Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg’unligi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	250.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg’unligi

Sotib olish

Sog’lom turmush tarzi va jismoniy
rivojlanishning uyg’unligi

mavzusidagi

KIRISH

1. Sog ’ lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg ’ unligi
– barkamol shaxsni shakllantirishning muhim omili sifatida
2. Ta ’ lim muassasalarida sog ’ lom turmush tarzi va jismoniy
rivojlanish uyg ’ unligini amalga oshirish yo ’ nalishlari
3. Sog ’ lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning inqiroziga
sabab bo ’ luvchi mahsulotlar
4. Sog’lom turmush va jismoniy kamolotni barqarorlashtirishda
oiladagi ma’naviy muhitning roli

UMUMIY XULOSALAR
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI

2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. 1999 yil 7 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
qabul qilinganligining etti yilligiga bag’ishlangan tantanali yig’ilishda Prezidentimiz I.A.
Karimov 2000 yilni «Sog’lom avlod yili» deb e’lon qilishni taklif etdi. Shu munosabat bilan
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan 2000 yil 15 fevralda «Sog’lom avlod»
Davlat dasturi tasdiqlandi. Dasturda, jumladan ijtimoiy tafakkurda etuk ma’naviy boy, jismonan
sog’lom va barkamol avlodning tug’ilishi va tarbiyalanishi uchun yuksak ma’suliyat
psixologiyasini shakllantirish masalalari bo’yicha aholiga yalpi bilim berish tizimini yaratish
zarurligi ta’kidlangan.
Abu Ali ibn Sino o’zining tib qonunlari va boshqa asarlarida gimnastik mashqlar, massaj,
dieta, suv muolajasi, hammomni, juda ko’pgina kassaliklarda va kasallikning oldini olish
maqsadida ishlatilishi haqida to’liq ma’lumot bergan.
Salomatlik, bu organizmning tabiiy holati bo’lib uning atrof-muhit bilan eng optimal
o’zaro munosabatini ta’minlab turadi. Salomatlikning asosiy mazmuni jismoniy va ma’naviy
kuchlarning uyg’unligi, nerv tizimining muvozanatda bo’lishi, chidamliligi, tashqi va ichki
muhitning turli xildagi zararli ta’sirlariga qarshi turish qobiliyati hisoblanadi. Tevarak-atrofdagi
o’zgarib turadigan sharoitlarga moslashib muvofaqiyat bilan mehnat qilish salomatlikning
muhim belgisi hisoblanadi, chunki organizm tashqi muhit bilan muvozanatda turmasa, uning
hayot faoliyatini va odamning mehnat qobiliyatining saqlab bo’lmaydi.
Odam o’z hayotini oqilona tashkil etish orqali faqat inson zotiga foyda keltirish bilangina
cheklanib qolmaydi. SHunisi aniqki, «inson o’z sog’lig’ini asragan taqdirda tabiatni, hayot
davomiyligini asragan bo’ladi». Demak, biz o’z sog’ligimizni asrash va oqilona hayot kechirish
bilan tabiatni zararlanishdan va hayotni putur etishdan saqlaymiz. Shu tariqa tiriklik asoslarini
saqlab qolamiz.
Sog’lom turmush tarzini tashkil etishda odam quyidagilarga katta e’tiborni qaratish kerak.
Biz qanday ovqatlanishimiz, nimalarni iste’mol qilishimiz, nimani ichishimiz, qachon, qancha
ichimlik ichishimiz kerak. Sof havodan qanday foydalanish kerak, qanday uxlash va qanday dam
olish kerak, organizmni qanday qilib chiniqtirish kerak, kun tartibiga rioya qilish, va boshqalarga
katta e’tibor qaratishimiz lozim.
Inson organizmining rivojlanishida harakat, muskul faoliyati, jismoniy ish muhim o’rin
to’tadi, chunki uning hayot kechirishi, turmush tarzi bevosita faol harakatni taqozo qiladi.
Bunday bog’lanish inson paydo bo’lganidan beri hayot kechirishning ajralmas qismi bo’lib,
evolyutsion yo’l bilan mustahkamlangan.
3

Shu sababli harakat faqat yashash uchun kerak bo’lib qolmasdan (ovqat topib eyish,
dushmandan o’zini himoya qilish, noqulay omillardan muhofazalanish va boshqalar), barcha
tashqi va ichki a’zolarning me’yoriy ishlashi uchun zaruratga aylangan. Hozirgi sharoitda esa
texnikaning tezlik bilan rivojlanishi, turmushda avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirishning
tobora keng ko’lamda qo’llanilishi insonning bevosita harakat qilishini ancha-muncha cheklab
qo’ydi.
Faol harakatning cheklanishi bilan organizmdagi barcha a’zolarning me’yoriy ishlashi
bo’ziladi, chunki ular asosan serharakat sharoitda o’z funktsiyalarini to’liq bajaradilar. Shuning
uchun ham jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish kundalik turmushning ajralmas qismiga
aylanishni taqozo etadi. Boshqacha qilib aytganda, bunday turmush tarzi jarayonida inson
tanasidagi barcha a’zolar va tizimlarning harakatiga nisbatan bo’lgan tabiiy talabi qo’shimcha
ravishda yuzaga keltiradigan serharakatlik bilan yoki jismoniy tarbiya va sport bilan
shug’ullanish orqali qoplanishi kerak.
Faol harakat qilib yashash inson organizmining kasalliklarga kam chalinishini,
xastalangandan keyin esa oson va tez to’zalib ketishini tegishli ravishda ta’minlaydi. Hayotda
bunga ko’pgina jonli mislollar keltirish mumkin. Ma’lumki, ota-bobolarimizning turmush tarzi
doimiy jismoniy ish qilib turish bilan bog’liq bo’lgan. Ko’pgina manbalarda ko’rsatishlaricha,
bunday serharakatlik bo’lish kishi sihat-salomatligi uchun juda foydali hisoblanadi. SHu boisdan
ham ular hozirgi paytda tez-tez uchrab turadigan ayrim surunkali kasalliklar bilan (qonda
xolestirin moddasining ko’payib ketishi va bu bilan bog’liq xastaliklar, semizlik, qandli diabet,
yurakning ishemik kasalligi va boshqalar) kam og’riganlar.
1. Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg’unligi – barkamol shaxsni
shakllantirishning muhim omili sifatida

Bugungi kunda Respublikamizda oila turmush tarzini o’rganish, oilada sog’lom turmush
tarzini yaratish borasida muhim ishlar amalga oshirilmoqda. Bu vazifa va muammolar oilaning
sog’lom bo’lishi, ma’naviy va modiy farovonligini oshirishi, farzandlar tarbiyasining muhim
omili bo’lib xizmat qiladi. Sababi, faol yaratuvchanlikka asoslangan turmush tarzi jamiyat
hayotining barcha sohalarida ijtimoiy faollik, oliy darajadagi fuqarolik sifati, aqliy, ma’naviy
vajismonan sog’lom, mehnatda, o’zaro munosabatda, muloqotda yuksak madaniyatlilik, albiy
hodisalarga murosasizlik bilan qarash, ularga qarshi kurashish, tabiatga nisbatan oqilona
munosabatda bo’lish, atrofdagilarga mehr-oqibatda bo’lish kabi sifatlarni o’zida
mujassamlashtirgan bo’ladi.
4

Darhaqiqat, oilada turmush tarzini sog’lomligi kishilarni jamiyatda egallab turgan sotsial
statuslarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. Chunki turmush tarzi kishilarning ma’naviy
dunyosi bilan ham uzviy bog’liqdir va ularning fikrlash tuyg’usi borasida ham muhim o’rin
tutadi. Kishilarning turmush tarziga mavjud ijtimoiy shart-sharoitlar ma’lum darajada sezilarli
ta’sir ko’rsatadi. Kundalik hayot faoliyatida ularning axloqiy-estetik qarashlari, xulqi,
muomalasi, hayotiy turmush tasavvurlari, ularning ichki dunyosiga, e’tiqodiga singib ketadi va
turmush tarziga, fikrlash tarziga aylanadi. Turmush tarzining eng muhim ijtimoiy tomoni jamiyat
a’zolarining ijtimoiy mehnati, o’zaro munosabatlar, oila, kundalik turmushidagi faolligi,
kishilarning jismoniy va ma’naviy imkoniyatlarini atrofdagi tabiiy va ijtimoiy muhit bilan qay
tarzda namoyon bo’lishidadir.
Bundan tashqari oilada sog’lom turmush tarzini shakllantirish orqali jamiyatimiz
a’zolarini, ayniqsa, yoshlarni milliy vatanparvarlik, insonparvarlik g’oyalariga, shu bilan bir
qatorda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli qilib tarbiyalashda muhim o’rin tutadi.
Xozirgi o’tish davrida yoshlarni uzoq tarixga ega bo’lgan madaniyatimizni yuksaltirishda ham
oiladagi sog’lom turmush tarzi o’z ta’sirini ko’rsatadi. Mana shularni inobatga olgan holda
hukumatimiz tomonidan oilalarda sog’lom turmush tarzini shakllantirish va uni takomillashtirish
uchun yetarli shart-sharoitlar yaratib berilmoqda. Chunki kishilarning turmushi jamiyat
taraqqiyotining iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy-madaniy jihatlarini o’zida aks ettiradi va
bu oiladagi sog’lom muhitni belgilaydi. “Sog’lom tanda sog’ aql” degan xlqimizning ulug’ bir
naqli bor. Har bir odam sog’lom bo’lsagina yaxshi mehnat qilishi, ilhom bilan ijod qalamini
tebrata olishi, yegan luqmasi taniga singishi, tiniqib, uxlay olishini bilsa-da, o’sha sog’ holatni
saqlash, ham vujudga, ham aqlga, ham ruhga o’z vaqtida madad berib turish kerakligini, bu faqat
o’zimizning manfaatimizga aloqadorligini ba’zan unitib ham qo’yamiz.
Tani sog’liq xalqimiz uchun eng muhim qadriyatlardan bo’lishi bilan birgalikda u har
birimizning dunyoqarashimiz, falsafamiz, mafkuramizning, oqilona turmush tarzimizning
ajralmas bo’lagi bo’lmog’i darkor. Shu bois ham davlat dasturining bandlarini sinchiklab
o’rganar ekanmiz, unda har bir shaxsning o’z salomatligini saqlashga to’g’ri va mas’uliyatli
munosabatda bo’lishi, sog’lom turmush tarzini eng avvalo o’zi, qolaversa yaqinlari uchun tashkil
etishga bog’liq shart-sharoitlar o’z ifodaini topganligining guvohi bo’lamiz. Fuqarolar sog’lig’iga
hukumatning bunday g’amxo’rligi biror bir boshqa davlatda yo’q. Davlat dasturida “Sog’lom
oila” tarbiyaviy-ma’rifiy dasturini amalga oshirishga yo’naltirilgan qator choratadbirlar
belgilangan. Ularning ma’nosa shundaki, salomatlik, eng avvalo, mavjud muhitga, odamlarni bir-
birlariga mehrli, muruvvatli blishlari g’amxo’rlikka va samimiyatiga to’liq munosabatlariga
bog’liq. Shu ma’noda salomatlik psixologik kategoriya bo’lib, uning sharti va sharoiti – sog’lom
5

oila muhitidir. Oilada ota-onaga ko’p narsa bog’liq. Ular oiladagi barcha hodisalarning
balogardonlari sifatida eng avvalo o’z sog’liqlariga o’zlari mas’ul ekanliklarini unutmasalar, uni
saqlashda barcha ehtiyoj choralarini o’z vaqtida ko’rgani holda oilaviy hayotga to’g’ri
munosabatni shakllantira olsalar, murod-maqsadlariga albatta erishadilar. Sog’lom odam, u
otami, yoki onami, turmush va ro’zg’ordagi barcha past-balanliklar, turli vaziyatlar, kerak bo’lsa,
qiyinchiliklarga tez moslashib, ulardan oqilona chiqish yo’llarini bilishi kerak. Oddiy oila
muhitida bir narsadan toliqqanda yoki asab buzilganda, dardimizni aytadigan hamdard, yaqin
kishimiz bo’lgani ma’qul. Ana shunday hayotiy falsafa va yo’nalish bilan yashagan inson albatta,
baxtli va sog’-salomat bo’ladi. Muhimi, bunday hayotiy mo’ljallar, jismoniy va ruhiy tetiklik,
bardamlik u tarbiyalayotgan bolalarning baxti va kelajakka intilishiga ishonchli zamin bo’ladi.
Ana shunday ota-ona tarbiyalagan farzandlarga ortiqcha o’gitlar, tarbiyaviy tazyiqlar darkor
emasligini ta’kidlash kerak. Chunki inson aqlini, uning tafakkurini peshlaydigan, tanini sog’,
vujudini go’zal qiladigan ma’naviy ozuqani oilasida olgan farzandning o’z baxti va kamoli
yo’lidan og’ib ketishiga ishonish qiyin. Ham jismonan, ham ma’nanva ruhan sog’lom odam turli
g’alamislarning kirdikorlariga uchmay o’z yurti, Vatani va xalqi manfaati yo’lida halol mehnat
qiladi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, sog’lom turmush tarzini kundalik hayot kechirishning
asosiy mezoniga aylantirishga bog’liq tushuncha va tasavvurlar oiladan boshlanadi. Bu
g’oyalarning xalqimiz qon-qoniga singib ketganligi eng avvalo oilalarda saqlanib kelayotgan
ijobiy an’analarda, ota-onadan farzandlarga singdiriladigan o’gitlarda, qarindosh urug’chilik
aloqalaridagi mehmonavozlik va ushbu jarayonda orastalik va ozodalik tamoyillariga rioya
etilishlarida, mahalla-ko’yda rioya etiladigan tartib-qoidalar, xususan, ko’chani, har bir
xonadonni ozoda va sarishta saqlash odatlariga tayangan qo’ni-qo’shnichilik muomalalarida o’z
aksini topadi.
Sog’lom turmush tarzini falsafiy-ma’naviy, psixologik mezonlarini quyidagicha ta’riflash
mumkin6
- oilada, ta’lim maskanlari va jamoat joylarida yosh qizlar va ayollarning
kiyinishlariga alohida e’tiborni qaratish;
- oilada va jamoat joylarida yoshlarning muomala madaniyatini
shakllantirishda sog’lom turmush borasidagi xalqimizning o’ziga xos an’analari va
qadriyatlarini, otalar va momolar o’gitlarini alohida sog’lom ma’naviyatli oilalar
tajribasini ibrat omili sifatida keng targ’ib etish;
6

- yoshlarni sportga, jumladan, oilaviy sportga ijobiy munosabatini
shakllantirishda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tadbirlar, oilaviy sportchilar
an’analaridan foydalanish;
- oila a’zolarida, birinchi navbatda yoshlar orasida hayot mohiyatini
anglash, umr qadriyatini e’zozlash, hayotiy faoliyatni oqilona tashkil etish madaniyatini
shakllantirish;
- islom falsafasidagi orastalik va ozodalik tamoyillarini omma orasida
targ’ib etish orqali suv, havo, yer va suv qadriyatlari borasida ijtimoiy fikrni
shakllantirish.
Xulosa qilib aytganda, salomatlik falsafasining shaklanishi sog’lom va xalqchil
marosimlar, urf-odatlar va milliy doimiy qadriyatlar bilan bevosita bog’liq. Sog’lom turmush
tarzi hayot kechirishning maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish, umr qadrini anglab yetishni
nazarda tutadi. Sog’lom turmush tarzi yomon illatlar bilan kelisha olmas ekan, oilaviy sharoitni
yaxshilash, ya’ni undagi ma’naviy-psixologik muhitni barqarorlashtirish muhim vazifalardan
bo’lib qolaveradi. Shu tufayli ham odamlarga nafaqat davlat, nodavlat va jamoat
tashkilotlarining, balki oilaning dolzarb muammosi ekanligini fuqarolar ongiga yetkazish lozim.
Zero , Prezidentimiz ta ’ kidlaganlaridek , “ Sog ’ lom xalq , sog ’ lom millatgina buyuk ishlarga qodir ”.
Xalqimiz sog ’ lig ’ ini asrash esa har bir kishining insoniy muqaddas burchi bo ’ lib qolaveradi .
Ma’naviyat va madaniyat egizak va mushtarak tushunchadir. Insonda ong shakllanib,
tilning paydo bo’lishi madaniyatning ilk qadamlari sanaladi. Odamzod hali ma’rifatli
bo’lmasdanavval rasm chizishlari, kuy va shula aytishi, diniy rasm-rusumlarni bajo keltirishning
o’zi madaniyatning dastlabki shakllanishi va rivojlanishidan darak beradi. So’ngra insoniyat o’z
tarixiy taraqqiyot yo’liga tushib olgach, asta-sekin ma’rifatli bo’la boshlaydi va madaniyatning
yuksak pog’onalariga ko’tariladi. Bu jarayon, shubhasiz ma’ngaviyatni madaniyat va san’atdan,
ma’rifatdan ajralmagan holda birga va o’zaro aloqadorlikda bo’lishini, ma’lum dunyoqarash
bilan mustahkamlanishini taqazo etadi. Inson borki, uning ma’naviyati bor, bu ma’naviyat uning
madaniyati, ma’rifati va ma’lum darajada mafkuraga, dunyoqarashga e’tiqodini belgilaydi. Shu
o’rinda Prezidentimiz Islom Abdug’anievich Karimovning ushbu so’zlarini keltirish joizdir: -
“Bizning ma’naviyatimiz asrlar davomida million-million kishilar taqdiri bilan shakllangan. Uni
o’lchab ham, poyoniga yetib ham bo’lmaydi. U inson uchun butun bir olam, yer, oila, ota-ona,
bolalar, qarindosh-urug’lar, qo’ni-qo’shnilar, xalq, mustaqil davlatimizga sadoqat, insonlarga
hurmat, ishonch, xotira, vijdon, erkinlik – ma’naviyatning ma’nosi juda keng”.
Ana shu keltirilgan fikrlardan kelib chiqib, ma’naviy tarbiyaning inson hayotidagi ruhiy
omili sifatida baholashlikni taqazo etadi. Bunda madaniyat va san’atning o’rnini alohida
7

baholash va tahlil etish zarurdir. Insoniyat tarixiga nazar tashlansa barcha davrlarda madaniyat va
san’at ana shu davr g’oyasiga, mafkurasiga hizmat qilib kelgan. Buning sababi hukmron
mafkuraning madaniyat va san’at ustidan o’tkazgan tazyiqidir. Buning oqibatida butun bir xalqlar
o’z madaniyatlarini to’la namoyon qilishga imkon topa olmaganlar. G’oyalar kurashi silsilasida
shunday bir g’oya borki, bu milliy g’oya bo’lib, bu g’oya har bir millatning ongi va tafakkurining
mahsuliga aylanadi. Ya’ni shu millatning o’zi anglashi, ma’naviy merosini avaylab asrashi,
milliy madaniyati va san’atiga munosabati, milliy urf-odatlarga bo’lgan hurmati va unga amal
qilishi singari qator tamoyillarda o’z aksini topadi.
Xalqimiz ma’lum bir muddatda totalitar tuzum deb atalmish “sotsialistik realizm” g’oyasi
ta’sirida o’zlarining g’oyasiga, madaniyat va san’atning to’liq namoyon qilishlariga imkon
topolmadilar, lekin o’zligini yo’qotmadilar. Milliy tafakkurini, ajdodlardan qolgan ma’naviy
boyliklarini, o’z dinlarini saqlab qoldilar. Madaniy meroslarini, milliy san’atlarini barcha
iurlarini xozirgi va kelgusi avlod uchun asrlar silsilasidan olib o’tdilar va bugungi muborak
mustaqillik kunlariga yetib keldilar. Manda endi xalqimiz ongiga barkamol inson tarbiyasida
asosiy mezon bo’lgan ma’naviy madaniyatni, madaniyat va san’atning o’rnini va uni milliy
istiqlol g’oyasi ruhida singdirishni asosiy omil deb bilmoqdalar.
Ushbu fikrlardan kelib chiqqan holda madaniyat va san’atning o’rnini yana bir bor tahlil
qilish va uning ta’sir kuchi zamirida ma’naviy tarbiyani, milliy istiqlol g’oyalarini xalqimiz
ongiga singdirish asosiy vazifalardan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Bu borada quyidagi
yo’nalishlar blan ta’sir etish ko’zda tutiladi:
1. Murakkab va shonli tariximizning yorqin sahifalarini ochib berish.
2. bugungi hayot voqeligini orzu-umidlarimizni aks ettiradigan adabiyot,
kino, musiqa va tasviriy san’at asarlari yaratishga e’tiborni qaratish.
3. Yoshlarga ibrat bo’ladigan barkamol insonlar zamonaviy qaxramonlar
timsolini yaratish.
4. Istiqlol mafkurasiga zid g’oyalarni ochib berishga qaratilgan asarlar
yaratish.
Bularning barchasi milliy istiqlol g’oyalarini, ma’naviyat sarchashmalarini singdirish
borasida asosiy tamoyillar bo’lib xizmat qiladi. Bunda albatta yuqorida ta’kidlanganidek,
barkamol avlod tarbiyasida san’at va madaniyatning o’rnini alohida ta’kidlash joizdir. Ma’naviy
tarbiyada diniy madaniyatning o’rnini alohida ta’kidlash zarurdir. Chunki o’n to’rt asrdan buyon
xalqimiz asosiy ma’naviy tarbiyani diniy madaniyat orqali o’zlashtirib keladi. Bugungi
kunimizda xalqimiz istiqlol sharofati bilan o’z diniga, o’zligiga yangidan qaytmoqda. Muqaddas
dinimiz Islom dini milliy ma’naviyatimizning muhim asoslarimizdan biriga aylanadi.
8

Bugungi kunda yoshlarimizni boy madaniy merosimiz, tarixiy an’analarimizga, milliy
urf-odatlarimizga hurmat ruhida, yuksak ma’naviy fazilatli har tomonlama kamol topgan
insonlar qilib tarbiyalashga katta e’tibor berilmoqda. Bu masala davlat ahamiyatiga molik vazifa
deb tushunilmoqda.
Komil inson deganda, har tomnlama yetuk, ichki dunyosi, tarbiyasi, pokligi, bilimi va
malakasi, umuman ijobiy jarayonlarning barchasini o’zida mujassamlashtirgan inson tushuniladi.
Zotan millatimiz tarixida shunday zoti komillar o’tgshanki, ularning har birlari biz avlodlarga
bitmas-tuganmas ma’naviy boylik qoldirganlar. Hozirda bu ziyo nurlaridan bahramand
bo’lmoqdamiz.
9

2. Ta’lim muassasalarida sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanish uyg’unligini amalga
oshirish yo’nalishlari

Ta’lim muassasalaridagi sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanish uyg’unligini
amalga oshirishga yo’naltirilgan o’quv-tarbiya jaraenini amalga oshirishda biz to’rtta yo’nalishni
ajratdik;
A) tabiiy ilmiy siklidan o’quv fanlari bo’yicha texnologik ishlanmalarni
yaratish. Ular jismoniy mashqlarning o’quvchi organizmiga sog’lomlashtiruvchi ta’sir
ko’rsatishining biologik asoslarini chuqur o’rganishga mo’ljallangan;
B) o’quvchilarning jismoniy tarbiya mashg’ulotlari , sport to’garaklari,
maktabdan tashqari sport faoliyati tizimidagi salomatlikni saqlash tarkibini kuchaytirish;
V) kuzatish xizmatlari faoliyati mazmunini qayta o’zgartirib, o’quvchilar bilan
sog’lomlashtirish ishlari texnologiyalarini ishlab chiqishga qaratish (maktab o’quvchilarining
o’quv kuni davomida tiklanish va dam olishga bo’lgan ehti yo jlariga mos faoliyat tarkibiga o’tish,
ehti yo jlarga ko’ra oqilona muvozanatlashtirilgan ovqatlanish, vitaminlashtirishni tashkil etish,
tibbiy gigienik ta’minot tizimidagi kompleks sog’lomlashtirish muolajalari);
G) moddiy texnika zahiralari va tibbiy biologik vositalardan salomatlikni saqlash
maqsadlarida oqilona foydalanish.
Pedagog oldida shaxsiy noaniq o’quvchilar jamoasi emas, balki individual- shaxsiy
tavsiflariga ko’ra juda har xil o’quvchilar tarkibi turadi. Bu salomatlikni saqlashga yo’naltirilgan
o’quv tarbiya ishlari jara yo nini murakkab ijtimoiy pedagogik muammoga aylantiradi. Uning hal
etilishi maktab o’qituvchisidan salomatlikni saqlashning psixologik-pedagogik asoslarini chuqur
bilishni, kasbiy-pedagogik sohadagi bilimdonlikni taqozo etadi.
Pedagog, ta’lim muassasi rahbarining salomatlikni saqlash sohasidagi kasbiy bilimdonligi
kognitiv, faoliyat tashkiliy jihatlarni o’z ichiga oladi. Kognitiv jihati pedagogning ta’lim
qatnashchilari sog’lig’i va ha yo tini saqlash masalalari buyicha bilimdonligini nazarda tutadi
(ya’ni ushbu sohada ma’lum bir bilimlarning mavjudligi). Faoliyat jihati pedagogning ta’lim
qatnashchilarida o’z sog’lig’i va atrofdagilar salomatlikni saqlash hamda mustaxkamlashga
bo’lgan ehti yo jni hosil qilish bo’icha maqsadli faoliyatini nazarda tutadi.
Zamonaviy umumta’lim maktabida salomatlikni saqlash faoliyatining tashkiliy asoslarini
ishlab chiqishda biz umumiy tan olingan ilmiy ishlarga tayandik.
O’quvchilar va ularning ota-onalari salomatligini saqlashning innovatsion
texnologiyalarini ishlab chiqishning asosiy bosqichlari 7- jadvalda berilgan.
10

O’quvchilarning ta’lim jara yo niga innovatsion yo ndashuvini ishlab chiqishda biz maktab
rahbarlari hamda o’qituvchilari bilan birgalikda ta’limni demokratlashtirish va
insonparvarlashtirish, variantlashtirish hamda muqobillashtirish, tamoyillarining amalga
oshirilishini ta’minladik. Ta’lim tizimidagi innovatsiyalarni metodologik nuhtai nazardan ular
amalga oshiriladigan ijtimoiy ta’lim va predmet muhitining o’zgarishi kontekstida ko’rib chiqish
joiz. Har qanday yangilik ijtimoiy, ta’lim va tashkiliy-uslubiy munosabatlarning keng doirasiga
ta’sir ko’rsatadi, ikkilamchi (hosil qilingan) oqibatlarni keltirib chiqaradi. Biz o’quvchilarning
valeologiya ta’limiga bo’lgan innovatsion yo ndashishda buning hammasini hisobga oldik.
Unda o’qitish shunday tarzda tashkil etilgan ediki,
-o’quvchi o’qish va o’qishdan tashqari paytda sermaxsul ish bilan band bo’lishi lozim edi.
Bunday faoliyat optimal psixik va jismoniy holatni saqlash imkonini beradi;
-u kuchli aqliy va jismoniy faoliyatni taqozo etuvchi vaziyatlarni funksional zo’riqishsiz
o’rtaga quyish hamda ularning yechimini topishni bilishi kerak edi;
-nostandart ha yo tiy va o’quv vazifalarini hal etishda salomatlikni saqlash usullaridan
foydalana olishni bilishi zarur edi;
-o’quvchi o’quv ma’rifiy faoliyatda salomatlikni saqlash usullarini o’zi amalga oshirish
uslublarini muntazam o’zlashtirib borishi kerak edi.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun pedagog faoliyatining quyidagi o’quv-uslubiy
va tashkiliy bloklarining o’zaro bog’liqli hamda o’zaro ta’siri ta’minlandi;
-nazariy metodologik;
-o’quv-ishlab chiqarish;
-ilmiy uslubiy;
-moddiy-texnik.
Har bir blokda muammolar kompleksi ishlab chiqildi. Ular o’zaro bog’liq holda va tizimli
ierarxiya asosida hal etildi.
Har bir blok va yagona tizim doirasida pedagogik harakatlar ijobiy yakuniy natijani olish
uchun, ya’ni o’quvchilarning bilimlari sifatiga yuqori talablar qo’ygan holda salomatlikni
saqlashga qaratilgan edi.
Alohida e’tibor o’qituvchi va o’quvchining sub’ekt-ob’ekt munosabatlaridagi o’zaro
tizimli aloqalarini ta’minlashga qaratilgan edi. Bu o’zaro aloqani optimallashtirishga
«pedagogo’quvchi» («o’qituvchi-o’quvchi») tizimidagi sub’ekt-ob’ekt munosabatlaridan
sub’ekt-sub’ekt munosabatlariga o’tish orqali erishildi.
Ta’lim jara yo ni mazmuni o’zining monandligiga ega bo’lishi bilan dun yo qarashi va
ijtimoiy-madaniy qadriyatlar tizimidagi o’zgarishlar ta’sirida o’zgaradi. Yuqorida ajratib
11

ko’rsatilgan vazifalar va belgilab o’tilgan innovatsion yo ndashuvlardan kelib chiqib ta’lim
mazmunida bir qator yangi pozitsiyalarni ajratish mumkin. Ularga tayanish o’quvchilarning
ehti yo j motivatsion sohalarini faollashtirish bilan bir qatorda pedagogik jara yo nning salomatlikni
saqlash asoslarini samarali amalga oshirishga imkon yaratadi.
Ta’lim jara yo ni mazmunini yangilash hamda uning tashkil qilinishiga salomatlikni
saqlash asoslarini kiritish zarurati ijtimoiy ong tuzilishidagi o’zgarishlar natijasida kelib chiqqan.
Innovatsion ta’lim muassasalarida u shunday muhim elementlar bilan to’ldiriladiki, bular
insonning ta’lim sohasidagi ijtimoiy-madaniy faoliyati yuzasidan tajribasi, ta’lim faoliyatining
noan’anaviy turlari, o’quvchilar salomatligini saqlash va mustaxkamlash bilan bir qatorda ta’lim
sohasidagi yuqori natijalarga olib keladi.
Maktab o’qituvchisining o’quvchilar salomatligini saqlash sohasidagi innovatsion
faoliyati bo’lgan tay yo rligi modelida uning faoliyatini belgilab beruvchi shartlarni ikkita guruhga
ajratish mumkin:
a) tashqi shartlar;
b) ichki shartlar.
Ekologik noqulay mintaqalarda o’quvchilarning salomatligini saqlash sohasidagi
innovatsion faoliyatning tashqi shartlari maqsadli ko’rsatmalar, global va mintaqaviy ekologik
tanglik, uning oqibatida yuzaga keladigan sotsiumning ijtimoiy-iqtisodiy omillari va
insonparvarlik qadriyatlari hisoblanadi. Maktab o’qituvchisining o’quvchilar va ularning
otaonalari salomatligini saqlash sohasidagi innovatsion faoliyatga bo’lgan tay yo rligini aniqlovchi
ichki shartlar, o’z navbatida ikkita blokka ajratilgan; ehti yo j-motivatsion blok va pedagogning
salomatlikni saqlash sohasidagi kasbiy-pedagogik bilimdonligi bloki.
Ehti yo j motivatsion blok (kengaytirilganda-ehti yo j motivatsion model) pedagog shaxsini
salomatlikni saqlashga yo’naltirish qadriyatlari, salomatlikni saqlashning an’anaviy hamda
innovatsion texnologiyalarini samarali amalga oshirishning pedagogik shart-sharoitlarini (o’quv
faoliyatining salomatlikni saqlash tartibi, jismoniy tarbiya vositalaridan sog’lomlashtirish
maqsadida foydalanish, salomatlikni saqlash vositalarini tanlashda o’quvchilarga individual
shaxsga xos yo ndashuv, salomatlikni saqlash to’g’risidagi umummilliy va maxsus bilimlarning
integratsiyasi) o’z ichiga oladi.
Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish jara yo nida pedagogning salomatlikni saqlashga
qaratilgan qadriyatlarning tuzilmaviy modeliga quyidagilar kiradi; o’quv faoliyati tartibini
mukammallashtirish, unga rekreatsiya xususiyatiga ega bo’lgan jismoniy mashqlarni kiritish.
Madaniyatning o’quv-tarbiyaviy va rivojlantiruvchi tarkiblari integratsiyasi.
12

O’quv-tarbiya jara yo nining sog’lomlashtirish mazmuni o’quvchilarning oqilona gigienik
tartibi, to’laqonli, muvozanatlashtirilgan energiya sarfi, vitaminlashtirilgan ovqatlanishi bilan
birga qo’shib olib boriladi. Maktab o’quvchilari tomonidan ushbu sharoitlarda o’zlashtiriladigan
salomatlikni saqlashga qaratilgan turmush tarzi bo’yicha bilimlar va ko’nikmalar maqsad emas,
balki bir me’ yo rda jismoniy hamda psixoemotsional rivojlanishni ta’minlovchi o’quv faoliyati va
dam olishni mukammallashtirish vositasi sifatida ko’rib chiqiladi.
Zamonaviy maktabdagi salomatlikni saqlashga yo’naltirilgan faoliyatning past samarasini
yanada chuqurlashtiruvchi omillar qatorida maktab o’qituvchilarining o’quvchilar salomatligini
saqlash hamda mustaxkamlash masalalarida bilimlarining yetarli darajada emasligi hisoblanadi.
Pedagogning salomatlikni saqlash faoliyatini amalga oshirish borasidagi bilimdonligi ta’lim
qatnashchilari ha yo ti va salomatliginini saqlash bo’yicha ma’lum bir bilimlar hamda tajribaning
mavjudligini nazarda tutadi. Ushbu bilimlar hajmiga quyidagilar kiradi; psixologiya, xususiy
usuliyatlar, boshqarish nazariyasi sohasidagi bilimlar; ta’lim qatnashchilarining ha yo tiy faoliyati
havfsizligini ta’minlovchi me’ yo riy-huquqiy xujjatlar to’g’risidagi ma’lumotlar; inson
psixologiyasi sohasidagi ma’lumotlar; ta’lim jara yo ni sub’ekti sifatida bola to’g’risida uning
yo shiga xos, individual xususiyatlari, rivojlanishga ta’sir ko’rsatuvchi ijtimoiy omillar haqidagi
ma’lumotlar; o’quvchilar ha yo ti va sog’lig’iga zarar keltirmaydigan o’quv-tarbiya tartibini
tashkil qilish to’g’risidagi ma’lumotlar.
O’zining shaxsiy sog’lig’ini saqlash va mustaxkamlash bo’yicha maqsadli faoliyat olib
borish zarurligini anglagan o’qituvchi o’sib kela yo tgan yo sh avlodning jismoniy va psixik
rivojlanishiga samarali yo rdam ko’rsata oladi. Bu jihatdan u o’quvchilarga shaxsiy namuna
ko’rsatib safarbar qilishga qodir bo’lmagan va sog’lom turmush tarziga faqat so’zda amal
qiladigan mutaxassisdan afzalligi bilan ajralib turadi.
Jismoniy tarbiya ta’lim sohasiga kiruvchi (Ha yo tiy faoliyat xavfsizligini ta’minlash, va
Ekstremal vaziyatlar ekologiyasi kurslari jismoniy tay yo rgarlik, boshlang’ich harbiy tayergarlik
va boshq.) fanlar va boshqa ta’lim sohalariga taalluqli fanlar o’rtasida bog’liqliklar mavjud.
Shuning uchun o’qituvchining vazifalaridan biri, u maktab o’quvchilari tomonidan salomatlikni
mustaxkamlashga yo’naltirilgan o’quv materialining yaxlit o’zlashtirilishini ta’minlovchi
koordinator bo’lishi lozim.
Maktab o’qituvchilarining o’qishdan tashqari paytda salomatlikni saqlash faoliyatini olib
borishga bo’lgan tay yo rligi mezonlarini ishlab chiqishda biz quyidagilarni hisobga oldik;
1) o’quvchilar salomatlikni saqlash bo’yicha kasbiy-pedagogik bilimlar va
amaliy malakalar;
13

2) salomatlikni saqlash amali yo tida innovatsion yangiliklarga moslashish
darajasi;
3) salomatlikni saqlash sub’ektining ijodiy imkoniyatlari;
4) shaxsga yo’naltirilgan o’qitish ko’nikmalari;
5) salomatlikni saqlashga oid bilimlar va ko’nikmalarning tizimliligi;
6) salomatlikni saqlashga yo’naltirilgan jismoniy mashqlarni olib borish
bilimlari va malakalari.
Maktab o’qituvchilarining salomatlikni saqlashga bo’lgan tay yo rligi mezonlarini ishlab
chiqishda biz quyidagilarga e’tibor qaratdik;
-salomatlikni saqlashga oid kasbiy pedagogik bilimlar va amaliy ko’nikmalar;
-salomatlikni saqlash faoliyatidagi kiritilgan yangiliklarga moslashish;
-o’qituvchining ijodiy imkoniyatlari;
-o’quvchilar salomatligini saqlashda shaxsga yo’naltirilgan yo ndashuv ko’nikmalari;
-salomatlikni saqlash sohasidagi bilimlar va ko’nikmalarning tizimliligi;
-jismoniy tarbiya vositalaridan salomatlikni saqlash maqsadida foydalanish bilimlari va
ko’nikmalari.
Bu mezonlar biz uchun maktab o’qituvchilarining salomatlikni saqlash faoliyatiga
bo’lgan tay yo rligi darajasini aniqlash uchun hamda o’qituvchilarning o’quvchilar va ularning
ota-onalari salomatligini mustaxkamlash sohasidagi innovatsion faoliyatiga bo’lgan tayerligi
modelini loyihalash, shuningdek, o’qituvchining sog’lomlashtirish faoliyatiga bo’lgan
tay yo rligining ehti yo j-motivatsion-modeli uchun mo’ljal bo’lib xizmat qildi.
Salomatlikni saqlash faoliyatiga bo’lgan kasbiy pedagogik tay yo rlikning yuqori darajasi
salomatlikni saqlash aloqalarining mukammal egallanganligi, psixologik-pedagogik va
tibbiybiologik asoslarni chuqur bilish, olingan bilimlar hamda ko’nikmalarni o’quvchilar o’quv
faoliyati va dam olishining o’zgaruvchan sharoitlarida qo’llay olish ko’nikmasi bilan tavsiflandi.
Yuzaga kela yo tgan vaziyatga qarab salomatlikni saqlash texnologiyasiga tuzatish kiritish
ko’nikmasi, salomatlikni saqlash jara yo nini boshqarishning texnologik usullarini ishlab
chiqishga bo’lgan ijodiy munosabat yuksak darajadagi kasbiy pedagogik tay yo rlikka ega maktab
o’qituvchisining salomatlikni saqlashga oid maxsus bilimlari va ko’nikmalari tavsifini yakunlab
berdi.
O’quvchilar salomatligini saqlashga o’qituvchining o’rta darajadagi tay yo rligiga
egallangan bilimlar va malakalarni standart maktab tartibi bilan tartiblashtirilgan sharoitlarda
qo’llay olish ko’nikmasi xosdir. Improvizatsiya, vaziyatga qarab yo ndashish imkoniyati o’rta
darajada cheklangan hisoblanadi.
14

Pedagoglarning maktabdagi salomatlikni saqlashga doir ishga bo’lgan past darajadagi
tay yo rligi salomatlikni saqlash texnologiyalarining mustaxkam malakalarining yo’qligi,
o’zgaruvchan pedagogik vaziyatlarda qo’llaniladigan salomatlikni caqlash usullarining
nomuvofiqligi bilan tavsiflanadi.
Maktab o’qituvchilarining salomatlikni saqlash faoliyatiga, o’quvchilarning esa
sog’liqlarini saqlashga tay yo rligi bo’yicha ob’ektiv fikr hosil qilish uchun biz salomatlikni
saqlashga oid ko’nikmalar va maxsus bilimlarni ekspert baholashni amalga oshirdik.
Maktab o’qituvchilarining salomatlikni saqlash faoliyatiga tay yo rligini ekspert baholash
ma’lumotlari tahlili shuni ko’rsatadiki, tajriba guruhi o’qituvchilarida pedagogik tajribaning
yakuniy bosqichida yuqori daraja qayd etildi.

15

3 . Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning inqiroziga sabab bo’luvchi mahsulotlar

Chekishni oldini olishda talabalarning o’z vaqtida dam olish, ovqatlanishi, ularda axloqiy
tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yish muhim o’rinni egallaydi. Oliygohlar, akademik litseylar,
kasbxunar kolejlarida tamaki, nos chekishga qarshi yagona tarbiya sistemasini tashkil etish
kerak.
Bunga fakul’tet ma’muriyati bosh bo’ladi va nazorat qilib turadi. O’zbekiston mustaqillik va
istiqlol yo’lida rivojlanayotgan davrida tamaki, nos chekishni oldini olishda hadislardan,
ko’pgina diniy risolalardan foydalanish mumkin. Oliygohlarning koridor va vestibullariga
chekishning zarari haqidagi buyuk allomalarning fikrlari osib qo’yilib chekishni oldini olish
mumkin. Gurux murabbiylari talabalar bilan papiros, nos chekisni zarari haqida suxbatlar, savol
– javoblar o’tkazishlari yaxshi natija beradi.
“Chekishni organizmga zarari” xaqidagi suxbatni misol qilib keltirish mumkin: Inson
salomatligining ashaddiy dushmani tamaki, nos chekishdir, bugun biz sizlar bilan ana shu
mavzuda fikr yuritmoqchimiz.
Ko’pgina mamlakatlar uchun alkogollik ichimliklarni ishlab chiqarish eksport va
daromadning asosiy omili bo’lib qolmoqda. 1971 yilda dunyo bo’yicha 8,5 mlrd litr spirt ishlab
chiqarilgan. BM. Levinaning (1972) ma’lumoticha plenetaning har bir kishisiga bir yiliga 1 l
spirt, 6 l vino, 10 l pivo to’g’ri kelar ekan. Faqatgina Hindiston va Egipitda erkaklar spirtli
ichimliklarni ichishdan voz kechishgan. Rossiyada spirtli ichimliklarni iste’mol qilish Ivan
Grozniy davridan kengroq tus ola boshlagan. Aroqni ishlab chiqarish 1905 yilda ancha ortgan.
1910 yilda rossiyaning har bir kishisiga 3,6, 1914 yilda 4,6 l aroq to’g’ri kelgan.1914
yilda birinchi jahon urushi boshlanishi bilan chor hukumati spirtli ichimliklarni sotishni man
etadi. Spirtli ichimliklarni taqiqlash yaxshi natija bermadi. Odamlar turli xil tarkibida zaharli
moddalari ko’p saqlangan spirtli ichimliklarni tayyorlay boshladilar. Buning oqibatida ko’pgina
aholi zaharlangan.
Sobiq sovet hukumatida aroq, vino mahsulotlarini ishlab chiqarish aholi jon boshiga
ancha orta boshladi. 1940 yilda sobiq SSSR da 19,7 mln dekalitr uzum vinosi 121,3 mln dekalitr
pivo ishlab chiqarildi. Bu har bir jon boshiga 1,9 l dan to’g’ri keladi.
Hozirgi vaqtda dunyo bo’yicha jon boshiga spirtli ichimliklarni iste’mol qilish ortib
bormoqda. O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi tufayli aholi o’rtasida spirtli
ichimliklari ichish ancha kamaydi. Lekin, yoshlar, o’rta yoshli odamlar orasida spirtli
ichimliklarni iste’mol qilish uchrab turadi. Spirtli ichimliklarni tez – tez ichish ko’pincha o’lim
bilan tugovchi turli kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda.
16

Butun dunyo sog’liqni tashkilotining ma’lumotlariga ko’ra 1930 – 1965 yillar orasida
spirtli ichimliklarni ishlab chiqarish 50 martaga ortgan. Italiyada jigar serozi hastaligidan har 100
ming aholi jon boshidan 39,3 erkak 14,9 ta ayolda o’lim kuzatilgan. O’zbekiston Respublikasini
bozor iqtisodiga o’tishi munosabati bilan xususiy do’konlarda turli ba’zan nazoratdan o’tmagan
spirtli ichimliklar sotilmoqda. Bu ba’zi odamlarni zaharlanishiga sabab bo’lmoqda.
Afsonalardan ma’lum bo’lishicha vinoni birinchi bo’lib XI asrda arab virachi Albukazes
achigan uzum shirasini xaydash yo’li bilan olgan ekan. Alkogol so’zi – “nozik, yengil, oliy
janobi” degan manoni bildiradi.
Ko’pgina spirtli ichimliklar uzum vinosi va pivodan tashqari hammasi spirtga suv va turli
narsalar qo’shib tayyorlanadi. Spirtli ichimliklarning zaharliligi undagi sivush yog’larni tarkib
bilan bog’liq bo’ladi. Uyda tayyorlangan spirtli ichimliklarning tarkibida bir yarim foizgacha
zaharli moddalar bo’ladi.
Etil alkogoli (etakol, etil spirti, uzum spirti) tiniq, keskin maxsus xidli suvda va organik
eritmalarda yaxshi eriydigan moddadan iborat. Spirt ko’kish rang berib yonadi. Meditsinada
tashqi a’zolarni antiseptik moddasi sifatida ishlatiladi. Etanol shilliq qavatlar, terini ta’sirlaydi, u
tez so’rilib qonga o’tadi. Og’iz bo’shlig’ini biroz qizartiradi va so’lakni ko’p ajratadi. Qabul
qilingan alkogol oshqozon engichka ichakning boshlang’ich qismidan so’rilib qon orqali butin
organizmiga tarqaladi.
Alkogolni u yoki bu organga kirishi organni qon bilan taminlanishini yaxshilaydi.
Masalan, bosh miyyaning qon bilan taminlanishi, oyoq, qo’llarni qon bilan taminlanishiga
nisbatan 16 marta yaxshi bo’ladi. Shuning uchun alkogolni ko’p qismi bosh miyaga boradi.
Alkogol bosh miyaga borishi miya hujayralarini buzadi, so’ng boshqa hujayralarga borib
ularning faoliyatini buzadi.
Bosh miya hujayralariga bunday kuchli ta’sir etishining sababi nerv hujayralarini
tarkibida spirtda yaxshi eriydigan (lipidlar) ko’p bo’ladi. Nerv hujayralariga o’tgan spirt ularning
reaktivligi va ish qobilyatini pasaytiradi.
Agarda bolalik ona 50 g spirtli ichimlik ichsa bola uchun juda xafli, chunki alkogolning
25 foizi ona sutining tarkibida bo’ladi. Bolani nogiron qilib qo’yish uchun shuning o’zi yetarli.
Spirtli ichimliklarni ko’p istemol qilish modda almashinuvini buzadi: oqsil, uglevod,
yog’, vitaminlar almashinuvi buziladi. Alkogolizm psixik kasalliklarni kelib chiqishiga sabab
bo’ladi. Ota-onasi ichadigan oiladagi bolalar yomon o’qiydi, psixik stres xolatlar tufayli bola
kechasi siyib qo’yadigan, nevroz, yoki tutilib qoladi. Xronik alkogolizm eng ko’p 20 – 22 yoshda
(31,4 foiz) va 23 – 26 yoshda (40,4 foiz) yoshda uchraydi.
17

Spirtli ichimliklarni birinchi marta ichib, bunga bog’lanib qolish 13 – 14 yoshdan, ba’zi
hollarda 7 – 8 yoshdan boshlanadi. Bunday bolalar oilada, mehmondorchilikda vinoni ichib
mazasini ta’tib ko’rishdan, ichkilikka o’rgana boshlaydi. Oilada o’smirga ichishga ruxsat
berildimi alkogolizm boshlanadi. Ayollarni alkogolni ko’p ichishi oilani buzilishiga, ajrashishga
sabab bo’ladi. Erkakni alkogol bo’lib qolishini ayol kishini asab tizimini buzilishiga psixik
shkastlanishlar, nevroz, psixoz va boshqalar sabab bo’ladi. Ayollarda erkaklarga qaragan tezroq
rivojlanadi alkogolizm bilan kasallangan ayollarda, kayfiyatni tushishi, hayotdan qoniqmaslik,
psixopatiya, antisotsial xulq paydo bo’ladi. Ayollar mastlik xolatida boshqa odamni o’ldirishga
o’ziga shikast yetkazishga, turli yuqumli kasalliklarga chalinishga moil bo’ladilar.
Spirtli ichimliklar ichadigan ayollarda keyincha o’lik, chala, jismoniy va psixik
kamchiliklari bor bola tug’iladi. Ba’zan kam aql, turli kamchiliklarga ega, ortiqcha barmoqlari
bor, yuragi parog bolalar ham tug’ilishi mumkin. Shuningdek, psixoz, nevroz, tutqanoq
kasalliklari ham alkogolizm bilan bog’liq. Spirtli ichimliklarni ko’p ichish tufayli nafas
kasalliklari, ko’pincha sil kasalligi kelib chiqadi.
Qon bosimi, yurak ishmiyasi, miokard infarkt kasalliklarining 62 foizi alkogolizm tufayli
kelib chiqadi. Alkogolni uzoq tizimli ichish tufayli jigar kasallanadi, jigar tserfoza kelib chiqadi.
Bu kasalliklarning 60 foizi o’lim bilan tugaydi. Alkogoliklarda ko’pincha qizilo’ngach, yoki
og’iz bo’shlig’i raki vujudga keladi.
Alkogoliklarning 90 foizi oshqozon gastiriti, kasalliklarga uchraydi. Alkogolni ko’p
ichish turli xuquqbuzarliklarga sabab bo’ladi. Har 5 ta odamdan biri xuquqni buzadi, jinoyat
sodir qiladi. Alkogolni suyiste’mol qilish tufayli barcha mamlakatlarda jinoyat, transport va
ishlab chiqarish tramvatizmi, ish qobilyatini pasaishi sodir bo’ladi. Alkogolliklarning o’rtacha
umri ichmaydigan kishilarga qaraganda 10 – 15 yil kam. Butun dunyo sog’liqni saqlash tashkiloti
(Voz) ma’lumotiga muvofiq ichkilikbozlikdan har yili 1,5 million odam o’ladi.
Alkogolliklar o’z kasbini yo’qotadi, boshqa ish qidiradi.
Alkogolni istemol qilinganda turli darajada zaharlanish hosil bo’ladi. Alkogoldan
zaharlanishning uchta darajasi bo’ladi.
Birinchi darajada qo’zg’olish hosil bo’ladi, eyforiya, tetiklik, hurkish, harakat
aktivligining tormozlanishi vujudga keladi. Biroz qizarish kam hollarda teri qatlamini oqarishi,
pulsni tezlashishi, ishtaxani yaxshilanishi, jinsiy qobiliyatning ortishi kuzatiladi. Odam tetik,
saxiy, ko’p narsani vada qiladigan, ko’p gapiradigan, distatsiya va taktil sezgirligini yo’qotadi.
Ichib olgan odam o’zining imkoniyatlarini yuqori baholaydi, maqtanchoq bo’lib qoladi,
ko’pincha eyforiya bo’lish, tajovuskor, qasoskor bo’lib qoladi. Bu xolatlarning barchasi miya
18

yarim sharlarda tormozlovchi jarayonlarni pasayishi hisobiga po’stloq ostki qisimlar
tormozlanganidan darak beradi.
Ikinchi darajada mastlik markaziy nerv tizimining oliy bo’limlarning tormozlanishi bilan
harakterlanadi. Bunda umumiy zaiflik, fikrlash tempini pasayishi, yurishni sekinlashuvi, nutqni
buzilishi kuzatiladi. Muvozanati buziladi. O’z xulqini nazorat qilish buziladi.
Uchinchi darajadagi mastlik, bu ongni chuqur buzilishi hisoblanib, odam xushidan
ketadi. Komada avval teri qizaradi, so’ngra ko’karib ketadi. Qorachiq keskin torayadi, tana
xarorati pasayadi, nafas olish sekinlashadi. Puls tez – tez bo’sh ura boshlaydi.
Muskul tonusi pasayadi, bazan tutqanoq tutadi, siydik ajralish ixtiyorsiz bo’ladi. Bu
stadiyada ko’pchilik ichki azolar va qon aylanish buziladi. Kam qonli rivojlanadi, modda
almashinuv buziladi.
Ko’p ichgandan so’ng erta bilan bosh og’rish, umumiy xolsizlanish, qusish, ich ketish,
qo’llarni qaltirashi, oyoqni qaltirashi hosil bo’ladi. Alkogolikda muzdek ter chiqish, qaltirash
kuzatiladi. Bu noxush xollarda dush qabul qilish kefer ichish, bilan qutulish mumkun. Lekin bir
necha vaqtdan so’ng spirtli ichimlikdan ichmasdan tura olmaydi.
Alkogol psixozning ko’rinishlaridan biri alaxsirash “belaya goryachka” hisoblanadi. U
pyanistalikni tashlagandan bir necha soat yoki bir necha kun o’tganidan so’ng hosil bo’ladi.
Kechki paytlarda alkogolik yolg’iz, hayajonlangan bo’ladi. Uning kayfiyati tez o’zgarib turadi.
U yaxshi bo’lib qoladi, birdan xaffsiraydi, qo’rqadi. Kechqurun uxlolmaydi, ko’ruv
galyutsinatsiyasi boshlanadi.
Bunda ko’pgina mayda xashoratlar, jinlar, murdalar ko’rinadi. Bu narsalar uyning
burchagidan, karavat tagidan, bemani o’rab olayotgan bo’ladi unga o’rgimchaklar hujum
qilayotgandek bo’ladi. Bu narsalar bemorni og’ir oqibatlarga keltirishi mumkin. Bemorning
kayfiyati tushib ketadi, yakkalikni xis etadi, ta’sirchanlik hosil bo’ladi, yig’loqi bo’lib qoladi,
qo’rqadi. U o’zini keraksizdek xis etadi. O’z joniga qast qilishga urinadi. Alkogolizmni uchinchi
stadiyasida bosh miya og’irligi kamayadi. Bemorning psixikasi o’zgaradi. Bemorning ichki
a’zolari buziladi. Alkogolizmdan odam vahliroq o’ladi. Alkogolizmni ozgina ichilganda ham
odam organizimi shikastlanadi.
Tabiy savol beriladi? Qachonlardir alkogolizmga qarshi kurash olib borilganmi: bunga
ishonch bilan ha deb javob berish mumkin. Ichkillikbozlikka qarshi dastlabki qonunlar juda
qadim zamonda bizning eramizdan avval qabul qilingan. Bu qonunlardan biri shox Xammurapi
tomonidan chiqarilgan. Bu qonunda shunday deyilgan “Vino sotuvchi ichkilikbozlar bilan
xonada janjal ko’tarsa, ularni tartibga chaqirish xonasiga olib kirmasa u javobgarlikka tortiladi va
o’lim jazosiga xukm qilinadi. Bizning eramizdan avval 1220 yilda Xitoy imperatori Vu Veng
19

mast odam otilishga xukm etilishi haqida qonun qabul qilingan. Qadimgi Gretsiya xramlarini
asrovchilar va yashovchilar spirtli ichimliklar sotiladigan yerga kirishlari man etilgan, aks holda
ularni olovda yondirishgan. Spartada yoshlarni salomatligi haqida qayg’urishgan, ularni
mastvozlikdan himoya qilishgan. Rimliklarning qonuniga binoan 30 yoshgacha ichish man
etilgan chunki, shu davrda odam voyaga yetadi, oila quradi. To’y va marosimlarda kelin kiyovga
vino berilmagan. U zamonning yuqori tarbiyali kishilarni mastlikni zarar haqida
ogoxlantirishgan. Arestotel va Gippokratlar mastlik ixtiyoriy tentaklik, aqlsizlik deb bilganlar.
“Pyanistadan pyanista dunyoga keladi” deyilgan. Xitoyda juda piyanista odamni o’lim jazosiga
buyurilgan. Hindistonda pyanista odamning og’ziga qaynagan vino quyilgan. Angliyada pyanista
odamlarga latta boylab unga pyanista deb yozib qo’yilgan. Shvetsiyada ichkilikbozni boshini
kesishgan. Birlashgan Arab davlatida, Emiratlarda alkogolik ichimliklarni ichish butunlay
taqiqlangan. Spirtli ichimlik ichgan musulmon 40 darra urilgan. Musulmon bo’lgan 750
funsterling jarima solingan.
Narkotiklar bu o’z salomatligi obro’- etiborini yo’qotgan, juda og’ir nogiron odamlardir.
Bular davolash maqsadida beriladigan narkotik moddaga nisbatan 2 -10 martadan ortiq do’zadagi
narkotik modda qabul qiladilar. 1) Narkotik moddani dastlab qabul qilinganda odamga kayf
qilish eyfariya vujudga keladi. 2) Bunday kayfiyatni yana hosil qilish uchun o’smir yana narkotik
moddani qabul qiladi, so’ng narkotik moddani iste’mol qilish odatga aylanib qoladi.
Endi o’smir narkotik moddani qabul qilmasdan tura olmaydi.
Organizmning reaktivligini kamayishi va narkotik moddaga o’rganib qolish odam
narkoman bo’li qoladi. Asta sekin narkotik moddaga jismoniy va psixik jixatdan bog’lanib qolish
vujudga keladi. Narkomaniyani shakllanish dinamikasi shartli ravishda 3 stadiya ajratiladi.
Birinchi stadiya adaptatsiya moslanish (organizmning reaktivligining o’zgarishi va psixik
bog’lanishining vujudga kelishi). Ikkinchi stadiya – jismoniy bog’lanishning vujudga kelishi,
narkotik moddani iste’mol qilishini hohlamaganda ham organizmni narkotik moddani qabul
qilishga talabni hosil bo’lishi. Uchinchi stadiya – organizmni barcha sistemalarini izdan chiqishi,
psixikaning o’zgarishi. Bu stadiya narkomanlar tez qo’zg’oluvchan bo’lib qoladi, jinoiy ishlarini
amalga oshiradilar.
Tolerantlik – ayrim dori vositasi yoki zaharli moddalarni uzoq muddat qabul qilish
natijasida ular ta’sirining susayishi. Bunday holatda ko’pincha dorilarning yaxshi so’rilmasligi,
metobolizmga tez uchrashi va organizmdan tezroq chiqib ketishi yoki xujayra to’qimalar,
sezuvchanligining pasayishi natijasida yuz berishidir. Og’riq qoldiruvchi, qon bosimini
tushuruvchi, surgi va boshqa dori vositalarini uzoq muddat qo’llash natijasida organizm ko’proq
20

dori qabul qiladi. Morfi, nasha, marixuannalarni qabul qilish tufayli ham tolerantlik vujudga
keladi.
Tolerantlilik – narkomaniya va alkogolizmda tolerantlikning o’zgarishi jismoniy va ruhiy
bog’liqlik shu bilan birga ko’zga ko’rinarli darajadagi abstinen holat yuzaga keladi.
Kanopning turli navlaridan olinadigan preparatlar ta’sirida narkomaniyaning kelib
chiqishi. Kanop tarkibidagi aramatik al’degid – kannabinol mastlik holatini keltirib chiqaradi.
Nashani chekadilar, chaynaydilar, ichimlik sifatida iste’mol qiladilar. Nashaning ta’siri 15 – 30
minutdan so’ng bilinadi: avval so’lak ko’p ajraladi, bosh aylanadi, so’ng bu noqulay sezgilar
o’tib ketadi. So’ng gashish qabul qilgandagi ko’rinish rivojlanadi. Gashishni iste’mol qilinganda
qizib ketish, ochlik, tananing barcha qismida issiqlik, tana muvozanatini yo’qolishi odamning
sakrashi, raqsga tushishi va boshqa holatlar ro’y beradi. Bunda narkoman ko’p kuladi, tana
holatini o’zgartiradi. Fikrlash tez – tez almashinadi, nutq buziladi. Chekuvchining atrofdagi
kishilar bilan munosabati yo’qoladi. Narkomanda jaxl chiqishi, ta’sirchanlik vujudga keladi.
Ko’zga turli narsalar ko’rinadi. Bu gashish bilan mast bo’lishning birinchi yani qo’zg’olish
stadiyasidir. So’ng ikkinchi stadiya bunda tushkunlikka tushish hushchaqchaqlik kamayadi,
fantaziya yo’qoladi, fikrlash keskin tormozlanadi. So’ng qo’rqish, yomon fikrlash holatlari kelib
chiqadi. Og’ir holatlarda chuqur uyquga ketish, quvatsizlik va apatiya sodir bo’ladi.
Gashishni suyistimol qilish tufayli ong buzilishi bilan bog’liq psixoz, ko’rish va eshitish
gallyutsinatsiyasi, oyoq qo’llari harakatlarini qo’zg’alib ketishi sodir bo’ladi. Shaxsda
psixopatiya rivojlanadi. Narkomanlar do’stlaridan, o’rtoqlaridan judo bo’ladi. So’ng nogiron
bo’lib qoladi.
Morfiy preparatlari bilan narkomaniyaning kelib chiqishi. Morfiy preparatlariga
pantapon, amnopon, laudonon, pregorik, opionno, morfiy, kodein, tebain, geroin, dionin,
papaverin, narkoten, laudanin va sintetik pereparatlar – fenadon, promedol kiradi.
Morfiy pereparatlari ko’knori o’simligidan olinadi. Morfiyli pereparatlarga odam tez
o’rganib qoladi. Pereparatlarni teri ostiga, vena tomiriga, ukol qilish mumkin yoki chekiladi.
Narkotiklar ko’p xollarda strillanmagan shpritsda narkotik moddalarni qabul qiladilar. Narkotik
moddaning 0,3-0,5 g odamni o’ldiradi. Odam unga o’rganib qolishi tufayli 10 martadan ortiq
dozada qabul qilishi mumkin. Narkoman bunday katta dozani qabul qilishi tufayli unda eyforiya
hosil bo’ladi. Narkotik moddani qabul qilgandan keyin narkomanning og’zi quriydi, umumiy
quvvatsizlik kuzatiladi, badani qizib ketadi, qulog’ida turli shovqinlar hosil bo’ladi, boshi
og’riydi, ter chiqadi, siydik ayrish kuchayadi, nafas olish o’zgaradi. Tanasi ko’kara boshlaydi,
qonli ichi ketadi, badani qichishadi, terisiga qizil toshma toshadi, chuqur uyquga ketish
boshlanadi. Narkotik moddalarni surunkali qabul qilish natijsida osmonda uchib yurgandek xis
21

etadi, ko’ziga turli narsalar ko’rinadi, 30 – 40 minutdan so’ng eyforiya uyquchanlik, mudrash,
xush yoqish boshlanadi. Narkotik moddadan voz kechgandan keyin 5 kun qabul qilmay yurish
mumkin. Bunda narkomanda ter ajralish, esnash, ko’zdan yosh oqish, qusish, ko’ngli aynish,
nafasni tezlashuvi, qo’l, oyoq mushaklarida og’riq, ozib ketish ro’y beradi. Bu holatni
abstinentsiya deb yuritiladi. Abstinentsiyada bezovtalanish, o’lib qolishdan qo’rquv, uyquni
buzilishi, qo’rqinchli tush ko’rishlar, agressivlik yoki apatiya holat sodir bo’ladi.
Kokainli narkomaniya. Kokainni qabul qilganda odam o’tkir yoki surunkali zaxarlanadi.
O’tkir zaxarlanishda teri qoplamlarini oqarishi, umumiy quvvatsizlik, yurakni tez qisqarishi,
nafas qisish, ko’z qorachig’ining kengayishi va boshqa holatlar sodir bo’ladi.
Xronik zaharlanish kokainni uzoq muddat qabul qilish natijasida vujudga keladi.
Kokainga tez o’rganib qoladi. Narkomanlar ishlagisi kelmaydi, juda injiq egoist bo’lib qoladi.
Narkomanlarning ishtaxasi kamayadi, og’zi quriydi, ko’z qorachig’i kengayadi, bazi narkomanda
gallyutsiantsiya, rashk qilish, kuzatib yurish rivojlanadi. Bunda narkomanlar jinoiy ish qilishga
tayyor bo’ladilar. Teriga turli yaralar toshadi, organizm kuchsizlanib qoladi.
Nasha va nashavandlik. Nasha qadimgi narkotik moddalardan biri hisoblanadi. Nasha
kanoplidan olinadi. Nasha (gashish) maxsus xidga ega bo’lgan modda. Undagi tasir etuvchi
bo’lgan modda 1964 yilda farmokoliklar tomonidan ajratib olingan va sintez qilingan modda – 9
tetrogidrokannibinol hisoblanadi. Nasha tabobatda qo’llanilmaydi. Uni yashirincha yo’llar bilan
nasha changini yig’ish bilan olinadi. Nashaning xar xil kannabinollarning miqdori o’simlikning
quruq vazniga nisbatan turlicha bo’lib, 15 foizgacha bo’ladi.
Marixuanna bu ma’lum turdagi kanop o’simligidan maxsus texmologik usullar bilan
olinadigan preparat. Marixuanani chekadilar. AQSH da tayorlanadigan sigaretaning tarkibida
300 – 500 mg marixuana bo’lib, uning tarkibidagi tetrogidrokannabinol 0,5 – 2 foizni tashkil
etadi. Marixuannaning tasir davomliligi 6 soat. Kannabinolidlar miya xujayralaridagi lipidlarda
yaxshi eriydi va shuning uchun miya xujayra mambranalaridagi o’tkazuvchanlik oshiradi.
Marixuanani chekkandan so’ng dastlab o’zini yaxshi sezishlik, roxatlanish, beg’amlik sodir
bo’ladi. Yuqori toksik dozada esa xomxayollik, o’z jasadini og’irligini sezmaslik, xarakatning
buzilishi 4 – 8 soatlar davom etadi. Ikkinchi qo’zg’aluvchanlik davrda atrofdagi kishilarga
beparvolik, tartibsizlik, xadiksirash, kayfiyatini keskin, kamayishi va boshqalar paydo bo’ladi.
Uyqu dorilarini qabul qilish tufayli narkomaniyaning kelib chiqishi. Uyqu dorilarini tez –
tez qabul qilish oqibatida odam ularga o’rganib qolib, narkomaniya rivojlanadi. Uyqu dorilarga:
barbituratlar gurixiga kiruvchi preparatlar (veronal, medional, lyuminal, barbamil, nembutal,
tsiklabarbital, geksobarbital) piradin preparatlaridan (tetrin, noksirpn ortonol kiradi) Uyg’u
preparatlarini dastlab vrach maslaxati so’ng bemorning o’zi uzoq muddat qabul qilishi natijasida
22

odam bularga o’rganib qoladi. Ba’zan bu preparatni bir vaqtda ko’p iste’mol qilish natijasida
odam qattiq zaharlanadi.
Oz miqdorda uzoq muddat qabul qilinganda koordinatsiyaning buzilishi, muskul
quvatining kamayishi, reflekslarni pasaishi qon bosimi tushishi, xaroratni ko’tarilishi va
boshqalar kuzatiladi.
Uyqu preparatlarini tez – tez qabul qilish tufayli odamda bularni qabul qilishga exityoji
ortib boradi.
Bunday narkomanlar ta’sirchan, zahar, xotirasi susaygan bo’lib qoladilar. Terisi, qo’l,
oyoqlari, og’izning shilliq qavatiga turli toshmalar toshadi. Uyqu dorisini 3 – 4 kun ichmay
qo’ygandan so’ng bemorda abstinent xolat yuzaga keladi. Bunday bemorda uyqusizlik, umumiy
quvvatsizlik, bosh aylanish, qusish, ko’ngil aynish va boshqa xolatlar yuzaga keladi. Dorini
suyiste’mol qilinsa “entsefalopatiya” (bosh miyaning zararlanishi” kuzatiladi va epitelepiyasi
belgilari yuz beradi. Bunday kasallar qo’pol, agressiv, badjahl, raximsiz bo’ladilar olti oy qabul
qilganlarda psixoz vujudga keladi.
Toksikomaniya. Toksikomanlar yuridik jihatdan narkotik preparatlarga kirmaydi, lekin
unga o’rganib qoladi. Toksikoman preparatlar guruhiga: a) psixoleptik (seduksen, elenium,
tezepam, trioksazin, meprobanat); b) psixonaleptik (sidinofen, atsefen) va b) boshqa
stimulyatolarga (fenamin, benzidrik, kofe, choy)kiradi.
Nerv sistemaning qo’zg’aluvchanligini oshirish uchun yoki charchaganda, ishchanlik
qobiliyat kamayganida, uyquni qochirish uchun fenomin yoki benzdrinpreparatlarini qabul qilib,
ko’pincha narkomaniya rivajlanadi. Ba’zan odam kofe yoki achchiq choyni ichib taksikoman
bo’lib qolishi mumkin. Kofe yoki achchiq choy ichmasa uyqusizlik, bosh og’rig’i, qo’rqinchli
tush ko’rish, qaltirash xolatlari sodir bo’lish mumkin. Achiq choy (chivir) ichgandan 30 – 40
minut o’tgach “mast bo’lish” yaxshi kayfiyatni ko’tarilish qo’zg’aluvchanlikning ortishi
kuzatiladi. Ish qobiliyatining ortishi, charchog’likning qolishi mumkin. Chivirni surunkali qabul
qilish oqibatida uyqu, psixikaning buzilishi, qiziqishni kamayishi vujudga keladi.
Polinarkomaniya. Polinarkomaniya ikkita undan ortiq narkotik moddani qabul qilishdir.
Odam alkogol bilan birga narkotik modda qabul qilishi mumkin. Masalan alkogolizm Q chekish
Q morfinizm, yoki alkogolizm Q nashavandlik Q tamaki chekish. Ba’zilar alkogolni ichida so’ng
tamaki chekadi, undan so’ng uyqudori ham qabul qiladi. Polinarkmanlar og’ir bemorlar
hisoblanadilar. Narkotik moddalar bilan uyqu dorisini ichganda bo’g’inlarda qattiq og’ri,
qaltirash, ishtaxaning pasayishi, psixoz yuzaga keladi. Bemorlar ta’sirchan, tajavuzkor, xotirasi
sust, ishchanlik qobilyati pasaygan bo’lib qoladilar. Ba’zan narkomanlar alkogol bilan nasha
chekadilar. Bunday bemorlar ingraydi, baqiradi, qo’rqadi, o’zini o’zi o’ldirmoqchi bo’ladilar.
23

Opiy bilan uyqu dori ichsa haddan tashqari hursandlik, sergaplik va boshqalar vujudga keladi,
so’ng tajavvuzkor bo’lib qoladilar.
Psixostimulyator vositalarga: “ekstazlar”, kokain, galyutsionagenlar kiradi. Ekstazlar –
keyingi vaqtlarda ko’proq qo’llanila boshlandi. Ko’proq ekstaz qabul qilinganda tana harakati
faollashadi, xarorat oshadi va issiqlikka chalinib sodir bo’lishi mumkin.
Kokain qabul qilinganda yurakda aritmiya sodir bo’ladi, odam to’satdan o’lib qoladi.
Gallyutsionagenlar kanopga o’xshab kayf beradi. Bu moddalar psixozni keltirib chiqaradi.
Uchuvchi moddalarga – kimyoviy erituvchilar, benzin, kley, bo’yoqlar va boshqalar kirib, ularni
xidlashadi. Bu moddalar bosh miya jigar, o’pka xujayralarini o’ldiradi. Tamaki tarkibidagi
nikotin va spirtli ichimliklar tarkibidagi etanol – etil spirti xam narkotik moddalarga kiradi. Bu
moddalar ta’siridan ham odam kayf qiladi.
Alkogolni istemol qilishganda turli darajadagi zaharlanish vujudga keladi. Birinchi darajadagi
mast bo’lishda qo’zg’olish, eyforiya, tetiklik, harakatlarning tormozlanish xolatlari sodir bo’ladi.
Bunda qizarish, pulsni tezlashuvi, ishtaxani ochilishi, bazi hollarda jinsiy faoliyatning ortishi
kuzatiladi.

4. Sog’lom turmush va jismoniy kamolotni barqarorlashtirishda oiladagi ma’naviy muhitning roli

«Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga, axloq-odobini ham yaxshilangizlar»,-
deyiladi Muhammad payg’ambar hadislaridan birida. Farzand hayotning guli. Darhaqiqat, odobli
farzand bilan hayot fayzlidir. Biroq, farzandlar xatti-harakatida ham goho nuqsonlar ko’zga
tashlanadi, ularni o’z vaqtida oldini olib, bartaraf etmaslik gunoh ishlarga olib boradi.
Shuning uchun oilada farzandlarga hadis namunalarini uqtirib borish kerak.
Pedagogika fani atamasida «tarbiyasi qiyin» degan tushuncha mavjud. Bu tushuncha
odatda sho’x va qaysar o’quvchilarga nisbatan ishlatiladi. Shuningdek, tarbiyasi og’ir bolalar
qatoriga o’zboshimcha, hatto bezori va zararkunanda darajasiga tushib qolgan o’smirlar ham
kiradi; ularni tarbiyalash, hayotda haqiqiy to’g’ri yo’lga solib yuborish oson ish emas, albatta.
Biroq astoydil, e’tiqod va fidoyilik ko’rsatib, ijtimoiy fanlar qonuniyatlariga suyanib, bu og’ir va
mashaqqatli ishda muvaffaqiyatga erishadigan tarbiyachi-murabbiylar ham yo’q emas. Chunki
atoqli pedagog V.A.Suxomlinskiy aytganidek, yomon bola yo’q, faqat yomon tarbiyachi bor,
xolos. Xalqimiz «onasini ko’rib, qizini ol» deb bejiz aytmagan.
Bola ruhiyati va madaniyatidagi nuqsonlarni o’z vaqtida payqab, ularni bartaraf etish
tadbirlarini izlash va mohirona ish yuritib, tarbiyaviy ta’sir o’tkazish orqali, shubhasiz, samarali
24

natijalarga erishish mumkin. Buning uchun ruhiyat va pedagogika fanlariga asoslangan holda ish
yuritish ko’zlagan maqsad sari yetaklaydi.
Tarbiya ishining zargarning mehnatidek nozik ish ekanligini unutmagan holda, bolani eng
kichik yosh davridan boshlab xulq-odob, yurish-turish malakalariga o’rgatib borish, buning
uchun, avvalo, mashq qildirish, suhbat, tushuntirish, ishontirish, ibrat-namuna kabi ilmiy-amaliy
metodlardan oqilona foydalanish maqsadga muvofiqdir. Inson mashq qilish, ayrim odatlarni
egallash orqali har qanday mo’’jizalar yarata oladigan darajadagi qudratli kuchga ega. Dorbozu
polvonlarning mahorati-yu, kosmonavt-uchuvchilarning jasorati tinimsiz mashq natijasi
ekanligini to’g’ri tushuntira olmasak, kelajakda «Sab’ai sayyor»dagi Bahromdek o’z
mahoratlariga qandaydir rag’batlantirishni talab qilishlarining guvohi bo’lamiz.
Vaqt-vaqti bilan axloqiy mavzularda suhbat o’tkazib, bolaning ongiga ta’sir etish ham
ahamiyatlidir. Bunday suhbatni badiiy asar qahramonlari, Vatanimizning ajoyib kishilari hayoti
va faoliyati to’g’risida, tabiat olami haqida qiziqarli qilib o’tkazish mumkin. Bunda o’g’il va
qizlarning yosh xususiyatlari, bilim saviyalari, aqliy imkoniyatlari, qiziqishlari, qobiliyatlari
e’tiborga olingan holda tarbiyaviy tadbirni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Shu xususda
bolalarning din ahllari bilan muloqotda bo’lishi ham maqsadimizni oydinlashtiradi.
Shaxsning rivojlanib, tarkib topishida asosan uchta omil hal qiluvchi ahamiyatga
molikdir: biologik omil, ijtimoiy shart-sharoit (muhit) va tarbiya . Binobarin, kishining
ma’naviy qiyofasi, uning fe’l-atvori, voqelikka munosabati, ilg’or dunyoqarashi xuddi ana shu
uchta omil tufayli qaror topadi. Zotan insonning haqiqiy komil inson darajasiga o’sib yetishishida
mazkur uchta omilning roli birdek ahamiyat kasb etadi. Muayyan sabablarga ko’ra, bu omillarlan
birortasi marom darajasida bo’lmay, shaxs faoliyatida turli miqyosda amal qilinmasligi salbiy
ko’rinishlarni keltirib chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda, shaxs ma’naviy qiyofasida chekinish
yuz beradi — uning tarbiyasi buzila boshlaydi.
Binobarin, «bolani boshidan, niholni yoshidan asra» degan hikmatga amal qilgan holda,
yosh bug’inni eng kichik yosh davridan boshlab g’oyatda e’tibor bilan tarbiyalab borilsa, zarur
xulq-atvor ko’nikmalarini shakllantirilsa, farzandlarning kelajagi haqida qayg’urib, vatan
oldidagi mas’uliyatimizni doimo his etgan holda ota-onalik burchimizni sharaf bilan ado etgan
bo’lamiz. Ana o’shanda bolalarimiz muhim xarakter xislatlarini egallab, ular oilaninggina
farzandi bo’lib qolmasdan, vatanga va xalqiga munosib farzand bo’lib voyaga yetadilar.
Bola yoshligida hamma narsaga havas qiluvchi, o’zidan kattalarga taqlid qiluvchi bo’ladi.
Ba’zan kattalarning yomon qiliqlarini o’zlashtirishga ulgurgan bo’ladilar. Bola xarakteriga xos
bunday xususiyatlar tarbiyada ksng ildiz otgan, uni ko’proq oiladagi to’g’ri tarbiya va o’rinli,
asosli tanbehlar, ibratomuz ugitlar zamirida ulg’aytirsak, bu illatni asta-sekin yo’qotish mumkin.
25

Ammo biz kattalar ba’zida erkalanib yolg’on gapirib kelgan bolalarga befarq qaraymiz: bunday
qusurlarga «shunchaki kamchilik» yoki «hali bola-ku» degan tushuncha bilan yondashmasligimiz
kerak. Aks holda ana shu yuqoridagi «shunchaki kamchilik»lar qimmatga tushadi.
Har bir millatning tarixiy an’ana va urf-odatlari, udumlari, xullas hayot tarzini
ko’zko’zlovchi madaniyatiga g’amxo’rlik qilish, shu asosda ularni yangi-yangi mazmun bilan
boyitish millatning tafakkur, fikrlash qobiliyatini qayraydi, boyitadi. Shogirdning ustozdan
o’rganadigani ham shu masalalar bo’lgan, shuning uchun ham xalqimiz «ta’lim bergan
ustozingdan ayrilma», deydi.
«Navro’z» — o’zbek xalqining juda katta milliy bayramidir. Uning mazmunida
xalqimizning yashash tarzidagi bahorni iliq qarshi olish, yerga birinchi urug’ qadash, sumalak,
non ulashish, kurash, xashar, uloq, arqon tortish, dor o’yin, aytishuv, topishmoq sahnasi,
quloqcho’zma, o’tganlarni eslash kabi yuzlab an’ana, urf-odat va udumlari bor. Tabiiyki, ushbu
marosimlarni bajarish, ijro etishda til bilan tafakkur ishtirok etadi. Boshqacha qilib aytganda, bu
jarayonda millatning idroki, tafakkuri natijalari so’z, jumla va gaplarda voqea bo’ladi.
26

UMUMIY XULOSALAR
Tadqiqot natijalariga ko’ra quyidagi umumiy xulosalarga kelindi:
1. Sog’lom hayotni yo’lga qo’yishda, Prezidentimiz fikricha, birinchidan,
oqilona yashashni yo’lga qo’yish, ikkinchidan, sog’lom turmush tarzi talablariga rioya
qilish lozim. Bunday yo’l tutish insonni «o’zim uchun ham yashashga, shu hayotdan
bahra olishga vaqt topa oldimmi» deya o’ylab ko’rishga olib keladi.
2. Sog’lom turmush tarzini tashkil etishda odam quyidagilarga katta e’tiborni
qaratish kerak. Biz qanday ovqatlanishimiz, nimalarni iste’mol qilishimiz, nimani
ichishimiz, qachon, qancha ichimlik ichishimiz kerak. Sof havodan qanday foydalanish
kerak, qanday uxlash va qanday dam olish kerak, organizmni qanday qilib chiniqtirish
kerak, kun tartibiga rioya qilish, va boshqalarga katta e’tibor qaratishimiz lozim.
3. Odam o’z hayotini oqilona tashkil etish orqali faqat inson zotiga foyda
keltirish bilangina cheklanib qolmaydi. SHunisi aniqki, «inson o’z sog’lig’ini asragan
taqdirda tabiatni, hayot davomiyligini asragan bo’ladi». Demak, biz o’z sog’ligimizni
asrash va oqilona hayot kechirish bilan tabiatni zararlanishdan va hayotni putur etishdan
saqlaymiz. Shu tariqa tiriklik asoslarini saqlab qolamiz.
4. Oilada turmush tarzini sog ’ lomligi kishilarni jamiyatda egallab turgan
sotsial statuslarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi . Chunki turmush tarzi
kishilarning ma ’ naviy dunyosi bilan ham uzviy bog ’ liqdir va ularning fikrlash tuyg ’ usi
borasida ham muhim o ’ rin tutadi . Kishilarning turmush tarziga mavjud ijtimoiy shart-
sharoitlar ma’lum darajada sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Kundalik hayot faoliyatida ularning
axloqiy-estetik qarashlari, xulqi, muomalasi, hayotiy turmush tasavvurlari, ularning ichki
dunyosiga, e’tiqodiga singib ketadi va turmush tarziga, fikrlash tarziga aylanadi.
5. Sog’lom turmush tarzini shakllantirish orqali jamiyatimiz a’zolarini,
ayniqsa, yoshlarni milliy vatanparvarlik, insonparvarlik g’oyalariga, shu bilan bir qatorda
milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli qilib tarbiyalashda muhim o’rin tutadi.

27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI

1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent, O’zbekiston, 1998. – 48 b.
2. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni //Barkamol avlod –
O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq nashriyot-matbaa konserni, 1997. –
2029-b.
3. O’zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” //Barkamol avlod –
O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq nashriyot-matbaa konserni, 1997. – 31-
61-b.
4. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi. T-5. T., «O’zbekiston », 1997 y.
5. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”, 2008. -176 b.
6. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.: O’zbekiston, 2011. – 440
b.
7. Prezident I.A.Karimovning “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash
– mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti”
mavzusidagi Halqaro konferensiyada so’zlagan nutqidan. – Toshkent, 2012 yil, 17 fevral.
8. Ananev V.A. Davidenko D.N. «Obshaya valeologiya» SPB. BPA. 2000
9. Brexman I.I. Valeologiya – nauka o zdorove. Moskva, «FIS» 1999 g.
10. Vayner Ye.N. «Valelogiya», Moskva, izda. «Nauka» 2001 g.
11. Dubrovskiy V. I. Sportivnaya medetsina. Moskva, «Vlados», 2002 g.
12. Kaznacheev V.R. Osnova obshey valeologii. Voronej «Modek» 1997 g
13. Babayan E.A., Gonopolskiy M.X. “Narkologiya” Tibbiyot oliygoxi talabalari uchun o’quv
qo’llanma.
14. Muratalibov Sh.A. "Psihologiyadan ma`lumotnoma". 2004.
15. Yo’ldashev B.U., Zulunov Y.Z., Aliyev M.M."Giyohvandlik umr kushandasi".

28

Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg’unligi

Sotib olish