• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 48.7KB
Покупки 1
Дата загрузки 18 Январь 2024
Расширение docx
Категория Физическая культура

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg’unligi

-jismoniy tarbiya vositalaridan salomatliknisaqlash maqsadida foydalanish bilimlari va ko’nikmalari. Bu mezonlar biz uchun maktab o’qituvchilarining salomatlikni saqlash faoliyatiga bo’lgan tay yo rligi darajasini aniqlash uchun hamda o’qituvchilarning o’quvchilar va ularning ota-onalari salomatligini mustaxkamlash sohasidagi innovatsion faoliyatiga bo’lgan tayerligi modelini loyihalash, shuningdek, o’qituvchining sog’lomlashtirish faoliyatiga bo’lgan tay yo rligining ehti yo j- motivatsion-modeli uchunmo’ljal bo’lib xizmat qildi. Salomatlikni saqlash faoliyatiga bo’lgan kasbiy pedagogik tay yo rlikning yuqori darajasi salomatlikni saqlash aloqalarining mukammalegallanganligi, psixologik-pedagogik va tibbiybiologik asoslarni chuqur bilish, olingan bilimlar hamda ko’nikmalarni o’quvchilar o’quv faoliyati va dam olishining o’zgaruvchan sharoitlarida qo’llay olish ko’nikmasi bilan tavsiflandi. Yuzaga kela yo tgan vaziyatga qarab salomatlikni saqlash texnologiyasiga tuzatish kiritish ko’nikmasi, salomatlikni saqlash jara yo nini boshqarishning texnologik usullarini ishlab chiqishga bo’lgan ijodiy munosabat yuksakdarajadagi kasbiy pedagogik tay yo rlikka ega maktab o’qituvchisining salomatlikni saqlashga oid maxsus bilimlari va ko’nikmalari tavsifini yakunlab berdi. O’quvchilar salomatligini saqlashga o’qituvchining o’rta darajadagi tay yo rligiga egallangan bilimlar va malakalarni standart maktab tartibi bilan tartiblashtirilgan sharoitlarda qo’llay olish ko’nikmasi xosdir. Improvizatsiya, vaziyatga qarab yo ndashish imkoniyati o’rta darajada cheklangan hisoblanadi. Pedagoglarningmaktabdagi salomatlikni saqlashga doir ishga bo’lgan past darajadagitay yo rligi salomatliknisaqlash texnologiyalarining mustaxkam malakalarining yo’qligi, o’zgaruvchan pedagogik vaziyatlarda qo’llaniladigan salomatlikni caqlash usullarining nomuvofiqligi bilan tavsiflanadi. Maktab o’qituvchilarining salomatlikni saqlash faoliyatiga, o’quvchilarning esa sog’liqlarini saqlashga tay yo rligi bo’yicha ob’ektiv fikr hosil qilish uchun biz salomatlikni saqlashga oid ko’nikmalar va maxsus bilimlarni ekspert baholashni amalga oshirdik. 17 Ta’lim muassasalarida sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanish uyg’unligini amalga oshirish yo’nalishlari Ta’lim muassasalaridagi sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanish uyg’unligini amalga oshirishga yo’naltirilgan o’quv-tarbiya jaraenini amalga oshirishda biz to’rtta yo’nalishni ajratdik; A) tabiiy ilmiy siklidan o’quv fanlari bo’yicha texnologik ishlanmalarni yaratish. Ular jismoniy mashqlarning o’quvchi organizmiga sog’lomlashtiruvchi ta’sir ko’rsatishining biologikasoslarini chuqur o’rganishga mo’ljallangan; B) o’quvchilarning jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, sport to’garaklari, maktabdan tashqari sport faoliyati tizimidagi salomatlikni saqlash tarkibini kuchaytirish; V) kuzatish xizmatlari faoliyati mazmuniniqayta o’zgartirib, o’quvchilar bilan sog’lomlashtirish ishlari texnologiyalarini ishlab chiqishga qaratish (maktab o’quvchilarining o’quv kuni davomida tiklanish va dam olishga bo’lgan ehti yo jlariga mos faoliyat tarkibiga o’tish, ehti yo jlarga ko’ra oqilona muvozanatlashtirilgan ovqatlanish, vitaminlashtirishni tashkil etish, tibbiy gigienik ta’minot tizimidagi kompleks sog’lomlashtirish muolajalari); G) moddiy texnika zahiralari va tibbiy biologik vositalardan salomatlikni saqlash maqsadlarida oqilona foydalanish. Pedagog oldida shaxsiy noaniq o’quvchilar jamoasi emas, balki individual- shaxsiy tavsiflariga ko’ra juda har xilo’quvchilar tarkibi turadi. Bu salomatlikni saqlashga yo’naltirilgano’quv tarbiya ishlari jara yo ninimurakkab ijtimoiy pedagogik muammoga aylantiradi. Uning hal etilishi maktab o’qituvchisidansalomatlikni saqlashning psixologik-pedagogik asoslarini chuqur bilishni, kasbiy-pedagogik sohadagi bilimdonlikni taqozo etadi. Pedagog, ta’lim muassasi rahbarining salomatlikni saqlash sohasidagi kasbiy bilimdonligi kognitiv, faoliyat tashkiliy jihatlarni o’z ichiga oladi. Kognitiv jihati 11 Jismoniy tarbiya ta’lim sohasiga kiruvchi (Ha yo tiy faoliyatxavfsizligini ta’minlash, va Ekstremal vaziyatlar ekologiyasi kurslari jismoniy tay yo rgarlik, boshlang’ich harbiy tayergarlik va boshq.) fanlar va boshqa ta’lim sohalarigataalluqli fanlar o’rtasida bog’liqliklar mavjud. Shuning uchuno’qituvchining vazifalaridanbiri, u maktab o’quvchilari tomonidan salomatlikni mustaxkamlashga yo’naltirilgan o’quv materialining yaxlit o’zlashtirilishini ta’minlovchi koordinator bo’lishi lozim. Maktab o’qituvchilarining o’qishdan tashqari paytda salomatlikni saqlash faoliyatini olib borishga bo’lgan tay yo rligi mezonlarini ishlab chiqishda biz quyidagilarni hisobga oldik; 1) o’quvchilar salomatlikni saqlash bo’yicha kasbiy-pedagogik bilimlar va amaliy malakalar; 2) salomatlikni saqlash amali yo tida innovatsion yangiliklarga moslashish darajasi; 3) salomatlikni saqlash sub’ektiningijodiy imkoniyatlari; 4) shaxsga yo’naltirilgan o’qitish ko’nikmalari; 5) salomatlikni saqlashga oid bilimlar va ko’nikmalarning tizimliligi; 6) salomatlikni saqlashga yo’naltirilgan jismoniy mashqlarni olib borish bilimlari va malakalari. Maktab o’qituvchilarining salomatliknisaqlashga bo’lgan tay yo rligi mezonlarini ishlab chiqishda biz quyidagilarga e’tibor qaratdik; -salomatlikni saqlashga oid kasbiy pedagogik bilimlar va amaliy ko’nikmalar; -salomatlikni saqlash faoliyatidagikiritilganyangiliklarga moslashish; -o’qituvchiningijodiyimkoniyatlari; -o’quvchilarsalomatligini saqlashda shaxsga yo’naltirilgan yo ndashuv ko’nikmalari; -salomatlikni saqlash sohasidagi bilimlar va ko’nikmalarning tizimliligi; 16 xolestirin moddasining ko’payib ketishi va bu bilan bog’liq xastaliklar, semizlik, qandli diabet, yurakning ishemik kasalligi va boshqalar) kam og’riganlar. Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg’unligi – barkamol shaxsni shakllantirishning muhim omili sifatida Bugungi kunda Respublikamizda oila turmush tarzini o’rganish, oilada sog’lom turmush tarzini yaratish borasida muhim ishlar amalga oshirilmoqda. Bu vazifa va muammolar oilaning sog’lom bo’lishi, ma’naviy va modiy farovonligini oshirishi, farzandlar tarbiyasining muhim omili bo’lib xizmat qiladi. Sababi, faol yaratuvchanlikka asoslangan turmush tarzi jamiyat hayotining barcha sohalarida ijtimoiy faollik, oliy darajadagi fuqarolik sifati, aqliy, ma’naviy vajismonan sog’lom, mehnatda, o’zaro munosabatda, muloqotda yuksak madaniyatlilik, albiy hodisalarga murosasizlik bilan qarash, ularga qarshi kurashish, tabiatga nisbatan oqilona munosabatda bo’lish, atrofdagilarga mehr-oqibatda bo’lish kabi sifatlarni o’zida mujassamlashtirgan bo’ladi. Darhaqiqat, oilada turmush tarzini sog’lomligi kishilarni jamiyatda egallab turgan sotsial statuslarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. Chunki turmush tarzi kishilarning ma’naviy dunyosi bilan ham uzviy bog’liqdir va ularning fikrlash tuyg’usi borasida ham muhim o’rin tutadi. Kishilarning turmush tarziga mavjud ijtimoiy shart-sharoitlar ma’lum darajada sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Kundalik hayot faoliyatida ularning axloqiy-estetik qarashlari, xulqi, muomalasi, hayotiy turmush tasavvurlari, ularning ichki dunyosiga, e’tiqodiga singib ketadi va turmush tarziga, fikrlash tarziga aylanadi. Turmush tarzining eng muhim ijtimoiy tomoni jamiyat a’zolarining ijtimoiy mehnati, o’zaro munosabatlar, oila, kundalik turmushidagi faolligi, kishilarning jismoniy va ma’naviy imkoniyatlarini atrofdagi tabiiy va ijtimoiy muhit bilan qay tarzda namoyon bo’lishidadir. Bundan tashqari oilada sog’lom turmush tarzini shakllantirish orqali jamiyatimiz a’zolarini, ayniqsa, yoshlarni milliy vatanparvarlik, insonparvarlik g’oyalariga, shu bilan bir qatorda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli qilib tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Xozirgi o’tish davrida yoshlarni uzoq 4 pedagogningta’lim qatnashchilari sog’lig’i va ha yo tini saqlash masalalari buyicha bilimdonligini nazarda tutadi (ya’ni ushbu sohada ma’lum bir bilimlarning mavjudligi). Faoliyat jihati pedagogning ta’lim qatnashchilarida o’z sog’lig’i va atrofdagilar salomatlikni saqlash hamda mustaxkamlashga bo’lgan ehti yo jni hosil qilish bo’icha maqsadli faoliyatini nazarda tutadi. Zamonaviy umumta’lim maktabida salomatlikni saqlash faoliyatining tashkiliy asoslarini ishlab chiqishda biz umumiy tan olingan ilmiy ishlarga tayandik. O’quvchilar va ularning ota-onalari salomatligini saqlashning innovatsiontexnologiyalarini ishlab chiqishning asosiy bosqichlari 7- jadvalda berilgan. O’quvchilarning ta’lim jara yo niga innovatsion yo ndashuvini ishlab chiqishda biz maktabrahbarlari hamda o’qituvchilari bilan birgalikda ta’limni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish, variantlashtirish hamda muqobillashtirish, tamoyillarining amalga oshirilishinita’minladik. Ta’lim tizimidagi innovatsiyalarni metodologik nuhtai nazardan ular amalga oshiriladigan ijtimoiyta’lim va predmet muhitining o’zgarishi kontekstida ko’rib chiqish joiz. Har qanday yangilik ijtimoiy, ta’lim va tashkiliy-uslubiy munosabatlarning keng doirasiga ta’sir ko’rsatadi, ikkilamchi (hosil qilingan) oqibatlarni keltirib chiqaradi. Biz o’quvchilarning valeologiya ta’limiga bo’lgan innovatsion yo ndashishda buning hammasini hisobga oldik. Unda o’qitish shunday tarzda tashkil etilgan ediki, -o’quvchi o’qish vao’qishdan tashqari paytda sermaxsul ish bilan band bo’lishi lozim edi. Bunday faoliyat optimal psixik va jismoniy holatni saqlash imkonini beradi; -u kuchli aqliy va jismoniyfaoliyatnitaqozo etuvchi vaziyatlarni funksional zo’riqishsiz o’rtagaquyish hamda ularning yechimini topishni bilishi kerak edi; -nostandart ha yo tiy va o’quv vazifalarini hal etishda salomatlikni saqlashusullaridan foydalana olishni bilishi zarur edi; 12 30 – 40 minutdan so’ng eyforiya uyquchanlik, mudrash, xush yoqish boshlanadi. Narkotik moddadan voz kechgandan keyin 5 kun qabul qilmay yurish mumkin. Bunda narkomanda ter ajralish, esnash, ko’zdan yosh oqish, qusish, ko’ngli aynish, nafasni tezlashuvi, qo’l, oyoq mushaklarida og’riq, ozib ketish ro’y beradi. Bu holatni abstinentsiya deb yuritiladi. Abstinentsiyada bezovtalanish, o’lib qolishdan qo’rquv, uyquni buzilishi, qo’rqinchli tush ko’rishlar, agressivlik yoki apatiya holat sodir bo’ladi. Kokainli narkomaniya. Kokainni qabul qilganda odam o’tkir yoki surunkali zaxarlanadi. O’tkir zaxarlanishda teri qoplamlarini oqarishi, umumiy quvvatsizlik, yurakni tez qisqarishi, nafas qisish, ko’z qorachig’ining kengayishiva boshqa holatlar sodir bo’ladi. Xronik zaharlanish kokainni uzoq muddat qabul qilish natijasida vujudga keladi. Kokainga tez o’rganib qoladi. Narkomanlar ishlagisi kelmaydi, juda injiq egoist bo’lib qoladi. Narkomanlarning ishtaxasi kamayadi, og’zi quriydi, ko’z qorachig’i kengayadi, bazi narkomanda gallyutsiantsiya, rashk qilish, kuzatib yurish rivojlanadi. Bunda narkomanlar jinoiy ish qilishga tayyor bo’ladilar. Teriga turli yaralar toshadi, organizm kuchsizlanib qoladi. Nasha va nashavandlik. Nasha qadimgi narkotik moddalardan biri hisoblanadi. Nasha kanoplidan olinadi. Nasha (gashish) maxsus xidga ega bo’lgan modda. Undagi tasir etuvchi bo’lgan modda 1964 yilda farmokoliklar tomonidan ajratib olingan va sintez qilingan modda – 9tetrogidrokannibinol hisoblanadi. Nasha tabobatda qo’llanilmaydi. Uni yashirincha yo’llar bilan nasha changini yig’ish bilan olinadi. Nashaning xar xil kannabinollarning miqdori o’simlikning quruq vazniga nisbatan turlicha bo’lib, 15 foizgacha bo’ladi. Marixuanna bu ma’lum turdagi kanop o’simligidan maxsus texmologik usullar bilan olinadigan preparat. Marixuanani chekadilar. AQSH da tayorlanadigan sigaretaning tarkibida 27 xis etadi. O’z joniga qast qilishga urinadi. Alkogolizmni uchinchi stadiyasida bosh miya og’irligi kamayadi. Bemorning psixikasi o’zgaradi. Bemorning ichki a’zolari buziladi. Alkogolizmdan odam vahliroq o’ladi. Alkogolizmni ozgina ichilganda ham odam organizimi shikastlanadi. Tabiy savol beriladi? Qachonlardir alkogolizmga qarshi kurash olib borilganmi: bunga ishonch bilan ha deb javob berish mumkin. Ichkillikbozlikka qarshi dastlabki qonunlar juda qadim zamonda bizning eramizdan avval qabul qilingan. Bu qonunlardan biri shox Xammurapi tomonidan chiqarilgan. Bu qonunda shunday deyilgan “Vino sotuvchi ichkilikbozlar bilan xonada janjal ko’tarsa, ularni tartibga chaqirish xonasiga olib kirmasa u javobgarlikka tortiladi vao’lim jazosiga xukm qilinadi. Bizning eramizdan avval 1220 yilda Xitoy imperatori Vu Veng mast odam otilishga xukm etilishi haqida qonun qabul qilingan. Qadimgi Gretsiya xramlarini asrovchilar va yashovchilar spirtli ichimliklar sotiladigan yerga kirishlari man etilgan, aks holda ularni olovda yondirishgan. Spartada yoshlarni salomatligi haqida qayg’urishgan, ularni mastvozlikdan himoya qilishgan. Rimliklarning qonuniga binoan 30 yoshgacha ichish man etilgan chunki, shu davrda odam voyaga yetadi, oila quradi. To’y va marosimlarda kelin kiyovga vino berilmagan. U zamonning yuqori tarbiyali kishilarni mastlikni zarar haqida ogoxlantirishgan. Arestotel va Gippokratlar mastlik ixtiyoriy tentaklik, aqlsizlik deb bilganlar. “Pyanistadan pyanista dunyoga keladi” deyilgan. Xitoyda juda piyanista odamni o’lim jazosiga buyurilgan. Hindistonda pyanista odamning og’ziga qaynagan vino quyilgan. Angliyada pyanista odamlarga latta boylab unga pyanista deb yozib qo’yilgan. Shvetsiyada ichkilikbozni boshini kesishgan. Birlashgan Arab davlatida, Emiratlarda alkogolik ichimliklarni ichish butunlay taqiqlangan. Spirtli ichimlik ichgan musulmon 40 darra urilgan. Musulmon bo’lgan 750 funsterling jarima solingan. Narkotiklar bu o’z salomatligi obro’- etiborini yo’qotgan, juda og’ir nogiron odamlardir. Bular davolash maqsadida beriladigan narkotik moddaga nisbatan 2 - 10 martadan ortiq do’zadagi narkotik modda qabul qiladilar. 1) Narkotik moddani dastlab qabul qilinganda odamga kayf qilish eyfariya vujudga keladi. 2) Bunday 24 300 – 500mg marixuana bo’lib, uning tarkibidagi tetrogidrokannabinol 0,5 – 2foizni tashkil etadi. Marixuannaning tasir davomliligi 6 soat. Kannabinolidlar miya xujayralaridagi lipidlarda yaxshi eriydi va shuning uchun miya xujayra mambranalaridagi o’tkazuvchanlik oshiradi. Marixuanani chekkandan so’ng dastlab o’zini yaxshi sezishlik, roxatlanish, beg’amlik sodir bo’ladi. Yuqori toksik dozada esa xomxayollik, o’z jasadini og’irligini sezmaslik, xarakatning buzilishi 4 – 8soatlar davom etadi. Ikkinchi qo’zg’aluvchanlik davrda atrofdagi kishilarga beparvolik, tartibsizlik, xadiksirash, kayfiyatini keskin, kamayishi va boshqalar paydo bo’ladi. Uyqu dorilarini qabul qilish tufayli narkomaniyaning kelib chiqishi. Uyqu dorilarini tez – tez qabul qilish oqibatida odam ularga o’rganib qolib, narkomaniya rivojlanadi. Uyqu dorilarga: barbituratlar gurixiga kiruvchi preparatlar (veronal, medional, lyuminal, barbamil, nembutal, tsiklabarbital, geksobarbital) piradin preparatlaridan (tetrin, noksirpn ortonol kiradi) Uyg’u preparatlarini dastlab vrach maslaxati so’ng bemorning o’zi uzoq muddat qabul qilishi natijasida odam bularga o’rganib qoladi. Ba’zan bu preparatni bir vaqtda ko’p iste’mol qilish natijasida odam qattiq zaharlanadi. Oz miqdorda uzoq muddat qabul qilinganda koordinatsiyaning buzilishi, muskul quvatining kamayishi, reflekslarni pasaishi qon bosimi tushishi, xaroratni ko’tarilishi va boshqalar kuzatiladi. Uyqu preparatlarini tez – tez qabul qilish tufayli odamda bularni qabul qilishga exityoji ortib boradi. Bunday narkomanlar ta’sirchan, zahar, xotirasi susaygan bo’lib qoladilar. Terisi, qo’l, oyoqlari, og’izning shilliq qavatiga turli toshmalar toshadi. Uyqu dorisini 3 – 4 kun ichmay qo’ygandan so’ng bemorda abstinent xolat yuzaga keladi. Bunday bemorda uyqusizlik, umumiy quvvatsizlik, bosh aylanish, qusish, ko’ngil aynish va boshqa xolatlar yuzaga keladi. Dorini suyiste’mol qilinsa “entsefalopatiya” (bosh miyaning zararlanishi” kuzatiladi va epitelepiyasi belgilari yuz beradi. Bunday kasallar qo’pol, agressiv, badjahl, raximsiz bo’ladilar olti oy qabul qilganlarda psixoz vujudga keladi. 28 tarixga ega bo’lgan madaniyatimizni yuksaltirishda ham oiladagi sog’lom turmush tarzi o’z ta’sirini ko’rsatadi. Mana shularni inobatga olgan holda hukumatimiz tomonidan oilalarda sog’lom turmush tarzini shakllantirish va uni takomillashtirish uchun yetarli shart-sharoitlar yaratib berilmoqda. Chunki kishilarning turmushi jamiyat taraqqiyotining iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy-madaniy jihatlarini o’zida aks ettiradi va bu oiladagi sog’lom muhitni belgilaydi. “Sog’lom tanda sog’ aql” degan xlqimizning ulug’ bir naqli bor. Har bir odam sog’lom bo’lsagina yaxshi mehnat qilishi, ilhom bilan ijod qalamini tebrata olishi, yegan luqmasi taniga singishi, tiniqib, uxlay olishini bilsa-da, o’sha sog’ holatni saqlash, ham vujudga, ham aqlga, ham ruhga o’z vaqtida madad berib turish kerakligini, bu faqat o’zimizning manfaatimizga aloqadorligini ba’zan unitib ham qo’yamiz. Tani sog’liq xalqimiz uchun eng muhim qadriyatlardan bo’lishi bilan birgalikda u har birimizning dunyoqarashimiz, falsafamiz, mafkuramizning, oqilona turmush tarzimizning ajralmas bo’lagi bo’lmog’i darkor. Shu bois ham davlat dasturining bandlarini sinchiklab o’rganar ekanmiz, unda har bir shaxsning o’z salomatligini saqlashga to’g’ri va mas’uliyatli munosabatda bo’lishi, sog’lom turmush tarzini eng avvalo o’zi, qolaversa yaqinlari uchun tashkil etishga bog’liq shart-sharoitlar o’z ifodaini topganligining guvohi bo’lamiz. Fuqarolar sog’lig’iga hukumatning bunday g’amxo’rligi biror bir boshqa davlatda yo’q. Davlat dasturida “Sog’lom oila” tarbiyaviy-ma’rifiy dasturini amalga oshirishga yo’naltirilgan qator choratadbirlar belgilangan. Ularning ma’nosa shundaki, salomatlik, eng avvalo, mavjud muhitga, odamlarni bir-birlariga mehrli, muruvvatli blishlari g’amxo’rlikka va samimiyatiga to’liq munosabatlariga bog’liq. Shu ma’noda salomatlik psixologik kategoriya bo’lib, uning sharti va sharoiti – sog’lom oila muhitidir. Oilada ota-onaga ko’p narsa bog’liq. Ular oiladagi barcha hodisalarning balogardonlari sifatida eng avvalo o’z sog’liqlariga o’zlari mas’ul ekanliklarini unutmasalar, uni saqlashda barcha ehtiyoj choralarini o’z vaqtida ko’rgani holda oilaviy hayotga to’g’ri munosabatni shakllantira olsalar, murod-maqsadlariga albatta erishadilar. Sog’lom odam, u otami, yoki onami, turmush va ro’zg’ordagi barcha past-balanliklar, turli vaziyatlar, kerak bo’lsa, qiyinchiliklarga tez 5 Maktab o’qituvchilarining salomatlikni saqlash faoliyatiga tay yo rligini ekspert baholashma’lumotlari tahlilishuni ko’rsatadiki, tajriba guruhi o’qituvchilarida pedagogik tajribaning yakuniy bosqichida yuqori daraja qaydetildi. 18 Zotan millatimiz tarixida shunday zoti komillar o’tgshanki, ularning har birlari biz avlodlarga bitmas-tuganmas ma’naviy boylik qoldirganlar. Hozirda bu ziyo nurlaridan bahramand bo’lmoqdamiz. 10 Xulosa Tadqiqot natijalariga ko’ra quyidagi umumiy xulosalarga kelindi: 1. Sog’lom hayotni yo’lga qo’yishda, Prezidentimiz fikricha, birinchidan, oqilona yashashni yo’lga qo’yish, ikkinchidan, sog’lom turmush tarzi talablariga rioya qilish lozim. Bunday yo’l tutish insonni «o’zim uchun ham yashashga, shu hayotdan bahra olishga vaqt topa oldimmi» deya o’ylab ko’rishga olib keladi. 2. Sog’lom turmush tarzini tashkil etishda odam quyidagilarga katta e’tiborni qaratish kerak. Biz qanday ovqatlanishimiz, nimalarni iste’mol qilishimiz, nimani ichishimiz, qachon, qancha ichimlik ichishimiz kerak. Sof havodan qanday foydalanish kerak, qanday uxlash va qanday dam olish kerak, organizmni qanday qilib chiniqtirish kerak, kun tartibiga rioya qilish, va boshqalarga katta e’tibor qaratishimiz lozim. 3. Odam o’z hayotini oqilona tashkil etish orqali faqat inson zotiga foyda keltirish bilangina cheklanib qolmaydi. SHunisi aniqki, «inson o’z sog’lig’ini asragan taqdirda tabiatni, hayot davomiyligini asragan bo’ladi». Demak, biz o’z sog’ligimizni asrash va oqilona hayot kechirish bilan tabiatni zararlanishdan va hayotni putur etishdan saqlaymiz. Shu tariqa tiriklik asoslarini saqlab qolamiz. 4. Oilada turmush tarzini sog ’ lomligi kishilarni jamiyatda egallab turgan sotsial statuslarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi . Chunki turmush tarzi kishilarning ma ’ naviy dunyosi bilan ham uzviy bog ’ liqdir va ularning fikrlash tuyg ’ usi borasida ham muhim o ’ rin tutadi . Kishilarning turmush tarziga mavjud ijtimoiy shart-sharoitlar ma’lum darajada sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Kundalik hayot faoliyatida ularning axloqiy-estetik qarashlari, xulqi, muomalasi, hayotiy turmush tasavvurlari, ularning ichki dunyosiga, e’tiqodiga singib ketadi va turmush tarziga, fikrlash tarziga aylanadi. 34 kayfiyatni yana hosil qilish uchun o’smir yana narkotik moddani qabul qiladi, so’ng narkotik moddani iste’mol qilish odatga aylanib qoladi. Endi o’smir narkotik moddani qabul qilmasdan tura olmaydi. Organizmning reaktivligini kamayishi va narkotik moddaga o’rganib qolish odam narkoman bo’li qoladi. Asta sekin narkotik moddaga jismoniy va psixik jixatdan bog’lanib qolish vujudga keladi. Narkomaniyani shakllanish dinamikasi shartli ravishda 3 stadiya ajratiladi. Birinchi stadiya adaptatsiya moslanish (organizmning reaktivligining o’zgarishi va psixik bog’lanishining vujudga kelishi). Ikkinchi stadiya – jismoniy bog’lanishning vujudga kelishi, narkotik moddani iste’mol qilishini hohlamaganda ham organizmni narkotik moddani qabul qilishga talabni hosil bo’lishi. Uchinchi stadiya – organizmni barcha sistemalarini izdan chiqishi, psixikaning o’zgarishi. Bu stadiya narkomanlar tez qo’zg’oluvchan bo’lib qoladi, jinoiy ishlarini amalga oshiradilar. Tolerantlik – ayrim dori vositasi yoki zaharli moddalarni uzoq muddat qabul qilish natijasida ular ta’sirining susayishi. Bunday holatda ko’pincha dorilarning yaxshi so’rilmasligi, metobolizmga tez uchrashi va organizmdan tezroq chiqib ketishi yoki xujayra to’qimalar, sezuvchanligining pasayishi natijasida yuz berishidir. Og’riq qoldiruvchi, qon bosimini tushuruvchi, surgi va boshqa dori vositalarini uzoq muddat qo’llash natijasida organizm ko’proq dori qabul qiladi. Morfi, nasha, marixuannalarni qabul qilish tufayli ham tolerantlik vujudga keladi. Tolerantlilik – narkomaniya va alkogolizmda tolerantlikning o’zgarishi jismoniy va ruhiy bog’liqlik shu bilan birga ko’zga ko’rinarli darajadagi abstinen holat yuzaga keladi. Kanopning turli navlaridan olinadigan preparatlar ta’sirida narkomaniyaning kelib chiqishi. Kanop tarkibidagi aramatik al’degid – kannabinol mastlik holatini keltirib chiqaradi. Nashani chekadilar, chaynaydilar, ichimlik sifatida iste’mol qiladilar. Nashaning ta’siri 15 – 30 minutdan so’ng bilinadi: avval so’lak ko’p ajraladi, bosh aylanadi, so’ng bu noqulay sezgilar o’tib ketadi. So’ng gashish qabul qilgandagi 25 Ayollar mastlik xolatida boshqa odamni o’ldirishga o’ziga shikast yetkazishga, turli yuqumli kasalliklarga chalinishga moil bo’ladilar. Spirtli ichimliklar ichadigan ayollarda keyincha o’lik, chala, jismoniy va psixik kamchiliklari bor bola tug’iladi. Ba’zan kam aql, turli kamchiliklarga ega, ortiqcha barmoqlari bor, yuragi parog bolalar ham tug’ilishi mumkin. Shuningdek, psixoz, nevroz, tutqanoq kasalliklari ham alkogolizm bilan bog’liq. Spirtli ichimliklarni ko’p ichish tufayli nafas kasalliklari, ko’pincha sil kasalligi kelib chiqadi. Qon bosimi, yurak ishmiyasi, miokard infarkt kasalliklarining 62 foizi alkogolizm tufayli kelib chiqadi. Alkogolni uzoq tizimli ichish tufayli jigar kasallanadi, jigar tserfoza kelib chiqadi. Bu kasalliklarning 60 foizi o’lim bilan tugaydi. Alkogoliklarda ko’pincha qizilo’ngach, yoki og’iz bo’shlig’i raki vujudga keladi. Alkogoliklarning 90 foizi oshqozon gastiriti, kasalliklarga uchraydi. Alkogolni ko’p ichish turli xuquqbuzarliklarga sabab bo’ladi. Har 5 ta odamdan biri xuquqni buzadi, jinoyat sodir qiladi. Alkogolni suyiste’mol qilish tufayli barcha mamlakatlarda jinoyat, transport va ishlab chiqarish tramvatizmi, ish qobilyatini pasaishi sodir bo’ladi. Alkogolliklarning o’rtacha umri ichmaydigan kishilarga qaraganda 10 – 15 yil kam. Butun dunyo sog’liqni saqlash tashkiloti (Voz) ma’lumotiga muvofiq ichkilikbozlikdan har yili 1,5 million odam o’ladi. Alkogolliklar o’z kasbini yo’qotadi, boshqa ish qidiradi. Alkogolni istemol qilinganda turli darajada zaharlanish hosil bo’ladi. Alkogoldan zaharlanishning uchta darajasi bo’ladi. Birinchi darajada qo’zg’olish hosil bo’ladi, eyforiya, tetiklik, hurkish, harakat aktivligining tormozlanishi vujudga keladi. Biroz qizarish kam hollarda teri qatlamini oqarishi, pulsni tezlashishi, ishtaxani yaxshilanishi, jinsiy qobiliyatning ortishi kuzatiladi. Odam tetik, saxiy, ko’p narsani vada qiladigan, ko’p gapiradigan, distatsiya va taktil sezgirligini yo’qotadi. Ichib olgan odam o’zining imkoniyatlarini yuqori baholaydi, maqtanchoq bo’lib qoladi, ko’pincha eyforiya bo’lish, tajovuskor, qasoskor bo’lib qoladi. Bu 22 birdek ahamiyat kasb etadi. Muayyan sabablarga ko’ra, bu omillarlan birortasi marom darajasida bo’lmay, shaxs faoliyatida turli miqyosda amal qilinmasligi salbiy ko’rinishlarni keltirib chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda, shaxs ma’naviy qiyofasida chekinish yuz beradi — uning tarbiyasi buzila boshlaydi. Binobarin, «bolani boshidan, niholni yoshidan asra» degan hikmatga amal qilgan holda, yosh bug’inni eng kichik yosh davridan boshlab g’oyatda e’tibor bilan tarbiyalab borilsa, zarur xulq-atvor ko’nikmalarini shakllantirilsa, farzandlarning kelajagi haqida qayg’urib, vatan oldidagi mas’uliyatimizni doimo his etgan holda ota-onalik burchimizni sharaf bilan ado etgan bo’lamiz. Ana o’shanda bolalarimiz muhim xarakter xislatlarini egallab, ular oilaninggina farzandi bo’lib qolmasdan, vatanga va xalqiga munosib farzand bo’lib voyaga yetadilar. Bola yoshligida hamma narsaga havas qiluvchi, o’zidan kattalarga taqlid qiluvchi bo’ladi. Ba’zan kattalarning yomon qiliqlarini o’zlashtirishga ulgurgan bo’ladilar. Bola xarakteriga xos bunday xususiyatlar tarbiyada ksng ildiz otgan, uni ko’proq oiladagi to’g’ri tarbiya va o’rinli, asosli tanbehlar, ibratomuz ugitlar zamirida ulg’aytirsak, bu illatni asta-sekin yo’qotish mumkin. Ammo biz kattalar ba’zida erkalanib yolg’on gapirib kelgan bolalarga befarq qaraymiz: bunday qusurlarga «shunchaki kamchilik» yoki «hali bola-ku» degan tushuncha bilan yondashmasligimiz kerak. Aks holda ana shu yuqoridagi «shunchaki kamchilik»lar qimmatga tushadi. Har bir millatning tarixiy an’ana va urf-odatlari, udumlari, xullas hayot tarzini ko’zko’zlovchi madaniyatiga g’amxo’rlik qilish, shu asosda ularni yangi- yangi mazmun bilan boyitish millatning tafakkur, fikrlash qobiliyatini qayraydi, boyitadi. Shogirdning ustozdan o’rganadigani ham shu masalalar bo’lgan, shuning uchun ham xalqimiz «ta’lim bergan ustozingdan ayrilma», deydi. «Navro’z» — o’zbek xalqining juda katta milliy bayramidir. Uning mazmunida xalqimizning yashash tarzidagi bahorni iliq qarshi olish, yerga birinchi urug’ qadash, sumalak, non ulashish, kurash, xashar, uloq, arqon tortish, dor o’yin, aytishuv, topishmoq sahnasi, quloqcho’zma, o’tganlarni eslash kabi yuzlab an’ana, 32 5. Sog’lom turmush tarzini shakllantirish orqali jamiyatimiz a’zolarini, ayniqsa, yoshlarni milliy vatanparvarlik, insonparvarlik g’oyalariga, shu bilan bir qatorda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli qilib tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Adabiyotlar 1. Rustambayev M.X., Tuxtasheva U.A. Advokatura: kasb xunar kollejlari uchun o’quv qullanma. - T.: Ilm Ziyo, 2010. – 232 bet. 2. Rustambayev M.X., Tuxtasheva U.A. Sud hokimiyati va O’zbekiston Respublikasida sud huquq isloxotlar: ilmiy-publitsistik nashr. - Toshkent: TDYUI nashriyoti, 2009. – 559 b. 3. Salomov B. O’zbekistonda advokatlik faoliyati. - T.: Adolat, 1-2 tom 2000. – 225 b. 4. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati: Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan 5380100 yurisprudensiya yo’nalishi bo’yicha bakalavriat talabalari uchun darslik: 2 jildik. / Mualliflar: G.Abdumajidov va boshq. – T. Konsauditinform-Nashr, 2007. – 360 b. - 472 b. 5. Jo’rayev I.B. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati. O’quv uslubiy qo’llanma. - Toshkent: TDYUI, 2010 yil. – 8.5 b.t. 35 Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg’unligi Reja: Kirish 1. Sog ’ lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg ’ unligi – barkamol shaxsni shakllantirishning muhim omili sifatida 2. Ta ’ lim muassasalarida sog ’ lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanish uyg ’ unligini amalga oshirish yo ’ nalishlari 3. Sog ’ lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning inqiroziga sabab bo ’ luvchi mahsulotlar 4. Sog ’ lom turmush va jismoniy kamolotni barqarorlashtirishda oiladagi ma ’ naviy muhitning roli Xulosalar Adabyotlar Toksikomaniya. Toksikomanlar yuridik jihatdan narkotik preparatlarga kirmaydi, lekin unga o’rganib qoladi. Toksikoman preparatlar guruhiga: a) psixoleptik (seduksen, elenium, tezepam, trioksazin, meprobanat); b) psixonaleptik (sidinofen, atsefen) vab) boshqa stimulyatolarga (fenamin, benzidrik, kofe, choy) kiradi. Nerv sistemaning qo’zg’aluvchanligini oshirish uchun yoki charchaganda, ishchanlik qobiliyat kamayganida, uyquni qochirish uchun fenomin yoki benzdrinpreparatlarini qabul qilib, ko’pincha narkomaniya rivajlanadi. Ba’zan odam kofe yoki achchiq choyni ichib taksikoman bo’lib qolishi mumkin. Kofe yoki achchiq choy ichmasa uyqusizlik, bosh og’rig’i, qo’rqinchli tush ko’rish, qaltirash xolatlari sodir bo’lish mumkin. Achiq choy (chivir) ichgandan 30 – 40minut o’tgach “mast bo’lish” yaxshi kayfiyatni ko’tarilish qo’zg’aluvchanlikning ortishi kuzatiladi. Ish qobiliyatining ortishi, charchog’likning qolishi mumkin. Chivirni surunkali qabul qilish oqibatida uyqu, psixikaning buzilishi, qiziqishni kamayishi vujudga keladi. Polinarkomaniya. Polinarkomaniya ikkita undan ortiq narkotik moddani qabul qilishdir. Odam alkogol bilan birga narkotik modda qabul qilishi mumkin. Masalan alkogolizm Q chekish Q morfinizm, yoki alkogolizm Q nashavandlik Q tamaki chekish. Ba’zilar alkogolni ichida so’ng tamaki chekadi, undan so’ng uyqudori ham qabul qiladi. Polinarkmanlar og’ir bemorlar hisoblanadilar. Narkotik moddalar bilan uyqu dorisini ichganda bo’g’inlarda qattiq og’ri, qaltirash, ishtaxaning pasayishi, psixoz yuzaga keladi. Bemorlar ta’sirchan, tajavuzkor, xotirasi sust, ishchanlik qobilyati pasaygan bo’lib qoladilar. Ba’zan narkomanlar alkogol bilan nasha chekadilar. Bunday bemorlar ingraydi, baqiradi, qo’rqadi, o’zini o’zi o’ldirmoqchi bo’ladilar. Opiy bilan uyqu dori ichsa haddan tashqari hursandlik, sergaplik va boshqalar vujudga keladi, so’ng tajavvuzkor bo’lib qoladilar. Psixostimulyator vositalarga: “ekstazlar”, kokain, galyutsionagenlar kiradi. Ekstazlar – keyingi vaqtlarda ko’proq qo’llanila boshlandi. Ko’proq ekstaz qabul 29 - yoshlarni sportga, jumladan, oilaviy sportga ijobiy munosabatini shakllantirishda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tadbirlar, oilaviy sportchilar an’analaridan foydalanish; - oila a’zolarida, birinchi navbatda yoshlar orasida hayot mohiyatini anglash, umr qadriyatini e’zozlash, hayotiy faoliyatni oqilona tashkil etish madaniyatini shakllantirish; - islom falsafasidagi orastalik va ozodalik tamoyillarini omma orasida targ’ib etish orqali suv, havo, yer va suv qadriyatlari borasida ijtimoiy fikrni shakllantirish. Xulosa qilib aytganda, salomatlik falsafasining shaklanishi sog’lom va xalqchil marosimlar, urf-odatlar va milliy doimiy qadriyatlar bilan bevosita bog’liq. Sog’lom turmush tarzi hayot kechirishning maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish, umr qadrini anglab yetishni nazarda tutadi. Sog’lom turmush tarzi yomon illatlar bilan kelisha olmas ekan, oilaviy sharoitni yaxshilash, ya’ni undagi ma’naviy-psixologik muhitni barqarorlashtirish muhim vazifalardan bo’lib qolaveradi. Shu tufayli ham odamlarga nafaqat davlat, nodavlat va jamoat tashkilotlarining, balki oilaning dolzarb muammosi ekanligini fuqarolar ongiga yetkazish lozim. Zero , Prezidentimiz ta ’ kidlaganlaridek , “ Sog ’ lom xalq , sog ’ lom millatgina buyuk ishlarga qodir ”. Xalqimiz sog ’ lig ’ ini asrash esa har bir kishining insoniy muqaddas burchi bo ’ lib qolaveradi . Ma’naviyat va madaniyat egizak va mushtarak tushunchadir. Insonda ong shakllanib, tilning paydo bo’lishi madaniyatning ilk qadamlari sanaladi. Odamzod hali ma’rifatli bo’lmasdanavval rasm chizishlari, kuy va shula aytishi, diniy rasm- rusumlarni bajo keltirishning o’zi madaniyatning dastlabki shakllanishi va rivojlanishidan darak beradi. So’ngra insoniyat o’z tarixiy taraqqiyot yo’liga tushib olgach, asta-sekin ma’rifatli bo’la boshlaydi va madaniyatning yuksak pog’onalariga ko’tariladi. Bu jarayon, shubhasiz ma’ngaviyatni madaniyat va san’atdan, ma’rifatdan ajralmagan holda birga va o’zaro aloqadorlikda bo’lishini, ma’lum dunyoqarash bilan mustahkamlanishini taqazo etadi. Inson borki, uning 7 ta’lim sohasidagi ijtimoiy-madaniy faoliyati yuzasidantajribasi, ta’lim faoliyatining noan’anaviy turlari, o’quvchilar salomatligini saqlash va mustaxkamlash bilan bir qatorda ta’lim sohasidagi yuqori natijalarga olib keladi. Maktabo’qituvchisining o’quvchilar salomatligini saqlash sohasidagi innovatsion faoliyati bo’lgan tay yo rligi modelida uning faoliyatinibelgilab beruvchi shartlarni ikkita guruhga ajratish mumkin: a) tashqi shartlar; b) ichki shartlar. Ekologik noqulay mintaqalarda o’quvchilarning salomatligini saqlash sohasidagi innovatsion faoliyatning tashqi shartlari maqsadli ko’rsatmalar, global va mintaqaviy ekologik tanglik, uning oqibatida yuzaga keladigan sotsiumning ijtimoiy-iqtisodiy omillari va insonparvarlik qadriyatlari hisoblanadi. Maktab o’qituvchisiningo’quvchilar va ularning otaonalari salomatligini saqlash sohasidagi innovatsion faoliyatga bo’lgan tay yo rligini aniqlovchi ichki shartlar, o’z navbatida ikkita blokka ajratilgan; ehti yo j-motivatsion blok va pedagogning salomatlikni saqlash sohasidagi kasbiy-pedagogik bilimdonligi bloki. Ehti yo j motivatsion blok (kengaytirilganda-ehti yo j motivatsion model) pedagog shaxsini salomatlikni saqlashga yo’naltirish qadriyatlari, salomatlikni saqlashning an’anaviy hamda innovatsion texnologiyalarini samarali amalga oshirishning pedagogik shart-sharoitlarini (o’quv faoliyatining salomatlikni saqlash tartibi, jismoniy tarbiya vositalaridan sog’lomlashtirish maqsadida foydalanish, salomatlikni saqlash vositalarini tanlashda o’quvchilarga individual shaxsga xos yo ndashuv, salomatlikni saqlash to’g’risidagi umummilliy va maxsus bilimlarning integratsiyasi) o’z ichiga oladi. Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish jara yo nida pedagogning salomatlikni saqlashga qaratilgan qadriyatlarning tuzilmaviy modeliga quyidagilar kiradi; o’quv faoliyati tartibini mukammallashtirish, unga rekreatsiya xususiyatiga ega bo’lgan jismoniy mashqlarni kiritish. Madaniyatning o’quv-tarbiyaviy va rivojlantiruvchi tarkiblari integratsiyasi. 14 Kirish Mavzuning dolzarbligi. 1999 yil 7 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining etti yilligiga bag’ishlangan tantanali yig’ilishda Prezidentimiz I.A. Karimov 2000 yilni «Sog’lom avlod yili» deb e’lon qilishni taklif etdi. Shu munosabat bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan 2000 yil 15 fevralda «Sog’lom avlod» Davlat dasturi tasdiqlandi. Dasturda, jumladan ijtimoiy tafakkurda etuk ma’naviy boy, jismonan sog’lom va barkamol avlodning tug’ilishi va tarbiyalanishi uchun yuksak ma’suliyat psixologiyasini shakllantirish masalalari bo’yicha aholiga yalpi bilim berish tizimini yaratish zarurligi ta’kidlangan. Abu Ali ibn Sino o’zining tib qonunlari va boshqa asarlarida gimnastik mashqlar, massaj, dieta, suv muolajasi, hammomni, juda ko’pgina kassaliklarda va kasallikning oldini olish maqsadida ishlatilishi haqida to’liq ma’lumot bergan. Salomatlik, bu organizmning tabiiy holati bo’lib uning atrof-muhit bilan eng optimal o’zaro munosabatini ta’minlab turadi. Salomatlikning asosiy mazmuni jismoniy va ma’naviy kuchlarning uyg’unligi, nerv tizimining muvozanatda bo’lishi, chidamliligi, tashqi va ichki muhitning turli xildagi zararli ta’sirlariga qarshi turish qobiliyati hisoblanadi. Tevarak-atrofdagi o’zgarib turadigan sharoitlarga moslashib muvofaqiyat bilan mehnat qilish salomatlikning muhim belgisi hisoblanadi, chunki organizm tashqi muhit bilan muvozanatda turmasa, uning hayot faoliyatini va odamning mehnat qobiliyatining saqlab bo’lmaydi. Odam o’z hayotini oqilona tashkil etish orqali faqat inson zotiga foyda keltirish bilangina cheklanib qolmaydi. SHunisi aniqki, «inson o’z sog’lig’ini asragan taqdirda tabiatni, hayot davomiyligini asragan bo’ladi». Demak, biz o’z sog’ligimizni asrash va oqilona hayot kechirish bilan tabiatni zararlanishdan va hayotni putur etishdan saqlaymiz. Shu tariqa tiriklik asoslarini saqlab qolamiz. Sog’lom turmush tarzini tashkil etishda odam quyidagilarga katta e’tiborni qaratish kerak. Biz qanday ovqatlanishimiz nimalarni iste’mol qilishimiz, nimani 2 ishda muvaffaqiyatga erishadigan tarbiyachi-murabbiylar ham yo’q emas. Chunki atoqli pedagog V. A. Suxomlinskiy aytganidek, yomon bola yo’q, faqat yomon tarbiyachi bor, xolos. Xalqimiz «onasini ko’rib, qizini ol» deb bejiz aytmagan. Bola ruhiyati va madaniyatidagi nuqsonlarni o’z vaqtida payqab, ularni bartaraf etish tadbirlarini izlash va mohirona ish yuritib, tarbiyaviy ta’sir o’tkazish orqali, shubhasiz, samarali natijalarga erishish mumkin. Buning uchun ruhiyat va pedagogika fanlariga asoslangan holda ish yuritish ko’zlagan maqsad sari yetaklaydi. Tarbiya ishining zargarning mehnatidek nozik ish ekanligini unutmagan holda, bolani eng kichik yosh davridan boshlab xulq-odob, yurish-turish malakalariga o’rgatib borish, buning uchun, avvalo, mashq qildirish, suhbat, tushuntirish, ishontirish, ibrat-namuna kabi ilmiy-amaliy metodlardan oqilona foydalanish maqsadga muvofiqdir. Inson mashq qilish, ayrim odatlarni egallash orqali har qanday mo’’jizalar yarata oladigan darajadagi qudratli kuchga ega. Dorbozu polvonlarning mahorati-yu, kosmonavt-uchuvchilarning jasorati tinimsiz mashq natijasi ekanligini to’g’ri tushuntira olmasak, kelajakda «Sab’ai sayyor»dagi Bahromdek o’z mahoratlariga qandaydir rag’batlantirishni talab qilishlarining guvohi bo’lamiz. Vaqt-vaqti bilan axloqiy mavzularda suhbat o’tkazib, bolaning ongiga ta’sir etish ham ahamiyatlidir. Bunday suhbatni badiiy asar qahramonlari, Vatanimizning ajoyib kishilari hayoti va faoliyati to’g’risida, tabiat olami haqida qiziqarli qilib o’tkazish mumkin. Bunda o’g’il va qizlarning yosh xususiyatlari, bilim saviyalari, aqliy imkoniyatlari, qiziqishlari, qobiliyatlari e’tiborga olingan holda tarbiyaviy tadbirni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Shu xususda bolalarning din ahllari bilan muloqotda bo’lishi ham maqsadimizni oydinlashtiradi. Shaxsning rivojlanib, tarkib topishida asosan uchta omil hal qiluvchi ahamiyatga molikdir: biologik omil, ijtimoiy shart-sharoit (muhit) va tarbiya . Binobarin, kishining ma’naviy qiyofasi, uning fe’l-atvori, voqelikka munosabati, ilg’or dunyoqarashi xuddi ana shu uchta omil tufayli qaror topadi. Zotan insonning haqiqiy komil inson darajasiga o’sib yetishishida mazkur uchta omilning roli 31 Alkogolni u yoki bu organga kirishi organni qon bilan taminlanishini yaxshilaydi. Masalan, bosh miyyaning qon bilan taminlanishi, oyoq, qo’llarni qon bilan taminlanishiga nisbatan 16 marta yaxshi bo’ladi. Shuning uchun alkogolni ko’p qismi bosh miyaga boradi. Alkogol bosh miyaga borishi miya hujayralarini buzadi, so’ng boshqa hujayralarga borib ularning faoliyatini buzadi. Bosh miya hujayralariga bunday kuchli ta’sir etishining sababi nerv hujayralarini tarkibida spirtda yaxshi eriydigan (lipidlar) ko’p bo’ladi. Nerv hujayralariga o’tgan spirt ularning reaktivligi va ish qobilyatini pasaytiradi. Agarda bolalik ona 50 g spirtli ichimlik ichsa bola uchun juda xafli, chunki alkogolning 25 foizi ona sutining tarkibida bo’ladi. Bolani nogiron qilib qo’yish uchun shuning o’zi yetarli. Spirtli ichimliklarni ko’p istemol qilish modda almashinuvini buzadi: oqsil, uglevod, yog’, vitaminlar almashinuvi buziladi. Alkogolizm psixik kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Ota-onasi ichadigan oiladagi bolalar yomon o’qiydi, psixik stres xolatlar tufayli bola kechasi siyib qo’yadigan, nevroz, yoki tutilib qoladi. Xronik alkogolizm eng ko’p 20 – 22 yoshda (31,4 foiz) va 23 – 26 yoshda (40,4 foiz) yoshda uchraydi. Spirtli ichimliklarni birinchi marta ichib, bunga bog’lanib qolish 13 – 14 yoshdan, ba’zi hollarda 7 – 8 yoshdan boshlanadi. Bunday bolalar oilada, mehmondorchilikda vinoni ichib mazasini ta’tib ko’rishdan, ichkilikka o’rgana boshlaydi. Oilada o’smirga ichishga ruxsat berildimi alkogolizm boshlanadi. Ayollarni alkogolni ko’p ichishi oilani buzilishiga, ajrashishga sabab bo’ladi. Erkakni alkogol bo’lib qolishini ayol kishini asab tizimini buzilishiga psixik shkastlanishlar, nevroz, psixoz va boshqalar sabab bo’ladi. Ayollarda erkaklarga qaragan tezroq rivojlanadi alkogolizm bilan kasallangan ayollarda, kayfiyatni tushishi, hayotdan qoniqmaslik, psixopatiya, antisotsial xulq paydo bo’ladi. 21 moslashib, ulardan oqilona chiqish yo’llarini bilishi kerak. Oddiy oila muhitida bir narsadan toliqqanda yoki asab buzilganda, dardimizni aytadigan hamdard, yaqin kishimiz bo’lgani ma’qul. Ana shunday hayotiy falsafa va yo’nalish bilan yashagan inson albatta, baxtli va sog’-salomat bo’ladi. Muhimi, bunday hayotiy mo’ljallar, jismoniy va ruhiy tetiklik, bardamlik u tarbiyalayotgan bolalarning baxti va kelajakka intilishiga ishonchli zamin bo’ladi. Ana shunday ota-ona tarbiyalagan farzandlarga ortiqcha o’gitlar, tarbiyaviy tazyiqlar darkor emasligini ta’kidlash kerak. Chunki inson aqlini, uning tafakkurini peshlaydigan, tanini sog’, vujudini go’zal qiladigan ma’naviy ozuqani oilasida olgan farzandning o’z baxti va kamoli yo’lidan og’ib ketishiga ishonish qiyin. Ham jismonan, ham ma’nanva ruhan sog’lom odam turli g’alamislarning kirdikorlariga uchmay o’z yurti, Vatani va xalqi manfaati yo’lida halol mehnat qiladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, sog’lom turmush tarzini kundalik hayot kechirishning asosiy mezoniga aylantirishga bog’liq tushuncha va tasavvurlar oiladan boshlanadi. Bu g’oyalarning xalqimiz qon-qoniga singib ketganligi eng avvalo oilalarda saqlanib kelayotgan ijobiy an’analarda, ota-onadan farzandlarga singdiriladigan o’gitlarda, qarindosh urug’chilik aloqalaridagi mehmonavozlik va ushbu jarayonda orastalik va ozodalik tamoyillariga rioya etilishlarida, mahalla- ko’yda rioya etiladigan tartib-qoidalar, xususan, ko’chani, har bir xonadonni ozoda va sarishta saqlash odatlariga tayangan qo’ni-qo’shnichilik muomalalarida o’z aksini topadi. Sog’lom turmush tarzini falsafiy-ma’naviy, psixologik mezonlarini quyidagicha ta’riflash mumkin6 - oilada, ta’lim maskanlari va jamoat joylarida yosh qizlar va ayollarning kiyinishlariga alohida e’tiborni qaratish; - oilada va jamoat joylarida yoshlarning muomala madaniyatini shakllantirishda sog’lom turmush borasidagi xalqimizning o’ziga xos an’analari va qadriyatlarini, otalar va momolar o’gitlarini alohida sog’lom ma’naviyatli oilalar tajribasini ibrat omili sifatida keng targ’ib etish; 6 ko’rinish rivojlanadi. Gashishni iste’mol qilinganda qizib ketish, ochlik, tananing barcha qismida issiqlik, tana muvozanatini yo’qolishi odamning sakrashi, raqsga tushishi va boshqa holatlar ro’y beradi. Bunda narkoman ko’p kuladi, tana holatini o’zgartiradi. Fikrlash tez – tez almashinadi, nutq buziladi. Chekuvchining atrofdagi kishilar bilan munosabati yo’qoladi. Narkomanda jaxl chiqishi, ta’sirchanlik vujudga keladi. Ko’zga turli narsalar ko’rinadi. Bu gashish bilan mast bo’lishning birinchi yani qo’zg’olish stadiyasidir. So’ng ikkinchi stadiya bunda tushkunlikka tushish hushchaqchaqlik kamayadi, fantaziya yo’qoladi, fikrlash keskin tormozlanadi. So’ng qo’rqish, yomon fikrlash holatlari kelib chiqadi. Og’ir holatlarda chuqur uyquga ketish, quvatsizlik va apatiya sodir bo’ladi. Gashishni suyistimol qilish tufayli ong buzilishi bilan bog’liq psixoz, ko’rish va eshitish gallyutsinatsiyasi, oyoq qo’llari harakatlarini qo’zg’alib ketishi sodir bo’ladi. Shaxsda psixopatiya rivojlanadi. Narkomanlar do’stlaridan, o’rtoqlaridan judo bo’ladi. So’ng nogiron bo’lib qoladi. Morfiy preparatlari bilan narkomaniyaning kelib chiqishi. Morfiy preparatlariga pantapon, amnopon, laudonon, pregorik, opionno, morfiy, kodein, tebain, geroin, dionin, papaverin, narkoten, laudanin va sintetik pereparatlar – fenadon, promedol kiradi. Morfiy pereparatlari ko’knori o’simligidan olinadi. Morfiyli pereparatlarga odam tez o’rganib qoladi. Pereparatlarni teri ostiga, vena tomiriga, ukol qilish mumkin yoki chekiladi. Narkotiklar ko’p xollarda strillanmagan shpritsda narkotik moddalarni qabul qiladilar. Narkotik moddaning0,3-0,5 g odamni o’ldiradi. Odam unga o’rganib qolishi tufayli 10 martadan ortiq dozada qabul qilishi mumkin. Narkoman bunday katta dozani qabul qilishi tufayli unda eyforiya hosil bo’ladi. Narkotik moddani qabul qilgandan keyin narkomanning og’zi quriydi, umumiy quvvatsizlik kuzatiladi, badani qizib ketadi, qulog’ida turli shovqinlar hosil bo’ladi, boshi og’riydi, ter chiqadi, siydik ayrish kuchayadi, nafas olish o’zgaradi. Tanasi ko’kara boshlaydi, qonli ichi ketadi, badani qichishadi, terisiga qizil toshma toshadi, chuqur uyquga ketish boshlanadi. Narkotik moddalarni surunkali qabul qilish natijsida osmonda uchib yurgandek xis etadi, ko’ziga turli narsalar ko’rinadi, 26 Ushbu fikrlardan kelib chiqqan holda madaniyat va san’atning o’rnini yana bir bor tahlil qilish va uning ta’sir kuchi zamirida ma’naviy tarbiyani, milliy istiqlol g’oyalarini xalqimiz ongiga singdirish asosiy vazifalardan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Bu borada quyidagi yo’nalishlar blan ta’sir etish ko’zda tutiladi: 1. Murakkab va shonli tariximizning yorqin sahifalarini ochib berish. 2. bugungi hayot voqeligini orzu-umidlarimizni aks ettiradigan adabiyot, kino, musiqa va tasviriy san’at asarlari yaratishga e’tiborni qaratish. 3. Yoshlarga ibrat bo’ladigan barkamol insonlar zamonaviy qaxramonlar timsolini yaratish. 4. Istiqlol mafkurasiga zid g’oyalarni ochib berishga qaratilgan asarlar yaratish. Bularning barchasi milliy istiqlol g’oyalarini, ma’naviyat sarchashmalarini singdirish borasida asosiy tamoyillar bo’lib xizmat qiladi. Bunda albatta yuqorida ta’kidlanganidek, barkamol avlod tarbiyasida san’at va madaniyatning o’rnini alohida ta’kidlash joizdir. Ma’naviy tarbiyada diniy madaniyatning o’rnini alohida ta’kidlash zarurdir. Chunki o’n to’rt asrdan buyon xalqimiz asosiy ma’naviy tarbiyani diniy madaniyat orqali o’zlashtirib keladi. Bugungi kunimizda xalqimiz istiqlol sharofati bilan o’z diniga, o’zligiga yangidan qaytmoqda. Muqaddas dinimiz Islom dini milliy ma’naviyatimizning muhim asoslarimizdan biriga aylanadi. Bugungi kunda yoshlarimizni boy madaniy merosimiz, tarixiy an’analarimizga, milliy urf-odatlarimizga hurmat ruhida, yuksak ma’naviy fazilatli har tomonlama kamol topgan insonlar qilib tarbiyalashga katta e’tibor berilmoqda. Bu masala davlat ahamiyatiga molik vazifa deb tushunilmoqda. Komil inson deganda, har tomnlama yetuk, ichki dunyosi, tarbiyasi, pokligi, bilimi va malakasi, umuman ijobiy jarayonlarning barchasini o’zida mujassamlashtirgan inson tushuniladi. 9 qilinganda tana harakati faollashadi, xarorat oshadi va issiqlikka chalinib sodir bo’lishi mumkin. Kokain qabul qilinganda yurakda aritmiya sodir bo’ladi, odam to’satdan o’lib qoladi. Gallyutsionagenlar kanopga o’xshab kayf beradi. Bu moddalar psixozni keltirib chiqaradi. Uchuvchi moddalarga – kimyoviy erituvchilar, benzin, kley, bo’yoqlar va boshqalar kirib, ularni xidlashadi. Bu moddalar bosh miya jigar, o’pka xujayralarini o’ldiradi. Tamaki tarkibidagi nikotin va spirtli ichimliklar tarkibidagi etanol – etil spirti xam narkotik moddalarga kiradi. Bu moddalar ta’siridan ham odam kayf qiladi. Alkogolni istemol qilishganda turli darajadagi zaharlanish vujudga keladi. Birinchi darajadagi mast bo’lishda qo’zg’olish, eyforiya, tetiklik, harakatlarning tormozlanish xolatlari sodir bo’ladi. Bunda qizarish, pulsni tezlashuvi, ishtaxani ochilishi, bazi hollarda jinsiy faoliyatning ortishi kuzatiladi. 4. Sog’lom turmush va jismoniy kamolotni barqarorlashtirishda oiladagi ma’naviy muhitning roli «Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga, axloq-odobini ham yaxshilangizlar» deyiladi Muhammadpayg’ambar hadislaridan birida. Farzand hayotning guli. Darhaqiqat, odobli farzand bilan hayot fayzlidir. Biroq, farzandlar xatti-harakatida ham goho nuqsonlar ko’zga tashlanadi, ularni o’z vaqtida oldini olib, bartaraf etmaslik gunoh ishlarga olib boradi. Shuning uchun oilada farzandlarga hadis namunalarini uqtirib borish kerak. Pedagogika fani atamasida «tarbiyasi qiyin» degan tushuncha mavjud. Bu tushuncha odatda sho’x va qaysar o’quvchilarga nisbatan ishlatiladi. Shuningdek, tarbiyasi og’ir bolalar qatoriga o’zboshimcha, hatto bezori va zararkunanda darajasiga tushib qolgan o’smirlar ham kiradi; ularni tarbiyalash, hayotda haqiqiy to’g’ri yo’lga solib yuborish oson ish emas, albatta. Biroq astoydil, e’tiqod va fidoyilik ko’rsatib, ijtimoiy fanlar qonuniyatlariga suyanib, bu og’ir va mashaqqatli 30 Sobiq sovet hukumatida aroq, vino mahsulotlarini ishlab chiqarish aholi jon boshiga ancha orta boshladi. 1940 yilda sobiq SSSR da 19,7 mln dekalitr uzum vinosi 121,3 mln dekalitr pivo ishlab chiqarildi. Bu har bir jon boshiga 1,9 l dan to’g’ri keladi. Hozirgi vaqtda dunyo bo’yicha jon boshiga spirtli ichimliklarni iste’mol qilish ortib bormoqda. O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi tufayli aholi o’rtasida spirtli ichimliklari ichish ancha kamaydi. Lekin, yoshlar, o’rta yoshli odamlar orasida spirtli ichimliklarni iste’mol qilish uchrab turadi. Spirtli ichimliklarni tez – tez ichish ko’pincha o’lim bilan tugovchi turli kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. Butun dunyo sog’liqni tashkilotining ma’lumotlariga ko’ra 1930 – 1965 yillar orasida spirtli ichimliklarni ishlab chiqarish 50 martaga ortgan. Italiyada jigar serozi hastaligidan har 100 ming aholi jon boshidan 39,3 erkak 14,9 ta ayolda o’lim kuzatilgan. O’zbekiston Respublikasini bozor iqtisodiga o’tishi munosabati bilan xususiy do’konlarda turli ba’zan nazoratdan o’tmagan spirtli ichimliklar sotilmoqda. Bu ba’zi odamlarni zaharlanishiga sabab bo’lmoqda. Afsonalardan ma’lum bo’lishicha vinoni birinchi bo’lib XI asrda arab virachi Albukazes achigan uzum shirasini xaydash yo’li bilan olgan ekan. Alkogol so’zi – “nozik, yengil, oliy janobi” degan manoni bildiradi. Ko’pgina spirtli ichimliklar uzum vinosi va pivodan tashqari hammasi spirtga suv va turli narsalar qo’shib tayyorlanadi. Spirtli ichimliklarning zaharliligi undagi sivush yog’larni tarkib bilan bog’liq bo’ladi. Uyda tayyorlangan spirtli ichimliklarning tarkibida bir yarim foizgacha zaharli moddalar bo’ladi. Etil alkogoli (etakol, etil spirti, uzum spirti) tiniq, keskin maxsus xidli suvda va organik eritmalarda yaxshi eriydigan moddadan iborat. Spirt ko’kish rang berib yonadi. Meditsinada tashqi a’zolarni antiseptik moddasi sifatida ishlatiladi. Etanol shilliq qavatlar, terini ta’sirlaydi, u tez so’rilib qonga o’tadi. Og’iz bo’shlig’ini biroz qizartiradi va so’lakni ko’p ajratadi. Qabul qilingan alkogol oshqozon engichka ichakning boshlang’ich qismidan so’rilib qon orqali butin organizmiga tarqaladi. 20 urf-odat va udumlari bor. Tabiiyki, ushbu marosimlarni bajarish, ijro etishda til bilan tafakkur ishtirok etadi. Boshqacha qilib aytganda, bu jarayonda millatning idroki, tafakkuri natijalari so’z, jumla va gaplarda voqea bo’ladi. 33 -o’quvchi o’quv ma’rifiy faoliyatda salomatlikni saqlash usullarini o’zi amalga oshirish uslublarini muntazam o’zlashtirib borishi kerak edi. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun pedagog faoliyatining quyidagi o’quv-uslubiy va tashkiliy bloklarining o’zaro bog’liqli hamda o’zaro ta’siri ta’minlandi; -nazariy metodologik; -o’quv-ishlab chiqarish; -ilmiy uslubiy; -moddiy-texnik. Har bir blokda muammolar kompleksi ishlab chiqildi. Ular o’zaro bog’liq holda va tizimli ierarxiya asosida hal etildi. Har bir blok va yagona tizim doirasida pedagogik harakatlar ijobiyyakuniy natijani olish uchun, ya’ni o’quvchilarning bilimlari sifatiga yuqori talablar qo’ygan holda salomatlikni saqlashga qaratilgan edi. Alohida e’tibor o’qituvchi va o’quvchining sub’ekt-ob’ekt munosabatlaridagi o’zarotizimli aloqalarini ta’minlashga qaratilgan edi. Bu o’zaro aloqani optimallashtirishga «pedagogo’quvchi» («o’qituvchi-o’quvchi») tizimidagi sub’ekt-ob’ekt munosabatlaridan sub’ekt-sub’ekt munosabatlariga o’tish orqali erishildi. Ta’lim jara yo ni mazmunio’ziningmonandligiga ega bo’lishi bilan dun yo qarashi va ijtimoiy-madaniy qadriyatlar tizimidagi o’zgarishlar ta’sirida o’zgaradi. Yuqorida ajratibko’rsatilganvazifalar va belgilab o’tilgan innovatsion yo ndashuvlardan kelib chiqib ta’lim mazmunida bir qator yangipozitsiyalarni ajratish mumkin. Ularga tayanish o’quvchilarning ehti yo j motivatsion sohalarini faollashtirish bilan bir qatorda pedagogik jara yo nningsalomatlikni saqlashasoslarini samaraliamalga oshirishga imkon yaratadi. Ta’lim jara yo ni mazmunini yangilash hamda uning tashkil qilinishigasalomatlikni saqlash asoslarini kiritish zarurati ijtimoiyong tuzilishidagio’zgarishlar natijasida kelib chiqqan. Innovatsionta’lim muassasalaridau shunday muhim elementlar bilan to’ldiriladiki, bular insonning 13 xolatlarning barchasi miya yarimsharlarda tormozlovchi jarayonlarni pasayishi hisobiga po’stloq ostki qisimlar tormozlanganidan darak beradi. Ikinchi darajada mastlik markaziy nerv tizimining oliy bo’limlarning tormozlanishi bilan harakterlanadi. Bunda umumiy zaiflik, fikrlash tempini pasayishi, yurishni sekinlashuvi, nutqni buzilishi kuzatiladi. Muvozanati buziladi. O’z xulqini nazorat qilish buziladi. Uchinchi darajadagi mastlik, bu ongni chuqur buzilishi hisoblanib, odam xushidan ketadi. Komada avval teri qizaradi, so’ngra ko’karibketadi. Qorachiq keskin torayadi, tana xarorati pasayadi, nafas olish sekinlashadi. Puls tez – tezbo’sh ura boshlaydi. Muskul tonusi pasayadi, bazan tutqanoq tutadi, siydik ajralish ixtiyorsiz bo’ladi. Bu stadiyada ko’pchilik ichki azolarva qon aylanish buziladi. Kam qonli rivojlanadi, modda almashinuv buziladi. Ko’p ichgandan so’ng erta bilan bosh og’rish, umumiy xolsizlanish, qusish, ich ketish, qo’llarni qaltirashi, oyoqni qaltirashi hosil bo’ladi. Alkogolikda muzdek ter chiqish, qaltirash kuzatiladi. Bu noxush xollarda dush qabul qilish kefer ichish, bilan qutulish mumkun. Lekin bir necha vaqtdan so’ng spirtli ichimlikdan ichmasdan tura olmaydi. Alkogol psixozning ko’rinishlaridan biri alaxsirash “belaya goryachka” hisoblanadi. U pyanistalikni tashlagandan bir necha soat yoki bir necha kun o’tganidan so’ng hosil bo’ladi. Kechki paytlarda alkogolik yolg’iz, hayajonlangan bo’ladi. Uning kayfiyati tez o’zgarib turadi. U yaxshi bo’lib qoladi, birdan xaffsiraydi, qo’rqadi. Kechqurun uxlolmaydi, ko’ruv galyutsinatsiyasi boshlanadi. Bunda ko’pgina mayda xashoratlar, jinlar, murdalar ko’rinadi. Bu narsalar uyning burchagidan, karavat tagidan, bemani o’rab olayotgan bo’ladi unga o’rgimchaklar hujum qilayotgandek bo’ladi. Bu narsalar bemorni og’ir oqibatlarga keltirishi mumkin. Bemorning kayfiyati tushib ketadi, yakkalikni xis etadi, ta’sirchanlik hosil bo’ladi, yig’loqi bo’lib qoladi, qo’rqadi. U o’zini keraksizdek 23 O’quv-tarbiya jara yo nining sog’lomlashtirish mazmuni o’quvchilarning oqilona gigienik tartibi, to’laqonli, muvozanatlashtirilgan energiya sarfi, vitaminlashtirilgan ovqatlanishi bilan birga qo’shib olib boriladi. Maktab o’quvchilari tomonidan ushbu sharoitlarda o’zlashtiriladigan salomatlikni saqlashga qaratilgan turmush tarzi bo’yicha bilimlar va ko’nikmalar maqsad emas, balkibir me’ yo rda jismoniy hamda psixoemotsional rivojlanishni ta’minlovchi o’quv faoliyati va dam olishni mukammallashtirish vositasi sifatida ko’rib chiqiladi. Zamonaviy maktabdagi salomatlikni saqlashga yo’naltirilgan faoliyatning past samarasini yanada chuqurlashtiruvchi omillar qatorida maktab o’qituvchilarining o’quvchilar salomatligini saqlash hamda mustaxkamlash masalalarida bilimlarining yetarli darajada emasligi hisoblanadi. Pedagogning salomatlikni saqlash faoliyatini amalga oshirish borasidagi bilimdonligi ta’lim qatnashchilari ha yo ti va salomatliginini saqlash bo’yicha ma’lum bir bilimlar hamda tajribaning mavjudligini nazarda tutadi. Ushbubilimlar hajmiga quyidagilar kiradi; psixologiya, xususiy usuliyatlar, boshqarish nazariyasi sohasidagi bilimlar;ta’lim qatnashchilarining ha yo tiy faoliyatihavfsizligini ta’minlovchi me’ yo riy-huquqiy xujjatlar to’g’risidagi ma’lumotlar; inson psixologiyasisohasidagi ma’lumotlar; ta’lim jara yo nisub’ekti sifatida bola to’g’risida uning yo shiga xos, individual xususiyatlari, rivojlanishga ta’sir ko’rsatuvchi ijtimoiy omillar haqidagi ma’lumotlar; o’quvchilar ha yo ti va sog’lig’igazarar keltirmaydigan o’quv-tarbiya tartibini tashkil qilish to’g’risidagi ma’lumotlar. O’ziningshaxsiy sog’lig’ini saqlash va mustaxkamlash bo’yicha maqsadli faoliyat olib borishzarurligini anglagan o’qituvchi o’sib kela yo tgan yo sh avlodning jismoniy va psixik rivojlanishigasamarali yo rdam ko’rsata oladi. Bu jihatdan u o’quvchilarga shaxsiy namuna ko’rsatib safarbar qilishga qodir bo’lmagan va sog’lom turmush tarziga faqat so’zda amal qiladigan mutaxassisdan afzalligi bilan ajralibturadi. 15 Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning inqiroziga sabab bo’luvchi mahsulotlar Chekishni oldini olishda talabalarning o’z vaqtida dam olish, ovqatlanishi, ularda axloqiy tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yish muhim o’rinni egallaydi. Oliygohlar, akademik litseylar, kasbxunar kolejlarida tamaki, nos chekishga qarshi yagona tarbiya sistemasini tashkil etish kerak. Bunga fakul’tet ma’muriyati bosh bo’ladi va nazorat qilib turadi. O’zbekiston mustaqillik va istiqlol yo’lida rivojlanayotgan davrida tamaki, nos chekishni oldini olishda hadislardan, ko’pgina diniy risolalardan foydalanish mumkin. Oliygohlarning koridor va vestibullariga chekishning zarari haqidagi buyuk allomalarning fikrlari osib qo’yilib chekishni oldini olish mumkin. Gurux murabbiylari talabalar bilan papiros, nos chekisni zarari haqida suxbatlar, savol – javoblar o’tkazishlari yaxshi natija beradi. “Chekishni organizmga zarari” xaqidagi suxbatni misol qilib keltirish mumkin: Inson salomatligining ashaddiy dushmani tamaki, nos chekishdir, bugun biz sizlar bilan ana shu mavzuda fikr yuritmoqchimiz. Ko’pgina mamlakatlar uchun alkogollik ichimliklarni ishlab chiqarish eksport va daromadning asosiy omili bo’lib qolmoqda. 1971 yilda dunyo bo’yicha 8,5 mlrd litr spirt ishlab chiqarilgan. BM. Levinaning (1972) ma’lumoticha plenetaning har bir kishisiga bir yiliga 1 l spirt, 6 l vino, 10 l pivo to’g’ri kelar ekan. Faqatgina Hindiston va Egipitda erkaklar spirtli ichimliklarni ichishdan voz kechishgan. Rossiyada spirtli ichimliklarni iste’mol qilish Ivan Grozniy davridan kengroq tus ola boshlagan. Aroqni ishlab chiqarish 1905 yilda ancha ortgan. 1910 yilda rossiyaning har bir kishisiga 3,6, 1914 yilda 4,6 l aroq to’g’ri kelgan.1914 yilda birinchi jahon urushi boshlanishi bilan chor hukumati spirtli ichimliklarni sotishni man etadi. Spirtli ichimliklarni taqiqlash yaxshi natija bermadi. Odamlar turli xil tarkibida zaharli moddalari ko’p saqlangan spirtli ichimliklarni tayyorlay boshladilar. Buning oqibatida ko’pgina aholi zaharlangan. 19 ma’naviyati bor, bu ma’naviyat uning madaniyati, ma’rifati va ma’lum darajada mafkuraga, dunyoqarashga e’tiqodini belgilaydi. Shu o’rinda Prezidentimiz Islom Abdug’anievich Karimovning ushbu so’zlarini keltirish joizdir: - “Bizning ma’naviyatimiz asrlar davomida million-million kishilar taqdiri bilan shakllangan. Uni o’lchab ham, poyoniga yetib ham bo’lmaydi. U inson uchun butun bir olam, yer, oila, ota-ona, bolalar, qarindosh-urug’lar, qo’ni-qo’shnilar, xalq, mustaqil davlatimizga sadoqat, insonlarga hurmat, ishonch, xotira, vijdon, erkinlik – ma’naviyatning ma’nosi juda keng”. Ana shu keltirilgan fikrlardan kelib chiqib, ma’naviy tarbiyaning inson hayotidagi ruhiy omili sifatida baholashlikni taqazo etadi. Bunda madaniyat va san’atning o’rnini alohida baholash va tahlil etish zarurdir. Insoniyat tarixiga nazar tashlansa barcha davrlarda madaniyat va san’at ana shu davr g’oyasiga, mafkurasiga hizmat qilib kelgan. Buning sababi hukmron mafkuraning madaniyat va san’at ustidan o’tkazgan tazyiqidir. Buning oqibatida butun bir xalqlar o’z madaniyatlarini to’la namoyon qilishga imkon topa olmaganlar. G’oyalar kurashi silsilasida shunday bir g’oya borki, bu milliy g’oya bo’lib, bu g’oya har bir millatning ongi va tafakkurining mahsuliga aylanadi. Ya’ni shu millatning o’zi anglashi, ma’naviy merosini avaylab asrashi, milliy madaniyati va san’atiga munosabati, milliy urf-odatlarga bo’lgan hurmati va unga amal qilishi singari qator tamoyillarda o’z aksini topadi. Xalqimiz ma’lum bir muddatda totalitar tuzum deb atalmish “sotsialistik realizm” g’oyasi ta’sirida o’zlarining g’oyasiga, madaniyat va san’atning to’liq namoyon qilishlariga imkon topolmadilar, lekin o’zligini yo’qotmadilar. Milliy tafakkurini, ajdodlardan qolgan ma’naviy boyliklarini, o’z dinlarini saqlab qoldilar. Madaniy meroslarini, milliy san’atlarini barcha iurlarini xozirgi va kelgusi avlod uchun asrlar silsilasidan olib o’tdilar va bugungi muborak mustaqillik kunlariga yetib keldilar. Manda endi xalqimiz ongiga barkamol inson tarbiyasida asosiy mezon bo’lgan ma’naviy madaniyatni, madaniyat va san’atning o’rnini va uni milliy istiqlol g’oyasi ruhida singdirishni asosiy omil deb bilmoqdalar. 8 ichishimiz, qachon, qancha ichimlik ichishimiz kerak. Sof havodan qanday foydalanish kerak, qanday uxlash va qanday dam olish kerak, organizmni qanday qilib chiniqtirish kerak, kun tartibiga rioya qilish, va boshqalarga katta e’tibor qaratishimiz lozim. Inson organizmining rivojlanishida harakat, muskul faoliyati, jismoniy ish muhim o’rin to’tadi, chunki uning hayot kechirishi, turmush tarzi bevosita faol harakatni taqozo qiladi. Bunday bog’lanish inson paydo bo’lganidan beri hayot kechirishning ajralmas qismi bo’lib, evolyutsion yo’l bilan mustahkamlangan. Shu sababli harakat faqat yashash uchun kerak bo’lib qolmasdan (ovqat topib eyish, dushmandan o’zini himoya qilish, noqulay omillardan muhofazalanish va boshqalar), barcha tashqi va ichki a’zolarning me’yoriy ishlashi uchun zaruratga aylangan. Hozirgi sharoitda esa texnikaning tezlik bilan rivojlanishi, turmushda avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirishning tobora keng ko’lamda qo’llanilishi insonning bevosita harakat qilishini ancha-muncha cheklab qo’ydi. Faol harakatning cheklanishi bilan organizmdagi barcha a’zolarning me’yoriy ishlashi bo’ziladi, chunki ular asosan serharakat sharoitda o’z funktsiyalarini to’liq bajaradilar. Shuning uchun ham jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish kundalik turmushning ajralmas qismiga aylanishni taqozo etadi. Boshqacha qilib aytganda, bunday turmush tarzi jarayonida inson tanasidagi barcha a’zolar va tizimlarning harakatiga nisbatan bo’lgan tabiiy talabi qo’shimcha ravishda yuzaga keltiradigan serharakatlik bilan yoki jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish orqali qoplanishi kerak. Faol harakat qilib yashash inson organizmining kasalliklarga kam chalinishini, xastalangandan keyin esa oson va tez to’zalib ketishini tegishli ravishda ta’minlaydi. Hayotda bunga ko’pgina jonli mislollar keltirish mumkin. Ma’lumki, ota-bobolarimizning turmush tarzi doimiy jismoniy ish qilib turish bilan bog’liq bo’lgan. Ko’pgina manbalarda ko’rsatishlaricha, bunday serharakatlik bo’lish kishi sihat-salomatligi uchun juda foydali hisoblanadi. SHu boisdan ham ular hozirgi paytdatez-tez uchrab turadigan ayrim surunkali kasalliklar bilan (qonda 3

Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg’unligi

Купить