki o‘quvchi o‘qituvchiningyurish-
turishi,qiyinishiga,gapirishigataqlidqiladilar.Bolagarchi yoshboisa-da,uninginson
ekanliginiyoddan chiqarmaslik kerak, uni ko‘pchilik oldida obro‘sizlantirmaslik,
g‘ururinitoptamaslikkerak.
O‘qituvchi-pedagogikvapsixologikjihatdano‘zixtisosligibo‘yichamaxsus ma’lumotga
ega, kasbiy tayyorgarlikka va yuksak axloqiy fazilatlarga boy,ta’lim muassasalarida
faoliyat ko‘rsatuvchi shaxsdir.
25

2.2. Sinf rahbari tarbiyaviy faoliyatining shakl va metodlar
Pedagogik mahoratga pedagogik bilimlar, fahm – farosat bilan bir qatorda
pedagogik texnika sohasidagi malakalr ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch sarflab,
ko‘proq natijalarga erishish imkonini beradi.
Pedagogik mahorat nazariyasi va metodikasining ishlab chiqilmaganligi shunga
olib keladiki, pedagoglarning har biri o‘zicha, paypslab ijodiy izlanish olib boadi, Ayni
bir xil savollarni: shaxslar bilan, pedagoglar jamoai bilan qanday qilib til topish
mumkin? Qanday qilib qisqa muddat ichida tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi
munosabatlarning haqqoniy manzarasiga erishmoq kerak?
Tarbiyalanuvchilarni pedagogik talablarni bajarishga qanday qilib majbur etish
mumkin? Qanday qilib yaxshi pedagogik ruhiyatni saqlab qolish va o‘z kuch –
qo‘vvatini oqilona sarflash mumkin? Degan savollarni muttasil takrorlaydi va hakoza.
Bu kabi savollarga javob berish uchun pedagogdan odatdan tashqari kuch –
g‘ayratni, qat’iyatni, tirishqoqlikni, tadqiqotlar olib boirishga intilishni, yangi
vaziyatga, yangi jamoaga kirish qobiliyatini, samimiyatni, to‘g‘rilik va halollikni,
o‘tkir aql idrokni, o‘z topilmalarining qimmatini aniqlash qobiliyatini talab qiladi.
Pedagogika fani bilan tarbiya san’atining o‘zviy aloqadorligi zarurki, u yuksak kasb
mahoratini ta’minlaydi. Pedagogika fikrlashga o‘rgatadi, murakkab pedagogik
muammolarni hal qilish uchun to‘g‘ri yo‘l yo‘riq va ilmiy asoslangan yo‘llarni
ko‘rsatadi, pedagogning pedagogik ta’sir ko‘rsatish metodikasi va texnikasi bilan
qurollantiradi. Biroq texnikaning tarkibiy qismlari bilan mahorat o‘rtasidagi nisbatning
dialektik muammolarini to‘g‘ri hal qilish uchun tayyor andazalar, mutloqo aniq
tavsiyalar qaerda bo‘lishi mumkin, qaerda bo‘lishi mumkin emas, degan savolga javob
berishi mumkin.
Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va natijalari o‘rtasida, shuningdek,
tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlari o‘rtasida g‘oyat murakkab bog‘liqlik
bor. Kattalarning maqsadi, odatda, yoshlarning maqsadlari (hatto strategik maqsadlari)
26

bor. O‘quvchining rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri, harakatlari bitta nuqtai nazarda,
tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarda turishi mumkin. Bunday variantda hech
qanday tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish bo‘lmaydi.
Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va natijalarning nisbatini doimo tahlil
qilib borish zarur. Ular uzviy birlikni tashkil etadi, bir – biriga bog‘liq bo‘ladi va
alohida tarzdi amalga oshirilmaydi. Maqsadni amlga oshirish usuli – bo‘lajak natijadir.
Natija yangi vositalarni tanlash, yangi maqsadlarni qo‘yish uchun amaliy asos
hisoblanadi. Tajribada ma’lum darajada qo‘llanilgan har qanday vosita natija beradi,
hatto biror sababga ko‘ra maqsad aniq ifodalanmagan bo‘lsa ham natija bervermaydi.
Sinf rahbari lavozimiga tayinlash ta'lim muassasasi direktorining buyrug'i bilan
amalga oshiriladi va rahbarning o‘quv va tarbiyaviy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari
tomonidan nazorat qilinadi. Majburiy shart - bu oliy yoki pedagogik ma'lumotning
mavjudligi.
Sinfda bolalarni tarbiyalash, maktabdan tashqari rivojlantirish va bolalarni
tarbiyalashni tashkil etish, maktab va ta'lim muhitida bolalar va bolalar jamoasi
manfaatlarini himoya qilish, o‘quvchilarning ota-onalari bilan ishlashni tashkil etishni
o‘z ichiga oladi.
Tajribada mavjud bo‘lgan pedagogik vositalarning ikkitasini ko‘rib chiqamiz.
Birinchisi: har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar,
usullar, shartlar Bilan bog‘liq bo‘ladi, ular pedagogik jarayoning muayyan bosqichida
ta’sir ko‘rsatish natijasini belgilab beradi. Masalan rag‘batlantirish bir xil jarayonlarni
tezlashtirish va boshqarishga to‘siqnlik qilish, turli salbiy va ijobiy hissiyotlarning turli
– tuman ko‘irinishlarini vujudga keltirishi mumkin.
Ikkinchi: ayrim vositalarni qo‘llanish pedagogning ular ta’sirini, mumkin bo‘lgan
o‘zgarishini anglash qobiliyatlariga butunlay bog‘liq bo‘ladi. jamoa muomala
sharoitida vositalarni qo‘llash minut sayin o‘zgarib turadigan vaziyatni hisobga olish
zarurligini taqazo qiladi.
Hozircha biz ko‘proq mavhum kategoriyalardan foydalanamiz. Amaliy faoliyatda
27

esa vositalar, maqsadlar va natijalar dialektikasi ovozlar shovqini, g‘oyat turli – tuman
ehtiyojlar va daxvolarning avj olishi bilan to‘la bo‘ladiki, bu barcha jonli manzara
doimo bir kishining – pedagog tarbiyachining diqqat markazida bo‘lishi lozim.
Agar pedagogik san’at haqida gapirganda, chamasi, uning asosiy ko‘rinishlari –
o‘quvchilarga umidbaxsh faraz bilan yondoshish, talab va ishonchning birligi, uning
shaxsga avayla munosabatda bo‘lish, uni hurmat qilishdan iborat bo‘lishi mumkin.
Pedagogik umidbaxshlik hatto eng qarovsiz o‘quvchi ham o‘zida ko‘pgina ijobiy
narsalarga egadir, degan ishonchga asoslangan.
Pedagogik mahorat o‘ziga o‘quvchilar haqidagi, ularning psixologiyasi
to‘g‘risidagi, ta’lim muassasasi haqidagi, ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etish va
uning mazmuni, metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy
pedagogik madaniyani tashkil etadi, pedagog, tarbiyachi bu madaniyatni egallamasa,
hech vaqt o‘z ishining chinakam ustasi bo‘la olmaydi, eski usuldan, bir qolipdagi
tayyor andazalarni ishlatishdan nariga o‘tmaydi.
Biroq zamonaviy sinf rahbariga birgina umumiy madaniyatning o‘zi kifoya
qilmaydi – maxsus bilimlar va malakalar: o‘quvchilarni kuzatish, ularning o‘sishidagi
muhim narsalarni aniqlay olish, bu muhim narsalarni jamiyatda vujudga kelgan asosiy
ijtimoiy g‘oyalar bilan taqqoslash, ularni rivojlantirish yo‘llari va usullarini aniqlash,
turli vositalar, tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish usullarining o‘zaro bir – biriga o‘tish
dialektikasini chuqur tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni ilmiy jihatdan bir
sistemaga solish malakalari zarur bo‘ladi.
Sinf rahbari yangi tajribalarni o‘rganar ekan, o‘zining hayotiy bilmini, his etgan va
anglagan narsalarini, o‘z tajribasini aslo kamsitmasligi kerak. Sinf rahbarni keng va
dadil tajribachilik ishlariga yo‘llash zarur.
Sinf rahbari nixoyatda maxsulyatli va murakkab vazifani bajaradi. U
sinfdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o‘quvchilarning murabbiysi, sinfni tashkil
etadi xamda kamolot tashkilotchilari, o‘qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan
birga ish olib boradi. Sharqning benazir olimi, donishmand Abu Ali inb Sino o‘zining
"Donishnoma" kitobidatarbiya va ta'lim xususida fikr, yuritib, har bir shaxsning o‘ziga
xos nihoyasini o‘zi-o‘zidan paydo bo‘lmasdan, balki shaxs rivojlanishi jarayonida qay
28

tarzda vujudga kelishi juda aniq tasvirlab bergan. Ya'ni, endi tug‘ilgan go‘dakda faqat
tinahissiyot bo‘lishini, shaxsning boshqa psixologik xususiyatlari:diqqat, idrok, xotira,
tafakkur esa shaxs tarbiyasi davomida paydo bo‘lishini alohidauqtirgan. Demak,
shundan ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchilarda,darsga kirgan vaqtdafaqattina hissiyot
xukmron. O‘quvchidan yuqorida ta'kidlangan ketma-ketlik (diqqat, iroda, idrok, xotira,
tafakkur) esa o‘z o‘rnida kelishi va ular tafakkurida yuqori darajali bilim, ko‘nikma,
malaka hosil qilish o‘qituvchining mahoratiga bevosita bog‘liqdir.
So‘nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazishda o‘quv yurti jamoat tashkilotlarining roli
tobora oshirildi. Ushbu ishni tayyorlashdan maqsad o‘quv yurtining sinf rahbariga
xozirgi vaqtda mamlakatda uzluksiz ta’limning yagona tizimini yaratish borasidagi ish
uslublarini har tomonlama keng joriy qilish va metodik yordam ko‘rsatishdan iboratdir.
Ideologik muassasalar sifatida o‘quv yurti oldiga muhim tarbiyaviy vazifalar
qo‘yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalarni xisoblanadi,
shunday qilib. Alohida sinf birlashib o‘quv yurtini tashkil etadilar. Aloxida sinf
jamoalari ko‘lga kiritgan ta’lim vatarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o‘quv yurti
jamoasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
Shu nuqtai nazardan sinf rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik
ma’suliyatidan kam emas. SHuning uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga
tajribali, tashkilotchi, mexnatsevar, maxoratli, yosh avlodni sevadigano‘qituvchilarni
tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar.
Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri-bu o‘quvchining o‘qishgabo‘lgan
havasi, e’tiqodi va bilim, qobilyatini rivojlantirish, kasb-xunarga bo‘lgan layoqatini,
yosh va ruxiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o‘quvchining bo‘lg‘usi xayoti
rejalarini amalga oshirish, o‘quvchilarning salomatligini muxofaza qilishdan iborat.
Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro‘sini ko‘tarish, o‘z vaqtida ularga
tegishli yordam ko‘rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifasidir.
SHuningdek,sinf rahbarining tashkilotchilik funksiyasi tarbiya jarayonida muhim
vosita sanaladi. CHunki, tashkilotchilik tushunchasining o‘zi keng maxnoga ega.
29

Maxsus bir maqsadni ko‘zlab u yoki bu ishni tadbiriy choralarnitashkil etish sinf
rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funktsiyasi
bir necha elementlarga bog‘liqdir:
A. O‘tgan ishlarni tashkil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi
sabablarini belgilab olish.
B. Sinfda o‘tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy xaakterga ega bo‘lib, ma’lum
maqsadni ko‘zlab o‘tkazilishi va sinf rahbari turli tarbiy ishlarni o‘tkazishda oldin shu
ishning modelini tuza bilish lozim.
D. Sinf rahbari oldiga qo‘yilgan maqsadga yetishish uchun o‘z oldiga aniq vazifa
qo‘ya bilish lozim.
E. Sinf rahbari har bir tarbiriy choralarni amalga oshirishda o‘qituvchi va
o‘quvchilarning qobiiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma’lum reja asosida
tarbiyaviy tadbirlarning o‘tazish o‘rni, vaqti, soati, javobgar shaxsla va tizimligini
aniqlash lozim.
F. Ma’lumki tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni to‘g‘ri
taqsimlash, ishga boshqa o‘qituvchilarni, ota-onalar, o‘quvchilar, otalik
tashkilotlari va ish obektini aniqlash lozim.
Sinf rahbarining asosiy faoliyati esa quyidagilarni bilishni talab etadi.
1. Har bir o‘quvchini shaxs sifatida o‘rganish.
2. O‘quvchilarning sinfda tarbiyalashni tashkil etish.
3. Talablarning bilim-tarbiyasini oshirish va ularning tartib intizomini
mustahkamlash.
4. Sinfda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish va o‘tkazish.
5. Fan o‘qituvchilarining tarbiyaviy ishlarini ( koordinatsiyalash) birlashtirish.
6. O‘quvchilarning ota-onalari bilan ishlash.
7. Sinf rahbari fan o‘qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko‘p qirrali muhim
vazifalarini bajaradi. SHuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik
talablar qo‘ygan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yuqori darajaga ko‘tarishda muhim rol
o‘ynaydi. Demak yuqoridagilarga tayangan holda sinf rahbarining faoliyatiga nisbatan
qo‘yilgan talablar quyidagilardan iborat..
30

1.Yuqori g‘oyaviylik va onglilik.
2 Sinf rahbari katta obro‘ga ehtiromga va hurmatga ega bo‘lishi
3 Pedagogik mahorat
4 Madaniy qobiliyatning mavdudligi
5 Pedagogik odobga ega bo‘lish
6 Yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtiromda bo‘lish
7 Tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bulish
8 Tarbiya ishlariga nisbatan ijodiy munosabatda bo‘lish
9 Sinf rahbari kasbini yuqoriga ko‘tarish va mustaqil bilim olish qobiliyatiga ega
bo‘lish.
Ta’lim jarayoni o‘qituvchi ijodiy qobiliyatini namoyish etuvchi sahnadir.Yuqorida
ta’kidlabo‘tilgan o‘qituvchilik mahorati hech qachon bir yo‘nalishdaqotib qolmasligi
kerak. O‘qituvchining ta’lim jarayonidagi mahorati jamiyatda
fanolamidaro‘yberayotganyangiliklarvahodi-salarbilandoimochambarchasbog‘langan
holda shakllanib boradi. Mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy -
siyosiyo‘zgarishlarta’limsohasidao‘qituvchioldigayuksakvazifalarniqo‘ymoqda.
Zamonaviy ta’lim o‘qituvchidan quyidagi vazifalarni e’tiborga olishnitalabqiladi:
- o‘z mutaxassisligi bo‘yicha eng so‘nggi bilimlardan xabardor
boiibborish,ta’limni pedagogik texnologiyalarhamda innovatsion
texnologiyalardan foydalanib amaldagio‘quvtarbiyaviyjarayonqonuniyatlariasosidatashk
iletishi;
- ta’limda o‘quvchilaming yosh va psixologik xususiyatlarini
e’tiborgaolibo‘zmahoratini,biliminivaqobiliyatininamoyishetishi;
- o‘quvchilamingqiziqishlari,layoqativatalablarinihisobgaolganholda,ulartomonidanbil
imlarnipuxtao‘zlashtirilishigasharoityaratish;
- o‘quvchilartomonidano‘rganilayotgano‘quvfanlariningo‘zaro
aloqadorligini ta'minlash;
31

XULOSA
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining o‘ziga xos xususiyatlari va sifatlari o‘rganish
jarayonida ham o‘ziga xoslikka ega. O‘qituvchining o‘ziga xosxususiyatlari va sifatlari
bir kunda, yoki bittafanni o‘qitish bilan chegaralanmaydi. U shunday murakkab
xususiyatga egaki, ko‘chuvchan, ohandor, muloyimlik, qat'iylik, ta'kidlovchi,
yalinuvchi, egiluvchanlik, mulohazalilik talab etadi. Biz o‘z kuzatishlarimizdan shunday
xulosaga keldikki o‘qituvchi har qanday vaziyatda holatda ham o‘qituvchi sifatida olib
borilayotgan ob'ektlarning psixologik xolatlarini hisobga olsagina o‘zida shakllangan
madaniyatini yana hamyuksaltirar ekan.
Pedagoglarda biz albatta oliyjanoblik hissini tarbiyalashimiz shart.
Oliyjanoblik qalbning o‘ziga xos holatidir. Bu holat insonda sokinlik, hurmat, mehr,
g‘urur hislarining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi.
Pedagogning o‘quvchilarga bo‘lgan nisbatan bo‘lgan munosabati mehr,
hayrihohlik va yordamida iborat bo‘lishi kerak. Ma’lumki rivojlanish uchun yordam
berish murakkab jarayon bo‘lib, o‘quvchilar oldgiga qo‘yi o‘zi chetda qarab turishi va
faqat shu talablar qanday bajarilayotganligini kuzatib borishi yetarli degan xulosaga
kelgan pedagoglar katta hatoga yo‘l qo‘yadilar. Rasmiy hujjatlarga sinf rahbarining
vazifalari qisman bayon qilingan bo‘lsa ham biz quyida sinf rahbarining vazifalarini
aniq tarzda ko‘rsatishni zarur deb bildik. Sinf rahbarining vazifalari:
1. Anatomik, fiziologik va psixologik xususviyatlarini o‘rganish.
2. O‘quvchilarning kundalik davomati odob, xulqi va jamoat ishlariga
qatnashishini tekshirib borish.
3. O‘quvchilarning rejimga rioya qilishlari va uyga berilgan vazifalarni tayyorlab
borishlarini kuzatish.
4. Sinfda ishlaydigan fan o‘qituvchilari bilan majlis o‘tkazish
5. Darsda o‘quvchilarning davomatini ta’minlash, sinfda va maktabda
navbatchilikni tashkil etish , xonani jihozlash, xonadagi o‘quv asboblarini saqlashga
o‘rtgatish, o‘quvchilarning qiyinchiliklarini nazorat qilib ular bilan suhbat o‘tkazish
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Asosiy adabiyotlar.
1.Shavkat Mirziyoev, Miromonovich Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz.- Toshkent: «O'zbekiston», 2016.
2. I.A.Karimov. Yuksakma’naviyat – yengilmaskuch. – T.: Ma’naviyat, 1998.
3. Barkamolavlodorzusi. – T.: «Sharq» nashriyoti, 1999 yil.
4. O.Musurmonova. Ma’naviyqadriyatdarvayoshlartarbiyasi. – T.: «O‘qituvchi», 1996
yil.
5. Inomova K.M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi T: Fan, 1999.
6. Jo‘rayev A.J. «Tarbiyaviy darslarni o‘tish». T.: “O‘qituvchi”, 1994.
7. G.Mo‘minova, A.Jo‘rayev. Sinf rahbari - sinf tarbiyaviy soatlar tashkilotchisi.
“O‘qituvchi”. NMIU. T.: 2012 y
8. R.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.Xoliqberdiyev . Pedagogika . Toshkent, O‘qituvchi. 1998-yil.
9. Karimova V. “Psixologiya” T., “O’qituvchi” 2001 y.
10. K.Hoshimov “Pedagogika tarixi antalogiyasi” “O’qituvchi” T., 1999 y
11. O’.Asqarova, M.Xayitbaev, M.Nishonov “Pedagogika” T., “Talqin” 2008 y
12. O. Hasanboyeva “Oila pedagogikasi” T., “Aloqachi” 2007 yil
INTERNET SAYTLARI:
http: www.ziyo.net.uz.
http: www.pedagog.uz.
http: www.edu.uz .
http: www. referat .uz .
33

Sinf rahbarining sinf jamoasini jipslashtirishda maktab jamoat tashkilotlari bilan olib boriladigan ishlar

Sotib olish