• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 56.7KB
Покупки 5
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

So’g’d manbalarini O’zbekiston tаriхini o’rganishdagi ahamiyati

rannesrednevekovogo Chacha (III-VII Ivv.) // Seriya «Rabochie dokument ы IFEAK». 2007. S.9-10. Buryakov Yu.F. K istorii… S. 16; Karaev S.K. Drevnetyurkskie toponim ы Sredney Azii // ST. Baku, 1985. S. 23-35; Kamoliddinov Sh.S. Drevnetyurkskie toponim ы Sredney Azii. Tashkent, 2006. S. 84. Filanovich M.I. O rannevekov ы x prestijn ы x soorujeniyax Chacha i Sogda // Velikiy shelkov ы y put. Kultura i traditsii. Proshloe i nastoya щ ee. Tashkent, 2006. S. 40-43. Bichurin N.Ya. ( Iakinf). Sobraniya svedeniy o narodax, obitavshix v Sredney Azii v drevnie vremena. M.; L., 1950. T. 2. S. 272-282. Minasyans B.S. Nov ы e naxodki ossuariev iz Toytepa // O’zbekiston moddiu madaniyati tarixi. 33-nashr, Samarqand, 2002. S.168-172. Buryakov Yu.F. Xristianstvo v Sredney Azii v drevnosti i srednyax vekax // Kultura narodov Sentralnoy Azii: religiya i demokratiya. Samarkand, 1999. S. 11-17. Buryakov Yu.F. K. istorii… S.18-19. Tam je… S.11. Isxakov M., Kamoliddin Sh.S., Babayarov G. Zametki po istorii numizmatiki rannesrednevekovogo Chacha (III-VIII vv.) // Seriya «Rabochie dokument ы IFEAK». S. 17. Buryakov Yu.F. Gornoe delo i metallurgiya srednevekovogo Ilaka. M., 1974. S.101-107. Smirnova O.I. Ocherki iz istorii Sogda. S. 165. Gafurov B.G. Tadjiki. Kn. 1. S. 272. Buryakov Yu.F. K istorii… S. 12-13. Bichurin N.Ya. (Iakinf). Sobraniya…., T. 2. S. 277, 282. Betger Ye.K. Izvlechenie iz knigi «Puti i stran ы » Abdulkasima ibn Xaukalya // Trud ы SAGU. 1957. V ы p. 14 . S. 22-24. Albaum L.I. Nov ы e rospisi Afrasiaba // SNV. V ы p. X. M., 1971. S. 88-89; manba hisoblanadi. Mug‘ qal’asidan topilgan hujjatlar A. A. Freyman, A. V. Vasilev, I. Yu. Krachkovskiy, M. N. Bogolyubov, V. A. Livshis, M. Is’hoqov, U. N. Mansurov hamda O. I. Smirnovalar tomonidan batafsil o‘rganilgan. Mug‘ qal’asi hujjatlarining topilishi tarixi va ular haqidagi dastlabki ma’lumotlar 1934 yilda Leningradda maxsus to‘plam shaklida “Cogdiyskiy sbornik”da e’lon qilindi. Ayrim hujjatlarning tarjimasi I. Yu. Krachkovskiy va A. A. Freyman tomonidan 1930-yillarda e’lon qilindi. Huquqiy hujjatlar va maktublar tarjimasi, zarur izoh va tadqiqotlar bilan V. A. Livshis tomonidan chop qilindi. 1961 va 1965 yillarda O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix va arxeologiya instituti xodimlari ilmiy safar chog‘ida Samarqandning Afrosiyobida V–VI asrlarga oid saroy xarobalarini ochdilar. Saroy mehmonxonasining devorlari turli mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bo‘lib, ular orasida oq kiyim kiygan Chag‘oniyon elchisining surati ham bor. Uning etagiga so‘g‘d tilida o‘n olti satrdan iborat ishonch yorlig‘i yozilgan edi. Ushbu yozuvlar VII asr o‘rtalaridagi xalqaro munosabatlar tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Samarqandda topilgan yozuvlar IX asrga oid uchta: so‘g‘d, qadimgi turk va xitoy tillarida yozilgan turk xoqonining qabr toshidagi bitiklar hisoblanadi. Bunday hujjatlar so‘g‘diylarning Qozog‘iston, Qirg‘iziston hamda Sharqiy Turkistondagi savdo koloniyalaridan ham topilgan. Bular orasida ayniqsa A. Steyn (1862–1943) tomonidan 1907 yilda Dunxuan (Xitoyning Gansu viloyati) va Turfon (Sharqiy Turkiston)dan topilgan hujjatlar, Talas daryosining o‘ng sohilida, hozirgi Talas shahridan 7 km shimolda joylashgan Kulonsoy hamda Teraksoy daralarida qoyatoshlarga o‘yib bitilgan yozuvlar alohida e’tiborga molik. Mazkur yozuvlar IV–XI asrlarda So‘g‘d koloniyalarining ijtimoiy ahvoli haqida, ayniqsa O‘rta Osiyo va Uzoq Sharq mamlakatlari o‘rtasidagi savdo aloqalari va bunda so‘g‘diylarning roli haqida qimmatli ma’lumot beradi. Dunxuan va Xo‘tan hujjatlari A. Steyn, Talasdan topilgan yozuvlar esa V. A. Zarafshan va Qashqadaryo hududlari bo'ylab joylashgan Samarqand, Buxoro, Kesh, Naxshab vohalaridan iborat markaziy bo'g'inini tashkil etadi. Ammo manbalarda V – VIII asrlarga oid Sug'dning geografik hududlari haqida ba ъ zan bir-birini istisno etuvchi fikrlar etib kelgan. Masalan, xitoy rohibi Syuan-tszan (629) “Sug'd” tushunchasini juda keng hududlarga nisbatan tadbiq etgan6. Uning ma’lumotlaridan ayon bo'lishicha, Chu daryosi vodiysidan to Qarshi vohasini Sherobod vohasidan ajratib turuvchi tog' dovonidagi Temir darvozagacha (Darband) “Sug'd” deb atalgan. 629 – 630 yillarda O'rta Osiyo orqali o'tgan Syuan-tszan bu hududning geografiyasi to'g'risida muhim ma’lumotlar yozib qoldirgan. Unga ko'ra, Sug'd (xitoycha Suli) Suyobdan to Keshgacha (Qashqadaryo vohasi) bo'lgan hududda joylashgan. Bu hudud aholisining tili va yozuvi ham sug'diycha bo'lgan65. Bundan ma ъ lum bo'ladiki, VII asrning birinchi yarmida sug'diy til va yozuv Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo vohasi, Ustrushona va Chochda keng tarqalgan. Bu haqda Chochda zarb etilgan tangalar va saqlanib qolgan toponimlar orqali ham bilish mumkin. Xuddi shunga o'xshash ma ъ lumot 726 yilda O'rta Osiyoda bo'lgan boshqa bir xitoy sayyohi Xoy Chao tomonidan keltirilgan. U O'rta Osiyodagi ikki daryo oralig'ini til xususiyatlariga qarab olti geografik hududga bo'ladi. Ular: Buxoro (An`) vohasi, Ustrushona (Tsao), Kesh (Shi), Choch-Iloq (Shi-lo), Maymurg' (Mi) va Samarqand (Kan) bo'lgan. Ushbu hududlardan sug'diy yozma yodgorliklarning topilishi ham buni tasdiqlaydi. “Sug'd” tarixiy-geografik atamasi qaysi hududlarga bog'lanishi haqida xitoy manbalari qiziqarli ma ъ lumotlar beradi. Xitoylar o'z davlatlarining chegaralarini xaritalarga tushirish asnosida o'zlariga qo'shni bo'lgan hududlarning nomlarini ham keltirib o'tganlar. Masalan, Xan sulolasi yilnomasida Sug'dni “Suxe” deb keltiradi va Kangyuyning bir bo'lagi sifatida ko'rsatiladi. Tan sulolasi yilnomasida esa Sug'd Shi (Kesh) bilan bir hudud deb keltiriladi. Qadimgi Xorazm – mil.av. 1–mingyillikning 8–6 asrlarida tashkil topgan. Bu davlat Xorazmdan tashqarida bo’lgan yerlarni birlashtirgan. Qadimgi Xorazm markazlaridan biri Ko’zaliqir shahri bo’lgan. U qalin mudofaa devorlari bilan o’ralgan. Uning dehqonchilik bilan mashg’ul bo’lgan aholisi turli xil uy – qo’rg’onlarda va qishloqlarda yashaganlar. Qadimgi Xorazmda hunarmandchilik, binokorlik va savdo sotiq yuksak darajada rivojlangan. Baqtriya – hududi hozirgi Surxondaryo viloyati, janubiy Tojikiston va Shimoliy Afg’oniston. Bu davlat ham mil.av. 8–6 asrlarda tashkil topgan. Baqtriyaning tarkibiga aynan Baqtriyadan tashqari Marg’iyona va So’g’diyona ham kirgan. Shuning uchun u qadimgi bir–biriga qarindosh bo’lgan elatlarning davlat birlashmasi deyilgan. Bu davlatning aholisi asosan dehqonchilik, chorvachilik va savdo bilan shug’ullangan. Baqtriyaning shahar xarobalariga Qiliztepa, Uzunqir, Bandixon va boshqalar kirgan. Mil.av.530 yilda Eron ahamoniylaridan bo’lgan Kir II massagetlarga qarshi hujum qiladi. U malika To’maris bilan to’qnashadi va undan yengiladi. Undan so’ng yana Eron ahamoniylaridan bo’lgan Doro I mil.av. 519 yilda saklarga qarshi hujum qiladi va uning ham yurishi muvaffaqiyatsiz tugaydi. Lekin ahamoniylar ayrim bosib olingan mamlakatlarni alohida viloyat – satrapliklarga bo’lib boshqaradilar. Satrap forscha “xshatra” ya’ni “viloyat” degan ma’noni anglatadi. Markaziy Osiyoning bosib olingan viloyatlari uch satraplikka bo’linadi. Mil.av. 5–4 asrlarda Markaziy Osiyo hududida dastlabki ahamoniylar tanga pullari tarqalgan. Mil.av.329 yilda Makedoniyalik Iskandar Markaziy Osiyoga hujum qiladi. Greklarga qarshi Spitamen mardonovar kurashgan. Aleksandr Makedonskiy Markaziy Osiyoning ko’plab joylarini bosib oldi va 12ta shahar qurdirgan. U bu yerda 3 yil hukmroklik qilgan. Uning vafotidan so’ng Markaziy Osiyo yerlarida Salavkiylar davlati tashkil topgan. Shu davrlardan boshlab ellinistik madaniyat tarkib topgan. Ellinlashtirish – Sharqqa yunon madaniyatining Jumladan, Ashina sulolasining bir tarmog i bo lgan Toxariston yabg ular (620-ʻ ʻ ʻ 750) sulolasiga mansub tangalar “yabg u” unvoni bilan pahlaviy yozuvida zarb ʻ qilingan . Bular qatoriga pahlaviy bitikning toxar muhrlarini ham kiritishimiz mumkin . So'g'ddagi siyosiy-ma'muriy birliklar, ulardagi qonunchilik, ish yuritish va yozishmalar haqida ma'lum fikr yuritish mumkin. Xususan, Mug i ʻ tog idagi so g d hujjatlarida So g d jamiyati, Samarqand va Panj suvereniteti ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ haqida ma lumotlar bor edi. ʼ B.G oyibovning So g d tarixi bo yicha olib borgan tadqiqotlari alohida ʻ ʻ ʻ ʻ ajralib turadi. Bu yerlarning arablar tomonidan bosib olinishi jarayonlarini yoritib, asosan arab-fors manbalariga tayangan tadqiqotchi har ikki davlat quruqlik sulolalarining arablar istilosiga qarshi kurashi, ularning o zaro siyosiy ʻ va etnik-madaniy aloqalari masalasiga biroz to xtalib o tgan. Bundan tashqari , ʻ ʻ So‘g‘d va Toxaristonni nisbatan kengroq o‘rgangan Kamoliddin o‘zining “Toxariston va Janubiy So‘g‘dning tarixiy geografiyasi” nomli monografiyasida islomgacha bo‘lgan siyosiy va ma’muriy markazlar, hukmron sulolalar, o‘zaro siyosiy va etnik-madaniy aloqalar kabi har ikki tarixiy davlat muammolarini ko‘rib chiqdi. arab-fors, xitoy manbalari va arxeologik materiallar asosida. Arxeologik topilmalarning So'g'dning ilk o'rta asrlar tarixi uchun manba sifatidagi roli ham katta ahamiyatga ega. Bu viloyatdagi o nlab qadimiy ʻ shaharlar qoldiqlaridan topilgan yuzlab moddiy madaniyat yodgorliklariga qariyb yuz yillik arxeologik qazishmalar natijasida erishilgan. 2.3.Ilk o‘rta asrlardagi Choch taraqqiyotiga So‘g‘dning ta’siri Tarixiy Choch O‘rta Osiyodagi yirik dehqonchilik vohasi (Chirchiq va Ohangaron daryolari havzasi) va ko‘chmanchi chorvadorlarning hududlari kesishgan o‘ziga xos madaniyatga ega mintaqa hisoblanadi. Toxaristonga kelganlarida bu yerning tub aholisi bilan qorishish jarayonlarini boshidan kechirganlar. Bundan tashqari, So'g'd va Toxaristonda ko'plab siyosiy voqealar eftaliylar va Turk xoqonligi bilan bog'liq bo'lgan. Sinolog A.Xo‘jayev Xitoy yilnomalarida So‘g‘d tarixiga oid ma’lumotlarni tahlil qilish chog‘ida bu hukmdorlarga ham to‘xtalib o‘tgan. Turkiston tarkibida Toxariston va So'g'dning ko'rsatilishini tasdiqlaydi . Bundan tashqari, Turfon shahridan topilgan va 639-yilga oid so g d tilidagiʻ ʻ hujjatda “Turkiston” atamasi mavjud bo lsada, bu atamada aynan qaysi joy ʻ tushunilganligi aniqlanmagan. Biroq “Turkiston”ni G‘arbiy Turk xoqonligi hududiga, aniqrog‘i Yettisuv , Farg‘ona va So‘g‘dga , balki Toxaristonni ham o‘z ichiga olgan joylarga tenglashtirish mumkin. Darhaqiqat, bu manbalar bilan deyarli bir davrga oid pahlaviy matnlarda ham “Turkiston” atamasi Xuroson va Amudaryoning yuqori havzasidagi davlat sifatida qo llaniladi. Tibet ʻ manbalarini o rgangan venger olimi G.Urayning fikricha, Farg ona, Toxariston ʻ ʻ va Kobul vodiysiga nisbatan bu atamaning Tibet manbalarida qo llanishidan ʻ kelib chiqib, uchala hukmron birlik ham xoqonlikka bo ysungan, degan ʻ xulosaga kelishimiz mumkin. o'sha paytda turkiy etnos aholining katta qismini tashkil qilgan. So‘g‘d bilan bog‘liq muhim ma’lumotlar borligiga e’tibor qaratish lozim. Arablar Eronni bosib olgandan keyin zardushtiylar tomonidan tuzilgan “ Eronshahr ” asarida sosoniylar va qo shni davlatlar, jumladan Turk ʻ xoqonligi va uning tarkibidagi hukmron birliklar haqida so z yuritiladi. ʻ Shuningdek, sosoniylar davri mualliflari tomonidan yozilgan “ Bundaxishn ” (“dunyoning yaratilishi” ) deb nomlangan geografik asarda (IX asr) qadimgi turklar, Shimol mamlakatlari hukmdorlari “xoqonlar” haqida ma lumotlar ʼ mavjud. Turk xoqonligi va eftaliylar davrida sosoniylarning madaniy muhiti Toxaristonga sezilarli ta sir ko rsatganligi sababli, xoqonlikka aloqador ʼ ʻ sulolalar bu yerda tanga zarb qilishda pahlaviy yozuvi bilan bir qatorda baqtriya yozuvidan ham foydalanganlar, bu ham manba sifatida alohida o rin tutadi. ʻ lozim. Manbalarni ikki guruhga: tasvirlovchi va belgilovchi dalillarga bo`lish mumkin. Manbalarni shunday asosda, ya’ni ularni empirik buyum yodgorliklari, so`z va yozma yodgorliklarga bo`lish mumkin. Ular tashqi ko`rinishi bilan bir-biridan farq qiladi. Dalilni ifodalaydigan manbalar buyum yodgorliklarining manbalari bilan, belgilaydigan dalil so`z va yozma yodgorliklar bilan mos keladi. Manbalarni mazmuni bo`yicha ham bo`lish mumkin: 1. Daliliy mazmundagi manbalar. 2. Normativ mazmundagi manbalar. Tarixiy manbalar nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Nazariy jihatdan ular tarixiy voqelikni bilish uchun, amalda esa unda harakat qilish, insoniyat madaniy hayot ida ishtirok etish muhim va zarurdir. Tarixiy manbalar anchadan beri mavjud bo`lmagan dalillar to`g`risidagi mulohazalarda muhim ahamiyat kasb etadi. Misol uchun, tarixiy manbalar asosida buyuk Temur to`g`risida yoki yanada qadimgiroq xorazm, so`g`d va baqtriya yozuvlari to`g`risida so`zlash mumkin. Tarixiy manbalar bo`lmasa, insoniyat o`tmish tarixini qayta tiklab bo`lmaydi. Chunki insoniyatning o`tmish taraqqiyoti o`zining yaxlitligida hozirgi kunda mavjud emas. U hozirgi kungacha yetib kelgan ayrim izlar, qoldiqlar bo`yicha ma’lum. O`tmish izlari, qoldiqlarini tarixiy manbalarda bevosita tarixiy tadqiqot qilish mumkin. Tarixiy dalil tarixiy manbaning bag`rida yotadi. Manbadagi dalilsiz insoniyat tarixini qayta tiklash mumkin emas. Dalil mavqeini olish uchun u tasdiqlanishi lozim. Tarixiy manba shaklan barqaror bo`lishi natijasida, u uzoq muddat o`rganilishi mumkin. Tadqiqotchi unga bir necha bor qaytishi mumkin. Manba inson tafakkurining boy xilma-xil xazinasini o`zida saqlaydi. Bu xazinaning tadqiqi bizning tariximiz, madaniyatimizning eng asosiy belgilari (qadriyatlari)ni qayta tiklashga va madaniyatimizning kelajak rivoji uchun vorisiylikni ta`minlashga imkon yaratadi. I.Bob.So’g’d manbalarini O’zbekiston tаriхi ni o’rganishdagi ahamiyati 1.1.“Sug'd” atamasi va uning mohiyati xususida Ma’lumki, So’g'd miloddan avvalgi I mingyillikning boshlarida O'rta Osiyoda shakllana boshlagan ilk davlatlar (“shahar – davlat”, “voha davlati”) dan biri sifatida qadimiy eroniy bitiklarda Suguda, yunon manbalarida Sogdiana shaklida tilga olinadi. <sw γδ -> /su γδ -/, <s γ w δ -> /sǝ γ u δ -/ shakllarda yozilgan “So’g'd” qadimgi yozma manbalarda su γδ a (Avesto), Σογδιανή (Sogdia – yunon), Sugda yoki Suguda (qadimgi forsiy), šu-ug-da (elam), su-ug-du (akkad) tarzida qayd etilgan. “Avesto” kitobida “Gava o'lkasida sug'diylar yashaydi” deb keltiriladi. Antik davr manbalarida ham Sogdiane o'lkasi (Sug'd) va sogdianoi ahli (sug'diy) haqida tafsilotlar keltirilib, A.Ataxodjaev o'z tadqiqotida R.Frayga suyangan holda, sug'diylarning bu hududga joylashuv mil. avv. II mingyillikning ikkinchi yarmi va I mingyillik boshlari deb keltiradi. So’g'd konfederatsiyasi hududi O'rta Osiyoda eng muhim hududlardan bo'lib bu erda yaratilgan madaniyat Sharqiy Turkiston, Xitoy, Eron, Hindiston madaniyatlariga ta ъ sir etgan. Ta’kidlash joizki, bugungi kun tarixshunosligida Sug'd konfederatsiyasi chegaralari, ayniqsa janubiy chegaralari to'g'risida bahslar ko'zga tashlanadi. V.A.Livshits o'z tadqiqotlarida Strabon ma’lumotlari asosida Sug'dning janubiy chegarasi Oksgacha (Waxsu – Amudaryo) va shimolda esa Yaksartning yuqori oqimigacha (qadimgi eroniy tilda Yax sarta – «Tez oquvchi (?)», Sirdaryo) bo'lgan deb keltiradi. O'rta asr arab-fors tarixchi va sayyohlari Sug'd deb Zarafshon vohasining markazidagi Samarqandni yoki butun vohani hamda janubiy Sug'd deb Qashqadaryoni (Kesh va Naxshab) keltiradilar. Aslida Sug'd geografik jihatdan bugungi O'zbekiston hududlarining Samarqandga So‘g‘d ixshidi Varxuman huzuriga kelgan Xitoy va Chog‘aniyon elchilari qatorida chochlik elchi ham zikr etilgan. So‘g‘d va Choch o‘rtasidagi siyosiy munosabatlar arab fathi davrida yanada faollashdi. 712 yilda Qutaybaning So‘g‘dga yurishi, ixshid Go‘rakning madad so‘rab Choch, Farg‘ona va Sharqiy Turk xoqonligiga murojaat qilishiga sabab bo‘ldi. Samarqandni qo‘lga kiritgan Qutayba 712-715 yillarda Chochga ham yurish qildi. Panch viloyati hokimi Devashtich Chochga elchi yuboradi. So‘g‘d yozma yodgorliklaridan Mug‘ tog‘i arxividagi A-14 hujjatida xuddi shu voqea aks etgan. Unda Choch hukmdori (chachanik xvabu) ga va tuduniga, Farg‘ona tutug‘i orqali Farg‘ona podshosiga va Sharqiy Turk xoqoniga maktub topshirilgani haqida ma’lumotlar bor. Madaniyat sohasida ham So‘g‘d va Choch o‘rtasida mushtaraklik mavjud edi. So‘g‘d yozuvi va tili butun mintaqada bo‘lgani kabi Chochda ham amalda bo‘lgan. Choch podsholari va hukmdorlari so‘g‘d yozuvida o‘z tangalarini zarb ettirganlar. Biroq, “Choch” deb yozilgan Qanha bitigi va hozirgi Bekobod hududidan topilgan turk-runiy yozma yodgorliklari bu hududda so‘g‘diy yozuvi barobarida turk-runiy yozuvi ham amal qilganligini ko‘rsatadi. Choch ahli Muqaddasiy yozishicha, so‘g‘diydan tashqari o‘zlarining xaytal (eftal) mahalliy tillarida gaplashganlar. Bu til so‘g‘diylashgan turkiy til bo‘lishi ehtimol. Xulosa qilib aytganda, yagona makon va Vatanda yashagan o‘rtaosiyoliklar asrlar davomida hamjihat bo‘lib, o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi poydevoriga asos solganlar. Ilk o‘rta asrlardagi So‘g‘d va Choch munosabatlari bunga misoldir. Xulosa So'g'ddagi siyosiy, etnik-madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar haqida ma'lumot beruvchi turli tillardagi manbalar, ularni o'rganish bo'yicha hozirgacha olib borilgan nashrlar va ilmiy tadqiqotlar haqida quyidagi xulosalar chiqarishimiz mumkin: • Ilk o rta asrlarda So g d tarixini yorituvchi manbalar doirasi anchaʻ ʻ ʻ keng bo lib, ular asosan xitoy, arab-fors, yunon va arman manbalarida, ʻ qisman So g d, Baqtriya, Hind, qadimgi turkiy tillarda saqlanib qolgan. ʻ ʻ Umuman, manbashunoslik nuqtai nazaridan bu manbalar yuzasidan ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan; • Ayni paytda bu davrda tadqiqot olib borgan ko‘plab tadqiqotchilar So‘g‘ddagi munosabatlar masalasiga u yoki bu darajada to‘xtalib o‘tganlar. Mavzuni ikkala tarixiy davlat misolida o'rganish bo'yicha maxsus tadqiqot olib borilmagan; • Yozma manbalarning bir qismi yilnoma, tarixiy asar, sayohat asarlari shaklida bo‘lsa, boshqa qismi epigrafik va numizmatik shakllarda, moddiy ashyo, hujjat, bitik va hokazo. Umuman olganda, manbashunoslik sohasida olib borilayotgan ilmiy izlanishlarni ma’lum darajada qoniqarli deb atash mumkin. Qariyb bir asr davomida bu borada o‘nlab yirik mutaxassislar yetishib chiqdi. Xitoy, arab- fors, so‘g‘d, baqtriya va boshqa tillardagi ma’lumotlarning salmoqli qismi dunyoning ingliz, rus, fransuz, nemis kabi yirik tillariga tarjima qilingan, bir qismi o‘zbek tilida ham nashr etilgan. Ular asosida biz So‘g‘ddagi etnikmadaniy jarayonlarni har tomonlama o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Kirish Tarixiy manba tushunchasini nazariy jihatdan tavsiflagan olim L.Danilevskiy hisoblanadi. Nazariy bilishga ko`ra, “manba”ning empirik ma’lumot bilan bizni hissiy qabul qilishimiz mumkin bo`lgan har qanday ma’lumot bo`lishi mumkin. Ilmiy-empirik ma`noda u o`zi uchun emas, balki uning yaqin vositasi bilan boshqa ob`yekt to`g`risida bilim olinadigan har qanday mavjud ob`yekt manba deb atalishi mumkin. Tarix fani sohasida taklif etilayotgan bu tushuncha ob`yektning mavjudligi va uning boshqa ob`yektni o`rganish uchun yaroqliligi tushunchasi kiritiladi. Aslida, tarix fani bilan shug’ullanadigan har qanday tadqiqotchi uchun bunday ob`yekt, uning ongidagi “ma’lumot” sifatida tasavvur qilinadi. Tadqiqotchi nafaqat uni o`z tushunchasi deb tan olib qolmaydi, balki uning mazmuniga amalda mavjudlikni ko`radi. Aks holda, manba tadqiqotchining hissiy qabul qiladigan ob`yekti bo`lmay qolishi mumkin. Manbalar asosida bu ob`yekt voqelikni bilishi imkoni mavjud bo`lmaydi. Chunki har qanday tarixiy tadqiqot ma’lum manba bo`yicha voqelikning bilish maqsadini qo`yadi. Tarixiy manba va tarixiy dalil o`rtasidagi farq shundaki, agar tarixiy dalil tushunchasiga yakkalikning moddiy muhitga ta`siri tushunchasi kiritilsa, shunda har qanday tarixiy manbani tarixiy dalil deyish mumkin. Lekin tarixchi bunday dalillardan boshqa dalilni bilish uchun manba sifatida foydalanadi. Tarix fani uchun manba deb har qanday mavjud ob`yekt uning o`zi uchun emas, boshqa ob`yekt to`g`risida ma’lumot beradigan, dalil to`g`risida bilim olish uchun bu ob`yektni tarixiy manba deb aytish mumkin. Tarixiy manba keng ma`noda inson ijodiyoti natijasidir. Ko`p hollarda manba muallifi noma’lum bo`ladi. Agar manba bir guruh odamlar tomonidan yaratilsa, bu ijod “ommaviy” nomini oladi (misol uchun, til, xalq qo`shiqlari va dostonlar). Tarixiy manbalarni tadqiqot maqsadlariga ko`ra, turlicha tizimlashtirish So‘g‘dni egallab, Zarafshon bo‘yiga qadar yetib borgan. 567 yildagi Buxoro yaqinidagi hal qiluvchi jangda eftaliylar batamom tor-mor keltirildi. Choch dastlab Turk xoqonligi, 603 yildan G‘arbiy Turk yabg‘u hoqonligi tarkibida bo‘ldi va mahalliy hukmdorlar tomonidan boshqarildi. N.Ya. Bichurin ma’lumotiga ko‘ra, Chochni o‘sha davrda Dele Tyanchji (Fuji) boshqargan va u mustaqil ravishda Xitoy bilan diplomatik aloqalarni yo‘lga qo‘ygan. Choch hukmdorlari o‘z poytaxtini turklarga yaqin bo‘lgan shimoli-sharqiy hududga ko‘chirishadi. 618 yilda hokimiyatga kelgan G‘arbiy Turk yabg‘u xoqoni To‘nyabg‘u o‘ziga tobe mulklarda siyosiy, harbiy va ma’muriy islohotlar o‘tkazgan va soliqlar ustidan nazorat qiluvchi noiblar — tudunlarni tayinladi. Eltarish xoqon esa o‘z navbatida G‘arbiy Turk xoqonligini o‘n aymoqqa bo‘ldi. Oqibatda Choch ikki qismga ajraladi. Dehqon va hunarmand shimoli Choch tudunlar tomonidan, ma’danga boy janubi Iloq esa «dehqon» hukmdorlar tomonidan boshqarilgan bo‘ldi. Sharqiy va G‘arbiy Turk xoqonliklari o‘rtasidagi kurash natijasida VII asrning 40-50-yillariga kelib, Choch ma’lum siyosiy mustaqillikka erishdi. So‘g‘d boshchiligidagi O‘rta Osiyo mulklari ittifoqi shakllana boshladi. Bundan maqsad Ipak yo‘lining Samarqand, Choch, Farg‘ona yo‘nalishini nazorat qilish edi. Bu yo‘nalish Yettisuv va Sharqiy Turkistonni bog‘lagan. Shu yo‘nalishda savdo qiluvchi mahalliy savdogarlar esa xoqonlik xazinasiga katta daromad keltirganlar. So‘g‘d va Choch o‘rtasidagi aloqalar Chochda dehqonchilik va hunarmanchilikni yanada rivojlantirdi. Chochning mintaqadagi nufuzi ortdi. O‘lkaning sifatli mahsulotlari ichki va tashqi bozorlarda shuhrat qozondi. Yozma manbalarga ko‘ra bu davrda vohada 255 atrofida manzilgohlar, 30 dan ziyod qal’a va shaharlar qad rostlagan. Choch va Iloq o‘zaro ekinzor va bog‘lar bilan tutashgan vohaga aylandi. So‘g‘d mulki ixshidlari O‘rta Osiyo mulklari bilan diplomatik aloqalar o‘rnatib, elchilar almashishgan. Afrosiyob devoriy tasvirlaridagi yozuvda So ’ g ’ d manbalarini O ’ zbekiston tаriхi ni o ’ rganishdagi ahamiyati Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................................ 2 I.Bob.So’g’d manbalarini O’zbekiston tаriхini o’rganishdagi ahamiyati ....................................................... 5 1.1.“Sug'd” atamasi va uning mohiyati xususida ......................................................................................... 5 1.2.So`g`d tilidagi manbaalarning umumiy tavsifi ........................................................................................ 9 II.Bob.Ilk o‘rta asrlarda So‘g‘dda madaniy aloqalar ................................................................................... 14 2.1.O'zbekiston ilk davlatlarning paydo bo’lishi. So’g’d davlati ................................................................. 14 2.2.Ilk o‘rta asrlarda So‘g‘dda madaniy aloqalar ........................................................................................ 20 2.3.Ilk o‘rta asrlardagi Choch taraqqiyotiga So‘g‘dning ta’siri .................................................................... 25 Xulosa ........................................................................................................................................................ 31 Foydalanilgan adabiyotlar: ........................................................................................................................ 32 Foydalanilgan adabiyotlar: Grene F. Nov ы e svidetelstva o Naxshabe i Keshe antichnogo perioda // Rol goroda Kesha v istorii mirovoy sivilizatsii. Tashkent — Karshi, 2006. S. 34-36. Lukonin V.G. Kushano-sasanidskie monet ы // EV. V ы p. 18. 1967. S. 16; Buryakov Yu.F. K istorii rannesrednevekovogo Chacha // Ozbekiston tarixi; 2002. №3. S. 11; Gafurov B.G. Tadjiki. Kn 1. Dushanbe: Irfan. 1989. S. 189- 190. Pugachenkova G.A. Predmet ы inozemnogo importa na sredneaziatskix trassax Velikogo shelkovogo puti // Na sredneaziatskix trassax Velikogo shelkovogo puti. Ocherki istorii i kultur ы . Tashkent,1990. S.28; Isxakov M., Kamoliddin Sh.S., Babayarov G. Zametki po istorii numizmatiki rannesrednevekovogo Chacha (III-VIII vv.) // Seriya «Rabochie dokument ы IFEAK». V ы p.26. Tashkent, 2007. S.9. Kolesnikov A.I. Dopolniteln ы e istochniki po istorii rannesrednevekovogo Irana i yego vostochn ы x sosedey // Sentralnaya Aziya ot Axemenidov do Temuridov: arxeologiya, istoriya, etnologiya, kultura. Material ы Mejdunarodnoy nauchnoy koferensii. SPb., 2005. S. 113-114. Smirnova O.I. Katalog monet s gorodi щ a Pendjikenta. M.: Nauka, 1963. S.130- 134. Buryakov Yu.F. K istorii rannesrednevekovogo Chacha // O’zbekiston tarixi. 2002. №3. S.11. Xodjaev A. Naibolee rannie svedeniya kitayskix istochikov o gosudarstve Shash (Tashkent) // O’zbekiston tarixi. 2005. №1. S. 3-18. Smirnova O.I. Ocherki iz istorii Sogda. M.: Nauka, 1970. S. 24-27. Xo‘jaev A. So‘g‘diylarning Xitoyga borib qolishi // Moziydan sado. 2002, №2 (14), 42-bet. Henning W.B. Sogdica. London. 1940. P.9. Isxakov M., Kamoliddin Sh.S., Babayarov G. Zametki po istorii numizmatiki Xulosa o'rinda mazkur atamalardan bir qismining faqatgina Markaziy Sug'd yoki Sug'd konfederatsiyasi uchun, balki uning tarkibidagi hukmdor- liklarga nisbatan ham qo'llanilayotganligi va bu masalada yakdillik yo'qligini aytish joiz. Masalan, “Samarqand podsholigi”, “Samarqand mulki”, “Samarqand hukmdorligi”, “Panch podsholigi”, “Panch mulki”, “Panch hukm- dorligi” va hokazo. Shu bilan birga, masalaga oid yana bir muammo “Sug'd” iborasining “So'g'd”, “So'g'diyona”, “Sug'd” shakllarida uchrashi bo'lib, bu atama ham etnos nomi ham geografik ma ъ no kasb etishi ko'zga tashlanadi. Bu esa tarixshunoslikda muayyan chalkashliklar kelib chiqishiga sabab bo'lishi mumkin. Shuning uchun ham, tadqiqotlarda ushbu so'zni ishlatishda asl ma ъ noga yaqin bo'lish maqsadida etnos nomi sifatida “sug'diy”, geografik o'lka nomi, ya ъ ni, toponim sifatida esa “Sug'd” atamasini ishlatish mantiqlidir. So‘g‘d tilida bitilgan yodgorliklar . So‘g‘d tilidagi manbalar asosan, miloddan avvalgi IV – milodiy X asrlarga oid bo‘lib, turli mazmundagi huquqiy hujjatlar: ahdnomalar, nikoh shartnomalari, oldi-sotti hujjatlari, tilxatlar, So‘g‘d, Shosh, Turk va Farg‘ona hukmdorlari o‘rtasidagi yozishmalar, xo‘jalik hujjatlari hamda farmonlardan iborat. Ushbu hujjatlar So‘g‘diyona, Mug‘ qal’asi, Afrosiyob, Qirg‘iziston va Sharqiy Turkiston hududlaridan topilgan. Bular orasida Mug‘ qal’asi xarobalaridan 1932 yilda topilgan hujjatlar alohida ahamiyatga ega. Hujjatlar 1932 yilning bahorida Tojikistonning Varziminor (hozirgi Zaxmatobod) tumaniga qarashli Xayrobod qishlog‘ida yashagan A. Po‘lotiy tomonidan ochilgan. Hujjatlar soni 79 ta bo‘lib, bulardan 74 tasi qadimgi so‘g‘d, 1 tasi arab, 3 tasi xitoy va yana biri turk tilidadir. Ular har xil materiallar: charm, taxta va qog‘ozga yozilgan. Hujjatlar so‘g‘d dehqoni, katta yer egasi va mahalliy hukmdor Devashtich (708–722 yy.) va yirik mansabdorlar – framandar, shuningdek, Xoxsar hamda Kshtut dehqonlarining shaxsiy arxiviga tegishli bo‘lib, So‘g‘dning VIII asrning birinchi choragidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotini o‘rganishda muhim yoyilishi jarayoni, aralash madaniyatning – yunon va mahalliy sharq madaniyatining tashkil topish jarayoni. Mil.av. 3 asr o’rtalarida, ya’ni 250 yilda Baqtriya va Parfiya Salavkiylar davlati tarkibidan ajralib chiqadi va Yunon–Baqtriya deb ataladi. Uning hukmdorlari greklar bo’lib, birinchi shohi Diodot bo’lgan. Parfiyada esa hokimiyat Mitridat I qo’liga o’tgan. Mitridat I Marg’iyonani bosib olgan, uning tarixi ko’proq Arshakiylar davri bilan bog’liq. Bu vaqtda So’g’diyona ham Baqtriya tarkibidan ajralib chiqadi. Yunon–Baqtriya davlati 120 yil yashaydi. A.Makedonskiydan keyingi davrlarda, ya’ni mil.av. 3 asrlarda Markaziy Osiyoda bir qancha davlatlar tashkil topadi. Ular quyidagilar: Dovon davlati – mil.av. 3 asrdan to milodning 2 asrlarigacha mavjud bo’lgan. Uning hududi hozirgi Farg’ona vodiysi bo’lib, Andijon va Namangan ham kirgan. Bu davlat tarixi ko’proq Xitoy manbalarida uchraydi, uning boshqa ataladigan nomlari – Parkana, Boxon, Polona bo’lgan. U o’zining uchqur samoviy otlari va vinosi bilan mashhur bo’lgan. Xitoyliklar bu davlatga tez–tez hujum qilib turgan va har gal ularni samoviy otlar bilan o’lpon to’lashga majbur etgan. Bu davlatning iqtisodiy asosini bog’dorchilik, yilqichilik, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo tashkil etgan. Dovon davlatining poytaxti Ershi shahri bo’lib, u hozirgi Andijon viloyatining Marhamat tumaniga to’g’ri keladi. Uning Uchqo’rg’on. Sho’rabashat kabi shaharlari mavjud bo’lgan. Qang’ davlati – bu davlatga mil.av. 3 asrlarda saklar asos solgan. U Xitoy manbalarida Qang’yuy deb atalgan. Uning poytaxti hududlari hozirgi Toshkent viloyatining Oqqo’rg’on tumaniga to’g’ri kelib, Qang’dez nomi bilan yuritilgan. Keyinchalik u o’zining hududlarini kengaytirgan. Xitoyliklar bu shaharni Bityan deb atashgan. Mil.av. 2 asr oxirlarida ular eng qudratli davlatga aylanadi. Aslida Qang’ so’zi ularning turmush tarzidan kelib chiqqan bo’lib, “arava” yoki “aravaga ortilgan yuk”, ayrim manbalarda esa ular Sirdaryo ga yaqin, Toxaristonda 25 dan ortiq kichik hukmdorlar, O‘tror, Ustrushona, Xorazm, Marv vohalarida ko‘pincha bir-ikkita hukmdor bo‘lgan. Ayniqsa, ushbu mamlakat bo'ylab sayohat qilgan xitoylik sayyohlar o'zlarining ko'rgan va eshitgan xabarlari asosida ma'lumotlarni yozib olishgan. Xitoydan Sharqiy Turkistonga sayohatini shimoli-g arbiy yo nalishdaʻ ʻ boshlagan Xiuan Szan Yettisuv daryosi orqali Choch va Ustrushonadan o tib, ʻ So g dda bir muddat qolib, so ng Toxaristonga qadam qo yib, 630-640 yillar ʻ ʻ ʻ ʻ voqealariga guvoh bo lgan va yozgan. Holbuki, Xoy Chao taxminan yuz yil ʻ o'tgach, Xitoydan janubi-g'arbiy yo'nalishga sayohat qilgan va o'zi sinchkovlik bilan o'rgangan barcha ma'lumotlarni o'z yilnomalariga kiritgan. Qizig‘i shundaki, bu sayyohlar mintaqa xalqlarining madaniyati, turmush tarzi, urf- odatlari, tili va boshqa etnik xususiyatlari haqida gapirar ekan; Ta’kidlash joizki, ular So‘g‘dni boshqa mamlakatlarga nisbatan ko‘proq solishtirgan. So g d hukmronligi davrida kelgan yoki bu mamlakatlardan Xitoyga borib ʻ ʻ kelgan elchilar, savdogarlar va sayyohlar bergan ma lumotlar asosida yozilgan ʼ bo lib, ularga tayanib, ularni yoritish imkoniyati mavjud. Bu yilnomalarda, ʻ ayniqsa, ular orasida o sha davr voqeligi nisbatan keng yoritilgan “TanShu” ʻ yilnomasida So g ddagi siyosiy-ma muriy tuzilish, ularning hududlari haqida ʻ ʻ ʼ qisqa, ammo ixcham va izchil ma lumotlar berilgan, chegaralar, hokimlik uyi, ʼ poytaxt va boshqaruv markazlari, hukmdorlarning familiyasi va unvonlari, hukmronlik qilgan yillari, armiyasi, ichki va tashqi siyosati, aholining tili, dini va madaniyati va boshqalar. O‘z tadqiqotini nashr etgan E.Shavoniy Xitoy yilnomalari asosida Turk xoqonligi davridagi So‘g‘ddagi siyosiy vaziyatni ochib beradi. Shu bilan birga, u o'z tadqiqotiga ko'plab arab manbalaridan ko'plab ma'lumotlarni kiritdi. Bundan tashqari, xitoylik tadqiqotchi Yuy Tayshan Toxariyadagi eftaliylar ma muriyati masalasini o rganar ekan, ushbu mavzu bilan bog liq masalalarni ʼ ʻ ʻ ancha chuqurroq muhokama qilgani e tiborga loyiqdir. Tadqiqotchining ʼ yozishicha, asli Shimoliy Xitoy va Oltoy tarafidan bo lgan eftalitlar ʻ Choch haqidagi ilk yozma ma’lumotlar Qang‘ davlati va undan mustaqil davlatlar ajralib chiqishi davriga to‘g‘ri keladi. Choch (c’c) atamasi dastlab II — III asr birinchi yarmiga oid Chimkent yaqinidagi Kultepa shahri xarobasidan topilgan pishgan g‘ishtga so‘g‘diy yozuvda va 262 yilga oid Sosoniy podshosi Shopur I ning «Kabayi Zardusht» bitigida uchraydi. Unda Choch mulki So‘g‘d va Chochiston tog‘lari qadarligi ta’kidlanadi. Uraldagi Kechevo qishlog‘idan topilgan III-IV asrlarga oid idishda ham so‘g‘diy yozuvda “Choch xalqiga tegishli….buyumlardan” deb bitilgan. Yodgorlik esa Chochdan bo‘lgan xioniy hukmdoriga taalluqlidir. Sosoniy hukmdori Xurmuzd IV boshqaruvining 6-yili (584-585 yillar)ga oid kumush drahmalarida, VI-VIII asrlarga mansub Turk xoqonligi davri voha hukmdorlarining turk-so‘g‘d namunasidagi tangalarida hamda Qanha shahri xarobasidan topilgan sopol idishdagi turk runiy bitigida ham Choch atamasi uchraydi. Choch ilk o‘rta asrlar Xitoy manbalaridan 550-570 yillarda Vey Shou (506- 572) tomonidan yozilgan “Vey shu” solnomasining 102-bobida Chjeshe (Chiachiat) davlati sifatida tilga olinadi. Bu ma’lumot VII asrga oid “Bey shi” solnomasida ham takrorlanadi. Ularda keltirilishicha, 437 yilda mustaqil Chochdan Xitoyga elchilar borgan. Boshqa Xitoy manbasi “Tundyane”da Choch davlatining Suy sulolasi (581-618) bilan diplomatik aloqasi tilga olinadi. Qolaversa, So‘g‘d kabi Choch hukmdorlari ham kelib chiqishi yuechjilarga borib taqaluvchi chjaoular xonadoniga mansub bo‘lishgan. Buyuk ipak yo‘lida Sharqni So‘g‘d bilan bog‘lashda Chochning o‘rni ahamiyatli edi. So‘g‘diylarning Chochga kirib kelish jarayonini miloddan avvalgi VI asrlardan boshlangan va milodiy IX asrgacha to‘rt bosqichda davom etgan: 1) mil. avv. VI asrgacha, ya’ni ilk savdo yo‘llari orqali; 2) mil. avv. IV asrdan mil. III asrgacha, asosan siyosiy va iqtisodiy aloqalar kuchayishi orqali; 3) III-VIII asrlarda yaqin siyosiy va etno-madaniy mushtaraklik orqali; 4) VIII- IX asrlar arab fathi va keyingi tarixiy jarayonlar orqali. Ayni shu davrlardagi so‘g‘diylarning shimoli-sharq yo‘nalishidagi harakatlari davomiy bo‘lib, bu tashqari, 5 asrning ikkinchi va 6 asrning birinchi yarmida Oltoy va Janubiy Sibirdagi turklar birlashib, 558 yildan hududimizga kelib, uni egallaydi. Shu davrdan boshlab Turk hoqonligi davri boshlanadi. Vatanimiz davlatchiligi tarixida arablardan keyingi davr ham muhim o’rin tutadi. O’rta asrlarda, ya’ni 9 asrlardan boshlab arab xalifaligidan bir qancha mustaqil davlatlar ajralib chiqadi. Bu davlatlarga – Somoniylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G’aznaviylar, Xorazmshohlar kabilar kiradi. Bu davlatlarning taraqqiyot davri Sharqda uyg’onish davri deb ataladi. Uyg’onish davrida ilm–fan, san’at, adabiyot, me’morchilik, musiqa va san’atning boshqa turlari keng rivoj topdi va bu jarayonlar davlatlar yuksalishiga ijobiy ta’sir qildi. Bizning jonajon diyorimizda ham necha yillar muqaddam davlatchilik poydevori qo’yilgan va ular o’z davrining yuksak taraqqiyot cho’qqisiga yetgan. Qolaversa, ular boshqa davlatlar davlatchiligida o’ziga xos poydevor bo’la olgan. Aytishimiz mumkinki, vatanimiz nafaqat ilm–fan, san’at va amaliy hunarmandchilik markazi, balki dunyoga dong’i ketgan davlatchilik tarixiga ega mamlakat hisoblanadi. 2.2.Ilk o‘rta asrlarda So‘g‘dda madaniy aloqalar Ilk o rta asrlar (V-VIII) davrida O zbekiston janubidagi So g ddagiʻ ʻ ʻ ʻ siyosiy, etnik-madaniy va ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning o ziga xosligi ʻ masalalari yoritilgan. Muallif ko‘plab qadimgi tillarda yaratilgan yozma, numizmatik, epigrafik manbalarni turli tadqiqotchilar ma’lumotlari asosida ilmiy qiyosiy tahlil qilgan. Ana shu ilmiy tahlillar asosida So‘g‘ddagi etnik- madaniy jarayonlar, migratsiya holatlari, hududlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar masalalari yuzasidan ilmiy xulosalar chiqarildi. Mavjud ko'plab Kushonlar imperiyasida (milodiy I-II asrlar) oid tangalardagi Yozuvlar ham So`g`dcha bo`lgan. 2. Mug` tog`idan topilgan So`g`d arxivi xujjatlari va ularning mazmuni. 1932 yilning baxorida Zaxmatobod tumanida (hozirgi Ayniy)Xayrobod qishlog`i yaqinidagi Qolgan Mug` nomli tepalik yonbag`rida cho`pon Jo`rali Mahmudali o`g`li kolxoz qo`ylarini o`tlatib yurganida, qal`adan noma`lum Yozuvda bitilgan xatni topib oladi.CHo`pon qishloqqa qaytgach xatni mahalliy savodxon kishilarga ko`rsatadi. Lekin xatni hech kim o`qiy olmaydi. Voqeadan habardor bo`lgan A.Pulodiy (Zaxmatobod tumani partiya komitetining birinchi kotibi) –xatni Do`shanbega jo`natadi.U erda xatni sobiq SSSR FA Tojikiston bazasining ilmiy kotibi A.Ivasilev ko`radi. Undan fotonusxa olib Peterburgga –So`g`d Yozuvidan xabardor olim A.A.Freymanga jo`natadi. SHu yili kuzda Qolgan Mug`da qazish ishlari boshlab yuborildi. Qazishmalar natijasida 400 ga yaqin ashyoviy dalillar topildi, qal`a arxitekturasi o`rganib izoxlandi, avval topilganlari bilan birga 80 dona yozma yodgorlik tekstlari qo`lga kiritildi.Ulardan 74 tasi So`g`dcha, 2 tasi arabcha, bittasi turkiy bo`lib fan uchun benixoya kimmatbaxo ma`lumotlarni beradi. Bu erdan topilgan So`g`d Yozuvi yodgorliklari uchun ishlatilgan materiallar Yozuv taraqqiyotini o`rganishda muhim ob`ektdir.So`g`d Yozuvi va O`rta Osiyo Yozuvlarining eng Qadimiylari metall predmetlari yuzasidan bizgacha etib kelgan.Ularda xatning shaklan eng sodda turlaridan tortib , yuksak kursiv xusnixat shaklarigacha mavjud. So`g`d Yozuvining keyingi namunalari ko`pincha ipakdek nafis va pishiq «xitoy» qog`oziga bitilgan. Bundan tashqari Samarqand qog`ozi ham keng tarqalgan bo`lib,lekin,tadqiqotchilar fikricha VII- VIII asrlarda bu erda qog`oz ishlab chiqarish qiyin bo`lganligi uchun qog`oz etishmagan va juda qimmat turgan. SHu sababli ko`pincha xo`jalik xisobi ishlarida kundalik extiyojlar uchun qog`oz bilan bir qatorda yog`och ham keng qo`llanilgan.YOg`och - toldan yasalgan tayoqchalar bo`lib (uzunligi 0,5m va Bu xujjatlar So`g`diyonaning o`zida ( M u g` qal`asidan), Samar q andda(Afrosi yo bdan), Kir g` iziston va SHarqiy Turkistondan topilgan . (Mu g` qal`asidan topilgan xujjatlar ta f siloti haqida keyinrok t o` xtalamiz). 1961-1965 yillarda O`zbekiston Fanlar Akademiyasi tarix va arxeologiya instituti ekspeditsiyasi Afrosi yo bda V - VII asrga oid saroy harobalarini ochdilar .Saroy mexmonxonasi devorlari turli mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bo`lib ular orasida o q kiyim kiygan CHa g` oni yo n elchisining surati ham bor. Uning etagida So`g`d tilida 16 satrdan iborat ishonch yo rl ig`i ham yo zib qo` yilgan. Mu h im xujjatlar So`g`diylarning Q ozo g` iston , Q ir g` iziston, hamda SHarqiy Turkistondagi savdo koloniyalarida ham topilgan . Bular orasida ayniqsa , 1902-1906 yillarda A.Steyn boshliq ingliz ekspeditsiyasi topgan epigrafik yodgorliklar mashhurdir. Bu ekspeditsiya Xitoyning G`arbiy tumanlarida –Dunxuan nomli punktda qazuv ishlarini olib borib, yuzlab xitoycha ,turkcha va boshqa xat xujjatlari orasida So`g`d Yozuvi bilan bitilgan nodir qo`lyozmalar ham topishga muvaffaq bo`ldi. Talas daryosining o`ng soxilida , hozirgi Talas shaxrida 7-8 km shimolda joylashgan Kulunsoy hamda Teraksoy daralarida qoyatoshlar o`yib bitilgan Yozuvlar alohida e`tiborga ega. Bu Yozuvlvr IV-XI asrlarda So`g`d kasabalaridagi ahvol haqida , O`rta Osiyo bilan SHarq Mamlakatlari orasidagi savdo aloqalari va bunda So`g`diylarning roli haqida qimmatli ma`lumotlarni beradi. Dunxuan va Xo`ton xujjatlari A.Steyn ,Talasdan topilgan Yozuvlar esa V.A.Kamaur, M.E.Masson, D.F.Vinnik, A.Asanaliev, U.Jumagulovlar tarafidan o`rganilgan. So`g`d yozma yodgorliklari ham Yozuv alfavit turlari , ularda aks etgan diniy dunyoqarash mazmuni bo`yicha turlichadir.Masalan ,budda diniy marosimlari aks etgan yozma yodgorliklarning aksariyati «Samarqand Yozuvi» yoki «So`g`d milliy Yozuvi» nomi bilan yuritiladigan Yozuvda bitilgan. Temirdan yasalgan mehnat qurollarining keng tarqalishi mehnat unumdorligini oshirdi. Bu davr temirchi kasbining paydo bo’lishi va temirchilikning ixtisoslashuvi bilan xarakterlanadi. Bu hol ishlab chiqarishning yanada ilg’or usullariga o’tish va ikkinchi mehnat taqsimotining paydo bo’lishi uchun sharoit yaratdi. Ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti bu – hunarmandchilikning alohida ajralib chiqishi va ixtisoslashuvi. Urug’ jamoasi hududiy qo’shnichilik jamoasiga aylana bordi. Yangi yerlar va suv manbalari uchun qabilalar o’rtasida doimo kelishmovchiliklar bo’lib turgan. Qabila chegaralarini qo’riqlash, yangi yerlarni o’zlashtirish va boshqa qabilalar ustiga yurish qilish maqsadida qabilaviy harbiy ittifoqlar tashkil topa boshlagan. Bunday ittifoqlar tepasida urug’, qabila boshliqlari turganlar. Ular o’z obro’si va ta’siri bilan mashhur kishilardan saylangan. Mil.av. 1–mingyillik boshlarida Markaziy Osiyo aholisi to’rt guruhga bo’lingan: zodagonlar, harbiylar, ziroatchilar va hunarmandlar. Xo'jalikning ishlab chiqaruvchi shakllari bo’lgan dehqonchilik va chorvachilik, shuningdek hunarmandchilik va mol ayirboshlashning rivojlanishi urug’ va qabilalar ichida ayrim to’q oilalarning vujudga kelishiga olib keldi. Muntazam bo’lib turadigan harbiy to’qnashuvlar sharoitida urug’–qabila boshliqlarining ta’siri kuchayadi. Jamiyat endi harbiy demokratiya qonun–qoidalariga asosan yashay boshlaydi. Harbiy demokratiya–davlatga o’tish davrining boshqaruv shaklidir. Uni harbiy va qabila boshliqlari boshqarganlar. Davlatlar paydo bo’lishining formulasini quyidagicha belgilash mumkin: Qabila – urug’ – hududiy qo’shnichilik jamoasi – davlat.. Shunday qilib, davlatlar tashkil topishidagi omillar quyidagilardan iborat bo’ldi: ikkinchi mehnat taqsimotining paydo bo’lishi; mulkiy tengsizlik (ayrim kishilarning boyib ketishi). Hozirgi O’zbekiston hududidagi ilk davlat birlashmalari Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya davlatlaridir. manbalar umumlashtirilib, to'liq shaklda ilmiy muomalaga kiritilgan. Avval ushbu mavzuning dolzarbligini asoslashga harakat qilib, keyin manbashunoslik masalalarini tahlil qilamiz. Demak, bugungi kunda globallashuv jarayonlari tobora kuchayib, G‘arb va Sharq sivilizatsiyalarining uyg‘unlashuvi, turli mintaqalarda yashovchi va turli dinlarga e’tiqod qiluvchi xalqlarning o‘zligini anglash, ularning xalqaro maydondagi o‘zaro munosabatlarni yanada chuqurlashtirish, g‘arb va sharq sivilizatsiyalarining uyg‘unlashuvi, o‘zaro manfaatli aloqalar kuchayib borayotganini anglatadi. Madaniy meros va mahalliy madaniyatlarni asrab-avaylash istagi yanada dolzarb masalaga aylanib bormoqda. Turli mintaqalarda yashovchi aholining etnik geografiyasi, siyosiy, etnik- madaniy munosabatlari, ijtimoiy siyosiy munosabatlari, mahalliy madaniyatlar va migratsiya jarayonlarining etnik-madaniy munosabatlarga ta’sirini o‘rganish manbashunoslik va tarixshunoslik sohasida hamisha dolzarb bo‘lib kelgan. Etnik-madaniy jarayonlar va ijtimoiy siyosiy munosabatlarning harakatlantiruvchi asoslari bo lgan etnomadaniy aralashma (sintez), etnik-ʻ madaniy innovatsiyalarning paydo bo lishi, migratsiyalar nafaqat qadimgi ʻ davrlarda, balki o rta asrlarda ham davom etgan. Shu ma’noda tarixiy-madaniy ʻ hududlarning shakllanish muammolarini o‘rganish, migratsiya jarayonlarining Markaziy Osiyo etnik geografiyasiga, etnik-madaniy va ijtimoiy-siyosiy munosabatlar holatiga ta’sirini o‘rganish juda muhimdir. Mintaqaning zamonaviy xalqlari shakllana boshlagan davr xronologiyasi hali to liq oydinlashtirilmagan va bu holat ko plab turli etnik, madaniy, ʻ ʻ ijtimoiy-iqtisodiy, diniy va milliy qadriyatlarni ilmiy va qiyosiy o rganishni ʻ taqozo etmoqda. Bu arxeologiya, antropologiya, paleogeografiya, tilshunoslik, numizmatika, manbashunoslik, demografiya, etnik-tarixiy geografiya kabi fanlarning yutuqlarini umumlashtirish va ularni tarixga yo‘naltirish kabi dolzarb vazifa bilan belgilanadi. Biz tanlagan mavzuning o‘ziga xos jihatlari borligi ham jiddiy izlanishni talab etadi II.Bob.Ilk o‘rta asrlarda So‘g‘dda madaniy aloqalar 2.1. O'zbekiston ilk davlatlarning paydo bo’lishi . So’g’d davlati O'zbekiston davlatchiligi borasida gap ketganda avvalambor Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya davlati nafaqat O'zbekiston,balki O'rta Osiyo hududidagi ilk davlatlardan sanalishini aytishimiz joiz deb o'ylayman. Davlat qurish ham oson emasligini bilamiz. Albatta, har bir fan davlatchilik tushunchasiga o’z aspekti doirasida ta’rif berishga harakat qiladi. Masalan, falsafiy kitoblarning ayrimlarida davlatga berilgan ta’rifda quyidagi mazmundagi so’zlar bor: “Jamiyatni tartibga solib turuvchi va boshqaruvchi siyosiy tashkilotga davlat deyiladi” yoki siyosatshunoslikka oid manbalarda “Jamiyatni boshqaruvchi va qonun bilan kafolatlovchi siyosiy tashkilotga davlat deyiladi” deyilgan. Tarixiy nuqtai nazardan aytganda davlat deb– muayyan boshqaruv apparatiga ega bo’lgan, mavjud qatlamlar manfaatini himoya qiluvchi tuzilmaga davlat deyiladi. Bugungi kunda ham davlatlar o’z tasarrufidagi qatlamlar – ziyolilar, tadbirkorlar, nafaqaxo’rlar, talabalar, dehqon va ishchilarni qonuniy himoya qiladi. Demak, qadimgi davrlar davlatlarida o’ziga xos boshqaruv shakli bo’lib, mavjud qatlamlarni himoya qilgan. Biroq tarixning guvohlik berishicha, qadimgi davlatlarda ko’proq amaldorlar (quldorlikda quldorlar, feodalizmda katta yer egalari va h.k.) manfaati himoya qilingan. Har bir davlat o’z davlatchilik tarixiga ega. Bizning O’zbekistonimiz hududida ham qadimgi davrlardan boshlab davlatchilik poydevoriga asos solingan. Bizda davlatchilikka xos boy tarixiy tajriba mavjud bo’lib, bu juda olis davrlarga borib taqaladi. Albatta, davlatlar o’z–o’zidan paydo bo’lmagan, buning o’ziga xos omillari mavjud. Hozirgi O’zbekiston hududida davlatchilik poydevori temir asri, ya’ni 1– mingyillik bilan chambarchas bog’liq. Chunki bu davrda hunarmandchilik yanada rivojlandi, dehqonchilik gurkirab o’sdi. mumkin. Ulardan eng umumiysi tarixiy manbalarning tarixiy bilim uchun ahamiyatini belgilashdan iborat. Shunday ma`noda manbalarni ularning qimmati darajasi bo`yicha yoki ma’lum bir xil tarixiy dalillar o`rganiladi. Shu asosda, ularning qimmatli mazmunini tavsiflaydigan manbalarning darajasi bo`yicha osongina farqlash mumkin. Manbalarning eng asosiy turlari bo`yicha guruhlashtirishda manbashunoslik metodologiyasining asosiy vazifasidan kelib chiqiladi. Manbashunoslik metodologiyasining asosiy vazifasi manbada ma’lum bo`lgan o`sha dalil haqiqatdan ham mavjud bo`lganini, uning tarixiy voqelikni bilish uchun ahamiyatini manba sifatida bilish qimmatini aniqlashdir. Tarixchi manbalar asosida o`tmish voqelik to`g`risida fikr yuritganda, manbaning ichki mazmuni to`g`risida o`zining hissiyoti qabul qilgan moddiy obraz asosida xulosa qiladi. Bu holatda tarixchi manbalarning barcha obrazlari ham o`rganilayotgan dalilning borligi to`g`risida bir xil taassurot qoldirmasligini his qiladi. U manbalarning moddiy obrazlarini qay miqdorda yaroqligiga qarab farqlashi mumkin. Shunday manbalarni ko`rsatish mumkinki, tarixchi ularni hissiy qabul qilishda ularda aks etadigan dalillarning bevosita borligini boshqalardan ko`ra yaxshi his qiladi. Misol uchun, tarixchi biror-bir podshoning sog`onasida, uning o`ligini barcha detallarida o`zi ko`rishi, boshqalarning bu sog`ona tasvirini o`qigandan ko`ra yaxshiroq tasavvur qiladi. Manbaning moddiy shaklini uning qoldiqlarida, misol uchun, ranglar yoki tovushlarda ifodalaydigan manbani qabul qilishda, tarixchi dalilning o`zini qabul qilganidek, faqat manbaning o`zinigina emas, balki manba haqida tasavvurni his qilishi mumkin edi.U manbani o`rganishga kirishib, dalilga tegishli yaxlit hissiy obrazni u yoki bu darajada boshdan kechiradi. Tarixchi qandaydir ramziy belgilar (ko`pincha yozma) bilan ifodalangan manbani, borliq shaklidagi manbani qabul qilishda, bu dalilning u yoki bu darajada saqlangan obrazini qabul qilmaydi. Mavjud dalilni moddiy shaklda aks ettiradigan belgilar asosida tarixchi mavjud dalilni ilmiy tadqiq qilish uchun o`zida obraz yaratilishi harakat Usrushona, Choch, Yettisuv, Qashg‘ar, Xo‘tan kabi yo‘nalishlarda kechgan. Chochda esa so‘g‘diylar o‘zlari uchun qulay bo‘lgan tog‘li va tog‘oldi hududlariga joylashganlar. Natijada yangi manzilgohlar paydo bo‘lgan. Vohaning tub aholisi saklar ham mil. avv. 1 ming yillik 2-yarmidan o‘troqlashisha borganlar. So‘g‘diylar xalqaro savdo–jarayonlariga chochliklarni ham tortadi. Dungxuangning Sungxua qishlog‘ida yashagan o‘rtosiyolik muhojirlar qatorida choch — “shi”liklar Shi Shulo‘dan, Shi Mopo‘lar nomlarini xitoy tarixchisi Li Minvey «Suytan sichau chjilu» asarining 217-betida keltiradi. IX asrga oid Sharqiy Turkistondan topilgan so‘g‘diy tildagi «Xalqlar ro‘yxati» (“Nafnamak”) asarida ham so‘g‘diylar, buxoroliklar qatori chochliklar ham tilga olinadi. Bu esa so‘g‘diylar va chochliklarning Ipak yo‘lidagi uzoq yillik hamkorlikdagi faoliyatidan darak beradi. Asrlar davomida vohadagi turkiy qavmlar so‘g‘diy madaniyatning ko‘p qirralarini o‘zlashtirib bordilar. Bu Chochda shaharsozlik, hunarmanchilik va yozuv madaniyati an’analarida aks etdi. Ular urbanistik jarayonlarga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Tog‘oldi hamda Parak (Chirchiq) va Iloq (Ohangaron) bo‘ylarida Farnkent, Zarkent, Nukent, Nomdanak, Nevich, Novdak, Binokat, Chinonchket, Xarashkent, Tunkent, To‘qkent kabi so‘g‘diy va Alxanjas, Abrlig‘, Arbilax, Namudlig‘, Gannaj, Yalapan, Itlig‘, Olmaliq kabi turkiy shahar va qishloqlar qad rostladi. Hududdagi mahalliy me’morchilik an’analari so‘g‘diy me’moriy yechimlar bilan boyidi. Choch so‘g‘diy va turkiy madaniyatlarning o‘ziga xos sinkretik mintaqasiga aylandi. Chochdagi turkiylar o‘z dinlari tangrichilik va shamanizmdan tashqari so‘g‘diylarning zardushtiylik dinini ham qabul qilib, diniy bag‘rikenglik namunasini ko‘rsatdilar. Bu haqda Xitoy manbalari xabar beradi. Ularda yozilishicha, Shi viloyatida bir bino bo‘lib, uning ichida do‘nglik bor. Har yili ko‘mish marosimi o‘tkaziladi: «Bu do‘nglikka oltin idishda hukmdor ota- onalari (balki qarindosh -urug‘larini ham – A.O.) kuydirilgan suyaklarining kuli qo‘yiladi, so‘ngra (hozir bo‘lganlar) taxt atrofida aylanishib, ifforli gullar va turli mevalarni sochishadi. Hukmdor esa o‘z a’yonlari bilan qurbonlik qilingan go‘shtni dasturxonga qo‘yadi». Bu ma’lumotlar chochliklar ham so‘g‘diylar kabi zardushtiylik diniga e’tiqod qilib, uning odatlarini turli ko‘rinishlarda amalga oshirganliklaridan guvohlik beradi. Zardushtiylik miloddan avvalgi 1- mingyillik ikkinchi yarmidan so‘g‘diylar tomonidan Chochga kirib kelgan va vohasi keng tarqalgan. Buni ushbu hududdan topilgan ostadon namunalari ham tasdiqlaydi. 1871 yilda ilk ostadon namunasi Toshkentdan, so‘nggisi esa 2001 yil To‘ytepa hududidan topilgan. Chochda, hatto, xristianlik jamoalari ham bo‘lgan. Diniy ibodatxonalar bilan bog‘liq Chirchiq vohasidagi Dinbag‘inket (Dinfag‘inkent), Farnket, Xvarashkent kabi shaharlar mavjudligi bunga misol bo‘ladi. So‘g‘d va Choch hududlari ilk o‘rta asrlarda, jumladan eftalitlar davri (IV- V asrlar)dan bir-biriga yaqin etnoslar shakllangan. Turk xoqonligi (VI-VII asrlar) davrida bu o‘lkalarda turkiy tilli qabilalar va so‘g‘diylar yashagan. Faqat So‘g‘dga nisbatan Chochda Farg‘ona va Yettisuv kabi turkiylar salmog‘i ko‘proq bo‘lgan. Shundan bo‘lsa kerak, arablar G‘arbiy Turk xoqonligidagi barcha aholini, xatto so‘g‘diylarni ham “turk”lar deb bilganlar. Mintaqalarda sug‘orma dehqonchilik, chorvachilik va tog‘oldi hududi xo‘jaligi deyarli bir davrda, bir xil darajada rivojlangan. Shu bois ham chetga mahsulot chiqarish va chetdan mahsulot keltirish mintaqa iqtisodiy taraqqiyotini shakllantirgan. Eftaliy davrida Choch va Iloq shaharlari strategik shaharlar bo‘lib, davlat miqyosida metall xom ashyosidan qurol-aslahalar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarilgan. Bu davrida Chochda ham tovon evaziga keltirilgan sosoniylarning kumush tangalari asosiy muomala vositasi bo‘lganligi kuzatiladi. 555 yilda Istemi yabg‘u qo‘shinlari Sirdaryo bo‘ylariga yetib keldi. Sosoniy shohi Xusrav I va Istemi yabg‘u o‘rtasida shartnoma imzolandi. Ammo, eftalitlar qarshiligi Istemi rejalariga putur yetkazdi. Istemi yabg‘u avval eftalitlarni daf etib, so‘ng avarlarga qarshi yurishga qaror qilgan. U Choch va Kallaur, M. Ye. Masson, D. F. Vinnik, A. A. Asanaliev, K. Ashiraliev va U. Jumagulovlar tomonidan o‘rganilgan. 1.2.So`g`d tilidagi manbaalarning umumiy tavsifi Bizga ma`lumki, So`g`d Yozuvi mil. avv. III - II asrlarda shakllangan.Lekin milodning dastlabki davrlariga oid So`g`d manbaalari kam topilgandir. Buning asosiy sababi , arablar istilosidir. Arablar O`rta Osiyoni bosib olganlaridan keyin bu erdagi turli narsalarga yozilgan Yozuvlarni beaev yo`q qildilar. Istilo natijasi O`rta Osiyo xalqlari orasidagi til munosabatlariga ham ta`sir qildi. Arab va fors tili shahar madaniyat tiliga aylana bordi. Bu esa So`g`d tilining amaliy doirasini toraytira boshladi. Buning ustiga turkiy tilning tobora keng yo yilishi So`g`d tilining mavqeini yanada cheklab qo` ydi. Muhammad Narshaxiy ning «Tarixi Buxoro» asaridan ma`lum bo`lishicha, X asrda So`g`d tili faqat qishloq tumanlaridagina saqlanib qolgan edi.SHuning uchun So`g`d tilida yo zilgan manbaalar kam saqlanib qolgan. XX asrda So`g`d manbaalariga qiziqish kuchaydi. Asosan chet el olimlari So`g`d manbaalarini topishga harakat qilishgan. 1 8 89 yili N.I. YAdrintsev to m onidan Urxun daryosi xavzasidagi Qorabol g` a sun degan erdan topilgan uch xil Yozuv li tosh lavxadagi uchinchi Yozuv So`g`d tilida - «So`g`d Yozuvi» deb ataladigan Yozuvda bitilganini aniqladi. Kizigi shundaki So`g`d tilida bitilgan dastlabki epigrafik yodgorliklar faqat So`g`d xududidan tash q arida topilgan .XX asr 30-yillarigacha So`g`d xududidan birorta ham Yozuv topilmagan.Umuman So`g`d tilidagi manbaalar IV - IX asrlarga oid bo`lib turli mazmundagi yuridik xujjatlar (a h dnomalar , nikox haqidagi shartnomalar , oldi –sotdi xujjatlari , tilxatlar ) xukmdorlar o`rtasidagi yo zishmalar , kundalik turmushga oid xujjatlar hamda farmonlardan iboratdir. Ayni paytda dunyoning yetakchi ilmiy muassasalari, O zbekiston olimlariʻ tomonidan So g d, shuningdek, Markaziy Osiyoning turli tarixiy-madaniy ʻ ʻ mintaqalari tarixi va madaniyati masalalari o rganilmoqda, turli ilmiy-tadqiqot ʻ ishlari olib borilmoqda. Ammo So'g'dda so'nggi antik va birinchi o'rta asrlarda migratsiya jarayonlari, madaniy hayot, etnik-madaniy va ijtimoiy-siyosiy munosabatlar, etnik geografiya masalalari bo'yicha maxsus tadqiqot bugungi kungacha olib borilmagan. Shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar manbai, mavzuga oid mavjud ilmiy qarashlar hamda asosiy yondashuvlar dinamikasi, qiyosiy tahlil va umumlashtirish holatlari muayyan mavzu bo‘yicha tadqiqot sifatida yetarlicha o‘rganilmagan. O rta Osiyo xalqlarining tarixi va ʻ madaniyati, ularning etnik kelib chiqishi, migratsiya jarayonlari, tarixiy va tarixiy ma lumotlariga oid ilk o rta asrlarga oid ʼ ʻ yozma manbalarni (matnlar, xotiralar, xabarlar, numizmatik ma lumotlar, ʼ epigrafik manbalar va boshqalar) o rganish. etnik geografiya XIX asr o'rtalarida ʻ boshlangan. O‘tgan davr mobaynida bu borada O‘zbekiston va xorijiy olimlarning ko‘plab tadqiqotlari nashr etildi. Xususan, viloyatimizning janubidagi So‘g‘d hududlarida ilk o‘rta asrlarda sodir bo‘lgan tarixiy-madaniy jarayonlarni yoritib beruvchi manbalar ko‘pchilikni tashkil qiladi. MUHOKAMA Ilk o rta asrlarda bu tarixiy-geografik mintaqa yoki boshqa hududlar ʻ Choch, O tror, Farg ona, Ustrushona, So g d, Buxoro, Marv, Toxariston kabi ʻ ʻ ʻ ʻ tarixiy-geografik mintaqalardan tashkil topgan ma lum bir vohaning ʼ suvereniteti yoki mulki bo lgan. Amuaryo va Sirdaryo hamda ularga tutash ʻ hududlar. Bu viloyatlarning aksariyatining siyosiy va ma muriy tuzilishida ʼ o xshashliklar bo lsada, ayrim farqlar ham borligi ham seziladi. ʻ ʻ Ularning ba'zilari hududiy jihatdan ancha kengroq bo'lib, o'nlab yirik va kichik hukmdorlarni hisobga olgan holda, konfederativ tuzilmalarga o'xshash bo'lsa-da, ba'zilari nisbatan kichik bo'lib, o'z davrida ular yaxlit tuzilishga ega edi. Masalan, Chochda o‘z tasarrufiga olgan 3 ta, Farg‘onada 6 ta, So‘g‘dda 10 undan ortiq) ularning po`stlog`i shilingan , ko`pincha uzunasiga ikkiga bo`lib ishlatilgan. YOg`ochning bo`rtik va tekis yuzalariga yozilavergan. Mug` xujjatlarining 30 ga yaqini shu kabi tol yog`ochlariga yozilgan. Xujjatlarning bir qanchasi esa charmga yozilgan.Ularning saqlanish darajasi har-xil. Bulardan tashqari So`g`d Yozuvining qator namunalari sopol parchalarida , idishlarning sirtida, toshda etib kelganki ularning tarixiy va madaniy jixatidan ahamiyati beqiyosdir. So`g`d Yozuvi mil. avv. I ming yillikda Osiyoda keng tarqalgan Oromiy Yozuvidan kelib chiqkandir.Mil. avv. III-II asrlarda So`g`d Yozuvi to`la shakllanib bo`lgan edi.So`g`dda savodxonlikka intilish kuchli bo`lganligi ko`pincha So`g`d davlatining ichki iqtisodiy taraqqiyoti ham savodxonlikni talab qilar edi.SHuning uchun ham So`g`diyona savod o`rgatish maktablari , kotiblik san`ati maktablari bo`lgan. 1965 yili Panjikentdan topilgan So`g`d alifbesi bitilgan mashq taxtachasi , Mavrdan sopolga bitilgan kotib mashqlari bu fikrni isbotlashi mumkin. Endi bevosita Qolgan Mug`ddan ba`zi epigrafik yodgorliklar haqida , bu yozma yodgorliklar o`sha paytda So`g`dning xo`jalik ishlari, bir qator yuridik xujjatlar,arab noibining xatlari, Devashtich ko`zg`oloni haqidadir. Bizga ma`lumki, Devashtich qo`zg`oloni bostirilgach , dastlab u avf etildi, keyinchalik Arbinjon degan erda dorga osib o`ldirildi. Bu voqea 722 milodiy yilda bo`lgan. Olimlar tomonidan o`qilgan va nashr qilingan juda yomon xolda etib kelgan (charmning ko`p erini qurt egan, chirigan, Yozuvi bir qadar o`chib ketgan) arabcha xat Devashtichning arab xalifasi noibiga xijriy 100 yilda ( milodiy 710-718 yillar) yozgan maxsus xati edi. Unda 710 yilda Gurak tomonidan taxtdan chetlatilgan , o`zini o`ldirgan So`g`d podshosi Tarxunning bolalariga xomiy bo`lishni noibdan iltimos qilingan edi. Bu xol arab istilosi davrida So`g`dda taxt uchun kurash ham davom etganini ko`rsatsa ajab emas. Aslida Devashtich Tarxunning ikki o`g`liga xomiy bo`lgan va taxtning vorisi deb ana shu ikki bolani bilgan .SHuning uchun 710 yildan boshlab So`g`d Buryakov Yu.F. K istorii… S. 13. Tabari. Istoriya at-Tabari. Tashkent: Fan, 1987. S. 137. SDGM II. S.77. Gafurov B.G. Tadjiki. Kn. 2. Dushanbe: Irfon, 1989. S. 20-26. Tabari. Istoriya at-Tabari. S. 271. Zuev Yu.A. Rannie tyurki: ocherki istorii i ideologii. Almat ы , 2002. S.158. Isxakov M., Kamoliddin Sh.S., Babayarov G. Zametki po istorii numizmatiki… S. 27-51. Peshovarga ko’chiriladi. Chunki ular sarhadlarini Hindistongacha kengaytiradi. Kushonlar davrida tangalar oltin, kumush va misdan zarb qilingan. Bu davlat o’sha davrlarning eng taraqqiy etgan davlatlari – Rim, Gretsiya, Xitoy, Eron, Hindiston kabi davlatlar bilan elchilik munosabatlarini yo’lga qo’ydi. Tarixchi olimlar yaqinda Skandinaviya yarim orolidan Kushonlar saltanatiga xos tanga pullarni topishgani bu davlatning boshqa davlatlar bilan savdo va diplomatik munosabatlari mustahkam bo’lganligini anglatadi. Kushonlar saltanatining madaniy yodgorliklariga – Xolchayon, Dalvarzintepa, Dalvarzin, Ayritom, Zartepa va Qoratepalar kiradi. Bu davlatda ijtimoiy sohaning hamma turlari – savdo, hunarmandchilik, zargarlik, me’morchilik (suyak va yog’och o’ymakorlik), hakkoklik (metallga naqsh tushirish), chorvachilik, dehqonchilik yaxshi rivoj topgan. Bu davlat rivojlangan quldorlik davlati bo’lib, feolizm kurtaklari namoyon bo’la boshlagan edi. Kushonlar saltanati eftalitlar tomonidan inqirozga yuz tutdi. Vatanimiz hududida milodiy 4 asrlardan boshlab feodal munosabatlar tarkib topa boshlaydi. “Feod” yer degan ma’noni anglatib, bu davrlardan boshlab yerga egalik qilishning mavqei ortib boradi. Ilgarilari hunarmandchilik yetakchi bo’lgan bo’lsa, endi yeri bor zamindorlar mulkdor va boy kishilar hisoblangan. Bu davrda “dehqon” degan tushuncha “qishloq hokimi” degan ma’noni anglatgan.Hududimizda zaiflashib borayotgan Qang’ va Kushonlar saltanatidan asta–sekin ilk mustaqil feodal davlatlar ajralib chiqa boshlaydi. Bu davlatlarga Xorazm, So’g’d, Toxariston, Choch va Eloq, Farg’ona kabi hokimliklar kirgan. Bu davlatlar hokimlari So’g’d va Farg’onada– ixshidlar, Toxaristonda–malikshohlar, Xorazmda–xorazmshohlar, Choch va Eloqda– budun va dehqonlar deb atalgan. Mahalliy davlatlardan tashqari vatanimiz hududida Yettisuv va Sharqiy Turkistondan kelganko’chmanchi chorvadorlarning Xiyoniylar, Sharqiy Sirdaryo va Orol bo’ylari orqali kelgan ko’chmanchi chorvador Kidariylar va Eftalitlar ham o’z ma’lum bir muddat davlatchiligini barpo etgan. Undan bo’ylariga yaqin yashaganligi uchun “daryo”, “suv” degan ma’noni bildiruvchi ikkinchi mazmunga ham ega bo’lganligi bayon qilinadi. Qang’liklar Toshkent viloyati vohalarida asosan dukkakli o’simliklarni ekish, undan tashqari savdo va hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar. Milodning 3 asriga kelib Eftalitlar tomonidan parchalanib ketadi. So’g’d davlati – bu davlat mil.av. 250 yillarda Baqtriya tarkibidan ajralib chiqadi. Uning hududi hozirgi Qashqadaryo va Zarafshon vohalari, Samarqand, Buxoro va Navoiy viloyatlariga to’g’ri keladi (Ungacha bu hududlar Baqtriya tarkibida bo’lgan). Uning aholisi asosan bog’dorchilik, polizchilik, dehqonchilik, chorvachilik, savdo va hunarmandchilik bilan shug’ullangan. Uning shahar xarobalaridan biri – Afrosiyobdir. Xorazm – mil.av. 4 asrda bu davlat ahamoniylardan mustaqil davlatga aylanadi. Biroq bu davlatni A.Makedonskiy bosib ololmagan. Shuning uchun bu davlat o’ziga xos an’ana va madaniyatni saqlab qolgan. Uning yodgorliklari – Jonbosqal’a. Qo’yqirilganqal’a, Oybuyirqal’a va Tuproqqal’adir. Tarixchi olimlar Qo’yqirilganqal’adan aylana shaklida qurilgan ibodatxona qoldiqlari topishgan. Astronom olimlar fikricha, bu yerda ulkan rasadxona bo’lgan. Shuningdek, Oybuyirqal’adan xum sirtiga chekilgan mahalliy yozuv namunalarini topishdi. Qo’yqirilganqal’adan ham ba’zi yozuv namunalari topilgan bo’lib, bu ularda o’zlarining mahalliy yozuvlari bo’lganligidan dalolat beradi. Xorazm davlatining iqtisodiy asosini savdo,sholikorlik, chorvachilik, hunarmandchilik tashkil etgan. Kushonlar saltanati – mil.av. 140–130 yillarda yuechji qabilari shimoli– sharqdan kelib, Yunon–Baqtriya davlatiga yunonlar zulmidan ozod bo’lishiga yordam berdilar va shu yerda o’rnashib qoldilar. Beshta hokimlik – Guyshuan, Shuanmi, Xisi, Xyumi, Xuanmilarni birlashtirgan Kudzula Qadfiz I bu davlatga asos soladi. Ularning bu yerdagi dastlabki poytaxti Dalvarzintepa (Surxondaryo viloyati) bo’lgan. Keyinchalik Kanishka davrida poytaxt podshosi xisoblangan Tarxunning akasi Gurakning xayot bo`lishiga qaramay Devashtich ham o`zini Panjikent xokimi, So`g`d podshosi deb e`lon qilgan. Arablar siyosati natijasida, ko`pchilik zodagonlar arablar tomoniga o`tgan. So`g`d podshosi Gurak ham Devashtichning taxtga da`vosidan va xalq orasidan qo`zg`olon qo`rqib arablar tomoniga o`tib ketgan. Mug` qal`asidan yana juda ko`plab xujjatlar topilgan, lekin boshqa xujjatlar ayrim fan mavzusi bo`lganligi uchun fikrimizni shu erda to`xtatamiz.

So’g’d manbalarini O’zbekiston tаriхini o’rganishdagi ahamiyati

Купить