Sintaksis aloqa turlari haqida qarashlar - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	83.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

69 Продаж

Sintaksis aloqa turlari haqida qarashlar

Купить

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ __________________________________________ ” YO ‘ NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“ __________________________________________ ” fanidan
“ Sintaksis aloqa turlari haqida qarashlar” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
____________________ -2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
1. Sintaksis va uning lingvistik tizimdagi o‘rni………………………………….. 7
2. Sintaktik aloqa turlari va ularning
tasnifi……………………………………… 13
3. O‘zbek tilshunosligida sintaksis aloqa turlari bo‘yicha
qarashlar ……………... 19
4. Sintaktik bog‘lanishning kommunikativ funksiyasi va zamonaviy
yondashuvlar…………………………………………………………………..…
22
XULOSA……………………………………………………………………….. 26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 28
2

KIRISH
Tilshunoslikning asosiy bo‘limlaridan biri bo‘lgan sintaksis so‘z va gap
birliklari o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganadi. Tilning mantiqiy va grammatik
tizimini tushunish uchun sintaksis aloqalarining tahlili muhim ahamiyatga ega.
Sintaktik aloqa turlari orqali gap elementlari qanday bog‘lanishini, ularning
semantik va grammatik rolini aniqlash mumkin. Bu nafaqat tilshunoslik uchun,
balki amaliy kommunikatsiyada, matn tahlilida va sun’iy intellekt algoritmlarini
ishlab chiqishda ham katta ahamiyatga ega. O‘zbek tilida sintaktik aloqalar turli
yondashuvlar asosida o‘rganiladi. Ular morfologik, sintaktik va pragmatik jihatdan
tahlil qilinib, til birliklarining qanday tuzilishi va muloqot jarayonida qanday
ishlatilishini tushuntiradi. Gap tarkibidagi so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish usullari
tahlil qilinganda, bog‘langan aloqa va mustaqil aloqa kabi asosiy turlar farqlanadi.
Bu tahlillar lingvistikaning amaliy va nazariy jihatlarini boyitadi hamda nutqiy
faoliyatning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Ushbu kurs ishi sintaktik
aloqa turlarining umumiy tasnifi, ularning o‘zbek tilidagi o‘rni va ularni tadqiq
etish bo‘yicha ilmiy qarashlarni o‘rganishga qaratilgan. Ishda zamonaviy
tilshunoslik tadqiqotlari va ishonchli internet manbalariga asoslangan holda
sintaktik bog‘lanish turlari tahlil qilinadi va ularning kommunikativ funksiyalari
yoritiladi. Sintaktik aloqa turlarining zamonaviy lingvistik tadqiqotlardagi
ahamiyati, ularning pragmatik va semantik xususiyatlari, shuningdek, o‘qitish va
muloqot jarayonlaridagi roli o‘rganiladi. Ushbu mavzu bo‘yicha olib borilgan
tadqiqotlar, ayniqsa, ona tili ta’limida va sun’iy intellektda tilni qayta ishlash
sohalarida katta ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, mazkur kurs ishi tilshunoslik
sohasidagi dolzarb ilmiy masalalarni yoritishga harakat qiladi.
Kurs ishining maqsadi. Sintaksis aloqa turlarini nazariy va amaliy jihatdan
o‘rganish, ularning lingvistik tizimdagi o‘rnini aniqlash hamda tilshunoslikda
qo‘llanilayotgan zamonaviy yondashuvlarni tahlil qilishdan iborat. Shuningdek,
3

sintaktik bog‘lanish turlarining o‘zbek tilidagi xususiyatlarini aniqlash va ularning
kommunikativ ahamiyatini ochib berish ham ushbu ishning asosiy maqsadlaridan
biri hisoblanadi.
Bundan tashqari, sintaktik aloqalarning tasnifi, ularning grammatik va
semantik bog‘lanish mexanizmlari, shuningdek, nutq va matn tahlilidagi o‘rni
yoritiladi. Zamonaviy lingvistik tadqiqotlar asosida sintaksis aloqalarining
texnologik tahlil vositalari, sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan tilni qayta
ishlash jarayonlaridagi roli ham o‘rganiladi.
Kurs ishi nafaqat nazariy tushunchalarni o‘rganishga, balki amaliy jihatdan
ularning lingvistik va pedagogik ahamiyatini tahlil qilishga ham qaratilgan bo‘lib,
natijada tilshunoslik va ta’lim jarayonida sintaktik aloqa turlaridan foydalanish
imkoniyatlari yoritiladi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. O‘zbek tilida sintaktik aloqa
turlarini o‘rganish ilmiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu borada turli
tadqiqotlar amalga oshirilgan. Sintaktik aloqalar gap bo‘laklari, so‘z birikmalari va
ularning grammatik munosabatlarini o‘rganishga yo‘naltirilgan bo‘lib, bu sohada
bir qator olimlarning hissasi katta.
Shavqiyeva Maftuna Salimboy qizi (2023) tomonidan olib borilgan
tadqiqotda sintaktik aloqalar va ularning lingvistik tahlili keng o‘rganilgan. Ushbu
tadqiqotda sintaksis bo‘limi so‘zlarning birikishi natijasida so‘z birikmalari va
gaplar hosil bo‘lish jarayonini o‘rganish muhimligi ta’kidlangan. Bundan tashqari,
u lingvistik tahlil usullari va sintaktik munosabatlarning turli ko‘rinishlarini
yoritgan 1
.
Nurmonov A. va Sobirov A. (2013) o‘zbek adabiy tilining sintaktik tuzilishi,
sintaktik munosabatlar va ularning shakllanish mexanizmlariga oid ilmiy
qarashlarni ishlab chiqqan. Ularning tadqiqotlari grammatik struktura va uning
semantik yuklamalari bilan bog‘liq jihatlarni o‘z ichiga oladi 2
.
1
Shavqiyeva M. S. (2023). "SINTAKTIK ALOQALAR HAMDA ULARNING LINGVISTIK TAHLILI" –
Innovative Development in Educational Activities.
2
Nurmonov A., Sobirov A. (2013). "Hozirgi o‘zbek adabiy tili". Toshkent.
4

Qudratov T. va Nafasov T. (1981) tomonidan olib borilgan tadqiqotda
lingvistik tahlil va sintaktik aloqalarning grammatik ma’noni shakllantirishdagi
o‘rni haqida fikr yuritilgan. Ularning ishlari zamonaviy sintaktik tadqiqotlar uchun
asosiy manbalardan biri hisoblanadi 3
.
Ilmiy manbalarga ko‘ra, sintaktik aloqa turlari quyidagicha tasniflanadi:
 Teng aloqa – gap tarkibidagi teng huquqli bo‘laklar o‘rtasidagi
bog‘lanish.
 Tobe aloqa (ergash munosabat) – grammatik jihatdan bir bo‘lak
boshqasiga tobe bo‘lgan holatlar.
 Valentlik – so‘z birikmalarida so‘zlarning bog‘lanish qobiliyati va
sintaktik potensiali. Ushbu jihatlar ilmiy nuqtai nazardan keng yoritilgan.
Kurs ishining obyekti. O‘zbek tilidagi sintaktik aloqa turlarining
grammatik va semantik xususiyatlari hisoblanadi. Ushbu tadqiqotda so‘z
birikmalari, gap bo‘laklari va ularning o‘zaro bog‘lanish shakllari o‘rganiladi.
Xususan, teng bog‘lanish, tobe bog‘lanish, boshqaruv, bitishuv va moslashuv kabi
sintaktik aloqalarning tuzilishi va funksional xususiyatlari asosiy tadqiqot obyekti
sifatida tanlanadi.
Shuningdek, tadqiqot obyekti sifatida turli lingvistik yondashuvlar, sintaktik
strukturalar va ularning kommunikativ rolini tahlil qilish ham ko‘zda tutiladi.
Zamonaviy lingvistika nuqtai nazaridan sintaktik aloqalarning turlari va ularning
o‘zbek tilidagi namunalari o‘rganiladi. Tadqiqot davomida o‘zbek tilining turli
davrlardagi yozma va og‘zaki nutq namunalari tahlil qilinishi mumkin.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati. O‘zbek tilida sintaktik aloqa turlarining
nazariy asoslarini chuqur o‘rganish va ularning grammatik-struktural
xususiyatlarini tahlil qilishga qaratilgan. Bu mavzu bo‘yicha olib boriladigan
tadqiqotlar nafaqat tilshunoslik nazariyasini boyitadi, balki amaliy jihatdan ham
muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Birinchidan, ushbu tadqiqot natijalari o‘zbek tilining sintaktik tizimini
yanada yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Sintaktik aloqalar so‘z
3
Qudratov T., Nafasov T. (1981). "Lingvistik tahlil". Toshkent.
5

birikmalarining hosil bo‘lishi, gap tuzilishi va jumlalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni
aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun bu ish tilshunoslar va grammatik
tadqiqotchilar uchun nazariy va amaliy jihatdan dolzarb hisoblanadi.
Ikkinchidan, ushbu ishda o‘zbek tilshunosligidagi mavjud nazariyalar tahlil
qilinib, ular asosida sintaktik aloqa turlarining yangi jihatlari ochib beriladi.
Xususan, zamonaviy lingvistika yondashuvlari, jumladan, sintaktik-semantik tahlil
va korpus lingvistikasi usullari asosida sintaktik aloqalarning funktsional vazifalari
o‘rganiladi. Bu esa tilshunoslik sohasida yangi nazariy xulosalar chiqarishga
imkon beradi.
Uchinchidan, ushbu tadqiqot natijalari o‘quv jarayonida qo‘llanishi mumkin.
O‘zbek tili grammatikasini o‘rganayotgan talabalar uchun sintaktik aloqalarning
turlari va ularning ishlatilishi bo‘yicha yangi bilimlar taqdim etiladi. Shuningdek,
ushbu ish natijalari lingvistika va filologiya bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarida ham
qo‘llanilishi mumkin.
To‘rtinchidan, bu ish sintaktik aloqalarni qiyosiy tahlil qilish imkonini
beradi. O‘zbek tili bilan boshqa turkiy tillarni yoki hatto boshqa til oilalariga
mansub tillarni taqqoslash orqali umumiy va farqli xususiyatlar aniqlanadi. Bu esa
umumiy tilshunoslik va tipologik tadqiqotlar uchun ham muhim ahamiyat kasb
etadi.
O‘zbek tilining sintaktik tizimini mukammal o‘rganish, mavjud nazariy
qarashlarni tahlil qilish, zamonaviy lingvistik yondashuvlar asosida yangi xulosalar
chiqarish va amaliy qo‘llash imkoniyatlarini o‘rganish bilan bog‘liq. Bu ish
nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, o‘zbek tilshunosligi rivojiga
o‘z hissasini qo‘shadi.
6

1. Sintaksis va uning lingvistik tizimdagi o‘rni
Sintaksis – tilshunoslikning so‘zlarning birikishi, gap va matn tuzilishini
o‘rganadigan bo‘limidir. U tilning strukturaviy asoslarini aniqlash, gap qurilishi
qonuniyatlarini belgilash va til birliklarining o‘zaro bog‘liqligini tartibga solish
vazifasini bajaradi. Sintaksis orqali nutqning shakllanishi, ma’nosi va
kommunikativ xususiyatlari o‘rganiladi. Sintaksis til tizimining muhim qismi
bo‘lib, u so‘zlarning birikishi, gap tuzilishi va matn shakllanishi bilan bog‘liq
qonuniyatlarni o‘rganadi. U tilning strukturaviy asoslarini belgilaydi va nutqning
mantiqiy hamda grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllanishini ta’minlaydi. Sintaksis
so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish tartibini, gap ichidagi grammatik birliklarning
vazifalarini va ularning kommunikativ imkoniyatlarini chuqur o‘rganadi. Ushbu
bo‘lim tilshunoslikda morfologiya bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, gap tarkibiy
qismlarining qanday tuzilishini va ularning semantik hamda grammatik
funksiyalarini tahlil qiladi 4
.
So‘zlarning o‘zaro bog‘lanish qonuniyatlarini aniqlash sintaksisning asosiy
vazifalaridan biridir. So‘zlar turli grammatik usullar orqali bir-biriga bog‘lanadi.
Masalan, boshqaruv bog‘lanishida ot yoki fe’l yordamida kelishik qo‘shimchalari
orqali bog‘lanish yuzaga keladi ( kitobning muallifi – ot kelishik orqali
boshqariladi). Moslashuv bog‘lanishida sifat otga yoki ot sifatga grammatik
jihatdan moslashib keladi ( yangi uy – sifat ot bilan bog‘lanadi). Qo‘shilish
bog‘lanishida esa so‘zlar tartib asosida birikadi va ularning grammatik shakli
o‘zgarmaydi ( tez yugurdi – fe’l va ravishning birikishi). Bu bog‘lanish shakllari
so‘z birikmalarining tuzilish tamoyillarini belgilaydi. Gap tuzilishini o‘rganish
ham sintaksisning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Har bir gap tarkibida ega,
kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi va hol kabi grammatik birliklar mavjud bo‘lib, ular
o‘zaro ma’no va grammatik vazifalariga ko‘ra bog‘lanadi. Gap sintaktik tuzilishiga
ko‘ra sodda va murakkab gaplarga bo‘linadi. Sodda gaplar bir predikativ markazga
ega bo‘lsa ( Men kitob o‘qidim ), murakkab gaplar esa ikkita yoki undan ortiq
4
Abduazizov A. (2007). O‘zbek tili sintaksisi masalalari. Toshkent: Fan, 120-b.
7

predikativ markazga ega bo‘ladi ( Men kitob o‘qidim, chunki darsga
tayyorlanishim kerak ). Gap mantiqiy va grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllangan
bo‘lishi kerak, shuning uchun sintaksis gapning grammatik qurilishi va uning
kommunikativ imkoniyatlarini tahlil qiladi.
Nutqning kommunikativ imkoniyatlarini aniqlash sintaksisning yana bir
muhim vazifasi hisoblanadi. Gap turli grammatik shakllar orqali turlicha
ekspressiv ma’no ifodalash imkonini beradi. Masalan, so‘z tartibining o‘zgarishi
gapning urg‘usini o‘zgartirishi mumkin. Men kitob o‘qidim gapida asosiy urg‘u
fe’lga qaratilgan bo‘lsa, Kitobni men o‘qidim shaklida urg‘u egaga tushadi va gap
ta’kidlash ma’nosini oladi. Shuningdek, sintaktik inverziya ham nutqning
ta’sirchanligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Bu yerda hayot chiroyli! gapida
oddiy tartib saqlangan bo‘lsa, Chiroyli hayot bu yerda! shaklida sintaktik o‘zgarish
natijasida urg‘u kuchayib, ekspressivlik ortadi. Bundan tashqari, murakkab
gaplarning qo‘llanilishi ham kommunikativ imkoniyatlarni kengaytiradi. Agar
yomg‘ir yog‘sa, uyda qolamiz kabi shartli bog‘lovchili gaplar fikrlar o‘rtasidagi
mantiqiy bog‘lanishlarni ifodalaydi 5
.
Matnshunoslik bilan bog‘lanish sintaksisning keng qamrovli jihatlaridan
biridir. Matn sintaktik birliklarning mantiqiy tizimidan tashkil topgan bo‘lib,
sintaksis matn tarkibida gaplarning qanday bog‘lanishini, ularning mantiqiy
izchilligini o‘rganadi. Matn shakllanishida koheziv vositalar katta ahamiyatga ega
bo‘lib, bog‘lovchilar, olmoshlar va sinonimlar yordamida matn yaxlitligi
ta’minlanadi. Masalan, Bugun ob-havo issiq. Ko‘pchilik sayrga chiqdi. Park
odamlar bilan gavjum edi kabi gaplarda izchil bog‘lanish mavjud bo‘lib, har bir
keyingi gap oldingisi bilan mantiqiy bog‘liqdir. Matn tarkibiy tuzilishi bo‘limlar,
paragraf va sintaktik birliklarning uzviy bog‘lanishi orqali shakllanadi. Shuning
uchun sintaksis faqat alohida gaplarni emas, balki butun matnning grammatik
yaxlitligini ham ta’minlaydi. Sintaksis lingvistik tizimning ajralmas qismi bo‘lib, u
so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishini, gap qurilishi tamoyillarini, nutqning
kommunikativ imkoniyatlarini va matnshunoslik bilan aloqasini o‘rganadi. U
5
Abdurahmonov G'. (2010). Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: O‘zMU, 215-b.
8

tilshunoslikning boshqa bo‘limlari bilan chambarchas bog‘langan holda, til
strukturasi va uning amaliy qo‘llanilishi bilan shug‘ullanadi. Tilning grammatik
asoslarini to‘g‘ri shakllantirish, nutqni mantiqiy va to‘g‘ri tuzish, gaplar va matnlar
o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniq belgilash sintaksisning eng asosiy vazifalaridan
biri hisoblanadi. Gap tuzilishini tahlil qilish sintaksisning eng muhim
yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, til birliklarining o‘zaro bog‘lanishini, ularning
grammatika va semantika jihatidan qanday tarkib topishini o‘rganadi. Gapning
tuzilishi uning sintaktik va semantik jihatlarini belgilab beradi hamda tilning
kommunikativ imkoniyatlarini kengaytiradi. Gap tarkibida turli grammatik
komponentlar ishtirok etadi. Ushbu komponentlar o‘zaro sintaktik bog‘lanishda
bo‘lib, gapning to‘g‘ri tuzilishini ta’minlaydi. Ega gapda harakatni bajaruvchi yoki
gap mazmuniga asosiy predmet sifatida kiruvchi komponent hisoblanadi. Masalan,
“O‘quvchilar dars qilmoqda” gapida “o‘quvchilar” egadir. Kesim gap tarkibidagi
asosiy predikativ markaz bo‘lib, harakat yoki holatni ifodalaydi. Masalan,
“O‘quvchilar dars qilmoqda” gapida “qilmoqda” kesim hisoblanadi. To‘ldiruvchi
kesimga bog‘lanib, harakatning obyektini bildiradi. Masalan, “O‘quvchilar kitob
o‘qimoqda” gapida “kitob” to‘ldiruvchi bo‘ladi. Aniqlovchi gap tarkibidagi boshqa
so‘zlarni aniqlab, ularning xususiyatlarini bildiradi. Masalan, “Qizil mashina tez
yurmoqda” gapida “qizil” aniqlovchi hisoblanadi. Hol esa gapda harakatning
bajarilish sharoitini ko‘rsatadi. Masalan, “O‘quvchilar sinfda kitob o‘qimoqda”
gapida “sinfda” hol hisoblanadi. Ushbu tarkibiy qismlar sintaktik jihatdan bir-biri
bilan bog‘lanib, gapning to‘g‘ri tuzilishini ta’minlaydi. Gaplarning tuzilishiga
ko‘ra sodda va murakkab gaplarga ajratish mumkin. Sodda gap faqat bitta
predikativ markazga ega bo‘lgan gaplardir. Masalan, “Men bugun kitob o‘qidim.”
Murakkab gap esa ikki yoki undan ortiq predikativ markazga ega bo‘lib, ular
bog‘langan yoki ergash gaplardan tashkil topadi. Bog‘langan gap mustaqil
qismlardan iborat bo‘lib, ular teng huquqli holda birikadi. Masalan, “Men bugun
dars qildim va kitob o‘qidim.” Ergash gap esa asosiy gapga tobe bo‘lib, u mustaqil
qo‘llanila olmaydi. Masalan, “Men bugun dars qildim, chunki ertaga imtihonim
9

bor.” Gaplar ma’no jihatidan darak, so‘roq, buyruq va undov gaplarga bo‘linadi.
Masalan, “Bugun havo yaxshi.” So‘roq gap ma’lum bir savolni ifodalaydi.
Masalan, “Bugun havo qanday?” Buyruq gap harakat yoki talabni ifodalaydi.
Masalan, “Darhol keling!” Undov gap esa hissiyot va hayajonni ifodalaydi.
Masalan, “Voy, qanday ajoyib natija!” Gaplar grammatik tuzilishiga ko‘ra to‘liq va
to‘liqsiz gaplarga ajratiladi. To‘liq gap gapning barcha tarkibiy qismlari aniq
ifodalangan bo‘ladi. Masalan, “Men dars tayyorlayapman.” To‘liqsiz gap esa ba’zi
tarkibiy qismlar tushirilgan bo‘lib, ular kontekst orqali anglashiladi. Masalan,
“Dars tayyorlayapman” gapida ega tushirilgan, lekin mantiqan tushunarli. Sintaksis
yordamida gapning tuzilishi, so‘zlar o‘rtasidagi bog‘lanish va mantiqiy oqimi tahlil
qilinadi. Gapning grammatik to‘g‘riligi, ifoda uslubi va kommunikativ
xususiyatlari aniqlanadi. Tilning kommunikativ imkoniyatlarini kengaytirishda
sintaktik tuzilmalarning aniq qo‘llanilishi katta ahamiyat kasb etadi. Gaplar
o‘zining sintaktik shakllanishi orqali muloqot jarayonida turli ma’no va uslubiy
yuklama oladi, shu sababli sintaksis tahlili tilshunoslikda muhim ahamiyatga ega 6
.
Nutqning kommunikativ imkoniyatlarini aniqlash jarayonida gapning
grammatik shakllari, so‘z tartibi va sintaktik tuzilishi orqali ifoda uslubi va ma’no
yanada aniqroq hamda ta’sirchan bo‘lishi ta’minlanadi. Sintaksis tilning eng
muhim bo‘limlaridan biri sifatida nutqning ta’sirchanligini oshirishga yordam
beradi va uni mantiqiy hamda ekspressiv jihatdan boyitadi. So‘z tartibining
o‘zgarishi gapning urg‘usi va semantik yuklamasini o‘zgartirishi mumkin.
Masalan, “Men kitob o‘qidim” gapida asosiy urg‘u fe’lga tushadi va gapning
asosiy ma’nosi harakatga qaratilgan bo‘ladi. Biroq, “Kitobni men o‘qidim”
shaklida esa urg‘u egaga tushadi va bunda tinglovchi yoki o‘quvchiga aynan o‘sha
shaxsning harakatni bajargani ta’kidlanadi. Shunday qilib, sintaktik vositalar
yordamida gapning ta’sir kuchi oshiriladi va ma’no aniqroq ifodalanadi. Sintaktik
inverziya gapning odatiy so‘z tartibining o‘zgarishi orqali ta’sirchanligini oshirish
imkonini beradi. Masalan, “Bu yerda hayot chiroyli” gapida ma’no odatiy tartibda
ifodalangan bo‘lsa, “Chiroyli hayot bu yerda!” shaklida esa urg‘u “chiroyli hayot”
6
Asqarova M. (2012). Tilshunoslik: nazariya va amaliyot. Toshkent: Universitet, 175-b.
10

iborasiga tushib, gap hissiy jihatdan kuchaygan bo‘ladi. Bunday o‘zgarishlar nutq
jarayonida ta’sirchanlikni oshirishga yordam beradi va tinglovchi yoki o‘quvchida
kuchli emotsional ta’sir uyg‘otishi mumkin. Murakkab gaplarning qurilishi
bog‘lovchilar yoki bog‘lovchisiz bog‘lanish orqali matnning mantiqiy izchilligini
ta’minlaydi va ma’noning chuqurlashishiga xizmat qiladi. Masalan, “Agar yomg‘ir
yog‘sa, uyda qolamiz” gapida “agar” bog‘lovchisi shartni bildiradi va gapning aniq
grammatik tuzilishini belgilaydi. Bunday sintaktik vositalar matn ichida fikrlarning
aniq va tushunarli bayon etilishiga yordam beradi. Nutqning kommunikativ
imkoniyatlarini kengaytirishda bog‘lovchi vositalar ham muhim ahamiyat kasb
etadi. Misol uchun, sabab va natijani ifodalashda “shuning uchun”, “demak”,
“sababi” kabi bog‘lovchilar ishlatiladi. “Men juda charchadim, shuning uchun erta
uxladim” gapida bog‘lovchi natijaviy ma’noni ifodalab, gap mazmunini yanada
izchil qiladi. Shu bilan birga, bog‘lovchisiz bog‘lanish ham nutqni ifodalashda
ko‘p uchraydi. Masalan, “Men keldim, siz ketdingiz” gapida bog‘lovchi
ishlatilmagan bo‘lsa ham, gap qismlari o‘zaro bog‘langan va mantiqiy bog‘lanish
aniq ifodalangan. Kommunikativ imkoniyatlarning xilma-xilligi sintaktik vositalar
orqali yuzaga keladi. Har bir gap turi, so‘z tartibi va grammatik shakl nutqning
ma’no jihatidan aniqroq bo‘lishiga va ta’sirchanligini oshirishga xizmat qiladi. Shu
sababli, sintaksis orqali til birliklarining qanday tuzilishi va qanday kommunikativ
xususiyatlarga ega bo‘lishi aniqlanadi. Matnshunoslik va sintaksis bir-biri bilan
uzviy bog‘liq bo‘lib, sintaksis nafaqat gap darajasidagi tuzilishni, balki matn
tarkibidagi sintaktik birliklarning o‘zaro aloqadorligini ham o‘rganadi. Matn
mantiqiy va grammatik jihatdan izchil bo‘lishi uchun sintaktik vositalarning roli
juda katta 7
.
Gaplarning mantiqiy bog‘lanishi matnning yaxlitligi va tushunarliligini
ta’minlaydi. Matn ichida gaplar qanday tartib bilan joylashishi, ularning bir-biri
bilan semantik va grammatik jihatdan bog‘lanishi muhim ahamiyatga ega.
Masalan, “Bugun ob-havo issiq. Ko‘pchilik sayrga chiqdi. Park odamlar bilan
gavjum edi.” jumlalar ketma-ketligi mantiqiy bog‘langan bo‘lib, matn yaxlitligi
7
Boboxonov U. (2006). Nutq sintaksisi va uning tahlili. Toshkent: Fan, 198-b.
11

ta’minlangan. Agar ushbu gaplar tartibsiz yoki bir-biri bilan bevosita
bog‘lanmagan bo‘lsa, o‘quvchiga ma’no tushunarli bo‘lmay qoladi. Koheziv
vositalar – bog‘lovchilar, olmoshlar, sinonimlar, referensiyalar va boshqa
lingvistik unsurlar orqali matnni yaxlit qilishga xizmat qiladi. Matnning yaxlitligi,
ya’ni uning kohezivligi bog‘lovchilar va sinonimlar orqali mustahkamlanadi.
Masalan, “Bugun ob-havo juda issiq. Shu sababli, odamlar ko‘proq soyabon tagida
dam olishni afzal ko‘rmoqda.” Bu misolda “shu sababli” bog‘lovchi vosita sifatida
ishlatilgan bo‘lib, avvalgi gap bilan keyingi gap orasidagi sababiy bog‘lanishni
ifodalagan. Bundan tashqari, sinonimlar ham matndagi takrorlarni oldini olib,
uning izchil va ravon bo‘lishini ta’minlaydi. Masalan, “Maktab o‘quvchilari
tanlovda qatnashdi. Yosh ishtirokchilar o‘z bilimlarini namoyon qilishdi.” Bu
yerda “o‘quvchilar” va “yosh ishtirokchilar” sinonim so‘zlar bo‘lib, matnning
yaxlitligiga xizmat qilmoqda.
Matnning sintaktik tuzilishi ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, paragraf va
bo‘limlarning o‘zaro bog‘lanishi sintaktik birliklar orqali amalga oshadi. Har bir
paragraf alohida fikrni ifodalashi bilan birga umumiy mavzuga xizmat qilishi
kerak. Paragraf va bo‘limlarning izchil joylashuvi, ularning orasidagi sintaktik
bog‘lanish matnning oson o‘qilishi va tushunilishini ta’minlaydi. Masalan, ilmiy
maqola yoki insho yozishda avvalo kirish qismi bo‘lib, unda asosiy mavzu bayon
qilinadi. Keyin esa asosiy bo‘limlar kelib, unda mavzuga oid dalillar, fikrlar va
tahlillar keltiriladi. Nihoyat, xulosa qismi esa oldingi bo‘limlar bilan bog‘langan
holda yakuniy fikrni ifodalashi lozim.
Xulosa. Sintaksis tilshunoslikning muhim bo‘limi bo‘lib, u so‘zlarning
o‘zaro bog‘lanish qonuniyatlarini, gapning tarkibiy tuzilishini, nutqning
kommunikativ imkoniyatlarini va matnshunoslik bilan aloqadorligini o‘rganadi.
So‘zlarning birikish tartibi va gap ichidagi o‘zaro munosabatlar nutqning to‘g‘ri
shakllanishiga hamda ma’nodor ifodalanishiga xizmat qiladi. Sintaksis yordamida
gapning grammatik va semantik xususiyatlari aniqlanib, nutqning mantiqiy
izchilligi ta’minlanadi. Shuningdek, u matn tuzilishini shakllantirishda, gaplarning
12

mantiqiy bog‘lanishini mustahkamlashda va koheziv vositalar orqali matnni yaxlit
holga keltirishda katta ahamiyat kasb etadi.
2. Sintaktik aloqa turlari va ularning tasnifi
Tilshunoslikda sintaktik aloqa tushunchasi gap tarkibidagi so‘zlar yoki
gaplar orasidagi grammatik va semantik munosabatlarni ifodalashga xizmat qiladi.
So‘zlarning o‘zaro bog‘lanish xususiyatlariga ko‘ra sintaktik aloqa bir necha
turlarga ajratiladi. Bu aloqalar so‘z birikmalari, sodda va murakkab gaplarning
shakllanishida asosiy omil hisoblanadi. Bog‘langan aloqa tilshunoslikda
so‘zlarning o‘zaro mustahkam grammatik va semantik bog‘lanishini ifodalaydi. Bu
bog‘lanish natijasida gap tarkibidagi so‘zlar bir-biriga mantiqan bog‘liq bo‘lib,
gapning mazmunini aniq ifodalashga xizmat qiladi. Bog‘langan aloqa sintaksisda
muhim o‘rin tutib, so‘z birikmalari va gaplarning to‘g‘ri shakllanishiga yordam
beradi. U so‘zlarning o‘zaro grammatik munosabatlarini belgilaydi va tilning
mantiqiy hamda struktural jihatdan aniq bo‘lishini ta’minlaydi. Bog‘langan aloqa
uch xil asosiy ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: boshqaruv (rektsiya), moslashuv
(kongruensiya) va bitishuv (aglyutinatsiya) 8
.
Boshqaruv – bu bog‘lanish turida bir so‘z ikkinchi so‘zning grammatik
shaklini belgilaydi. Bunda bosh so‘z va ergash so‘z mavjud bo‘lib, ergash so‘z
bosh so‘zga bog‘lanib, kelishik qo‘shimchalarini qabul qiladi. Masalan, kitobni
o‘qidim gapida o‘qidim fe’li kitob so‘zining -ni qo‘shimchasida kelishini talab
qiladi. Xuddi shu kabi, do‘stimga xat yozdim gapida yozdim fe’li do‘stim so‘zining
-ga kelishik qo‘shimchasida kelishini belgilaydi. Boshqaruv bog‘lanishida asosiy
bog‘lovchi vositalar kelishik qo‘shimchalari bo‘lib, so‘zlarning sintaktik jihatdan
to‘g‘ri tartibda kelishini ta’minlaydi. Boshqaruv ko‘pincha fe’l va ot o‘rtasida
yuzaga kelib, otlarning kelishik qo‘shimchalari orqali ifodalanadi. U turli sintaktik
birliklarning o‘zaro munosabatini belgilashda muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
so‘zlarning grammatik bog‘lanishini tartibga soladi.
Moslashuv – bu bog‘lanish turida so‘zlar grammatik jihatdan bir-biriga
moslashib keladi. Moslashuv odatda so‘zlarning soni, kelishigi va jinsi o‘rtasidagi
8
G‘anieva M. (2009). Hozirgi o‘zbek tilining sintaktik qurilishi. Toshkent: Akademnashr, 250-b.
13

bog‘liqlik orqali namoyon bo‘ladi. Masalan, katta uylar qurildi gapida katta so‘zi
uylar so‘zi bilan son va kelishik jihatidan moslashgan. Xuddi shu kabi, yangi
kitobimni o‘qiyapman gapida yangi so‘zi kitobimni so‘zi bilan grammatik jihatdan
kelishib kelgan. Moslashuv asosan sifat + ot, son + ot va olmosh + ot birikmalarida
ko‘rinadi. Bu bog‘lanish turida ot asosiy so‘z, unga ergashuvchi sifat yoki son esa
unga moslashuvchi so‘z sifatida keladi. Moslashuv bog‘lanishi natijasida gapda
so‘zlar o‘zaro bog‘liq bo‘lib, gapning grammatik jihatdan to‘g‘ri qurilishiga
yordam beradi. Bu bog‘lanish, ayniqsa, aniqlovchi so‘zlar ishtirok etadigan
tuzilmalarda muhim rol o‘ynaydi. Moslashuv orqali so‘zlarning sintaktik
uyg‘unligi ta’minlanadi va gap tarkibidagi birliklar bir-biriga mantiqiy jihatdan
bog‘liq bo‘lib keladi.
Bitishuv – bu bog‘lanish turida so‘zlarning bog‘lanishi qo‘shimchalar orqali
amalga oshadi. O‘zbek tili aglutinativ tillar qatoriga kirgani sababli, bitishuv
bog‘lanish turi keng qo‘llaniladi. Masalan, maktabdan keldim gapida maktab so‘zi
-dan kelishik qo‘shimchasi orqali keldim fe’li bilan bog‘langan. Xuddi shu kabi,
uyimizga keldilar gapida uy so‘zi -imiz qo‘shimchasi yordamida egalik shaklida
keltirilgan va -ga kelishik qo‘shimchasi orqali kesim bilan bog‘langan. Bitishuv
bog‘lanishi so‘zlarning grammatik jihatdan bir-biriga mos kelishini ta’minlab,
gapning tuzilishini aniq belgilaydi. Ushbu bog‘lanishda so‘zlar orasidagi
munosabatlar maxsus grammatik vositalar – qo‘shimchalar orqali ifodalanadi.
Bitishuv bog‘lanishining afzalligi shundaki, u gap tuzilishini mantiqiy mustahkam
qiladi va so‘zlarning tartibi o‘zgarganda ham ma’no buzilmaydi. Bu bog‘lanish
turida so‘zlarning grammatik shakllari o‘zaro bog‘lanib, nutqning aniq va ifodali
bo‘lishiga xizmat qiladi 9
.
Bog‘langan aloqa til tizimini shakllantirish va nutqni mantiqan izchil
qilishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu bog‘lanish turlari gap tarkibidagi so‘zlarning
o‘zaro ta’sirini belgilaydi, murakkab grammatik tuzilmalarning shakllanishiga
yordam beradi va tilning kommunikativ imkoniyatlarini kengaytiradi. Nutqda
bog‘langan aloqa orqali gaplarning grammatik jihatdan to‘g‘ri va tushunarli
9
Habibullayev A. (2011). O‘zbek tilshunosligida sintaktik munosabatlar. Toshkent: O‘zMU, 190-b.
14

bo‘lishi ta’minlanadi. Bog‘langan aloqa turlari tilning tuzilish qonuniyatlarini
belgilab, so‘zlarning ma’no va grammatik jihatdan izchil kelishini ta’minlaydi.
So‘zlarning bir-biri bilan qanday bog‘lanishini tushunish tilshunoslikda muhim
ahamiyat kasb etadi, chunki bu orqali til tizimining ichki qurilishi va uning
grammatik xususiyatlari o‘rganiladi.
Mustaqil aloqa tilshunoslikda gap tarkibidagi so‘zlarning bir-biri bilan
grammatik bog‘lanmagan holda kelishini anglatadi. Bunday aloqada so‘zlar yoki
gap qismlari o‘zaro grammatik jihatdan qaram bo‘lmaydi, ya’ni ular kelishik,
egalik yoki boshqa grammatik vositalar bilan bog‘lanmaydi. Biroq, ular semantik
jihatdan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu holat ko‘pincha bog‘lovchi vositalarsiz yoki
tinish belgilari orqali ajratilgan gaplarda uchraydi. Mustaqil aloqa odatda gapning
tarkibiy qismlari yoki mustaqil gaplarning birikmasida namoyon bo‘ladi. Gap
tarkibida so‘zlarning mustaqil aloqada kelishi ularning o‘zaro grammatik
bog‘lanish talab etmasligini bildiradi. Masalan, "Men bugun kitob o‘qiyapman,
ukam esa futbol o‘ynamoqda." gapida ikkita mustaqil fikr ifodalangan bo‘lib, ular
grammatik jihatdan bog‘liq emas, lekin ma’no jihatdan bog‘langan. Bunday
gaplarda har bir qism o‘z alohida grammatik tuzilishiga ega bo‘lib, boshqa qismga
qaram bo‘lmaydi. Mustaqil aloqaga ega gaplarning yana bir turi tinish belgilari
yordamida ajratiladi. Masalan, "Quyosh botdi, osmon qoraya boshladi." Bu gapda
ikkita mustaqil qism mavjud bo‘lib, ular o‘zaro grammatik jihatdan bog‘lanmagan,
faqat mantiqiy bog‘lanish mavjud 10
.
Ba’zan mustaqil aloqa turli fe’l shakllari orqali yuzaga keladi. Masalan,
"Daraxtlar sarg‘ayib, barglar to‘kila boshladi." gapida sarg‘ayib va to‘kila
boshladi fe’llari orasida grammatik bog‘lanish kuchsiz, lekin harakatlarning
ketma-ketligini ifodalovchi semantik bog‘liqlik mavjud. Bu holat, ayniqsa,
voqealar ketma-ketligida yoki mustaqil fikrlar ifodalanayotgan matnlarda keng
uchraydi. Mustaqil aloqaning yana bir ko‘rinishi so‘z yoki gap qismlarining
bog‘lovchi vositalarsiz yonma-yon kelishidir. Masalan, "Havo iliq, odamlar sayr
qilishga chiqdi." Bu yerda grammatik bog‘lanish yo‘q, lekin fikrlar mantiqan
10
Hoshimov O. (2013). Sintaktik birliklarning kommunikativ funksiyasi. Samarqand: Zarafshon, 142-b.
15

bog‘liq. Mustaqil aloqa parataktik tuzilishga yaqin bo‘lib, ko‘pincha bir-biriga teng
huquqli bo‘lgan gap qismlarining yonma-yon kelishini ifodalaydi. U bog‘langan
aloqadan farqli ravishda so‘zlar yoki gap qismlarining bir-biriga grammatik
jihatdan qaram bo‘lmaganligi bilan ajralib turadi. Mustaqil aloqa tilda tabiiylik va
izchillik yaratishga xizmat qiladi, matnning oson tushunilishiga yordam beradi.
Shu sababli, u, ayniqsa, badiiy, publitsistik va nutqiy uslublarda keng qo‘llaniladi.
Parataxis va gipotaksis murakkab gaplarning tuzilishini belgilovchi asosiy
sintaktik aloqalardir. Parataxis (yakka tartib) teng huquqli bog‘lanish shakli bo‘lib,
unda gap qismlari bir-biriga qaram bo‘lmaydi va o‘zaro mustaqil holda keladi.
Hipotaksis (tobelik munosabati) esa gap qismlaridan birining ikkinchisiga qaram
bo‘lishi bilan tavsiflanadi.Parataxisda gap qismlari grammatik jihatdan mustaqil
bo‘lib, ular bog‘lovchilar yoki tinish belgilar orqali bog‘lanadi. Bunday gaplarda
har bir qism o‘z mustaqil ma’nosini saqlaydi. Masalan, "U keldi va biz
suhbatlashdik." Ushbu gapda ikkita qism mavjud: "U keldi." va "Biz
suhbatlashdik." Ikkalasi ham grammatik jihatdan mustaqil bo‘lib, "va"
bog‘lovchisi orqali biriktirilgan. Ba’zan parataxis bog‘lovchilarsiz ham bo‘lishi
mumkin: "Quyosh botdi, osmon qorong‘ulashdi." Bu holatda gap qismlari vergul
yordamida ajratilgan.
Gipotaksisda esa gap qismlaridan biri boshqasi bilan grammatik jihatdan
bog‘liq bo‘ladi va mustaqil ma’no kasb eta olmaydi. Masalan, "Agar u kelsa, biz
suhbatlashamiz." Ushbu gapda "Agar u kelsa" qismi mustaqil gap sifatida mavjud
bo‘lolmaydi, chunki u asosiy gapga (biz suhbatlashamiz) qaram holda keladi.
Hipotaktik bog‘lanish ko‘pincha shart, sabab, natija, izohlash kabi semantik
munosabatlarni ifodalovchi bog‘lovchilar yordamida amalga oshiriladi: "Chunki",
"shuning uchun", "garchi", "nega-ki" . Parataxis va hipotaksisning qo‘llanilishi
nutqning uslubiy xususiyatlariga bog‘liq. Parataxis ko‘proq jonli, sodda va
dinamik ifodalar yaratishda ishlatilsa, hipotaksis fikrni aniqroq va mantiqiy
izchillik bilan yetkazish uchun xizmat qiladi. Badiiy asarlarda parataxis tabiiy va
16

jonli nutq yaratishda qo‘llanadi, hipotaksis esa ilmiy, rasmiy va yozma nutqda
keng ishlatiladi.
Formal va semantik bog‘lanish sintaktik strukturalarning shakllanishida va
gap bo‘laklari o‘rtasidagi munosabatlarni belgilashda asosiy rol o‘ynaydi 11
.
Formal bog‘lanish deganda gap tarkibidagi so‘zlarning grammatik
vositalar, kelishik qo‘shimchalari, yordamchi so‘zlar, bog‘lovchilar va sintaktik
tartib orqali bog‘lanishi tushuniladi. Formal bog‘lanish tilning qoidaviy tuzilmasini
belgilaydi va mantiqiy izchillikni ta’minlaydi. Masalan:
 Yozuvchi kitob yozdi.
Bu yerda yozuvchi (ot) va yozdi (fe’l) boshqaruv munosabati orqali bog‘langan.
Fe’l otni boshqarib, uni to‘ldiruvchi sifatida talab qiladi.
 Bolalar bog‘chaga ketishdi.
Bu gapda bog‘chaga so‘zi kelishik qo‘shimchasi (-ga) yordamida fe’l bilan
grammatik bog‘lanish hosil qilgan.
Formal bog‘lanishning asosiy ko‘rinishlari quyidagilardir:
 Kelishik va qo‘shimchalar yordamida bog‘lanish ( Do‘stlarim bilan
suhbatlashdim – bu yerda bilan qo‘shimchasi bog‘lanish vositasi sifatida
ishlatilgan).
 Boshqaruv orqali bog‘lanish ( Kitobni o‘qidim – fe’l o‘zining
to‘ldiruvchisidan tushum kelishigida kelishini talab qilmoqda).
 Moslashuv orqali bog‘lanish ( Katta uylar qurildi – sifat va ot son va
kelishik jihatdan bir xil shaklda kelmoqda).
 Bog‘lovchilar orqali bog‘lanish ( Men kitob o‘qiyapman va ukam futbol
o‘ynamoqda – bu yerda va bog‘lovchisi teng bog‘langan gap qismlarini
birlashtirgan).
Semantik bog‘lanish esa gap yoki matnning umumiy mazmuni orqali
yuzaga keladi. Bunda grammatik vositalar kam yoki umuman ishlatilmasligi
mumkin, ammo gap bo‘laklari yoki gaplarning mantiqiy bog‘lanishi seziladi.
Masalan:
11
Jalolov U. (2008). O‘zbek tili grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 288-b.
17

 Quyosh chiqdi, tabiat uyg‘ondi.
Bu gapda grammatik bog‘lovchilar ishlatilmagan, lekin Quyosh chiqdi va
tabiat uyg‘ondi jumlalari o‘zaro mantiqiy bog‘langan: Quyoshning chiqishi
tabiatning uyg‘onishiga sabab bo‘lmoqda.
 Ko‘chada yomg‘ir yog‘moqda, odamlar shoshilib yurishmoqda.
Bu yerda yomg‘irning yog‘ishi odamlarning shoshilishiga sabab bo‘layotgani
semantik bog‘lanish hosil qiladi.
Semantik bog‘lanish quyidagi turlarga bo‘linadi:
 Sababiy bog‘lanish ( U uxlab qoldi, chunki juda charchagan edi – sabab
natija bog‘lanishi mavjud).
 Natijaviy bog‘lanish ( Ko‘p kitob o‘qidi, shuning uchun saviyasi oshdi –
harakatning natijasi ko‘rsatilmoqda).
 Vaqt bo‘yicha bog‘lanish ( Tong otgan zahoti qushlar sayray boshladi –
bu yerda bir harakatning keyin kelishi vaqt jihatdan bog‘langan).
 Parallel bog‘lanish ( Shamol esdi, osmon bulutlar bilan qoplandi – ikkala
hodisa bir vaqtda ro‘y bergan).
Formal bog‘lanish grammatik qoidalarga asoslangan bo‘lsa, semantik
bog‘lanish nutqning mantiqiy izchilligini belgilaydi. Kundalik nutqda ko‘pincha
ikkalasi birgalikda ishlatiladi va gapning yaxlitligini ta’minlaydi.
Xulosa . Sintaktik aloqa til tizimida so‘z va gap birliklarini tartibga soluvchi
muhim mexanizmdir. U nafaqat gap tarkibidagi elementlarning o‘zaro
bog‘lanishini belgilaydi, balki nutqning izchilligi va mazmunini ham
shakllantiradi. Bog‘langan va mustaqil aloqalar gap tuzilishiga bevosita ta’sir qilib,
sintaktik tuzilmalarning shakllanishini ta’minlaydi. Parataxis va hipotaksis esa
murakkab gaplarda fikrlarning o‘zaro munosabatini ifodalashga yordam beradi.
Formal bog‘lanish grammatik qoidalarga asoslangan bo‘lsa, semantik bog‘lanish
gapning mantiqiy yaxlitligini ta’minlaydi. Ushbu sintaktik mexanizmlar til
birliklarining to‘g‘ri va tushunarli qo‘llanishida asosiy rol o‘ynaydi.
18

3. O‘zbek tilshunosligida sintaksis aloqa turlari bo‘yicha qarashlar
O‘zbek tilshunosligida sintaktik aloqa turlariga oid ilmiy qarashlar til
birliklarining o‘zaro bog‘lanish qonuniyatlarini o‘rganish, gap qurilishi va nutqiy
pragmatika masalalarini tahlil qilishga asoslangan. Ushbu mavzuni tadqiq etishda
turli nazariy yondashuvlar shakllangan bo‘lib, ular sintaksisning strukturaviy,
funksional va kommunikativ jihatlariga urg‘u beradi.
An’anaviy grammatik yondashuv. O‘zbek tilshunosligida sintaktik
aloqalar an’anaviy grammatik yondashuv doirasida keng tadqiq etilgan bo‘lib,
bunda so‘z va gap birliklarining grammatik, mantiqiy va semantik jihatdan
bog‘lanish qonuniyatlari tahlil qilinadi. Ushbu yondashuv til tizimining ichki
mexanizmlarini tushuntirishga, gap tuzilishining grammatik asoslarini aniqlashga
va turli sintaktik birliklarning o‘zaro munosabatlarini belgilashga xizmat qiladi.
Sintaktik aloqalar ikki asosiy guruhga ajratiladi: bog‘langan aloqa va
mustaqil aloqa. Bog‘langan aloqa so‘z va gap birliklarining grammatik va
semantik jihatdan mustahkam bog‘liq bo‘lishini anglatadi. Masalan, “Talaba kitob
o‘qidi” gapida “talaba” va “o‘qidi” so‘zlari boshqaruv usuli orqali bog‘langan
bo‘lib, ularning o‘zaro munosabati aniq ko‘rinadi. Bunda sintaktik bog‘lanish
grammatik shakllar, ya’ni kelishik qo‘shimchalari va fe’lning shaxs-son
qo‘shimchalari yordamida ta’minlanadi. Mustaqil aloqa esa grammatik jihatdan
qat’iy bog‘lanmagan so‘z yoki gap birliklari o‘rtasidagi munosabatni anglatadi.
Bunday bog‘lanish ko‘proq semantik bog‘liqlikka asoslanadi. Masalan, “Quyosh
chiqdi, tabiat uyg‘ondi” gapida ikkita gap mustaqil bo‘lib, ular orasida grammatik
bog‘lovchi vositalar yo‘q, ammo ma’no jihatidan bir-biriga bog‘langan 12
.
Murakkab gaplarda sintaktik bog‘lanish parataxis va Gipotaksis orqali
yuzaga chiqadi. Parataxis teng bog‘langan gaplarni ifodalasa, hipotaksis
bo‘ysunuvchi gaplarning o‘zaro munosabatini ko‘rsatadi. Masalan, “Men uyga
qaytdim va dam oldim” gapida “va” bog‘lovchisi yordamida teng bog‘langan
12
Muhamedov M. (2005). Tilshunoslik asoslari. Toshkent: O‘qituvchi, 312-b.
19

gaplar parataxisga misol bo‘lsa, “Men uyga qaytdim, chunki charchadim” gapida
sabab bog‘lovchisi orqali ifodalangan bog‘lanish hipotaksis hisoblanadi.
Sintaktik bog‘lanishlarning yana bir muhim jihati formal va semantik
bog‘lanishlar orqali ko‘rinadi. Formal bog‘lanish grammatik vositalar – kelishik
qo‘shimchalari, bog‘lovchilar, yordamchi so‘zlar orqali amalga oshiriladi. Misol
uchun, “O‘qituvchi bolalarga topshiriq berdi” gapida “bolalarga” so‘zi kelishik
qo‘shimchasi yordamida “topshiriq berdi” fe’liga bog‘langan. Semantik bog‘lanish
esa grammatik vositalarsiz, gapning umumiy ma’nosi orqali yuzaga keladi.
Masalan, “Kech kuz keldi, daraxtlar sarg‘aydi” gapida formal bog‘lovchi
bo‘lmasa-da, sababiy bog‘lanish mavjud. An’anaviy grammatik yondashuv
sintaktik birliklarning o‘zaro bog‘lanishini aniqlashda til qoidalariga asoslangan
holda ularni tasniflash va tahlil qilishga imkon beradi. Ushbu yondashuv
yordamida sintaktik strukturani tahlil qilish, so‘zlarning o‘zaro munosabatini
tushuntirish va gapning to‘g‘ri tuzilishini aniqlash mumkin.
Funksional-pragmatik yondashuv zamonaviy tilshunoslikda sintaktik
aloqalarni o‘rganishda muhim yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Bu yondashuv til
birliklarining faqat grammatik tuzilishini emas, balki ularning nutq jarayonidagi
rolini ham tahlil qiladi. Ya’ni, gap tarkibiy tuzilish bilangina emas, balki uning
qanday vazifani bajarishi, nutq jarayonida qanday ishlatilishi va qaysi
kommunikativ maqsadga xizmat qilishi bilan ham ahamiyatlidir. Til birliklarining
muloqot shakllarida qanday qo‘llanilishi muhim o‘rganish obyektlaridan biridir.
Masalan, og‘zaki va yozma nutqda sintaktik bog‘lanish o‘ziga xos xususiyatlarga
ega. Og‘zaki nutqda bog‘liqlik asosan intonatsiya, pauza va ohang orqali
ifodalansa, yozma nutqda esa bog‘lovchilar va sintaktik qurilmalar keng
qo‘llanadi. Shuningdek, nutqiy pragmatika nuqtai nazaridan gap birliklarining
qanday maqsadda ishlatilishi, ularning kontekstga bog‘liq holda o‘zgarishi ham
tahlil qilinadi. Masalan, rasmiy nutq va norasmiy suhbatlarda sintaktik bog‘lanish
usullari farqlanishi mumkin. Rasmiy nutqda qat’iy grammatik qoidalar asosida
qurilgan murakkab gaplar ko‘proq qo‘llansa, norasmiy suhbatda esa sintaktik
20

tuzilish soddaroq bo‘lishi mumkin. Til birliklarining kommunikativ funksiyasi ham
funksional-pragmatik yondashuv doirasida o‘rganiladi. Gap birliklarining nutq
jarayonida qanday ta’sir kuchiga ega ekani, ular orqali qanday axborot yetkazilishi
muhim jihat hisoblanadi. Pragmatik yondashuv til birliklarining bevosita muloqot
jarayonidagi o‘rnini aniqlashga yordam beradi va ularning ta’sirchanligini
oshirishga yo‘naltirilgan tahlillarni ilgari suradi. Sintaktik aloqalarni
psixolingvistik va ijtimoiy-lingvistik nuqtai nazardan o‘rganish ham o‘zbek
tilshunosligida dolzarb yo‘nalishlardan biri sanaladi. Psixolingvistik yondashuv
doirasida so‘zlovchi va tinglovchining gapni qanday tushunishi, sintaktik
aloqalarning inson ongida qanday shakllanishi, xotirada qanday saqlanishi va qayta
ishlanishi kabi masalalar tadqiq etiladi. Nutqiy jarayonda gaplarni tuzish va
tushunish inson ongi faoliyatining murakkab jihatlaridan biri bo‘lib, bunda
sintaktik bog‘lanishlarning shakllanishi muhim rol o‘ynaydi. Ijtimoiy-lingvistik
yondashuv esa sintaktik bog‘lanishlarning turli ijtimoiy guruhlarda qanday
namoyon bo‘lishini tahlil qiladi 13
.
Xulosa. O‘zbek tilshunosligida sintaktik aloqa turlarini tadqiq etish turli
nazariy yondashuvlar asosida olib borilib, har biri til birliklarining o‘ziga xos
jihatlarini yoritishga xizmat qiladi. An’anaviy grammatik yondashuv sintaktik
munosabatlarni morfologik va sintaktik jihatdan tahlil qilib, til birliklarining
strukturaviy bog‘lanishini o‘rganadi. Funksional-pragmatik yondashuv esa so‘z va
gap birliklarining muloqot jarayonidagi o‘rni, kommunikativ vazifasi va nutqiy
kontekstdagi ta’sirini chuqur tahlil qiladi. Psixolingvistik yondashuv til
birliklarining inson tafakkuri va nutq hosil qilish jarayonidagi shakllanish
mexanizmlarini o‘rganish bilan ahamiyatli bo‘lsa, ijtimoiy-lingvistik yondashuv
esa sintaktik bog‘lanishlarning turli ijtimoiy qatlamlar, dialekt va shevalardagi
ifodasini tadqiq etishga qaratilgan. Ushbu yondashuvlarning uyg‘un tadqiq etilishi
o‘zbek tilining sintaktik tizimini yanada keng qamrovli o‘rganish imkonini yaratib,
nazariy va amaliy tilshunoslik rivojiga muhim hissa qo‘shadi.
13
Nazarov I. (2012). Hozirgi o‘zbek tili sintaksisi va gap turlari. Toshkent: Akademnashr, 198-b.
21

4. Sintaktik bog‘lanishning kommunikativ funksiyasi va zamonaviy
yondashuvlar
Sintaktik bog‘lanish nafaqat grammatik tuzilish, balki til birliklarining
muloqot jarayonidagi ta’sirini ham belgilaydi. Aloqa shakllari va gap qurilishi nutq
jarayonida ma’no hosil qilishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Har bir gap
o‘zining kommunikativ vazifasiga ko‘ra axborot yetkazish, ta’sir o‘tkazish yoki
fikr ifodalashda turli sintaktik vositalardan foydalanadi. Jumladan, so‘zlarning
o‘zaro joylashuvi, sintaktik strukturalarning tanlanishi hamda bog‘lovchi
vositalarning ishlatilishi muloqotning samaradorligini belgilaydi.
Zamonaviy lingvistika sohasida sintaktik bog‘lanishlarni tadqiq etish yangi
texnologiyalar va metodologik yondashuvlar bilan boyib bormoqda. Xususan,
sun’iy intellekt va kompyuter lingvistikasi sintaktik tahlil jarayonlarini
avtomatlashtirish orqali lingvistik tadqiqotlar samaradorligini oshirishga xizmat
qilmoqda. An’anaviy lingvistik tahlil sintaktik aloqalarni grammatik qoidalar
asosida tahlil qilgan bo‘lsa, bugungi kunda tabiiy tilni qayta ishlash (NLP –
Natural Language Processing) texnologiyalari ushbu jarayonni yanada chuqurroq
o‘rganish imkonini bermoqda. Bu esa turli yo‘nalishlarda, jumladan, avtomatik
tarjima, matnni tahlil qilish, ovozni matnga aylantirish va sun’iy intellekt bilan
muloqot qilish tizimlarida qo‘llanilmoqda.
Tabiiy tilni qayta ishlash texnologiyalarida sintaktik tahlil muhim o‘rin
tutadi. Sintaktik tahlil – bu gap tuzilishini o‘rganish jarayoni bo‘lib, so‘zlarning
gapdagi o‘zaro munosabatlarini aniqlashni nazarda tutadi. Ushbu jarayonda ikkita
asosiy yondashuv qo‘llaniladi: konstituent grammatikasi va bog‘lanish
grammatikasi. Konstituent grammatikasi gap tarkibidagi so‘zlarning guruhlanishini
tahlil qiladi, bog‘lanish grammatikasi esa so‘zlarning bir-biri bilan bog‘lanish
usullarini o‘rganadi. Sun’iy intellekt tizimlarida ushbu yondashuvlar asosida
maxsus algoritmlar ishlab chiqilib, turli tillardagi matnlarni avtomatik tahlil qilish
va tushunish jarayonlari amalga oshiriladi. Mashinaviy o‘rganish asosidagi
sintaktik tahlil metodlari qoidaga asoslangan yondashuvlardan farqli ravishda katta
22

hajmdagi matnlar ustida ishlash va yangi qoidalarni avtomatik ravishda aniqlash
imkoniyatiga ega. Statistik va neyron tarmoqlar asosidagi parsing (gap tahlili)
metodlari tilning tabiiy tuzilishini yanada aniqroq tahlil qilish imkonini beradi.
Transformer modellar, jumladan, BERT, GPT, T5 kabi ilg‘or sun’iy intellekt
tizimlari til birliklarining sintaktik va semantik aloqalarini chuqur o‘rganish orqali
yanada aniq natijalar beradi. Ayniqsa, BERT modeli so‘zlarning kontekstga
bog‘liq ravishda turlicha talqin qilinishini inobatga olib, sintaktik bog‘lanishlarni
samarali aniqlaydi 14
.
Avtomatik tarjima tizimlarida sintaktik bog‘lanishlarni tahlil qilish juda
muhim ahamiyatga ega. Gapning grammatik tuzilishi va sintaktik munosabatlari
to‘g‘ri aniqlanmasa, tarjima natijasi noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Zamonaviy tarjima
tizimlari ushbu muammoni hal qilish uchun neyron tarmoqlarga asoslangan
yondashuvlardan foydalanadi. Mashinaviy tarjimada sintaktik bog‘lanishlarni
chuqur tahlil qilish orqali grammatik jihatdan to‘g‘ri va mantiqiy tarjimalar
yaratish mumkin bo‘ladi. Kompyuter lingvistikasi o‘zbek tili uchun ham sintaktik
tahlil tizimlarini yaratishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbek tili agglutinativ til
bo‘lgani sababli, so‘zlarning shakllanishi va bog‘lanish usullari boshqa tillarga
qaraganda murakkabroqdir. O‘zbek tilida morfologik va sintaktik tahlil qilish
uchun maxsus algoritmlar ishlab chiqilishi lozim. Hozirda o‘zbek tilini avtomatik
tahlil qilish bo‘yicha ba’zi tadqiqotlar olib borilayotgan bo‘lsa-da, bu yo‘nalishda
hali ko‘plab izlanishlar qilish talab etiladi. Ayniqsa, o‘zbek tilining sintaktik
aloqalarini aniqlash uchun neyron tarmoqlar asosida maxsus modellar ishlab
chiqish zarur. Sintaktik bog‘lanishlarni sun’iy intellekt yordamida avtomatik tahlil
qilish nafaqat tilshunoslik, balki boshqa sohalar uchun ham muhim ahamiyat kasb
etadi. Masalan, ovozli buyruqlarni tushunish va qayta ishlash tizimlarida sintaktik
tahlil yordamida gap tarkibi aniqlanadi va unga mos javob shakllantiriladi.
Shuningdek, matnlarni indeksatsiya qilish, mavzulashtirish va xulosa chiqarish
jarayonlarida ham sintaktik bog‘lanishlarni aniqlash muhim o‘rin tutadi. Bugungi
14
Nosirova Z. (2020). Zamonaviy lingvistik tadqiqotlarda sintaktik aloqa turlari. Toshkent: Fan va taraqqiyot, 285-b.
23

kunda turli sun’iy intellekt tizimlari sintaktik tahlil natijalaridan foydalangan holda
foydalanuvchilar bilan tabiiy tilda muloqot qilish imkoniyatini kengaytirmoqda.
Zamonaviy texnologiyalar sintaktik bog‘lanishlarning turli jihatlarini
o‘rganish imkonini bergani bois, lingvistik tadqiqotlar yanada rivojlanmoqda.
Sun’iy intellekt va tabiiy tilni qayta ishlash tizimlari sintaktik aloqalarni aniqlash
va tahlil qilish jarayonlarini avtomatlashtirish orqali tilshunoslik va kompyuter
lingvistikasi o‘rtasidagi bog‘liqlikni mustahkamlamoqda. O‘zbek tilshunosligida
ushbu yangi texnologiyalarni tadqiq etish va ulardan samarali foydalanish
kelajakda katta ilmiy natijalarga olib kelishi mumkin.
Kompyuter lingvistikasi va zamonaviy metodologik yondashuvlar o‘zbek
tilining sintaktik bog‘lanishlarini chuqur o‘rganish va tahlil qilish imkonini
bermoqda. Tilshunoslik va sun’iy intellektning uyg‘unlashuvi natijasida sintaktik
strukturalarni avtomatik tahlil qilish, ularning kommunikativ funksiyasini aniqlash,
so‘z va gap birliklari orasidagi aloqalarni semantik jihatdan tadqiq etish imkoni
paydo bo‘ldi.
Matnlarni avtomatik tahlil qilish so‘nggi yillarda sun’iy intellektga
asoslangan algoritmlar yordamida amalga oshirilmoqda. Bunda matn ichidagi
so‘zlarning sintaktik roli aniqlanib, ular orasidagi bog‘lanishlar qayd etiladi. Bu
jarayon mashinaviy o‘rganish (machine learning) va tabiiy tilni qayta ishlash
(Natural Language Processing – NLP) texnologiyalariga tayanadi. Masalan, o‘zbek
tilida gaplarning tuzilishini aniqlash, komponentlar o‘rtasidagi bog‘lanish turlarini
tasniflash va nutq birligining kommunikativ yukini baholash kabi amaliyotlar
rivojlanmoqda. So‘z va gap birliklarining sintaktik aloqa shakllarini aniqlash
zamonaviy lingvistikaning muhim yo‘nalishlaridan biridir. O‘zbek tilining
sintaktik tuzilishi murakkab bo‘lib, unda bog‘lanishlarning an’anaviy grammatik
turlari – boshqarish, moslashish va bitishish bilan birga, pragmatik bog‘lanish
shakllari ham mavjud. Sun’iy neyron tarmoqlar yordamida bu aloqalar avtomatik
aniqlanadi, bu esa tilshunoslarga matnlarni tahlil qilish jarayonida katta yordam
beradi 15
.
15
Rasulov A. (2003). O‘zbek tili grammatikasining asosiy qoidalari. Toshkent: Universitet, 198-b.
24

Gapning kommunikativ funksiyasini baholash lingvistik tadqiqotlarda
muhim ahamiyat kasb etadi. Gaplarning ma’no yukini aniqlash, intonatsiya va
kontekstual bog‘lanishlar orqali sintaktik tuzilmalarning pragmatik ahamiyatini
belgilash NLP algoritmlarida keng qo‘llaniladi. Masalan, xabarnoma, buyruq,
iltimos, so‘roq yoki kinoya mazmunini aniqlashda sun’iy intellekt tizimlari
matndagi sintaktik aloqalarni chuqur o‘rganishi kerak bo‘ladi. Kompyuter
lingvistikasi va sun’iy intellektning lingvistik tahlildagi o‘rni tobora ortib
bormoqda. Bugungi kunda avtomatik tarjima tizimlari, matnni sintaktik va
semantik jihatdan tahlil qilish dasturlari, ovozli buyruqlarni tushunish
texnologiyalari va boshqa ko‘plab zamonaviy vositalar sintaktik bog‘lanishlarni
aniqlashga asoslangan. Masalan, o‘zbek tilida avtomatik sintaktik tahlilchilar
yaratish orqali ilmiy matnlarni avtomatik indeksatsiya qilish, til o‘rganish uchun
interaktiv dasturlar yaratish kabi loyihalar ustida ishlar olib borilmoqda.
Tilshunoslikda zamonaviy metodologik yondashuvlar lingvistik tadqiqotlarni
yanada mukammallashtirishga xizmat qiladi. Sun’iy neyron tarmoqlar asosida
sintaktik aloqalarni aniqlash, matn ma’nosini tushunish va nutqiy kontekstni
baholash imkoniyati vujudga kelmoqda. Bu esa sintaktik bog‘lanishlarning
kommunikativ funksiyasini nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham o‘rganish
imkoniyatini kengaytiradi 16
.
Xulosa qilib aytganda zamonaviy texnologiyalar va sun’iy intellekt
yordamida sintaktik bog‘lanishlarning kommunikativ funksiyasi keng tadqiq etilib,
lingvistik tahlil jarayonining avtomatlashtirilishi orqali tilshunoslikning yangi
bosqichiga yo‘l ochilmoqda. O‘zbek tilining sintaktik xususiyatlarini chuqur
o‘rganish va uni amaliy qo‘llash imkoniyatlari yanada kengaymoqda.
16
Ravshanov U. (2017). O‘zbek tilshunosligida funksional sintaksis masalalari. Toshkent: O‘zbekiston, 220-b.
25

XULOSA
O‘zbek tilshunosligida sintaktik aloqa turlarini o‘rganish uzoq tarixga ega
bo‘lib, turli nazariy yondashuvlar shakllangan. Har bir yondashuv til birliklari
o‘rtasidagi sintaktik bog‘lanishlarni turli nuqtai nazardan tahlil qiladi. An’anaviy
grammatik yondashuv asosan so‘z va gap birliklari orasidagi grammatik
bog‘lanishlarga e’tibor qaratadi. Bunda boshqarish, moslashish va bitishish kabi
sintaktik munosabatlar aniqlanadi hamda gapning grammatik qurilishi tartibga
solinadi. Ushbu yondashuv tilning rasmiy tuzilishiga asoslangan bo‘lsa-da, u
nutqiy faoliyat jarayonida sintaktik aloqalarning qanday shakllanishini to‘liq
tushuntira olmaydi. Funksional-pragmatik yondashuv esa sintaktik bog‘lanishlarni
grammatik jihatdan emas, balki nutqiy faoliyatda qanday ishlatilishi nuqtai
nazaridan tahlil qiladi. Ushbu yondashuv muloqot shakllariga, ya’ni og‘zaki va
yozma nutqdagi sintaktik bog‘lanish farqlariga katta e’tibor qaratadi. Masalan,
og‘zaki nutqda gaplar orasidagi bog‘lanish ko‘proq intonatsiya, pauza va ohang
yordamida ifodalansa, yozma nutqda sintaktik qurilmalar va bog‘lovchilar keng
qo‘llaniladi. Bundan tashqari, nutqiy pragmatika doirasida gap birliklarining
qanday maqsadda ishlatilishi, ularning kontekstga bog‘liq o‘zgarishi ham tahlil
qilinadi. Masalan, rasmiy nutq va norasmiy suhbatlarda sintaktik bog‘lanish
usullari bir-biridan farq qiladi. Sintaktik bog‘lanishlarni psixolingvistik va
ijtimoiy-lingvistik yondashuvlar orqali o‘rganish esa bu bog‘lanishlarning inson
tafakkuri va jamiyatdagi o‘rnini aniqlashga xizmat qiladi. Psixolingvistik
yondashuv sintaktik strukturalarning inson ongi va idrokida qanday shakllanishi,
tinglovchi va so‘zlovchi o‘rtasida axborot uzatilish jarayoni bilan bog‘liq
masalalarni o‘rganadi. Ijtimoiy-lingvistik yondashuv esa turli ijtimoiy guruhlar,
dialekt va shevalar doirasida sintaktik bog‘lanishlarning qanday o‘zgarishini tadqiq
qiladi. Ushbu yondashuvlar yordamida tilning ijtimoiy hayotdagi roli, uning turli
kommunikativ muhitlarda ishlatilish xususiyatlari aniqlanadi.
Bugungi kunda sintaktik bog‘lanishlarning kommunikativ funksiyasi
zamonaviy texnologiyalar yordamida keng tadqiq etilmoqda. Sun’iy intellekt va
26

kompyuter lingvistikasi sohalari tilshunoslikka yangi metodologik asoslarni olib
kirib, sintaktik strukturalarni avtomatik tahlil qilish, matnlarni qayta ishlash va
nutqiy bog‘lanishlarni aniqlash imkonini bermoqda. Sun’iy neyron tarmoqlar va
mashinaviy o‘rganish modellaridan foydalangan holda matnlarning sintaktik
tuzilishini avtomatlashtirilgan holda tahlil qilish, sintaktik aloqalarni aniqlash va
avtomatik tarjima kabi jarayonlar amalga oshirilmoqda. Ushbu texnologiyalar
nafaqat lingvistik tadqiqotlarni yengillashtiradi, balki tilshunoslikni amaliy
jihatdan yanada rivojlantirishga xizmat qiladi.
Xulosa o’rinda aytganda, sintaktik aloqa turlariga oid qarashlar zamonaviy
yondashuvlar ta’sirida sezilarli darajada kengayib, ularning nazariy va amaliy
jihatlari chuqur o‘rganilmoqda. An’anaviy grammatik tahlildan tortib, funksional-
pragmatik, psixolingvistik va ijtimoiy-lingvistik yondashuvlargacha bo‘lgan
tadqiqotlar sintaktik bog‘lanishlarning turli jihatlarini yoritib berishga xizmat
qiladi. Shu bilan birga, zamonaviy texnologiyalar asosida olib borilayotgan
tadqiqotlar tilshunoslikda yangi bosqichni boshlab berdi. Bu esa o‘zbek tilining
sintaktik tizimini yanada mukammal tahlil qilish va kelgusida lingvistik
tadqiqotlarni yangi texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish imkonini yaratadi.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abduazizov A. (2007). O‘zbek tili sintaksisi masalalari . Toshkent: Fan,
120-b.
2. Abdurahmonov G'. (2010). Hozirgi o‘zbek adabiy tili . Toshkent: O‘zMU,
215-b.
3. Asqarova M. (2012). Tilshunoslik: nazariya va amaliyot . Toshkent:
Universitet, 175-b.
4. Boboxonov U. (2006). Nutq sintaksisi va uning tahlili . Toshkent: Fan,
198-b.
5. G‘anieva M. (2009). Hozirgi o‘zbek tilining sintaktik qurilishi . Toshkent:
Akademnashr, 250-b.
6. Habibullayev A. (2011). O‘zbek tilshunosligida sintaktik munosabatlar .
Toshkent: O‘zMU, 190-b.
7. Hoshimov O. (2013). Sintaktik birliklarning kommunikativ funksiyasi .
Samarqand: Zarafshon, 142-b.
8. Jalolov U. (2008). O‘zbek tili grammatikasi . Toshkent: O‘qituvchi, 288-b.
9. Karimov I. (1997). Til va tafakkur uyg‘unligi . Toshkent: O‘zbekiston,
135-b.
10. Kenjayev S. (2014). O‘zbek tili sintaksisining nazariy asoslari .
Toshkent: Ma’naviyat, 210-b.
11. Madrahimov S. (2016). Hozirgi o‘zbek tili sintaksisi bo‘yicha
tadqiqotlar . Toshkent: Universitet, 230-b.
12. Mahmudov N. (2015). Nutqiy birliklarning sintaktik bog‘lanishlari .
Toshkent: Yangi asr avlodi, 205-b.
13. Mamatov A. (2018). O‘zbek tili sintaksisida zamonaviy yondashuvlar .
Toshkent: Fan va texnologiya, 270-b.
14. Muhamedov M. (2005). Tilshunoslik asoslari . Toshkent: O‘qituvchi,
312-b.
28

15. Nazarov I. (2012). Hozirgi o‘zbek tili sintaksisi va gap turlari .
Toshkent: Akademnashr, 198-b.
16. Nosirova Z. (2020). Zamonaviy lingvistik tadqiqotlarda sintaktik
aloqa turlari . Toshkent: Fan va taraqqiyot, 285-b.
17. Rasulov A. (2003). O‘zbek tili grammatikasining asosiy qoidalari .
Toshkent: Universitet, 198-b.
18. Ravshanov U. (2017). O‘zbek tilshunosligida funksional sintaksis
masalalari . Toshkent: O‘zbekiston, 220-b.
19. Sattorov B. (2011). O‘zbek tilida so‘z birikmalari va ularning
sintaktik xususiyatlari . Toshkent: Fan, 190-b.
20. Yo‘ldoshev A. (2019). Sun’iy intellekt va lingvistik tahlil usullari .
Toshkent: Texnopol, 310-b.
29

Купить