Siyosiy integratsiya va uning bosqichlari - Политология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	327.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Политология

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

4 Продаж

Siyosiy integratsiya va uning bosqichlari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
SIYOSATSHUNOSLIK FAKULTETI
SIYOSATSHUNOSLIK YO‘NALISHI
MUTAXASISLIKKA KIRISH FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: Siyosiy integratsiya va uning bosqichlari
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024

MUNDARIJA:
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI ................................................................. 1
KIRISH ........................................................................................................... 3
I BOB. SIYOSIY INTEGRATSIYA VA UNING SHAKLLANISHI ........... 5
1.1. Integratsiya tushunchasi: mazmun va mohiyati ....................................... 5
1.2. Siyosiy integratsiyanining shakllanish bosqichlari ................................ 13
2.1. Siyosiy integratsiyani shakllantirishda siyosiy institutlarning roli va
ahamiyati ................................................................................................................. 25
2.2. Markaziy Osiyo davlatlari integratsiyasi va uning shakllanishida xalqaro
tashkilotlarning roli ................................................................................................. 29
XULOSA ...................................................................................................... 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...................................................... 35
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: So‘nggi yillarda mamlakatimizda xalqaro
institutsional hamkorlikka, xususan, BMT va uning ixtisoslashgan tashkilotlari,
Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi, Shanxay hamkorlik tashkiloti, Islom hamkorlik
tashkiloti, Turkiy tilli davlatlar hamkorlik kengashi va boshqa xalqaro tuzilmalar
doirasida ko‘p tomonlama aloqalarni mustahkamlashga ham ustuvor ahamiyat
berilmoqda.
O‘zbekiston mazkur xalqaro institutlar doirasida qabul qilingan transport va
logistika, intellektual mulk huquqi, mehnat huquqi, atrof-muhitni muhofaza qilish,
huquqiy yordam ko‘rsatish, madaniyat sohalarida universal va mintaqaviy
ahamiyatdagi ko‘p tomonlama xalqaro shartnomalarning ishtirokchisiga aylandi.
Xususan, Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha Parij bitimi, Butunjahon intellektual mulk
tashkilotining Mualliflik huquqi bo‘yicha konvensiyasi, Xalqaro mehnat
tashkilotining Xalqaro mehnat normalari qo‘llanilishiga ko‘maklashish uchun uch
tomonlama maslahatlashuvlar to‘g‘risidagi 144-sonli konvensiyasi, Turg‘un
organik ifloslantiruvchi moddalar haqidagi Stokgolm konvensiyasi, O‘simliklar
karantini va himoyasi bo‘yicha xalqaro konvensiya, YUNESKOning Madaniy
ifodalarining turli xil shakllarini muhofaza qilish va qo‘llab-quvvatlash
to‘g‘risidagi konvensiyasi, ,,Vaqtincha olib kirish’’ to‘g‘risidagi Istanbul
konvensiyasi, Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya kabi muhim
shartnomalar shular jumlasidan. 2019 yilda O‘zbekiston turkiy tilli davlatlar bilan
munosabatlarini yanada kengaytirish, ular bilan integratsiyalashuvni
chuqurlashtirish maqsadida “Turkiy tilli davlatlar hamkorlik kengashini tuzish
to‘g‘risida”gi Naxichevan bitimiga qo‘shildi va Turkiy tilli davlatlar hamkorlik
kengashi a’zosiga aylandi.
O‘zbekiston 2020 yilning 4 martidan boshlab Xalqaro xususiy huquq
bo‘yicha Gaaga konferensiyasining teng huquqli a’zosi bo‘ldi.
O‘z tarkibiga 84 ta davlat va Yevropa Ittifoqini birlashtirgan ushbu tashkilot
xalqaro xususiy huquqni unifikatsiya qilish masalalari bilan shug‘ullanadi.
O‘zbekistonning mazkur tashkilotga a’zo bo‘lishi xalqaro fuqarolik, oilaviy va
xususiy huquqning unifikatsiyasi jarayonida mamlakatimizning ishtirokini
ta’minlashga xizmat qilib, kelajakda qabul qilinadigan xalqaro hujjatlarda milliy
manfaatlarimizni ham aks ettirish imkonini yaratadi. 1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasida (2020 yil 29 dekabr) davlatimiz olib borayotgan ochiq,
pragmatik va amaliy tashqi siyosatni inobatga olib hamda uzoq muddatli strategik
1
Rahmonov R. G‘ofurov Z. “Mustaqillik va milliy o‘zlikni anglashning tiklanishi”. “O‘zbekiston”, Toshkent
1999.46 -b
3

maqsadlarimizdan kelib chiqqan holda, O‘zbekiston Respublikasining Tashqi
siyosiy faoliyat konsepsiyasi takomillashtirilishi nazarda tutilgan.
O‘zbekiston Respublikasining Tashqi siyosiy faoliyati konsepsiyasini
takomillashtirish yuzasidan Tashqi ishlar vazirligi tomonidan takliflar ishlab
chiqilgan. Hozirda uning tahriri vakolatli davlat organlarining kelishuv jarayonidan
o‘tmoqda. Ta’kidlash lozimki, Konsepsiya takomillashtirilishi jarayonida
mamlakat tashqi siyosatining fundamental va konstitutsiyaviy prinsiplariga,
shuningdek, “Harakatlar strategiyasi”, 2018 yil 9 yanvardagi O‘RQ-458-sonli
qonun bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining Mudofaa doktrinasida
mustahkamlangan asosiy prinsiplarning o‘zgarmasligiga urg‘u berildi. 2
Yana bir dolzarb masalalardan bo‘lgan O‘zbekistonning Jahon savdo
tashkilotiga qo‘shilishi hamda Yevropa Ittifoqi bilan Kengaytirilgan sheriklik va
hamkorlik to‘g‘risidagi bitimni imzolash bo‘yicha faol muzokaralar olib
borilmoqda.
Kurs ishining maqsadi: Siyosiy integratsiya va uning bosqichlari ni
o rganish, tahlil qilish.ʻ
Kurs ishning predmeti: Siyosiy integratsiya va uning shakllanishi ;
Kurs ishining obyekti: Zamonaviy jamiyatda siyosiy integratsiyaning
dolzarbligi va ahamiyati ;
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
Integratsiya tushunchasi: mazmun va mohiyati ni o rganish, tahlil qilish;
ʻ
Siyosiy integratsiyanining shakllanish bosqichlari ni o rganish, tahlil qilish;
ʻ
Siyosiy integratsiyani shakllantirishda siyosiy institutlarning roli va
ahamiyati ni o rganish, tahlil qilish;
ʻ
Markaziy Osiyo davlatlari integratsiyasi va uning shakllanishida xalqaro
tashkilotlarning roli ni o‘rganish;
Kurs ishining metodlari . Mavzuga oid pedagogik, metodik adabiyotlarni
o rganib tahlil qilish, kuzatish, ilg or o qituvchilarning ish tajribalarini o rganish,
ʻ ʻ ʻ ʻ
pedagogik tajriba, taqqoslash.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob, to‘rtta
paragraf va qilingan xulosalardan iborat. Ishga qo yilgan maqsadga erishishi uchun
ʻ
to plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi.
ʻ
2
http://www.prezident.uz/oz/lists/view/1227
4

I BOB. SIYOSIY INTEGRATSIYA VA UNING SHAKLLANISHI
1.1. Integratsiya tushunchasi: mazmun va mohiyati
Hozirgi dunyoning rivoji xalqaro hamjamiyat tizimidagi olamshumul
o zgarishlar, jumladan ikki qutbli dunyoning qulashi va jahon geosiyosiyʻ
xaritasidagi o zgarishlar bilan ifodalanishi mumkin. Bularning barchasi birgalikda
ʻ
davlatlar tomonidan yo qotilgan muvozanatni kollektiv xavfsizlik va iqtisodiy
ʻ
hamkorlikning yangi shakllari bo lmish integratsiyaviy tashkilotlardan izlashga
ʻ
undadi.
Hozirgi zamon integratsiya jarayonlarining o chog‘i G‘arbiy Yevropadir, bu
ʻ
yerda integratsiya oxirgi o‘n yilliklarda eng baland nuqtaga yetdi. Shu sababli ham
mavjud adabiyotlar Yevropa integratsiyasini keng yoritadi. Biz Yevropa siyosiy
integratsiyasida mavjud bo lgan yondashuvlar - federalizm, funksionalizm,
ʻ
kommunikatsiyaviy yondashuv va neofunksionalizmning mohiyatini ochib
berishga harakat qilamiz.
Xalqaro hamjamiyatning XX asr yakuni va XXI asr boshidagi rivoji
dunyoning barcha mintaqalarida (Avstraliyadan tashqari) davlatlararo
integratsiyaviy tuzilmalarning shakllanishi bilan izohlanishi mumkin. Hozirgi
kunda suveren davlatlarni birlashtiruvchi o ndan ortiq shu kabi birlashmalar
ʻ
mavjud. Vaqt o tishi bilan davlatlarning turli sohalardagi hamkorligi ular o rtasida
ʻ ʻ
mavjud bo lgan yondashuvlarning yaqinlashuviga va bu oxir-oqibat ular o rtasida
ʻ ʻ
kamida mintaqaviy tuzilmalarning shakllanishiga olib keladi. Bu esa
integratsiyaviy tuzilma hisoblanmish siyosiy va ilmiy fenomenni atroflicha
o rganishni taqozo etadi. Bunday ilmiy izlanuv har qanday holda ham Markaziy
ʻ
Osiyo va O‘zbekiston manfaatlari nuqtai nazaridan amalga oshirilishi lozim. 3
Mazkur muammoni o‘rganish bilan jahon iqtisodiyoti, shuningdek boshqa
fanlar sohasidagi ko plab olim va mutaxassislar shug ullanganlar. Nazariyotchilar
ʻ ʻ
tadqiqotlarning bosh obyekti sifatida ko‘plab xilma-xil integrasion qarash va
nazariyalar rivojlanishi uchun boshlang‘ich nuqtaga aylangan Yevropa mintaqaviy
integrasion jarayonini tanlaganlar.
Ta'kidlash lozimki, «integratsiya» tushunchasining o zi (lotincha «integrare» -
ʻ
«butunga aylantirish», «integer - «butun», «integratio - «tiklash», «yaxlit narsani
to‘ldirish») nisbatan yaqinda paydo bo lgan. Mashhur amerikalik iqtisodchi F.
ʻ
Maxlup ushbu terminning kelib chiqish tarixini kuzatishga urinib, u 1942 yildan
avval paydo bo lmaganligini, ammo xalqaro iqtisodiy munosabatlar - xalqaro
ʻ
savdo, kapitallar harakati, moliyaviy soha kabilarda tezda foydalanila
boshlaganligini aniqladi. 4
3
Boboev X.B. taxriri ostida «Siyosiy va xuquqiy ta`limotlar tarixi» .Toshkent T. 2003 y. 37 b.
4
Филосвски енсклапедиски славар. M .: Misl , 2010. – 479 с
5

«Integratsiya» umumlashma tushunchasi quyidagicha ifodalanishi mumkin:
bu jamiyat, davlat tuzilmalarining davlat doirasida yoki kengroq davlatlararo
jamoaga birlashishi, qo shilishidir. Davlatlararo integratsiya hokimiyatning yangiʻ
institutlarini tashkil qilish va ularga milliy organlar huquqlarining bir qismini
berish orqali yuz beradi.
Turli tadqiqotchilarning integratsiya nazariyalari integratsiya jarayonining
mazmuni va shakllarini o ziga xos talqin etishi bilan o‘zaro farqlanadi. Yevropa
ʻ
tarixida Yevropa davlatlarini birlashtirish g‘oyasiga asoslangan ko‘plab turli-
tuman loyihalar topiladi. Turli asrlarda va turli maqsadlar qo‘yib, jamoatchilik
oldida integratsiya loyihalarini ilgari surgan arboblar orasida Fransiya qiroli Go‘zal
Filippning legisti Per Dyubua (XIV asr), Chexiya qiroli Irji Podebrad (XV asr),
Genrix IX ning maslahatchisi gersog Syulli (XVI asr), mashhur ingliz kvakeri
Uilyam Penn (XVII asr), publisist va anarxosindikalizm mafkurachisi Per-Jozef
Prudon va «Yevropa Qo‘shma Shtatlari» shiorini birinchi bo lib ilgari surgan
ʻ
yozuvchi Viktor Gyugo, 1922 yildayoq «pan-Yevropa» g‘oyasi bilan chiqqan
Avstriya grafi R. N. Kudenxove-Kalergi hamda bu g‘oyani amalga oshirishga
uringan Fransiya bosh vaziri Aristid Brian kabilarni keltirish mumkin. 5
Biroq Yevropa mamlakatlarini birlashtirish jarayoniga oid ushbu
tadqiqotchilarning barcha xilma-xil takliflari Ikkinchi jahon urushi oxirida
Yevropa mintaqada joylashgan davlatlarni birlashtirish rejalarining amalga
oshishiga ob'ektiv ravishda imkon bergan vaziyatda qolgan Ikkinchi jahon
urushining oxirigacha hayotga amalda siyosiy joriy etishni talab qilmay faqat
nazariy shaklda bayon etilganicha qolgan edi. Yevropaliklarning milliy
suverenitetga ustuvorlik bergan davlat-millatlardan ko‘ngli qolishi Umumiy
Yevropaning tashkil qilinishiga asosiy turtki bo ldi. Milliy davlatlarga nisbatan
ʻ
salbiy munosabat asosan millionlab odamlarning qurbon bo lishiga olib kelgan
ʻ
Birinchi jahon urushi tufayli yuzaga kelgan edi. Aynan shu kayfiyatlar Yevropa
davlatlarini birlashtirish loyihalari paydo bo lishiga olib keldi. Bu loyihalar
ʻ
integratsiyaga oid ilmiy maktablar yuzaga kelishi bilan mustahkamlandi. Ushbu
maktablar aslida yangi dunyoviy tartib o rnatilishi zarurligining, shuningdek
ʻ
Yevropa va xalqaro hamjamiyatni rivojlantirishning urushni inkor etuvchi va
tinchlikka da'vat qiluvchi ancha oqilona yo lga ehtiyoj mavjudligining dalili
ʻ
bo lgan turli model va nazariyalarni ishlab chiqdilar.
ʻ
Agar integratsiyaga oid nazariy tafakkurning shakllanishi va rivojlanishida
sezilarli ahamiyatga ega bo lgan nazariy yo nalishlarni xronologik tartibda qo‘yib
ʻ ʻ
chiqadigan bo‘lsak, birinchi o‘rinni G‘arbiy Yevropada Federativ Ittifoq tashkil
qilish tarafdorlarini birlashtiruvchi hamda Yevropa integratsiya jarayonini tadqiq
5
Karimov I.A. 6-jild . Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida – T.: O‘zbekiston, 1998. –B. 136.
6

etish va tahlil qilishga eng ko‘p darajadagi siyosiy yondashuv bo‘lgan federalizm
birinchi o‘rinni egallaydi.
Mazkur konsepsiya vakillari Yevropa birlashuvini amalga oshirish g‘oyasida
federal prinsipdan foydalanganlar. Bu prinsip «hokimiyat tarmoqlarini umumiy
(markaziy) va mintaqaviy (mahalliy) hukumatlar har bir alohida sohada
muvofiqlashgan va mustaqil bo ladigan tarzda taqsimlash usuli» sifatidaʻ
ta'riflanadi. Boshqacha aytganda, hududiy birliklar, federalistlar fikricha, markaziy
hokimiyat idoralariga o‘z vakolatlarining bir qismini beradilar, ayni vaqtda
o‘zlarining yaxlitligi va muayyan darajadagi muxtoriyatini saqlab qoladilar. Bunda
yangi birlashgan Yevropaning davlatlararo organlari vakolatlari alohida
davlatlarning vakolatlaridan keng bo lishi mumkin emas. Buning oqibatida E.
ʻ
Uistrich «Federalizmning mohiyati barcha zarur joylarda nomarkazlashtirish
(desentralizatsiya)dan iborat» deb hisoblagan. Shu o‘rinda «barcha zarur joylarda»
prinsipi bo‘yicha bunday nomarkazlashtirish,lida, Yevropa Ittifoqi to‘g‘risidagi
Maastrixt shartnomasining asosiy qoidalaridan bo lgan subsidiarlik prinsipining
ʻ
mazmunini tashkil qiladi.
Shunisi e'tiborliki, federalistlar Yevropaning birlashuvi jarayoni inqilobiy
xususiyatga ega emasligiga ishonar va uni tadrijiy, ilgarilama rivojlantirish
zarurligini e'tirof etardilar. O‘z vaqtida G‘arbiy Yevropalik mashhur arbob,
Yevropa Ittifoqi doirasida davlatlararo integratsiyaning faol kurashchisi J.Monne
ta'kidlaganidek, «...Yevropa ittifoqi ham, iqtisodiy integratsiya ham bosqichma-
bosqich amalga oshirilishi kerak. Kunlardan bir kun bu jarayon bizni Yevropa
Federatsiyasiga olib keladi...». Shu bilan birga, bu ittifoq davlatlar o‘rtasidagi
siyosiy munosabatlar sohasi bilan cheklanib qolishi mumkin emas, holbuki siyosiy
integratsiyasiz, federalistlar fikricha, umuman haqiqiy integratsiya bo‘la olmaydi.
Davlatdan ustun turadigan federativ davlat g‘oyasining afzalliklariga qaramay,
barcha federalistik loyihalar Ikkinchi jahon urushi tugamagunicha loyihadan nari
o‘tmadi.Urushlar o rtasidagi davrda «Birlashgan Yevropa» to g risidagi
ʻ ʻ ʻ
mulohazalar mavhum-nazariy xususiyatga ega edi va umuman olganda, sof shior
xususiyatiga ega bayonotligicha qolib keldi. Buni o sha vaqtda Yevropa birlashuvi
ʻ
amaldagi siyosiy voqelikka mos kelishidan hali juda uzoq ekanligi bilan izohlash
mumkin. Buning ustiga, federalizm u yoki bu davlat manfaatlarini, uning tashqi
siyosiy strategiyasi kabi siyosiy muhim kategoriyalarni inobatga olmas edi.
Amalda esa integratsiyaviy birlashuvda ishtirok etuvchi har bir davlat mavhum
umumiy maqtashlar uchun yon bermay o‘z manfaatlarini ko‘p yoki oz darajada
izchil himoyalashga harakat qilardi. 6
6
http://www.mtdp.federativ prinsip.uz
7

Federalistik qoidalarning haqiqiy hayotdan uzilib qolishi integratsiyani
o rganishning federalizmdan mutlaqo farq qiladigan yangi konsepsiyalari paydoʻ
bo‘lishiga olib keldi.
Milliy davlatning buzg‘unchi xususiyatiga qarshi chiqqan, ammo federalistik
yondashuvdan ancha farq qiluvchi ikkinchi yo nalish funksionalizm nazariyasi edi.
ʻ
Bu nazariya klassik ko‘rinishda D. Mitrani asarlarida o‘z ifodasini topdi. Olim
buning uchun, federalistlar qilganidek, Yevropa davlatlari o rtasidagi mojarolarni
ʻ
tugatish usullarini topishga intildi hamda buning uchun xalqaro hamjamiyat
tizimining ideal shaklini izlash emas, balki u bajarishi kerak bo‘lgan funksiyalarni
ochib berish kerak, deb hisoblardi.
Shunday qilib, D. Mitranining fikricha, bir necha o‘n yillar mobaynida
shakllangan xalqaro munosabatlar tizimi haqidagi tasavvurlarni o zgartirish va
ʻ
yangilash hamda buning o rniga pirovard maqsadi yalpi jahon birligi bo lgan
ʻ ʻ
«funksional muqobillik»ni taklif etdi. Mazkur nazariya Yevropa davlatlarining
yaqinlashuviga olib kelgan amaliy harakatlarda o z ifodasini topdi.
ʻ
Funksionalizmning asosiy qoidalaridan biri shundaki, millatlar o rtasidagi
ʻ
integratsiya iloji boricha nosiyosiy bo‘lmog‘i kerak, davlatlarning samarali
hamkorligi va to‘qnashuvlarga yo‘l qo‘ymasligiga esa birinchi navbatda
integratsiyaviy tuzilmaning barcha ishtirokchilari uchun umumiy bo‘lgan
farovonlik masalalarini hal qilishda sa'y-harakatlarni kelishib olish orqali
erishilmog‘i kerak. Funksionalizm nazariyasiga binoan, integratsiya
jarayonlarining rivojlanishi bevosita davlatlarning o zlarida namoyon bo ladigan
ʻ ʻ
muayyan vakolatlarga ega funksional tashkilotlar paydo bo lishiga olib keladi.
ʻ
Integratsiyaning oxirgi mahsuli «elementlari umumiy siyosiy ustqurmasiz ishlay
boshlashi mumkin bo lgan funksional tizim...» bo‘ladi. Funksionalizm vakillari
ʻ
xalqaro integratsiyaga an'anaviy davlatlararo hamkorlik tizimidan muayyan
funksional hamjamiyatga asta- sekin o‘tish, suveren davlatlar hokimiyat
vakolatlarini tashkil etilayotgan va funksional samaradorlikka ega bo lgan,
ʻ
davlatdan ustun turuvchi tuzilmalarga berish jarayoni sifatidagi xalqaro
integratsiya deb qaraydilar.
Funksionalizm tarafdorlari o zlarining integratsiya jarayoni haqidagi
ʻ
mulohazalarida inson hamda uning ehtiyoj va manfaatlari ustuvorligi qoidasidan
kelib chiqqanlar. Bu manfaatlar, ularning fikricha, har qanday millat-davlatdan
ustun turadi. D.Mitrani internasional (baynalmilal) tashkilotlar insonning ayrim
ehtiyojlarini milliy davlatlarga qaraganda yaxshiroq qondira olishi mumkinligiga
ishongan. Binobarin, odamlar o z ehtiyojlarini oqilona belgilamoqlari hamda
ʻ
ushbu ehtiyojlarni qondirish funksiyasi ishonib topshirilgan va ularni bajara
oladigan institutlarni tashkil etishga ijodiy yondashmoqlari kerak.
8

D.Mitranining fundamental g‘oyalaridan ayrimlari keyinchalik jiddiy
o zgarishlarga uchradi va xalqaro integratsiyaga oid eng obro‘li nazariyalardan biriʻ
bo‘lmish neofunksionalizmning asosini tashkil etdi. Bu nazariyaga keyinroq
batafsil to‘xtalamiz.
Fanda o‘ziga xos kommunikatsiyaviy yondashuv, yoki «xavfsizlik
hamjamiyatlari» nazariyasi ancha rivojlangan bo lib, uni amerikalik siyosatshunos
ʻ
K.Doych ilgari surgan. Bu nazariya hozirgi zamon xalqaro munosabatlarining
rivojlanishidagi eng muhim qonuniyatlarini ochib bergan. Mazkur munosabatlar
bo‘lmaganida Yevropa integratsiyasini nazariy jihatdan tadqiq etish mumkin
bo‘lmagan bo lardi. Shu bois biz uni batafsilroq ko‘rib chiqamiz.
ʻ
Ushbu konsepsiya kommunikatsiya nazariyasi nuqtai nazaridan ko‘rib
chiqiladi va unda ijtimoiy kommunikatsiyalar (aloqalar) ijtimoiy rivojlanish
jarayonida milliy davlatga aylanuvchi (evolyusiyalanuvchi) mahalliy jamoalarga
asos bo‘ladigan o ziga xos g ishtchalar hisoblanishi ta'kidlanadi.
ʻ ʻ
K. Doych davlat ichidagi o‘zaro munosabatlar hamda xalqaro sohadagi
hamkorlik o rtasida o‘ziga xos o‘xshashlik o‘tkazadi. Bunda davlatlar shunday
ʻ
«xavfsizlik hamjamiyati»ni tuzadilarki, ular «o zaro integratsiyaning katta
ʻ
darajasiga erishgan va muayyan hamjamiyat (birlik) zarurligini anglagan bir guruh
davlatlar» bo ladi. Bunday hamjamiyat doirasida davlatlar urush yuzaga kelishi
ʻ
xavfini nolga tenglashtirishga harakat qiladilar, buning uchun o‘z
kelishmovchiliklarini hal qilishning boshqa yo llarini qidiradilar va bu bilan
ʻ
hamjamiyat a'zolarining «tinch-totuv yashashini» ta'minlaydilar.
Davlatlararo integratsiya, mazkur yo‘nalish vakillarining fikricha, - ko‘p
vektorli, ko‘p jihatli jarayon bo lib, uni har tomonlama o rganish uchun bilishning
ʻ ʻ
yetarlicha ko‘p usul va vositalarini qo llash lozim. Shu sababli, K.Doych davlatlar
ʻ
integratsiya tashabbuslarini amalga oshirishlari darajasini aniqlash, u yoki bu
sohada ular hamkorligining amalga oshish tezligini, shuningdek ularning bu
yo nalishdagi sa'y-harakatlarini faollashtirishga xalal berayotgan to‘siqlarni
ʻ
aniqlash maqsadida muayyan mezonlar tizimi kiritishni taklif qildi.
K. Doych integratsiyaviy evolyusiyaning manbai deganda individual xatti-
harakatning pragmatik determinantlashganligini tushunadi. «Odamlar, - deb yozadi
K.Doych, ertami kechmi iqtisodiyot va siyosatning raqobatli o‘yinida agar
koalisiya (uyushma) tuzsalar o‘z manfaatlarini yaxshiroq himoya qila olishlarini
tushunib yetadilar. Siyosat va iqtisodiyotda bunday koalisiyalar ko‘p jihatdan
ijtimoiy kommunikatsiyalar va madaniyatga, shaxsning tuzilishiga,
ishtirokchilarning kommunikasion odatlariga bog liq bo ladi». Kommunikasion
ʻ ʻ
nazariya tarafdorlarining fikrlaricha, diplomatik va savdo aloqalarining yaqinroq
bo‘lishi «hamjamiyat va ishonch hissini» kuchaytiradi.
9

K. Doych ishtirok etuvchi birliklar ichida va orasida «xavfsizlik
hamjamiyatini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun zarur bo‘lgan quyidagi asosiy ilk
ijtimoiy-iqtisodiy omillarni keltiradi. Ularning dastlabki to‘rttasi transmilliy
hamjamiyat shakllanishini osonlashtiruvchi yordamchi xususiyatga ega, ammo
majburiy emas: dastlabki sulolaviy yoki ma'muriy ittifoqning mavjudligi; etnik
yoki lingvistik assimilyatsiya; chambarchas iqtisodiy aloqalar; tashqi harbiy
tahdid; siyosiy xatti-harakatga aloqasi bo lgan asosiy qadriyatlarning o‘zaroʻ
mosligi; hamjamiyat ishtirokchilariga xos bo‘lgan turmush tarzi; ancha yaqin va
foydali iqtisodiy aloqalar o rnatilishi va muayyan yutuqlarga ega bo lishni kutish;
ʻ ʻ
loaqal ayrim ishtirokchi birliklarning siyosiy va ma'muriy sohalardagi
imkoniyatlarning chuqurlashuvi; loaqal bir qator ishtirokchi birliklarda (qo shni
ʻ
hududlarga nisbatan, istiqbolli integratsiya sohasidan tashqarida) ancha yuksak
darajadagi iqtisodiy rivojlanish; birlashishi lozim bo lgan hududlar va ular ichidagi
ʻ
jamiyatning asosiy ijtimoiy qatlamlari o rtasida muhim uzluksiz ijtimoiy
ʻ
kommunikatsiya oqimlarining mavjudligi, ularning ayirboshlanishi va
integratsiyalanuvchi birliklar o‘rtasida teng (muvozanatlashgan) taqsimlanishi;
loaqal bir qator siyosiy birliklar ichida siyosiy elitaning kengayishi; shaxslarning
nisbatan yuqori darajadagi (geografik va ijtimoiy) harakatchanligi, loaqal siyosiy
sohaga aloqasi bo lgan qatlamlar orasida, o zaro kommunikatsiya va o zaro
ʻ ʻ ʻ
ta'sirlar yo‘nalishlarining ko pligi; kommunikatsiyalar va o zaro aloqalar
ʻ ʻ
jarayonidagi umumiy qoidalar; ishtirok etuvchi birliklar orasida guruhlar
rollarining almashuvi; xatti-harakatni (ishtirokchilarning qanday ish tutishini)
taxmin (bashorat) qilish mumkinligi. 7
Ayni vaqtda integratsiyaning jarayon sifatidagi ba'zi o‘ziga xos sifat jihatlari
ham ta'kidlanadi. Ularning bo‘lmasligi, Doych fikricha, muvaffaqiyatli rivojlanish
imkoniyatlarini ancha kamaytiradi:
vaqt omiliga katta ahamiyat beriladi: integratsiya jarayonining ishtirokchilari
integratsiyada ishtirok etish tufayli zimmalaridagi yukni sezishlaridan avvalroq
haqiqiy foyda olgan taqdirdagina integratsiya jarayonini [muvaffaqiyatli] deb
hisoblash mumkin;
-integratsiya jarayoni aksariyat hollarda integrasion birlashmaning qolgan
a'zolariga nisbatan rivojlanganroq yohud kuchliroq bir yoki bir necha siyosiy
birlikdan iborat "kuch markazi” atrofida tashkil etiladi va muvaffaqiyatli
rivojlanadi;
- integratsiya jarayoniga ishtirokchilar o‘rtasida urushlarni psixologik jihatdan
qabul qilmaslikning chuqurlashuvi xos bo lib, yanada muhimrog i, «harbiy
ʻ ʻ
7
Biturayev 0 ‘. В . Siyosatshunoslikka kirish (o‘quv qo’lIanma) Toshkent: «Barkamol fayz media», 2017. 26-b
10

harakatlarga tayyorgarlikni institusionallashtirishga va urushni qonuniy asoslangan
deb hisoblashga tayyorlikning pasayishi» xosdir;
- integratsiya rivojlanishi bilan siyosiy partiyalar, diniy, iqtisodiy manfaatlar
guruhlari kabilar o rtasidagi davlat ichki ajralishi (ichki milliy ajralish) o ziningʻ ʻ
ichki milliy xususiyatini yo qotadi va borgan sari transmilliy xususiyat kasb etadi;
ʻ
-ilgari integratsiyaviy birlashmaning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan asosiy
siyosiy partiya yoki fraksiyalarning muayyan yangi g‘oya, shior, umummintaqaviy
xususiyatga ega rejalarni maydonga olib chiqishlari bilan belgilangan.
-K. Doych o‘z tadqiqotida muhit sharoitining noqulayligi oqibatida yuzaga
keladigan omillarni ham keltiradiki, ularda xavfsizlik hamjamiyatini tashkil qilish
uchun talab etiladigan barcha sharoitlar bo lgan taqdirda ham teskari
ʻ
dezintegratsiya jarayoniga olib kelishi mumkin bo lgan integratsiya rivojlanadi.
ʻ
Dezintegratsiyaviy sharoitlarning ikki guruhi farqlanadi:
1) integratsiya ishtirokchilariga yuklatiladigan vazifa ko payishiga olib
ʻ
keluvchi shartlar;
2) ishtirokchilarning vazifani bajara olish qobiliyatini pasaytiruvchi shart-
sharoitlar.
Albatta, shunday ijobiy natijalarga qaramay, integratsiyaga
kommunikatsiyaviy yondashuv ba'zi kamchiliklarga ham ega bo lgan. Uni S.
ʻ
Xoffman, R. Inglxart, K. Fridrix, E. Xaas, U. Rayker, U. Fisher kabi tadqiqotchilar
tanqid qilganlar.
Birinchidan, K. Doych konsepsiyasining muammolariga u davlatlarning
hokimiyat vakolatlari qay tariqa qayta qurilishi mumkinligini tushuntirmasligini
kiritish mumkin.
Ikkinchidan, mazkur metodning jiddiy kamchiliklaridan biri uning ijtimoiy
kommunikatsiyalar o‘sishi odamlar ongiga o‘z-o‘zidan ta'sir ko‘rsatishini
ta'kidlashidir. Biroq ob'ektiv ijtimoiy rivojlanish ziddiyatli xususiyatga ega bo lib,
ʻ
ham markazga intiluvchi, ham markazdan qochuvchi tamoyillarni namoyon eta
oladi. Uchinchidan, integratsiya xususiyati va sur'atlariga jiddiy ta'sir ko‘rsatuvchi
ko pgina muhim omillar kommunikatsiyaviy yondashuvdan tashqarida qolgan.
ʻ
Bundan tashqari, mazkur nazariya vakillari bir necha asrlar ilgari mavjud
bo‘lgan voqealarni tahlil qilish asosida chiqarilgan xulosalarni qo‘llaganlarki,
ularni hozirgi sharoitda korrelyatsiyadan foydalanmay turib qo‘llab bo lmaydi, bu
ʻ
mutlaqo mumkin emas va olingan natijalarning buzilishiga olib kelishi mumkin.
Neofunksionalistik tahlil siyosiy integratsiyani nazariy o rganishdagi yetakchi
ʻ
yo nalishlardan biri hisoblanadi. Ko‘pchilik hatto Yevropa integratsiyasining
ʻ
bugungi rivojlanishini neofunksionalistlar ishlab chiqqan strategiyaga muvofiq,
Yevropa Ittifoqining o zini esa mazkur konsepsiyaning asosiy qoidalarini
ʻ
tekshirish uchun deyarli ideal laboratoriya deb hisoblaydi.
11

Neofunksionalizmning yaratuvchisi va eng buyuk vakili E. Xaasdir. U
funksionalizmning ayrim asosiy qoidalaridan foydalanib, global darajaga emas,
balki mintaqaviy darajaga qo‘llagan holda o‘z konsepsiyasini ishlab chiqishga
uringan.Xaas o‘zining «Yevropaning birlashuvi: siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy
kuchlar» kitobida siyosiy integratsiyaga quyidagicha ta'rif beradi: «Bu - bir qancha
milliy tizimlar siyosiy hayotining ishtirokchilari o z loyalligi, maqsadlari vaʻ
siyosiy faoliyatini yangi markaz tomon yo‘naltirishga moyil bo lgan, institutlari
ʻ
mavjud milliy davlatlarga taalluqli yurisdiksiyaga ega bo lgan yoki bunga da'vo
ʻ
qiladigan jarayon». Shunday qilib, siyosiy integratsiya o‘z o‘lchamlari bo yicha
ʻ
milliy davlatdan ustun turadigan siyosiy hamjamiyatning shakllanishiga olib
boruvchi jarayon sifatida ta'riflanadi. Bu jarayonning o ziga xos jihati uning
ʻ
markaziy institutlariga nisbatan loyallikning mavjudligidir.
E.Xaas keyinroq F.Shmitter bilan birgalikda yozgan asarida siyosiy
integratsiya deganda milliy maydonda faoliyat ko rsatuvchi ishtirokchilari
ʻ
(hukumat amaldorlari, «manfaat guruhlarining» vakillari, siyosiy arboblar,
shuningdek oddiy fuqarolar)dan iborat bo lgan hamda o zlarini va kelajakdagi
ʻ ʻ
farovonligini o‘z milliy hukumati va uning siyosati bilan birday hisoblamaydigan,
borgan sari ko proq darajada davlatdan ustun turadigan birlashmaga qarab mo ljal
ʻ ʻ
oladigan integratsiya jarayonini tushunadi.
Neofunksionalistik tahlilga loyallik dualizmi xos bo lib, u davlatdan yuqori
ʻ
turadigan tashkilotga nisbatan loyallik hamda milliy-davlat markazlariga nisbatan
loyallikning parallelligida ko rinadi. Ikki tomonlama loyallik to‘g‘risidagi ushbu
ʻ
qoida pirovard natijada integratsiyaning eng keskin muammolaridan biri bo‘lmish
integratsiya jarayonida milliylik (davlatga oidlik) va milliylikdan (davlatdan)
ustunlikning nisbati muammosiga olib keladi.
Shundan kelib chiqib, E. Xaas ob'ektiv voqelikni inobatga oluvchi odatdagi
siyosiy maqsadga muvofiqlikka oid fikrlarida quyidagi xulosaga keladi:
integratsiya jarayonlarining rivojlanishi Yevropaning o zligini saqlab qolish
ʻ
haqidagi shiorlarga ega bo lgan «Yevropa g‘oyasi» tufayli emas, «Yevropaning
ʻ
buyukligi», «Yevropa sivilizatsiyasi»ning tarixiy missiyasi haqidagi mavhum
mushohada oqibatida ham emas, balki muayyan ijtimoiy-siyosiy guruhlarning
birlashishdan amalda manfaatdorligi, pragmatik xatti-harakati tufayli yuz
bermoqda.
Bunday natija amalda ilmiy neofunksionalistik tafakkurni integratsiya
jarayonida iqtisodiyot rolining muhimligini tan olishga undaydi. Ishtirokchilar
manfaatlarining pragmatiklashuvi haqidagi qoidani kengaytirish siyosatni «kichik»
va «katta» siyosatga ajratishga olib keladi. Ulardan birinchisi iqtisodiy o‘sishni
yuksaltirish zarurati bilan bog lansa, ikkinchisi esa, obro‘, milliy nafsoniyat va shu
ʻ
kabilar uchun sodir etiladigan harakatlarga asoslanadi. Bu yerda yana
12

neofunksionalizmning o‘ziga xos jihatiga aylanayotgan va ushbu muayyan
vaziyatda muhim nazariy muammolardan biri - iqtisodiy va siyosiy
integratsiyaning o zaro nisbati haqidagi, siyosatlarning qaysi biri kichik yokiʻ
kattasi - ustuvor ekanligi, kattaroq ahamiyatga egaligi haqidagi masalani hal
qilishdan iborat dualizm ko‘zga tashlanadi.
E.Xaas va uning tarafdorlari iqtisodiy integratsiyaning rivojlanishida siyosiy
tagma'no borligining dalillariga ega bo‘lish uchun «tovlanish» (spill-over)
tushunchasini kiritadilar. L. Lindberg fikricha, mazkur hodisa «muayyan maqsadga
erishish uchun amalga oshiriladigan ushbu harakat dastlab qo‘yilgan maqsadga
erishilishi faqat yangi harakatlarni qabul qilish orqali ta'minlanadigan, bu
harakatlar esa, o‘z navbatida, faolroq harakat uchun yangi sharoit va zaruratni
yuzaga keltiradigan vaziyatning yaratilishiga olib kelgan» holda mavjud bo‘ladi va
h.k. Shunday qilib, integratsiya mantig iga kengayish, qamrab olish va yangi
ʻ
sohalarga tatbiq etish, ijtimoiy tuzumning yanada kengroq sohalariga kirishga
intilish xosdir.
«Tovlanish» konsepsiyasi, jumladan, neofunksionalistlar tomonidan
integratsiyaning iqtisodiy zanjirini nazariy tarzda izohlash maqsadida
foydalanilgan: masalan, erkin savdo zonasining bojxona ittifoqiga, so‘ngra -
umumiy bozorga, shundan keyin iqtisodiy va valyuta ittifoqiga o‘tishi. Buning
ustiga, ushbu nazariya tarafdorlari iqtisodiy integratsiyani ilgarilama rivojlantirish,
har qanday shubhasiz, institusional o zgarishlarga olib keladi va siyosiy
ʻ
integratsiyani yangi darajaga ko‘taradi, deb ta'kidlaganlar.
Shunday qilib, «tovlanish» mantig‘ining mohiyati iqtisodiy va siyosiy
integratsiyaning uzviy birligini isbotlash hamda iqtisodiy ittifoq muqarrar ravishda
siyosiy ittifoqqa o‘tishini ko rsatishdan iborat.
ʻ
1.2. Siyosiy integratsiyanining shakllanish bosqichlari
Globallashuvning XX asrdagi ijtimoiy-siyosiy hayotga ta’sirini Yevropa
Ittifoqining shakllanishi bilan izohlash va bog‘lash mumkin. Ikkinchi jahon
urushi Yevropadagi davlatlar va xalqlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni chuqurlashtirib,
keskinlashtirib yubordi. Tarqoqlik, o‘zini o‘ylash Gitlerga osonlik bilan deyarli
butun Yevropani itoat ettirishga, bosib olishga imkon berdi. Mazkur fojiadan
Yevropa saboq oldi. Uinston Cherchill, Buyuk Britaniya davlat arbobi 1946-yil
19-sentyabrda Syurix shahridagi nutqida Yevropaliklarni birlashtirishga, AQSH
kabi “Yevropa qo‘shma shtatlari” tuzishga chaqiradi.
Shundan keyin Yevropa umumiy siyosiy birlik, siyosiy ittifoq - Yevropa
ittifoqini tuzish g‘oyasi paydo bo‘ladi. 1946-yili Buyuk Britaniya Yevropa siyosiy
ittifoqini tuzishga da’vat etgan bo‘lsa, aynan u 2015 yili Yevropa Ittifoqini
13

bartaraf etish, ya’ni Yevropa Ittifoqidan chiqishni boshlab berdi. Deyarli 70 yil
davom etgan Ittifoq, xuddi sobiq Sovet Ittifoqi kabi, tarqalish jarayoniga duch
keldi. Tereza Mey hukumatining iste’foga chiqishi va o‘zining no‘noq siyosiy
o‘yinlari tufayli Yevropa Ittifoqi bilan Buyuk Britaniya o‘rtasidagi
kelishmovchiliklarni yanada chuqurlashtirib yubordi. Bryussel siyosatini
Yevropaliklarning aksariyati qo‘llab-quvvatlamaydi. Yevropa “Komissiyasining
buyurtmasi bilan “TN Opinion” tadqiqot markazi 2015-yili so‘rovnoma
o‘tkazgan. Uning natijalariga ko‘ra, Yevropa Ittifoqining 41 foiz aholisi Bryussel
siyosatini yoqlaydi, 19 foizi xushlamaydi, 38 foizi betaraf. Ruminiya (62%),
Bolgariya (55%), Polsha (53%) respondentlari Bryussel olib borayotgan
siyosatdan minnatdor. Norozilarning aksariyati Kipr (42%), Yunoniston (37%),
Avstriya (36%) va Buyuk Britaniya (28%)dandir. Shuningdek, respondentlarning
58 foizi ertangi kundan ko‘ngli to‘q ekanini bildirsa, 36 foizining ko‘ngli xavotir 8
.
Xorvard universiteti professori Stiven Martin Uolt Yevropa Ittifoqining
kelajagi haqida ikki taxminni bildiradi. Birinchi taxminga ko‘ra, Konrad
Adenauer SHarl de Goll, Margaret Techcher singari chinakam yetakchilarning
vorislari hokimiyatga keladi va mavjud muammolarni hal etib, “Yevropa uyi”ni
falokatdan asrab qoladi. Ikkinchi taxminga ko‘ra, shunday vorislar tug‘ilmasa,
yetishib chiqmasa Yevropa Ittifoqi parchalanib ketadi” 9
. Mazkur fikrlar va
Yevropa siyosiy ittifoqidagi birlikni, ziddiyatlarni o‘rgangan S. Yoqubov
quyidagilarni yozadi: “Buyuk Britaniyaning Yevropa Ittifoqidan chiqish uchun
referendum o‘tkazish payiga tushib qolgani (keyingi so‘rovnomlar natijalariga
ko‘ra 80% yaqin respondentlar bu tashshabusni qo‘llab- quvvatlaydi), integratsiya
tarafdorlari ta’biricha, “dard ustiga chipqon” bo‘ldi. Bosh vazir Devid
Kemeronning (Buyuk Britiniyaning o‘sha paytdagi hukumat rahbari) va’dasi chin
bo‘lsa, 2017-yili qirollikda YeI a’zolik masalasida referendum uyushtiriladi.
(Tuzumlar-u tuzumlar beqarorligi ko‘ringki, Yevropa birlashuviga “oq fotiha”
bergan Cherchillning nabiralari endi integratsiyaga qarshi chiqayotir!). Ingliz
oqsuyuklari iqtisodiy ittifoqining siyosiylashuvidan norozi” 10
.
Har qanday siyosiy birlikni ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchilik, muammolar
larzaga keltirishi mumkin. 2008-yili boshlangan butun jahon moliyaviy- iqtisodiy
inqirozi Yevropa Ittifoqi birligiga raxna soldi. Unda yalpi ichki mahsulot 4%ga,
kamaydi, ishsizlik ayrim davlatlarda 25%gacha yetdi. Ittifoq rahbariyati inqiroz
asoratlarini bartaraf etish uchun 4,5 trillion yevro sarfladi. Yevropa Ittifoqi
aholisining 27% iqtisodiy tanglikni, 24% esa ishsizlikni katta muammoga
aylanganini qayd etishadi. “Boz ustiga, Yevropaning ba’zi o‘lkalarida
millatchilikning bosh ko‘tarayotgani integratsiyaga xavfli tahdid sifatida
8
Standard Eurobarometoer 83 Spring 2015. Public Opinion in the European Union . 34-p
9
Walts. Dols Europe Have a Future? // “Forring Policy”, July 16, 2015. 34-p
10
Yoqubov S. "Yevropa Ittıfoqı аyrilganni ayiq yer" maqolasi // Tafakkur, 2016, 1-son. 28-29 b.
14

baholanmoqda.
Yevropa qadriyatlari yalovbardori bo‘lgan Fransiyada Marin Le Pen
boshchiligidagi “Milliy front” partiyasi atrofiga qator tarafdorlarni yig‘ayotir.
Farang yurtini Yevropa Ittifoqi “qulligi”dan xolos qilishga targ‘ib etayotgan
mazkur harakat o‘n yilcha avval ham katta siyosatga yaqin yo‘lay olmas edi.
Keyingi yillarda esa “Milliy front” mamlakat mahalliy kengashlari, hatto Yevropa
parlamentida o‘z vakillariga ega bo‘ldi. Aksilyevropa g‘oyalarini bayroq qilgan
boshqa bir siyosiy harakat- Buyuk Britaniya Mustaqillik partiyasi (IKIR) rahbari
Naydjel Pol Faraj esa Yevropa Ittifoqini oqimga qarshi suzayotgan kema deb
atadi.
Siyosatshunos Leonid Bershidskiy to‘g‘ri ta’kidlaganidek, Yevropa Ittifoqi
davlatlari o‘rtasida jipslikning yo‘qligi va milliy mahdudlikning kuchayib
borayotgani bugun tashqi tahdidlardan-da xatarliroqdir 11
.
Globallashuv jarayonlarining siyosiy jihatlari borasida e’tiborli va bahsli
fikrlarni bildirib kelgan AQSHlik siyosatshunos Z.Bjezinskiy hisoblanadi. U
globallashuvning
bosh subyekti AQSH ekanini ilgari surgan holda,
SSSRning tarqalib ketishini ham bashorat qilgan. To‘g‘ri, u globallashuv
SSSRning parchalanishiga olib keladi, degan fikrni bildirmagan, ammo ichki
ziddiyatlar, kommunistik mafkuraning totalitar xarakteri yopiqlik, shaxs
huquqlarining cheklanganligi, g‘ayrimilliy siyosat im’eriyani yemiradi, degan
qarashni aytgan. AQSH o‘tkazayotgan globallashuv va neoliberal qadriyatlarni
targ‘ib etuvchi ochiq fuqarolik jamiyatini barpo qilish g‘oyasi dunyo siyosatiga,
ayniqsa, rivojlanish yo‘liga kirgan mustaqil davlatlarning strategik maqsadlariga
ta’sir qildi.
Z.Bjezinskiy yozadi: XX asrning so‘nggi o‘n yilligida jahon ishlarida
texnologik siljishlar ro‘y bergani qayd etiladi. Tarixda birinchi marta Yevrosiyo
saltanati bo‘lmagan davlat Yevrosiyo davlatlari o‘rtasidagi munosabatlarning
bosh arbitri hamda dunyodagi eng qudratli davlat sifatida maydonga chiqdi. Sovet
Ittifoqining mag‘lubiyati va yemirilishi G‘arb yarim sharini Qo‘shma Shtatni
haqiqiy va yagona global saltanat sifatida pog‘anaga olib chiqishini ta’minlandi.
Shu bilan birga Yevrosiyo kontinenti jahon hayotida o‘z o‘rniga ega. Kim
Yevrosiyoni nazorat qilolsa, u dunyo ustidan hukmrondir. Amerikaning pirovard
maqsadi, haqiqatan ham, hamkorlikka tayyor, insoniyatning funtamental
qiziqishlari va uzoqqa qaratilgan an’analariga muvofiq keladigan jahon
hamjamiyatini tuzishdir 12
.
Lekin siyosatshunoslarning tilaklari har doim ham davlatlar, ayniqsa,
gegemonlikka da’vogor davlatlarning xatti-harakatlarini aniq ifoda etavermaydi,
11
http//www.Bloombergview.com/ articles/2015-06-11/en rope-s- selfisnness-is-bigger-threat-than-putin .
12
Bjezinskiy Z. Великая шахматкая доска . Гаспадсково Америки и его геострагические имперйаты –Масква
Междю Отнашения 2000. С.12.
15

ularga muvofiq kelavermaydi. Biroq AQSH global hamjamiyat, global
iqtisodiyot, global fuqarolik jamiyati barpo etish g‘oyalari milliy zaminlarda
transformatsiyaga uchrashi, milliy talablarga muvofiq modernizatsiyalashuvi
muqarrardir. Bugun u yoki bu g‘oyani kim birinchi bo‘lib e’lon qilgani, aytgani
emas, balki kim, qaysi xalq, davlat, sotsium uni o‘ziga samarali, antogonistik
kurashlarsiz, inqirolarsiz o‘z hayotiga tadbiq etganidadir.
O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosatida keng integratsiya va global
hamkorlik yo‘lidan bormoqda. Bugun xalqaro jamiyat respublikamizda amalga
oshirilayotgan haqiqiy demokratik islohotlarni, 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasini misol qilib olsak bo'ladi. Bu
strategiya BMTning Barqaror rivojlanish dasturiga hamohang edi. BMTning
O‘zbekistondagi vakili, xalqaro aloqalarni muvofiqlashtiruvchisi Stefan Prisner
quyidagilarni e’tirof etadi: “BMTning O‘zbekistondagi tuzilmalari
malakatingizning yangi taraqqiyot dasturini to‘liq qo‘llab-quvvatlaydi.
Harakatlar
strategiyasida belgilangan chora tadbirlar O‘zbekistonning bugungi
rivojlanish bosqichida juda dolzarb sanaladi. Unda ma’muriy, sud-huquq,
iqtisodiy islohotlar, ijtimoiy sohani rivojlantirish, shuningdek, yaqin qo‘shnilik,
do‘stlik va millatlararo bag‘rikenglik ruhida tashqi siyosat olib borish
mo‘ljallangan. Unda belgilangan ko‘plab vazifalar BMTning 2016-2020 yillarga
mo‘ljallangan taraqqiyotga ko‘maklashuvchi doiraviy dasturiga muvofiq BMT
tuzilmalarining mamlaktingiz bilan hamkorlikning ustuvor yo‘nalishiga
hamohangdir. Birlashgan millatlar tashkilotining mamlakatimizdagi guruhi
harakat dasturi ishlab chiqilayotgan davrda Barqaror rivojlanish maqsadlari
asosidagi global taraqqiyot dasturi hamda xalqaro huquqiy asoslar, shuningdek,
hamkorlikning joriy va istiqboldagi yo‘nalishlarini hisobga olgan holda, o‘z
saviyalarini berdi. Shuni ishonch bilan ta’kidlamoqchimanki, BMT taraqqiyot
dasturi va BMT agentliklarining O‘zbekistondagi vakolatxonalari bundan keyin
ham mamlakatingiz bilan hamkorlik qilishga, shu jumladan, harakatlar
strategiyasini amalga oshirishga ko‘maklashishga tayyor” 13
.
BMTning eng muhim bo‘limi bo‘lgan YUNESKO Harakatlar strategiyasini
xalqaro OAV orqali tushuntirish, targ‘ib etish, ustuvor vazifalardagi ta’lim-
tarbiya, ilm-fan sohalarni rivojlantirishda ishtirok etmoqda. Xalqaro turizmni
tashkil etish, Samarqand, Buxoro va Xiva tarixiy-madaniy merosini jahonga
yoyishda O‘zbekistonga keladigan xorijiy turistlar soni 5 million 200 mingdan
oshgan. Bundan uch yil avval u ko‘rsatkich 2 million atrofida edi. Prezidentimiz
SH.M.Mirziyoyev O‘zbekistonda turizmni rivojlantirishga oid maxsus
konsepsiyani ishlab chiqishi va davlat dasturini qabul qilinishi bilan
13
Qarang : O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh
Assambleyasining 72-sessiyasida nutqini o‘rganish bo‘yicha ilmiy-ommobop risola. -Toshkent: Ma’naviyat, 2017.
28b.
16

O‘zbekistonni jahon hamjamiyati ko‘z oldida eng zavqli, mazmunli va betakror
“sayyoh markazi” aylantirishga erishmoqda.
Davlatimiz rahbarining “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal
rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” (2016-yil 2-dekabrda),
“2018-2019 yillarda turizm sohasini rivojlantish bo‘yicha birinchi navbatdagi
chora-tadbirlar to‘g‘risida” (2017-yil 16- avgust), “Moddiy-madaniy meros
obyektlarini muhofaza qilish sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” (2018-yil 19-dekabrda), “2019-2025 yillarda O‘zbekiston
turizmni rivojlantirish konsepsiyasi” (2018-yil 15-avgust) to‘g‘risida qabul qilgan
Farmonlari va qarorlari mohiyatan O‘zbekistonning tarixiy-madaniy boyliklarini,
merosini jahonga tanitish, sayyohlar orqali mamlakatimiz xalqaro nufuzi,
investitsiyalar olib kelish imkoniyatini oshirishga qaratilgandir. 2019- yili
Buxoroda I xalqaro ziyorat turizmi forumi o‘tkazildi. Bugun 64 davlat fuqarosi
elektron vizalardan foydalanishi, 101 davlat fuqarolari uchinchi davlatga
o‘tayotganda 5 kungacha yurtimizda vizasiz turishi mumkin. 7476 ta yirik tarixiy-
madaniy obyektlar, 2,5 milliondan ziyod muzey eksponatlari va 107 ta nomoddiy
ma’naviy meros sayyohlar diqqatini tortayotgani e’tiborlidir. 14
Globallashuv va integratsiya bosh sektorlarining ta’kidlashicha, demokratik
taraqqiyot insoniyat intilib kelgan ideal, fuqarolik jamiyati xalqlar farovon, erkin
yashaydigan makondir. G‘arb davlatlarining Sharq davlatlariga o‘tkazayotgan
tazyiqi, turli sanksiyalar e’lon qilishi, ularning jahon bozorida, erkin savdo-
sotiqda qatnashishni cheklashi, hatto o‘z milliy an’analariga, tarixiy-madaniy
paradigmasiga muvofiq yashashiga harbiy tajovuzi G‘arbona demokratiyaning
yoyilmagani bilan izohlashadi. Gegemonlikka intilayotgan globallashuv va
integratsiya bosh aktyorlarining g‘ayriinsoniy va g‘ayrimilliy talablari
“demokratiya yo‘q”, “inson huquqlari paymol qilinmoqda” kabi shiorlar bilan
bezalgan. Bunday paytda sharqona demokratiyaning fundamental xususiyatlarini
bilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
G‘arb demokratiyasi tashqi olamni, ijtimoiy-siyosiy borliqni, institutlar va
boshqarish usullarini tinmay o‘zlashtirishga, takomillashtirishga moyil, u mavjud
tuzumdan, siyosiy borliq va tajribalardan qoniqmaydi, ularni o‘zgartirib,
modernizatsiyalab turishni hayot tarziga aylantirgan. “Sharqona demokratiya
dunyoni, ijtimoiy hayotni o‘zgartirishni, takomillashtirishni insondan, uning ichki,
ma’naviy hayotini mukamallashtirishdan boshlaydi. Uning maqsadi insonni,
uning ma’naviyatini mukammallashtirish orqali yetuk davlat, ideal jamiyat
qurishdir” 15
.
Globallashuv inson omilini unutish mumkin emas. Tadqiqotchilar ko‘pincha
14
http://www. ziyonet. moddiy-madaniy meros obyektlari.uz
15
Musaev F. Demokratik huquqiy davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari.-Toshkent: O`zbekiston, 2007, 36 b.
17

inson huquqlari va erkinliklari masalalarini tilga olish bilan cheklanishadi. Bu
bizning fikrimizcha, yetarli emas. Huquq va erk inson ma’naviyatiga taalluqli bir
qirra, jihat. Ular inson ma’naviyatini to‘la qamrab ololmaydi. Shuning uchun
globallashuv g‘arbona voqelik, fenomen bo‘lsa-da, uning harakat doirasi, ta’siri
umumsayyoraviy harakatlarga ega bo‘lgani uchun Sharq tarixiy-madaniy
paradigmasining o‘ziga xos, immanent xususiyatlari borligini inkor qilolmaydi.
Falsafa fanlari doktori, professor F.O.Musayev uning belgilarini quyidagilarda
ko‘radi:
– subordinatsiya va ierarxik munosabatlarda kam tajribali va kam bilimli
kishining tajribaliroq, bilimliroq kishiga itoat etishida;
– davlat va jamiyatni boshqarishda, avvalo, axloqiy, ma’naviy me’yorlarga
rioya etilishida;
– ajdodlar merosiga asoslangan odatiy huquqlarining saqlanib turishida;
– fiqhda tarixiy an’analar (Qur’oni Karim, hadislar) va analoglarga tayanib
huquqiy muammolar erkin hal etilganida;
– podshoh (monarx - shoh) nafaqat o‘z hayoti, xuddi shuningdek,
fuqarolarning turmushi, ma’naviyati, ishonchi, e’tiqodi uchun Alloh oldida
javobgarlikni teran his etishida;
– podshoh (monarx - shoh) sifatida davlat va jamiyat ishlarini boshqarishga
oid muammolarni hal etishda ishtirok etadigan kengash (a’yonlar kengashi,
vazirlar kengashi, olim-u fuzalolar kengashi) mavjud bo‘lganida;
– ijtimoiy-siyosiy hayotni tadrijiy rivojlantirishga moyillikda;
– inson va jamiyat hayoti siyosiy mafkuralar tazyiqidan xoli tarzda kechishi
ta’minlanganida; insonning ma’naviy hayotini, ma’naviy dunyosini boyitish,
takomillashtirish boshqaruv ishlaridagi asosiy vazifa sifatida qaralishida;
– inson –jamiyat-davlat silsilasi uyg‘unlikda qaralganida;
– jamoa hayoti va uning manfaatlarining va ustuvorligida namoyon bo‘ladi”.
Agar mazkur Sharqona xususiyatlarni G‘arbona demokratiya globallashuv
talablariga qiyoslasak jiddiy ziddiyatlar borligini ko‘ramiz. Masalan, G‘arb
demokratiyasi davlatning suveren huquqining ustuvorligini qayd etsa-da, inson
erkini, manfaatlarini, hatto egoistik istaklarini ustuvor bilishga moyil. F.Nitsshe
nigilizmi, M.A.Bakunin anarxistik, Z.Bjezinskiy va J.Soros gegemonizmi
kommunitar qarashlarni rad etadi. Sharqona jamoa bo‘lib, kommunitar
an’analarga bo‘ysunib, ular bilan ahil bo‘lib, murosa qilib yashashi xos. Bu
murosani subordinatsiya va ierarxik munosabatlarda kam tajribali, kam bilimli
kishining ko‘p tajribali, ko‘p bilimli kishiga itoat etishi ta’minlaydi. Shuning
uchun ham Sharqona demokratiya G‘arb demokratiyasi, shu jumladan,
globallashuv talablari bilan kelishavermaydi. 16
16
Musaev F. Demokratik huquqiy davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari.-Toshkent: O`zbekiston, 2007, 73 b.
18

G‘arb ommaviy axborot vositalarida boshqa, ayniqsa, Sharq davlatlariga
nisbatan “nodemokratik”, “despotik” degan iboralar ishlatiladi. Liberal,
neoleberal qadriyatlarga moyil davlatlar ulug‘lanadi, ularga imtiyozli kreditlar
ajratiladi, integratsiyaga keng yo‘l ochib beriladi. Ammo bunday “me’yorlar”ni
g‘arb siyosatshunoslari, gegemonizm an’analaridan voz kechishni istamaydigan
davlat arboblari o‘ylab topgan. Boshqacha mentalitetdagi va boshqacha hayot
tarziga, ijtimoiy-siyosiy tizimga, boshqarish usullariga ega davlatlarga,
“nodemokratik”, “despotik” yorlig‘ini yopishtirish ham etika, ham xalqaro huquq
nuqtayi nazaridan to‘g‘ri kelmaydi. Har bir xalq va davlatning o‘z taraqqiyot
yo‘llari, milliy manfaatlari mavjud, bunday xususiyatlarga ega bo‘lmaslik
mumkin emas. Bu davlat va ijtimoiy-siyosiy tuzumning mavjudlik shartidir.
Global manfaatlar bilan milliy manfaatlar o‘rtasidagi uyg‘unlik:
– inson hayotini, global yaqinlikni, hamjihatlikni asrab qolish;
– ishlab chiqarishni, tabiatga munosabatlarni insonparvarlashtirish;
– global xavfsizlikni ta’minlash; insondagi kreativlikni, yaratishga moyillikni,
ijodiy salohiyatni qo‘llab-quvvatlash;
– qoloqlik, ishsizlik, korrupsiyani bartaraf etish, qurollanish poygasini
to‘xtatish kabilar orqali ta’minlanadi. Ular milliy manfaatlarni mensimaslik
hisobiga emas, balki ulardagi umuminsoniy taraqqiyotga muvofiq keladigan
jihatlarni qo‘llab-quvvatlash orqali ta’minlanadi. Globallashuv ijtimoiy-iqtisodiy
omillar bilan bog‘liq tarzda xalqaro mehnat taqsimotiga, insoniyat ehtiyojlari
dinamikasiga, tabiiy boyliklarni izlab topish, ulardan foydalanish va milliy
manfaatlarga ta’sir etmoqda. “Global iqtisod”, “global bozor”, “global mehnat”
taqsimoti, “global hamkorlik” degan tushunchalar keng ishlatilmoqda. Shu
nuqtayi nazardan qaraganda, global o‘zgarish endi milliy davlatlar chegarasidan
chiqib transmilliy xususiyat kasb etayotganiga ishonch hosil qilamiz.
Globallashuvning ilk bosqichi, ya’ni ikkinchi jahon urishidan keyingi 1970-
yillarda bo‘lgan davrda Osiyo va Afrika mamlakatlarida milliy ozodlik harakati
avj olib, ular mustaqillik sari intildilar. Mazkur qit’alarni o‘z panjasida ushlab
kelgan Angliya, Fransiya ularga mustaqillik berishga majbur bo‘ldi. Lotin
Amerikasida kuchaygan milliy ozodlik harakatlari dunyo xaritasini o‘zgartirib
yubordi. Bosqinchilik tufayli boylik orttirishga o‘rgangan Yevropa davlatlari va
AQSH yangi vaziyat bilan hisoblashishga majbur bo‘ldilar. Biroq ular
mustamlakasiga aylantirgan davlatlardagi infratuzilmalarni, korxonalarni, mehnat
va tabiiy resurslarni o‘z qo‘lida saqlab qolishga intildilar. Integratsiya va
transmilliy birlashmalar, korporatsiyalar ana shu maqsadga xizmat qiluvchi
vositaga aylandi. Global iqtisodiyot jahon bozoridagi mehnat, kapital, xizmat,
texnologiya, mehnat, kapital, xizmat, texnologiya, axborot, menejment, turizm
19

kabilarni ma`lum bir talablar doirasida harakatlanishiga, integratsiya va
transmilliy birlashmalarni o‘z maqsadlariga muvofiq shakllantirishga erishdi. Bu
o‘z maqsadlariga muvofiq shakllantirishga erishdi. Bu o‘z navbatida mehnat
taqsimotini shakllantiradigan, kapitalni harakatlantiradigan, yagona tizimlarni
barpo etadigan fenomen, ya’ni globallashuvni faollashtiradi. Neokolonial tartib,
asosan, transmilliy korporatsiyalar ixtiyoriga o‘tdi. Shu sababli milliy
mustaqillikka erishgan davlatlar ijtimoiy-iqtisodiy hayotini yo‘lga qo‘yishida,
mehnat resurslari va tabiiy boyliklaridan foydalanishida kolonizatorga qaram
bo‘lib qolaverdi. Ularga ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash siyosiy
mustaqillikni qo‘lga kiritgandan qimmatga tushmoqda.
Xalqaro mehnat taqsimoti ishlab chiqarish kuchlarining yoyilishiga,
bo‘linishiga va tarqalishiga yordam beradi. Chunki kasb-korlarning paydo
bo‘lishi, mehnat faoliyatining differentsiallashuvi, jamiyat ehtiyojlariga qarab
mehnat bozorining shakllanishi globallashuv davriga xos xususiyatdir. Biroq
globallashuv uchun shunchaki kasb-korlarning differentsiallashuvi emas, balki
kam jismoniy mehnat sarf qilib ko‘proq doramad olish, xalqaro aloqalarni, tovar
va kapitallar siljishini manfaatlarga qurish muhimdir. Shu tariqa u turli
mamlakatlar va o‘lkalarda ishchi kuchlarini, sanoat yoki agrar sektorlarni,
infratuzilmalarni, mehnatga haq to‘lash tizimlari va umuman, mehnatga bo‘lgan
munosabatlarini shakllantiradi.
XXI asrning dunyoda 30 ming xil kasb-kor, mehnat, faoliyat turlari bo‘lgan.
Bugun har kuni dunyoda 500 ta yangi kasb-kor paydo bo‘lmoqda. Mehnat
taqsimoti jamiyatdagi ustuvor ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga muvofiqdir.
Industrial jamiyatlarda industrial, ya’ni mashina-texnikaga asoslangan mehnat,
agrar jamiyatlarda qishloq xo‘jaligi mehnati, postindustrial jamiyatlarda
intellektual mehnat turlari ustuvordir. Tajriba ko‘rsatadiki, mehnat taqsimoti
yuksak shaklli intellektual mehnat bo‘lib, unga qurilgan ishlab chiqarish kam
jismoniy kuch va kam vaqt sarflab ko‘proq doramad olish imkoniga ega. G‘arbiy
Yevropa davlatlari ishchi-xizmatchilari endi rivojlanishiga kirgan
mamlakatlardagi ishchi- xizmatchilardan 50-100 barobar yuqori ish haqi oladi.
Bundan tashqari, mehnat taqsimoti ijtimoiy sohaga ta’sir etadi, xizmat turlarini
ko‘payishiga olib keladi, kishining bo‘sh vaqtini oshiradi. Og‘ir qo‘l mehnati
kishini jismonan toliqtiradi, ko‘p vaqtini oladi, mehnati doim ham kerakli samara
va doramad beravermaydi. Intellektual izlanishlarga va texnologik ishlanmalarga
tayanadigan mehnat kishini ma’naviy-ruhiy yuksalishiga xizmat qiladiki, aynan
ushbu omil G‘arb sivilizatsiyasini maftunkor qilmoqda.
Globallashuv tayanayotgan va targ‘ib etayotgan ilmiy-texnik kashfiyotlar,
texnologik ishlanmalar, yangi-yangi ish usullari va xizmat turlari yer yuzida
mehnat taqsimotini qaytadan tashkil etishga undamoqda. To‘g‘ri transmilliy
20

korporatsiyalar o‘zidan-o‘zi, ixtiyoriga yangi ilmiy- texnik ishlanmalarni milliy
o‘lkalarga olib kiravermaydi. Ulardan naf, foyda keladiganini, iste’molchi bor va
sotib olish imkoni mavjud mintaqalarga, davlatlarga investitsiyalar kiritishadi.
Investitsiya ma’lum bir sohaga, faoliyat, mehnat turiga kiritiladi. Tovar ishlab
chiqarishni ko‘paytirish, mahsulotlarni tez va ko‘p sotish, keladigan daromadlarni
oshirish transmilliy birlashmalar ko‘zlagan maqsad. Bu maqsadni, ming afsuski,
milliy institutlar belgilamaydi, shakllantirmaydi. Ayrim transmilliy
korporatsiyalarning ba’zi bir davlatlar yalpi ichki mahsulotdan oladigan
daromadlaridan yuqori ekani globallashuv moddiy manfaatdorlik bilan ham
bog‘liqligini tasdiqlaydi. Natijada, Ulrix Bek aytganidek, tovarlar ishlab
chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish, savdo-sotiqni amalga oshirish, hatto korxonalarni
boshqarish uchun bir joyda o‘tirish(bo‘lish) shart emas. Ish joylarini eksport
qilish, ishchilar mehnatini transmilliy, hatto transkontinental miqyosda
“kooperativlash” mumkin yoki xizmat turlarini axborot-kommunikatsiya
vositalari orqali ko‘rsatish mumkin” 17
. Bu aslida mehnat taqsimotining insoniyat
tarixida uchramaydigan ko‘rinishidir.
Transmilliy birlashmalarning to‘menejerlari egalari, mutaxassislari milliy
o‘lkalardagi bo‘limlariga ishga emas, balki sayr qilishga boradi, ishchi tashkiliy
jarayonlarni mahalliy kadrlardan tayinlangan, korporatsiya ko‘rsatmalariga itoat
etadigan shaxslar bajaradi. Bundan mehnat taqsimoti yangi tipdagi menejerlarni,
kadrlarni, kasb-kor egalarini shakllantirmoqda. Endokapital korxonalar barpo
etadi, kapital ularni boshqaradi, kapital ishchi-xizmatchilarni harakatga keltiradi,
faoliyat turlarini joriy qiladi. XVIII-XIX asrlarda, hatto XX asrda burjua, kapital
egasi korxona faoliyatiga, ishchi-xizmatchilar sa’y-harakatlariga bevosita
aralashardi, hatto ular bilan birga ter to‘kardi. Endi bunday fidoyilikka, jon
kuydirishga hojat yo‘q, u barcha faoliyatni kompyuter, axborot-texnologiya
vositalari orqali bajarishi mumkin.
Globallashuv insoniyat ehtiyojlarining tinmay o‘sib, oshib borishidan
manfaatdor. Bu ehtiyojlarni u sun’iy tarzda oshib borishini qo‘llab-
quvvatlamaydi ham. Ma’lum bir hisob-kitoblarga ko‘ra insonni normal kun
kechirish uchun 170 ta tovar, mahsulot yetarli. XIX asrda kishilar ehtiyoji 40-50
atrofida bo‘lgan. Industrial taraqqiyotdan uzoq o‘lka xalqlarining ehtiyojlari
undan kam bo‘lmagan, albatta. Biroq bozorlar, do‘konlar kishiga 70 mingdan
ziyod tovar, mahsulotlar tavsiya etadi. Ehtiyojlarning rang-barangligi ijobiy hol,
ular kishini tinmay ishlash, izlanish va faollikka undaydi. Yangi-yangi
mahsulotlar va tovarlar urbanizatsiyaga, hayotning madaniylashuviga, xizmat
turlariga bo‘lgan qiziqishlarining oshishiga yordam beradi. Biroq bu tovar va
iste’mol tovarlari tabiiy resurslarni kommersializatsiyalashga, ekologik
17
Ulrix Bek. Что такое глабализатсия? - Moskva: Progress-Traditsiya, 2001. S. 39.
21

inqirozlarning kelib chiqishiga ham olib keladi. “Rim klubi” a’zolari o‘tgan
asrning 60-70 yillarda keltirgan misollari va bildirgan bashoratlari qanchalik
o‘rinli ekaniga insoniyat ko‘p o‘tmay iqror bo‘ldi. Rim klubi prezidenti
A.Pechenning keltirishicha, 2010-yilga borib dunyodagi ochlar soni uch
barobarga oshadi va bu energiya, oziq-ovqat va xomashyoga bo‘lgan talabni
o‘rganib chiqishga undaydi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, klub a’zolari ushbu uch
manba 30-40 yillar ichida qator muammolarni keltirib chiqaradi, issiqlik
energiyasiga, oziq-ovqatga va xomashyoga bo‘lgan talab keskin oshadi. Cheksiz
o‘sishdan, oqilona rivojlanishiga o‘sishgina insoniyatni bo‘lg‘usi fojialardan xolis
qilish mumkin 18
. Shuning uchun A.Pechen insoniyat tabiiy qazilmalarni qazib
olish, qayta ishlash, takror ishlab chiqishda hamkorlik qilishga da’vat etadi.
Alternativ sivilizatsiya g‘oyasi tarafdori I.V.Bestujev-Lada, agar insoniyat
ilm-fan yutuqlaridan, yangi texnologik ishlanmalardan samarali foydalanilsa,
yerda 400 milliard kishi yashashi mumkin. Agar okeanlardagi resurslardan
foydalanishni o‘rgansa, yana 1200 mlrd kishini boqish, oziq-ovqat bilan
ta’minlash imkoni paydo bo‘ladi 19
. Agar Rim klubi a’zolari insoniyatni,
rivojlanishi, o‘sishi shu tarzda davom etsa, katta fojialar, ochlik, inqirozlar kutadi,
degan fikrni bildirishsa, I.V.Bestujev - Lada yerdagi resurslar yuz milliardlab
kishilarni boqish imkoniga ega, deb hisoblaydi. Lekin ular mohiyatan aynan fikrni
bildirishadi, ya’ni insoniyat yon-atrofga, tabiiy resurslarga oqilona, ehtiyotkorana
yondashish kerak. Ilm-fan, texnologik ishlanmalardan foydalangan tarzda
tabiatni, hayotni asrashga o‘rganishi lozim. Takror ishlab chiqarishni kengaytirish
orqali kishilar ehtiyojlarini qondirish mumkin. Buning uchun yangi yerlarni
o‘zlashtirish va yangi qazilmalar izlash shart, bugun ishlab iste’mol qilingan
mahsulotlarni qayta ishlab chiqishning o‘zi tabiatni ekspluatatsiya va
kommersializatsiyalashni cheklashi mumkin.
Iqtisodiy globallashuvda transmilliy korporatsiyalar yetakchi rol o‘ynaydi.
Shunday yirik kompaniyalarning AQSHda joylashgani mamlakat iqtisodiyotiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Manbalarga ko‘ra, 1990-2001 yillar ichida AQSH
iqtisodiyoti 27% ga o‘sgan. AQSHning jahon yalpi ichki mahsulotidagi ulushi
2002-yilda 31,4 trln. dollarni tashkil qilgan. Ishsizlik esa 4% ga tushgan. Bu
paytda yalpi ichki mahsulot Yaponiyada 3,942 trln, Germaniyada 2,392 trln.,
Britaniyada 1,771 trln., Fransiyada 1,677 trln., Italiyada 1,422 trln., Xitoyda 1,388
trln., Rossiyada esa 0,392 trln. AQSH dollarini tashkil etgan. Yirik investitsiyalar
olib kirgan Merril Linch, Morgan Stenli Din Uitter, Goldmen Saks, Solomon Smit
Barni va J.P.Morgan kompaniyalari AQSH iqtisodiyotini “ishchanlar dunyosi
giganti”ga aylantirgan. AQSH fuqarosining yillik daromadi 38 ming dollarga
18
Pechchei A. Человечискее качества.-Moskva : Progress, 1980. С.165-170.
19
Bestujev-Lada I.V. Алтернативная цвилизатсиа. Едиствонное спасение человечство . - Moskva: Algoritm,
2003.S.89.
22

yetgan 20
.
Transmilliy kompaniyalar AQSH iqtisodiyotining investorlariga, ilmiy-
texnik kashfiyotlarini amaliyotga, ishlab chiqarishga joriy etish subyektlariga
aylangan. Masalan, kompyuter texnologiyalarni rivojlantirishga ular yiliga 220
mlrd. dollar kiritishadi. Bu esa AQSHdagi kompyuterlarni Yevropa va
Yaponiyadagidan 5 marta tez ishlashini ta’minlaydi. “Intel”, IBM va “Motorola”,
“Microsoft”, “Oracl” va “Nescafe” kompaniyalari dunyoga mashhur. AQSHda
internetga ulangan 15500 teletarmoqlar ishlab turadi. Internet saytlarining 90%
dan ziyodi AQSHga to‘g‘ri keladi. Mamlakatdagi yirik transmilliy kompaniyalar
dunyoning istagan qismiga, davlatga investitsiyalar kiritishi, o‘z ofislarini ochishi
mumkin. AQSHdagi 500 yirik transmilliy korporatsiya jahon yalpi ichki
mahsulotining 61% ni ishlab chiqarmoqda. “Manpower Ink”- 72%, “Gillette”-
66%, “Mobil”-63%, “Digital Equipment”-61%, “EXCON”- 56%, “Sochi Car’”-
51% mablag‘larini chet ellar iqtisodiyotiga sarflamoqda. Bular bejiz, xayriya
emas, ular kompaniyalarga ulkan foyda keltiradi, milliy iqtisodiyotni
modernitsiyalashga, Yevropalashtirishga yetaklaydi. AQSH ana shu transmilliy
kompaniyalari orqali jahon davlatlari ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga, global
iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatmoqda. Haqiqatan ham, AQSH transmilliy
kompaniyalarini Yaponiya, Singapur, Xitoy, Indoneziya, Janubiy Koreya,
Yevropa Ittifoqi davlatlari, MDH respublikalarida uchratish mumkin. Ular
olayotgan daromadlarni esa hali hech kim o‘rgangan emas, hisob-kitob qilish ham
mushkul. M.Sorrel iborasi bilan aytganda “bugun dunyo globallashayotgani yo‘q,
balki amerikalashmoqda” 21
.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini chetga investitsiyalar orqali amalga oshirish
mumkin, deb o‘ylash noto‘g‘ri. Bu o‘rinda asosiy e’tibor milliy omillarga,
mahalliy ishlab chiqarish korxonalari va iqtisodiy imkoniyatlarga qaratilishi
lozim. Mutaxassislarning fikricha, globallashuv va milliylik o‘rtasida maqsadga
muvofiqlikni ifodalaydigan ko‘rsatgich yoki mezonlar bo‘lmog‘i lozim.
Globallashuv jarayonida milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va mamlakat
aholisi farovonligining muttasil o‘sib borishini ana shunday mezon sifatida
tavsiflash mumkin.
Shu bois milliy davlatlar globallashuv yaratadigan barcha ne’matlar va
imtiyozlardan to‘liq foydalanishi lozim. Milliy iqtisodiyotlar xalqaro mehnat
taqsimoti va ixtisoslashuvida faol ishtirok etishi, jahon savdo tashkiloti,
mintaqaviy iqtisodiy uyushma va alyanslar orqali jahon xo‘jaligiga
integratsiyalashuv yo‘lidan bormog‘i darkor. Buning uchun esa globallashuv
jarayoni qator shart-sharoit va imkoniyatlar yaratadi”.
20
Utkin A.I. Американская империа .- Moskva: EKSMO, 2003.S.58-59.
21
To‘xliev N. O‘zbek modeli: taraqqiyot modellari.-Toshkent: O‘zME. Davlat ilmiy nashri, 2014.177b.
23

Ishlab chiqarishni mahalliylashtirish globallashtirishga zid hodisa emas,
ularni uyg‘unlashtirish milliy iqtisodiy rivojlanish omiliga aylanishi mumkin.
Bugun O‘zbekistonda tashkil etilgan erkin iqtisodiy zonalar va savdo-sotiq
hududlari mintaqaviy integratsiyaga qurilgan. Ammo bu globallashuv boshqa
faktorlarining qatnashishini inkor qilmaydi. Savol- globallashuv talablariga rioya
etish kerakmi yoki mahalliylashtirish ustuvor bo‘lishi kerakmi, tarzida qo‘yilishi
mumkin emas. Jahon tajribasi (Singapur, Tayvan, Malayziya va boshqalar)
ko‘rsatadiki, ishlab chiqarishni global taraqqiyot, ayniqsa zamonaviy ilmiy-texnik
kashfiyotlar bilan uyg‘unlashtirish milliy iqtisodiy rivojlanishni ta’minlaydi.
Aynan shu tarzda O‘zbekiston manfaatlarini himoya qilish va global hamkorlikda
ularni ta’minlash mumkin. professor N.To‘xliyev yozadi: “Globalashuv ulkan
planetar jarayon bo‘lib, o‘z yo‘lidagi har qanday milliy to‘siqni vayron etib
baraveradi. Ammo, globallashuv milliy suverenitetga tahdid solmaydi”.
Erkin iqtisodiy zonalarda globallashuvda faol ishtirok qilayotgan xalqaro
kompaniyalar muhim vazifalarni bajarayotgani kuzatiladi. Prezidentimiz
SH.M.Mirziyoyev BMTning Bosh Assambleyasining 72 sessiyasidagi nutqida
qayd etganidek: “O‘zbekistonda yangi erkin iqtisodiy zonalar tashkil etildi,
ularda investorlarga keng imtiyozlar yaratilib berildi. Xalqaro moliyaviy
institutlar bilan hamkorlik muvaffaqiyatli rivojlanmoqda, biz Yevropa tiklanish va
taraqqiyot banki bilan sheriklik aloqalarini yangitdan tikladik” 22
.
O‘zbekistonda chet el kompaniyalarini erkin iqtisodiy zonalar ochishga jalb
etish davlat siyosati darajasidagi vazifaga aylangan. Samarqand viloyatidagi
“Urgut” erkin iqtisodiy zonasida Turkiya sarmoyadorlari va kompaniyadorlari va
kompaniyalari, Samarqand shahrida mehmonxona kompleksini barpo etishga
“Dal texnik” va “APEAS”, to‘qimachilik hamda san’atini rivojlantirishda
“Yildirm Grupp”, “SUR international”, “Besler Foods”, “Chalik Holding”,
“Limak”, “Kibar”, “Kalyon”, “Komin” kompaniyalari qatnashmoqda. Bunday
hamkorlik dunyodagi 60 ga yaqin davlatlar bilan o‘rnatilgan bo‘lib, ilg‘or ish
tajribalariga ega xorijiy kompaniyalarning innovatsion g‘oyalari amaliyotga joriy
etilmoqda. Xitoy, Singapur, Malayziya, Tayvan, Yaponiya, Turkiya tajribalari
ko‘rsatadiki, aynan erkin iqtisodiy zonalar, xorijiy investorlarni jalb etish, milliy
iqtisodiyotni rivojlantirishning milliy manfaatlarga erishishning eng samarali
yo‘llaridir. Bugun O‘zbekistonda tashkil etilgan 7 ta erkin iqtisodiy zona (Navoiy,
Angren, Jizzax, Urgut, G‘ijdivon, Qo‘qon, Xazarasp)lar xalqaro iqtisodiy
hamkorligimiz namunasidir.
22
Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. - Toshkent:
O‘zbekiston NMIU, 2018.T.2.-247 b.
24

II BOB. ZAMONAVIY JAMIYATDA SIYOSIY INTEGRATSIYANING
DOLZARBLIGI VA AHAMIYATI
2.1. Siyosiy integratsiyani shakllantirishda siyosiy institutlarning roli va
ahamiyati
Yaqin Sharqdagi o‘zgarishlar, siyosiy beqarorlik, nizolar va o‘zaro
kelishmovchiliklar mintaqaning eng ko‘p aziyat chekkan hududlardan biriga
aylantirdi. Mintaqaning energetik resurslarga boyligi, qadim sivilizatsiya beshigi
hisoblanishi ushbu hududda joylashgan mamlakatlar uchun doimo baxt va
farovonlik keltirmaganligi ko‘p marotaba isbotini topdi. Ushbu siyosiy
jarayonlarda masala mintaqadagi qudratli davlatlar ishtiroki doirasidan chiqib
hududdagi muammolarni hal etish, hamjihatlikni vujudga keltirish, Islom olami
barqarorligi kerak bo‘lsa Yaqin Sharq mintaqasi davlatlarining xavfsizligi va
taraqqiyotini ta’minlash, faqatgina ayrim davlatlarning birlashuvi bilan ro‘y
bermasligi tobora ayon bo‘lib bordi. Xususan, mintaqa davlatlarining milliy,
mintaqaviy va mahalliy muammolarini hal etishi hamda taraqqiyotning yangi
bosqichiga ko‘tarilishi uchun siyosiy integratsiya ya’ni siyosiy ittifoq jarayoni
alohida o‘rin tutdi.
Ushbu siyosiy voqeylikda mintaqa davlatlari o‘rtasidagi integratsiyani
vujudga keltirish, integratsiya jarayonlarini rivojlantirish ko‘p hollarda xalqaro va
davlatlararo tashkilotlar tomonidan amalga oshirishga harakat qilingan. Siyosiy
jarayonlaridagi o‘zgarishlar, inqirozli holatlarning sodir bo‘lishi ko‘plab musulmon
ziyoli qatlamlarini tashvishga solib «Vaziyatdan chiqish hamda inqirozli
porakandalikning oldini olish yo‘llaridan biri sifatida musulmon dunyosini
birlashtiradigan tashkilot tuzilishi hisoblandi». Xalqaro tashkilot tuzish yo‘li bilan
butun dunyo musulmonlarini birlashtirish g‘oyasi Birinchi jahon urishidan so‘ng
Falastin arboblari orasida vujudga kelgan. Bunday g‘oyani Quddus muftiysi shayx
Muhammad Amin al-Husayniy birinchilar qatorida ilgari surgan. Mintaqasi
davlatlari vujudga kelayotgan nizo, keskinlik va muammolarni hal etish maqsadini
amalga oshirish birinchi navbatda siyosiy, iqtisodiy mustaqillikni tiklash hamda bu
jabhalarda yuritilayotgan siyosatni umumdavlat manfaati doirasida yagona
strategiyaga birlashtirish zarurligini anglagan xolda ular uchun xalqaro va
mintaqaviy tashkilotlarning ahamiyati muhumligini tushunib yetishdi. Siyosiy,
iqtisodiy, ijtimoiy integratsiyani vujudga keltirish uchun xalqaro va mintaqaviy
tashkilotlar olida davlatlarning milliy xudbinligini bartaraf etish va davlatlararo
manfaatlar muvozanatini ta’minlash vazifasi turar edi. 23

Davlatlar o‘z manfaatlarini, siyosiy irodalarini namoyon qiladigan katta bir
xalqaro tashkilotga ehtiyoj sezar edi. Vujudga kelgan xalqaro va mintaqaviy
23
Charter of the Organisation of Islamic Conferenchttps://www.oicoci.org/upload/documents/charter/en/oic_charter.
25

tashkilotlar o‘zlarining davlatlarni iqtisodiy, siyosiy jihatdan birlashtiruvchi
omillari bilan farqlandi. Yaqin Sharq mintaqasi davlatlarining hududiy yaqinligi,
diniy e’tiqod birligi, umumiy madaniyat birligi, til birligi, ijtimoiy tuzulmalar
birligi, umumiy bozor mavjudligi, davlat boshqaruv tizimsining o‘xshashligi va
tarixiy yaqinlik xalqaro va mintaqaviy tashkilotlarning faoliyat darajasi
samaradorligiga ta’sir ko‘rsatdi.
Siyosiy jarayonlarda davlatlararo hamkorlikni ta’minlash, davlatlarning
siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy integratsiyani amalga oshirishga o‘z hissasini qo‘shgan,
siyosiy jarayonlarda faol ishtirok etib kelayotgan tashkilotlardan Islom hamkorlik
tashkilotini alohida ta’kidlab, tashkilotning faoliyat jihatlarini tahlil qilsak.
Yaqin Sharq mintaqasida sodir bo‘lgan keskin siyosiy jarayonlar, ya’ni
arabIsroil urushlaridagi mag‘lubiyat, Falastin muammosi, shuningdek, 1969 yil 21
avgustda muqaddas Quddusi Sharifda joylashgan Al-Aqso (Masjidul Aqso)
masjidiga o‘t qo‘yilishi butun musulmon xalqini larzaga solib, barcha davlatlar
uchun birlashish, hamjihatlikka chaqiriq hisoblandi. Fundamental asos ya’ni,
musulmon hamjihatligi va bir g‘oya ostida birlashish, umumiy xavfga qarshi
kurash omili musulmon davlatlarini hamjihatlikka nisbatan ehtiyojini kuchaytirib,
turli geosiyosiy urushlar va nizolarda Islom birligi asosida musulmonlarni
birlashtirish, xalqaro miqyosda ularning manfaatlarini himoya qilish maqsadida
1969 yil 25 sentabrda Marokash poytaxti Rabot shahrida musulmon mamlakatlari
davlat va hukumat rahbarlari yig‘ilishi Islom hamkorlik tashkiloti tashkil
etilganligini e’lon qildi. Islom hamkorlik tashkiloti xalqaro miqyosda musulmon
davlatlarining mazhablariga, irqiga, siyosiy qarashlariga, iqtisodiy farqlanishiga
qaramasdan birlashtirgan, islom ummasining uzoq yillik intilishlarini o‘zida ifoda
etgan tashkilot sifatida namoyon bo‘ldi.
Siyosiy maydonida Islom hamkorlik tashkilotining vujudga kelishi xalqaro
munosabatlar tizimida katta o‘zgarishlar yuz berishiga olib keldi. «Islom
hamkorlik tashkiloti musulmon dunyosining umumiy ovozi bo‘lib, xalqaro tinchlik
va totuvlikni targ‘ib qilish asosida musulmonlar manfaatlarini himoya qilish
maqsadida faoliyat yuritadi». Islom hamkorlik tashkilotining vujudga kelishi
natijasida: birinchidan, Falastin xalqi shuningdek, islom dini muqaddas
qadamjolarini himoya qilishning huquqiy-siyosiy mexanizmi va asoslari ishlab
chiqilib, siyosiy munosabatlarni tartibga soluvchi tashkilot yuzaga keldi;
ikkinchidan, musulmon dunyosi manfaatlarini himoya qiluvchi, xalqaro maydonda
musulmon davlatlari birlashuvining zamonaviy institutsional omili yaratilib,
musulmon xalqlarining siyosiy orzularini ruyobga chiqarishga xizmat qiluvchi
tashkilot shakllandi.
Islom hamkorlik tashkiloti XX asrning ikkinchi yarmida siyosiy jihatdan
mayda bo‘laklarga bo‘lib tashlangan, iqtisodiy qoloqlik iskanjasida qolgan
26

musulmon davlatlariga yangi ruh, yangi motivatsiya bera olgan tashkilot sifatida
vujudga kelib, islom mafkurasini qayta tiklash, diniy o‘zlikni anglash va islom
qadriyatlari asosida musulmon ummasi birdamligini ta’minlash, davlatlar
mafkuraviy va siyosiy birdamligini vujudga keltirish singari muhim g‘oyalarni
ilgari surgan xalqaro tashkilot hisoblanadi.
Islom hamkorlik tashkilotining siyosiy asosi etib islom hamjihatligini ustun
qo‘ygan holda, milliy suveren davlatlarni asrab qolish belgilangan. Islom
hamjihatligi tashkilotning eng asosiy mafkurasi bo‘lib, Islom hamjihatligi
tashkilotga a’zo davlat va hukumat rahbarlari tomonidan islom taraqqiyotiga
erishishning ustuvor yo‘li sifatida qaraldi. Islom hamkorlik tashkiloti ning
fundamental maqsadi - musulmon davlatlarining hamjihatligini rivojlantirish,
musulmonlar uchun muqaddas shaharlarni, tuyg‘ularni birgalikda himoya qilish va
asrab-avaylash. Tashkilot Ustavida islom hamjihatligi, iqtisodiy, siyosiy, madaniy,
ijtimoiy, ilmiy sohalarda hamkorlikni kuchaytirish, barcha musulmon xalqlarini
o‘z sha’ni, qadr-qimmati, mustaqilligi va milliy huquqlarini himoya qilishga
chaqiriqlar qat’iy belgilab qo‘yilgan 24
.
Garchi, tashkilotning dastlabki maqomi xalqaro maydonda jiddiy qabul
qilinmagan, unga nisbatin ehtiyotkorona yondashish mavjud bo‘lgan bo‘lsada,
keyinchalik tashkilot imiji ijobiy tomonga o‘zgardi. Ekmeliddin Ehson o‘g‘lining
«Islom Hamkorlik tashkiloti muammolarni hal qilish uchun katta salohiyat va
imkoniyatlarga ega. Ushbu salohiyat bizga nizolashayotgan tomonlar o‘rtasida
halol vositachi sifatida ishtirok etish va inqirozlarda nizolarni diplomatik yo‘l bilan
hal qilish borasida vositachilik xizmatlarini ko‘rsatish sharoitini yaratadi. Bizda
muzokaralarda adolatli vositachi sifatida ishtirok etishga imkon beradigan ustunlik
mavjud» – degan so‘zlari ham fikrimizni tasdiqlab tashkilotning xalqaro
maydondagi nufuzi yuqori ekanligini isbotlaydi.
Xalqaro jarayonlarda faol ishtirok etib kelayotgan Islom Hamkorlik tashkiloti
nafaqat aynan Yaqin Sharq davlatlari, balki butun musulmon davlatlari o‘rtasidagi
integratsiya, ittifoqchilik va birdamlik uchun asos bo‘lgan xalqaro tashkilot
hisoblanadi. «Islom Konferensiyasi tashkiloti - integratsiga asoslangan maxsus
birlashma. Hozirgi kunda IKT faqatgina iqtisodiy va ijtimoiy sohalardagina emas
balki, xalqaro xavfsizlik muammolarini, turli sivilizatsiyalar o‘rtasidagi
ziddiyatlarni shuningdek, xalqaro miqyosdagi ko‘plab dolzarb masalalarni xal
etishda faol ishtirok etadigan ko‘p tarmoqli integratsiviy tashkilotdir»
Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, Islom hamkorlik tashkiloti XX asrning
ikkinchi yarmida Yaqin Sharq davlatlari siyosiy integratsiyasining eng muhim
institutsional omili sifatida xalqaro maydonga chiqdi. Tashkilotga a’zo davlatlar,
24
Charter of the Organisation of Islamic Conference
https://www.oicoci.org/upload/documents/charter/en/oic_charter.
27

xususan, Yaqin Sharq davlatlari o‘rtasida siyosiy integratsiyani tashkil etib,
musulmon davlatlarining hamkorlik organini vujudga keltirdi, unda a’zo davlatlar
birdamligining yetakchi elementi diniy omilga tayanib, Islom umumiy mezonlar
bo‘yicha integratsiyaning asosiy manbasi hisoblandi hamda davlatlar o‘rtasida
mamlakatlar manfaatidan umumiy manfaatlar ustun kelib, tashkilot faoliyatida
musulmon ummasining manfaatlari milliy manfaatlardan yuqori qo‘yildi. Islom
hamkorlik tashkiloti siyosiy jihatdan musulmon hamjihatligini vujudga keltirgan,
islom ummasini birlashtirgan, xalqaro maydonda ularning manfatlarini himoya qila
olgan, butun musulmon olamining integratsiyasini ta’minlash maqsadida faoliyat
yuritayotgan xalqaro tashkilot hisoblanadi.
28

2.2. Markaziy Osiyo davlatlari integratsiyasi va uning shakllanishida
xalqaro tashkilotlarning roli
Xalqaro hamjamiyat evolyusiyasi va ko‘pgina davlatlar hayotida hududlar
rolining o‘sishi hududiy rivojlanish jarayonlarining ahamiyatini oshirdi . O‘zining
milliy-etnik, diniy, geosiyosiy, geoiqtisodiy, tarixiy-madaniy, ma’naviy va
mafkuraviy xususiyatlariga ko‘ra, Markaziy Osiyo dunyodagi boshqa mintaqalarga
nisbatan farqlanadi.
Markaziy Osiyo davlatlarining o‘zaro hamkorligini yanada rivojlantirish
mintaqaviylik va milliy manfaatlar nuqtai nazaridan eng dolzarb masala
hisoblanadi. “Ayni paytda Markaziy Osiyoda qudratli davlatlarning manfaatlari
kesishmoqda, beqarorlik va qarama-qarshilik o‘choqlariga tutash bo‘lgan ushbu
mintaqa yaqin va uzoq xorijda ro‘y berayotgan barcha salbiy jarayonlar ta’sirini his
etmoqda”. Markaziy Osiyoda o‘ziga xos subregionning shakllanishi bilan bog‘liq
geosiyosiy vaziyatning rivojlanish tendensiyalari mintaqa davlatlari oldiga ham
katta vazifalarni, strategik maqsadlarni, shu bilan birga hayotiy ehtiyoj hisoblangan
siyosiy, iqtisodiy, madaniy-gumanitar integratsiya jarayonlarini jadallashtirish
bilan bog‘liq faoliyatni takomillashtirish talabini qo‘ymoqda.
Chindan mintaqaning geografik jihatdan katta makonni egallaganligi va tabiiy
boyliklar ko‘pligini inobatga olgan holda uning geoiqtisodiy rivojlanish
imkoniyatlari yuqori baholanadi. Mazkur imkoniyatlardan to‘laligicha va ratsional
foydalanish mintaqa davlatlarining integratsiya doirasidagi umumiy qarashlarining
strategiyasiga bog‘liq. Mintaqaviy integratsiya strategiyasini amalga oshirish
milliy manfaatlarning uyg‘unlashuvi bilan izohlanadi .
Minglab yillarni o‘z ichiga oladigan mushtarak tarixga, yagona din va yaqin
til, o‘xshash madaniyatga daxldor bo‘lgan Markaziy Osiyoda sho‘ro hukumati
tomonidan o‘tgan asrning 20-yillarida amalga oshirilgan milliy davlatchilik
chegaralanishining o‘tkazilishi bilan bog‘liq “imperiyacha strategiya” bugungi
besh davlat o‘rtasida munsabatlar o‘zgaruvchanligini vujudga kelishiga ham sabab
bo‘lmoqda. Ayniqsa, ular o‘rtasida hududiy, milliy-etnik, gidroresurslar, tabiiy
resurslar, migratsiya, kontrabanda sohasidagi mushkulotlar, hali hanuz yechimini
kutayotgan muammolar aksariyat hollarda, davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarga
ham turlicha ta’sir ko‘rsatmoqda. 25
Sobiq ittifoqning tarqalishi bilan bog‘liq xolatlar va undan keyin mintaqada
davom etgan chorak asrlik turlicha geosiyosiy vaziyat har bir davlat oldiga o‘z
davlatchiligini mustahkamlash, unga ta’sir ko‘rsatadigan mafkuraviy, madaniy,
ma’naviy muhitni qaror toptirish, o‘z Qurolli Kuchlari va davlat organlarini
25
Karimov I.A. jild 6. Havfsizlik va barqaror taraqqio‘t yo‘lida – T.: O‘zbekiston, 1998. –B. 136.
29

shakllantirish va rivojlantirish kabi strategik vazifalarni qo‘ydi. Davlatlararo
munosabatlarga tashqi va ichki omillarning ham ta’siri katta bo‘lganligi, ba’zi
davlatlarda fuqarolik urushlari avj olganligi va xokazo siyosiy vaziyatlar davlatlar
integratsiyasi va hamkorligining amalga oshirilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Markaziy Osiyoda umumxavfsizlik tizimining shakllanishida mintaqaviy
integratsiya g‘oyasi yetakchi o‘rin egallaydi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi
prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Markaziy Osiyodagi integratsiyani biz
hududiy birlik, kommunikatsiyalar, iqtisodiyotning asosiy va yetakchi tarmoqlari
mushtarakligi, suv xo‘jaligi va energetika obe’ktlarini birgalashib ishlatish,
energiya zahiralari bilan ta’minlash ehtiyoji taqozo etgan obe’ktiv zarurat, deb
hisoblaymiz. Bir-biriga chirmashib ketgan umumiy teran tomirlarga ega bo‘lgan
xalqlarimizning madaniy, til va ma’naviy birligi haqida-ku, gapirmasa ham
bo‘ladi”. 26
Integratsiya borasida turli tashabbuslar, ichki va tashqi omillar mavjud
bo‘lsada, davlatlarning barchasi ham dastlabki 25 yil davomida bunga juda katta
xayrihohlik ko‘rsatmagan edi. Xususan, mintaqada asosiy ikki katta iqtisodiyotga
ega bo‘lgan davlat O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘zaro raqobat yo‘lidan ketgan
bo‘lsa, Qirg‘iziston zo‘r berib, mamlakatda g‘arbona demokratiyani qaror toptirish
va rivojlantirishga ahamiyat qaratdi. Tojikiston, endigina fuqarolar urushini
bartaraf qilib, davlatchilik tuzilmalarini mustahkamlash va mamlakatning nochor
iqtisodiyotini barqarorlashtirish yo‘lidan borgan bo‘lsa, Turkmaniston
Afg‘onistondagi chigal vaziyatning mamlakatga ta’sir ko‘rsatmasligining oldini
olish uchun chegaralar daxlsizligini ta’minlash va dastlab, Saparmurat
Niyozovning, keyinchalik esa Gurbanguli Berdimuxamedovning yakka
hokimiyatini yanada mustahkamlash masalasini asosiy vazifa sifatida belgiladi.
Qachonki davlatlar va xalqlar o‘zaro bir butunligini anglab yetib, ichki
integratsiyani vujudga keltirsagina, Markaziy Osiyo yaxlit jipslikka erishib,
mukammal kuchga aylanadi. Integratsiyaning muhim nazariy masalasi bu –
integratsiya jarayonida iqtisodiy va siyosiy omillarning o‘zaro munosabati
hisoblanadi. Qachonki, iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish uchun siyosiy muhit
yuzaga kelsa, integratsiya jarayonlari jadallashadi. Arab davlatlarining
integratsiyasida ham aynan ushbu omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Mintaqa davlatlari uchun ko‘plab integarsion tashabbuslar, turli integratsiyaon
loyihalar taklif qilingan bo‘lib bular ma’lum bir davlatlar ustunligiga
asoslanganligi barchamizga ma’lum. Bular ichida sobiq ittifoqning kooperatsiya
aloqalarini saqlab qolishga bo‘lgan intilish ro‘yobi sifatidagi Mustaqil davlatlar
hamdo‘stligi, Rossiyaning iqtisodiy qanoti ostida birlashishga chaqiriq hisoblangan
26
O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning Minsk shahrida bo‘lib o‘tgan Mustaqil Davlatlar
Hamdo‘stligi davlat rahbarlari kengashining majlisidagi nutqi, 10.10.2014.
30

Yevrosiyo iqtisodiy hamjamiyati, mintaqa xavfsizligini ta’minlash “kafolatini”
olgan Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti (KXSHT), turkiy tilda
so‘zlashuvchi davlatlarni yagona panturkizm g‘oyalari asosida yaqqol turkiyaning
qanoti ostida birlashishga qaratilgan Turkiy tilli davlatlar Kengashi (hozirgi Turkiy
davlatlar tashkiloti), mintaqa va unga tutash davlatlarning iqtisodiy va investitsion,
geosiyosiy manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan, asosan Xitoy va Rossiyaning
siyosiy irodasiga ko‘proq bog‘liq bo‘lgan, ularning geosiyosiy va geoiqtisodiy
manfaatlarini jadal ilgari suradigan Shanxay hamkorlik tashkiloti va xokazolarni
keltirishimiz mumkin. “...ushbu davlatlararo birlashmalarning har biri, jumladan,
negizida Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi tuzilayotgan MDH ham darvoqe, ushbu
ittifoq nima asosda tashkil etilayotgani haqida o‘ylab ko‘rish ham maqsadga
muvofiq bo‘lar edi. Bir-birini takrorlamasdan, o‘z faoliyatini mustaqil yo‘lga
qo‘yishi, rivojlanish konsepsiyasi va uzoq muddatli dasturiga ega bo‘lishi muhim,
deb hisoblaymiz. Agar mazkur shartlarga rioya etilmasa, ushbu birlashmalarning
o‘zaro muvofiq ravishda faoliyat ko‘rsatishiga umid qilish qiyin” . Rossiya
tomonidan taklif qilingan integratsion loyihalar ko‘proq Rossiyaning, Turkiya
tomonidan taklif qilinayotgan loyihalar esa tabiiyki, Turkiyaning manfaatlariga
qaratilganligi bilan ajralib turadi.
«Integratsiya jarayonlari borgan sari nafaqat mintaqalarning ichki maqsadlari,
balki tashqi muhitning ortib borayotgan talablari, kuchayib borayotgan xalqaro
raqobat bilan ham belgilanmoqda. Xalqaro integratsiya mafkurasining o‘zi
o‘zgarmoqda, avvallari a’zo mamlakatlarning xo‘jaliklarini yaqinlashtirishni
maqsad qilgan mintaqaviy tashkilotlarning o‘zi global makon ishtirokchisiga
aylanmoqdalar, integratsiya esa mintaqalarning dunyo xo‘jaligiga
integratsiyalashuvi sifatida tushunilmoqda» . Bunda xalqaro va davlatlararo
tashkilotlar oldida eng asosiy masala, davlatlarda integratsion jarayonlarni to‘g‘ri
va manfaatli yo‘llar asosida tashkillashtirish hisoblanishi lozim.
Bizning fikrimizcha, Islom hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlarning e’tiqod
birligi tashkilot faoliyatida, davlatlar o‘rtasidagi integratsiya jarayonlarining
samarali bo‘lishida muhim hisoblandi.
Butun islom olamini birlikka, integratsiyaga, yagona maqsadlarni amalga
oshirishga bo‘lgan intilishlari tufayli Islom hamkorlik tashkiloti katta qudratga ega
bo‘lib borayotgan tashkilotlardan hisoblanadi. Islom hamkrlik tashkiloti a’zo
davlatlar hamjihatligi, integratsiyasi borasida yetakchi o‘rin egallamoqda. «IHT
iqtisodiy, madaniy va boshqa masalalar bo‘yicha manfaatdor tomonlar hamkorlik
o‘rnatishi mumkin bo‘lgan muloqat platformasi hisoblanadi» . Islom hamkorlik
tashkiloti turli tartibotlarni, turli iqtisodiy farqli davlatlarni, turli qit’a
mamlakatlarini birlashtirgan tashkilot sifatida jahon siyosatida muhim o‘rin tutadi.
31

So‘nggi yillarda Islom hamkorlik tashkilotining jahon siyosatida va xalqaro
munosabatlarda ta’siri va ko‘lami tobora ortib bormoqda (oldingi nomi Islom
konferensiyasi tashkiloti). Bu tashkilotning butun musulmon dunyosidagi o‘rni va
ahamiyati tobora yuqori ekanligini e’tirof etish bilan birga, uning mafkuraviy,
madaniy, ma’naviy va eng muhimi iqtisodiy salohiyatini ham alohida e’tirof etmoq
joiz.
O‘tgan asrning 70-yillarida tashkil topgan ushbu tashkilot Falastinni ozod
qilish, islom dinining muqaddas qadamjolarini muxofaza qilish, shuningdek, eng
asosiy g‘oyasi islom dunyosi va xalqalri manfaatlarini himoya qilishga
qaratilganligi bilan ham nafaqat dunyo musulmon mamlakatlari, shuningdek,
Markaziy Osiyo davlatlari uchun ham jozibador ekanligini unutmaslik lozim.
Bugungi kunda dunyoning mafkuraviy manzarasi tobora o‘zgarib borayotgan
bir davrda mintaqa davlatlariga nisbatan ham turli madaniyatlarning, millatchilik,
diniy va liberalizm g‘oyalarining kirib kelayotganligi, ularning o‘zaro raqobatining
kuchayishi Markaziy Osiyoning mintaqaviy xavfsizligiga ta’siri tobora ortib
borayotganligi kuzatilmoqda.
Ammo, musulmon ummasining (umma-musulmon jamoasi) manfaatlarini,
huquqlarini himoya qilishni o‘z Nizomi va boshqa dasturiy hujjatlarida aks ettirgan
Islom hamkorlik tashkiloti Markaziy Osiyodagi til, madaniyat farqlariga
qaramasdan, mintaqa davlatlarini tom ma’noda birlashtiruvchi omil, institut bo‘la
olishini e’tirof etmoq joiz. Chunki, bugungi kunda 57 ta a’zo davlatga ega bo‘lgan
ushbu tashkilotning moliyaviy, siyosiy, madaniygumanitar imkoniyatlari ham
tobora ortib borayotganligi, uning eng katta xalqaro tashkilotlardan biri (BMTdan
keyin ikkinchi o‘rinda turadi) ekanligi jahon hamjamiyatiga sir emas.
Shu nuqtai-nazardan olib qaraydigan bo‘lsak, Islom hamkorlik tashkilotining
Markaziy Osiyo davlatlari uchun ham madaniy, ham siyosiy, ham ma’naviy
salohiyatini, qudratini ko‘proq jalb qilish, mintaqa davlatlarini rivojlantirish uchun
a’zo davlatlarning investitsion imkoniyalarini kengroq yo‘naltirish masalalari ham
bugungi kun tartibining asosiy mavzulariga aylantirilishi lozim. 27

Mintaqadagi integratsion aktorlar faoliyati tahlilida shuni ko‘ramizki Turkiy
davlatlar tashkiloti asosan turkiy tilda so‘zlashuvchi davlatlarga qaratilganligi bilan
mintaqaning asosan to‘rt davlatini Qirg‘iziston, Qozog‘iston, Turkmaniston va
O‘zbekistonni qamrab olganligi, forsiyzabon Tojikiston esa bu tashkilotdan ajralib
qolganligi mintaqaviy integratsiyaning bir butunligini ta’minlay olmasligi ko‘zga
tashlanayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan Rossiya tomonidan ilgari surilgan
iqtisodiy (YevrOIH) va harbiy tashkilot (KXSHT)ga O‘zbekistonnig a’zo emasligi
bu tashkilotlarning nufuziga, qamroviga albatta salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
27
Boboev X.B. taxriri ostida «Siyosiy va xuquqiy ta`limotlar tarixi» T. 2003 y.
32

Shuningdek, ularda asosiy kuch Rossiya ekanligi boshqa davlatlarning siyosiy
kayfiyati shakllanishining omiliga aylangan. 28
Ammo, islom hamkorlik tashkilotining qudrati va nufuzi shundaki,
aholisining aksariyat qismi musulmon bo‘lgan Markaziy Osiyo davlatlarining
ma’lum bir integratsiyasini ta’minlashda uning nafaqat diniy, balki ma’naviy
imkoniyati ham anchayin keng. Bu holat esa mintaqadagi barcha davlatlarni milliy,
iqtisodiy va til xususiyatlarigagina qarab emas, balki butun islom ummasining
manfaatlari asosida birlashishining garovi bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Bugungi kunda yer kurrasida joylashgan islom davlatlarini birlashishga,
o‘zining huquqiy, siyosiy, iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishga, o‘zaro bir-
birlariga turli sohalar bo‘yicha yordam ko‘rsatishga qaratilgan Islom hamkorlik
tashkilotining Markaziy Osiyo mamlakatlari integratsiyasi uchun o‘rni va roli
nihoyatda yuqori. Chunki, ulkan demografik, qudratli moliyaviy, shonli tarixiy,
umumiy tarixiy salohiyati yuksak bo‘lgan ushbu tashkilot, barcha mamlakatlar
uchun birday muhim strategik ahamiyatga ega.
Islom hamkorlik tashkiloti a’zolari sonining ko‘pligi, davlatlar o‘rtasidagi
munosabatlarda biror bir mamlakatning ustunligini o‘rnatishga yo‘l qo‘yilmasligi,
katta moliyaviy mexanizmlarning, institutlarning mavjudligi singari omillar tufayli
ham mintaqa davlatlari uchun o‘ta jozibali va istiqbolli ekanligini isbotlashga
urinishning hojati yo‘q. Faqatgina bunday integratsiyaviy loyihalarning, kerak
bo‘lsa, megaloyihalarning mintaqadagi davlatlar taraqqiyoti uchun juda katta
ahamiyatini ilmiy konseptual asoslaydigan tadqiqotlar sonini ko‘paytirish bugungi
kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda.
28
Ko‘charov Ch.SH. Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari. – T.: Fan, 2008. – B. 32
33

XULOSA
Jahonning siyosiy integratsiyalashuvi alohida mintaqalar – Evropa, Shimoliy
va Janubiy Amerika, Osiyo, Evrosiyo ichida, ayniqsa, jadal amalga oshirilmoqda.
Bundan tashqari, jahonning sakkizta yirik davlat boshliqlarining har yilgi
uchrashuvlari, xalqaro siyosiy tashkilotlarning sammitlari, ayrim-ayrim
mamlakatlarning siyosiy partiyalari va jamoat tashkilotlari o‘rtasidagi aloqalar
jahon siyosiy hayotini globallashtirishga jiddiy ta’sir qilmoqda.
Ma’lumki, jahonda mavjud sistemalar, boshqaruv rejimlarining ko‘p asrlik
tarixi, aholi o‘rtasida normaga aylangan o‘z qadriyatlari, har bir xalqning odat va
an’analariga asoslanadigan o‘ziga xos xususiyatlari bor. Binobarin, bu
mamlakatlarning har birida demokratik rivojlanish “transmilliy xususiyatlar” va
standartlarga muvofiq shaklda emas, balki o‘ziga xos ichki ehtiyojlar shaklida
amalga oshiriladi. Bu mamlakatlarning ba’zilarida demokratiyalashgan diktatura
rejimlarini liberallashtirish (yuqorining tashabbusi bilan matbuot va axborot
ustidan o‘rnatilgan senzurani yumshatish, nohukumat va fuqarolik jamiyati
tashkilotlariga faoliyat ko‘rsatishlari uchun imkon yaratish, siyosiy mahbuslar va
siyosiy muhojirlarni afv etish, milliy daromad taqsimoti jarayoni shaffofligini
ta’minlash, siyosiy muxolifat faoliyatiga yo‘l berish va shu kabilar) tarzida amalga
oshiriladi.
Boshqa mamlakatlarda bu jarayon demokratik institutlashtirish va uning
standartlariga rioya qilish (hokimiyatga kelishni istayotgan muxoliflarga siyosiy
kurash uchun sharoit yaratish, hokimiyatning taqsimlanishini ta’minlash, qonun
ustuvorligi, erkin saylovlar va h.k.) yo‘sinida amalga oshiriladi.
Transmilliy demokratiyalash to‘lqini asosan yillar mobaynida liberallashtirish
jarayoni amalga oshirilayotgan, jamoatchilik fikri, mamlakat aholisining
ko‘pchiligi demokratik institutlashtirishga tayyor bo‘lgan mamlakatlarni qamrab
oladi. Boshqacha qilib aytganda, bu jarayon legal, legitim hokimiyat bilan
muxolifat o‘rtasidagi munosabatlar, saylovda g‘olib chiqqan va mag‘lub
bo‘lganlarning huquqlari birday himoya etilishi va hokazo.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Karimov I.A. jild 6. Havfsizlik va barqaror taraqqio‘t yo‘lida – T.:
O‘zbekiston, 1998. –B. 136.
2.O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning Minsk
shahrida bo‘lib o‘tgan Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi davlat rahbarlari
kengashining majlisidagi nutqi, 10.10.2014.
3.Karimov I.A. 6-jild . Havfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida – T.:
O‘zbekiston, 1998. –B.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Birlashgan
Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida nutqini o‘rganish
bo‘yicha ilmiy-ommobop risola. -Toshkent: Ma’naviyat, 2017. 28b.
5.Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan
eng oliy bahodir. - Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2018.T.2.-247 b.
6 .Rahmonov R. G‘ofurov Z. “Mustaqillik va milliy o‘zlikni anglashning
tiklanishi”. “O‘zbekiston”, Toshkent 1999.
7. Boboev X.B. taxriri ostida «Siyosiy va xuquqiy ta`limotlar tarixi» T. 2003
y. 37 b.
8. Филосвски енсклапедиски славар. M.: Misl, 2010. – 479 b
Biturayev 0 ‘. В . Siyosatshunoslikka kirish (o‘quv qo’lIanma) Toshkent:
«Barkamol fayz media»,
9.Standard Eurobarometoer 83 Spring 2015. Public Opinion in the European
Union.
10.Walts. Dols Europe Have a Future? // “Forring Policy”, July 16, 2015.
11.Yoqubov S. Yevropa Ittıfoqı а yrilganni ayiq yer maqolasi // Tafakkur,
2016, 1-son. 28-29 b .
12.Bjezinskiy Z. Великая шахматкая доска . Гаспадсково Америки и его
геострагические имперйаты –Масква Междю Отнашения 2000. С.12.
13.Musaev F. Demokratik huquqiy davlat qurishning falsafiy-huquqiy
asoslari.-Toshkent: O`zbekiston, 2007, 36 b.
14.Ulrix Bek. Что такое глабализатсия? - Moskva: Progress-Traditsiya,
2001. S. 39
15.Pechchei A. Человечискее качества.-Moskva : Progress, 1980. С.165-
170.
16.Bestujev-Lada I.V. Алтернативная цвилизатсиа. Едиствонное спасение
человечство . - Moskva: Algoritm, 2003.S.89.
15.Utkin A.I. Американская империа .- Moskva: EKSMO, 2003.S.58-59.
16. To‘xliev N. O‘zbek modeli: taraqqiyot modellari.-Toshkent: O‘zME.
Davlat ilmiy nashri, 2014.177b.
17.Boboev X.B. taxriri ostida«Siyosiy va xuquqiy ta`limotlar tarixi»Toshkent.
2003 y.
18. Ko‘charov Ch.SH. Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni
35

muammolari. – T.: Fan, 2008. – B. 32
Ilovalar:
1. http://www.prezident.uz/oz/lists/view/1227
2. http://www.mtdp.federativ prinsip.uz
3. http://www. ziyonet. moddiy-madaniy meros obyektlari.uz
4. Charter of the Organisation of Islamic
Conferenchttps://www.oicoci.org/upload/documents/charter/en/oic_charter.
5. Bershidsky L. Europes Selfishness is Bigger Threat than Putin, Zune.
2015. http//www.Bloombergview.com/ articles/2015-06-11/en rope-s- selfisnness-
is-bigger-threat-than-putin .
36

MUNDARIJA:

KIRISH.. 3-4

I BOB. SIYOSIY INTEGRATSIYA VA UNING SHAKLLANISHI 5-25

1.1. Integratsiya tushunchasi: mazmun va mohiyati 5-13

1.2. Siyosiy integratsiyanining shakllanish bosqichlari 13-25

II BOB. ZAMONAVIY JAMIYATDA SIYOSIY INTEGRATSIYANING DOLZARBLIGI VA AHAMIYATI 25-33

2.1.Siyosiy integratsiyani shakllantirishda siyosiy institutlarning roli va ahamiyati 25-28

2.2.Markaziy Osiyo davlatlari integratsiyasi va uning shakllanishida xalqaro tashkilotlarning roli 28-33

XULOSA.. 34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.. 35-36

Купить

Похожие документы
Siyosiy rejim va siyosiy tartibot
Siyosiy partiyalar va siyosiy partiya tizimlari
Siyosiy elita
Siyosiy qarorlar qabul qilish texnologiyalari
Majburiyat huquqi va majburiyatni vujudga kelishi