• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 37.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 26 Январь 2025
Расширение docx
Категория Английский язык

Продавец

ALLAMBERGANOVA HULKAR

Дата регистрации 01 Ноябрь 2024

16 Продаж

Sohaga oid matnlar tarjimasidagi muammolar

KIRISH Tarjima bugungi globallashuv davrida xalqaro hamkorlikning ajralmas qismiga aylanib, turli sohalar bo‘yicha ilmiy-texnik, iqtisodiy, tibbiy va huquqiy matnlarni boshqa tillarga tarjima qilish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, maxsus sohalarga oid matnlarning tarjimasi til bilishdan tashqari, o‘sha sohaga oid chuqur bilim va tajribani ham talab qiladi. Shu sababli, mazkur mavzuning dolzarbligi bugungi kunda yanada oshmoqda. Mavzuning ahamiyati. Sohalarga oid matnlar tarjimasi jarayonida turli terminlar, abbreviaturalar va iboralarni aniq tarjima qilish ko‘p hollarda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, matn mazmuni va mohiyatini noto‘g‘ri tushunishga olib kelmaslikni talab etadi. To‘g‘ri tarjima xalqaro ilmiy hamkorlik, texnologik rivojlanish va bilim almashinuvi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘rganganlik darajasi . Tarjima nazariyasi va amaliyoti yuzasidan ko‘plab mahalliy va xorijiy olimlarning tadqiqotlari mavjud. Jumladan, Vinay va Darbelne, Peter Nyumark, L. Barkhudarov kabi olimlar tarjima jarayonidagi lingvistik muammolarni o‘rgangan bo‘lsalar, maxsus sohalar tarjimasi bo‘yicha tadqiqotlar ham bosqichma-bosqich rivojlanib bormoqda. Biroq, maxsus sohalarga oid matnlar tarjimasida duch kelinadigan muammolar va ularning yechimlarini o‘rganish hali to‘liq tadqiq etilmagan sohalardan biri hisoblanadi. Amaliy ahamiyati . Ushbu kurs ishi tarjimonlar uchun maxsus sohalarga oid matnlarni tarjima qilishda yo‘l-yo‘riq bo‘lishi mumkin. Unda ko‘rsatilgan muammolar va ularning yechimlari ilmiy, texnik yoki iqtisodiy matnlar bilan ishlayotgan tarjimonlar faoliyatini yengillashtiradi va sifatli tarjima uchun asos yaratadi. Mazkur kurs ishining maqsadi – maxsus sohalarga oid matnlarni tarjima qilishda uchraydigan asosiy muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etishning samarali usullarini ishlab chiqishdir. Ushbu ish jarayonida sohalarga oid matnlarni 2 Tarjima nazariyasining amaliy ahamiyati – har bir lingvistga o‘z tarjima prinsiplari yaratishga imkon bermasdan ilmiy asoslangan prinsiplarga bo‘lgan ehtiyojni qondirishdir. Tarjima nazariyasining ilmiy ahamiyati shundaki, tarjima jarayonida ikki lingvistik vosita “to‘qnashuvi”dan kelib chiqadigan muammolar natijasida tilni yanada rivojlantirish imkoniyatlari ochiladi. Tarjima tanqidi tarjima jarayonini nazorat qiladi, chop etilgan asarlarni baholaydi va tarjimalarning sifatini yaxshilashga yordam beradi. U tarjima ishining amaliy va tashkiliy masalalarini hal qiladi va adabiy tanqid bilan o‘zaro aloqada rivojlanadi. Birinchi marta asarni tarjima qilayotgan tarjimon qiyinchiliklar va imkoniyatlarga duch keladi – u o‘z istagan tarzda, ko‘zga ko‘rinadigan ma’nolar bilan tarjima qiladi. Keyingi tarjimon esa, o‘xshash bo‘lmaslik uchun turli so‘zlar va maxsus ifodalarni izlaydi. O‘zbek tarjimasi tarixi turli uslublar, janrlar, mavzular va yo‘nalishlar bilan boydir. Ushbu tarjimalar har davrning o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. O‘zbekiston tarjimasi tarixining ilmiy nuqtai nazardan umumlashtirilishi, tarjima tarixining bosqichlari va asosiy prinsiplarini chuqur tahlil qilish va aniqlash alohida ilmiy tadqiqot mavzusi bo‘ladi. Tarjima nazariyasining mustaqil fan sifatida shakllanish jarayoni XX asrning 20-yillarida boshlandi. Klasik yozuvchilarning tarjimalariga oid qimmatli izohlar muhimdir. Tarjima prinsiplarining shakllanish jarayonini va tarjima nazariyasining ilmiy fan sifatida rivojlanishini o‘rganishda bir tildan boshqasiga tarjima qilish amaliyoti o‘rganiladi va ilm-fandagi umumiy holatlar umumlashtiriladi. Tarjima faqat til bilan bog‘liqdir. So‘zning aniq mazmuni va estetik sifatlarini to‘liq anglab olish mumkin emas. Tarjima haqidagi mavjud nazariy adabiyotlar nimani tarjima qilish mumkin va nimani tarjima qilish mumkin emas degan muammoni tahlil qilishga bag‘ishlangan. Mavjud manbalar darajasida biz o‘z fikrlarimiz va mulohazalarimizni yigirmanchi asrning 20-yillaridan keyingi badiiy tarjima tarixi haqida taqdim etamiz. Ayni paytda zarur bo‘lgan bunday tarixni yaratish mustaqil ilmiy ishning mavzusi bo‘lib, maxsus tadqiqotni talab qiladi. 2 2 Features of the field of translation studies Tashpolatova Nargizakhan Mamarizaevna 8 vakolatli tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan standartlar kiradi. Terminologiya banklari axborot jamiyatida muhim rol o‘ynaydi. Ular dastlab tarjima uchun asbob sifatida yaratilgan bo‘lib, asosan ikki yoki ko‘p tilli edi va atamalar shakllariga ko‘proq e’tibor qaratilgan. Keyinchalik, terminologiya kam tilga ega tillarni standartlashtirish jarayonlariga yo‘naltirilganda, bir tilli banklar (ekvivalentlar bilan yoki ularsiz) mazmun bilan bog‘liq jihatlarni chuqurroq o‘rganish imkonini berdi. Terminologiya banklarining asosiy afzalliklari: Ularni doimiy ravishda yangilab borish imkoniyati. Katta hajmdagi atamalar va ularning ma’lumotlarini saqlash qobiliyati. Muayyan ma’lumotlarni yo‘naltirilgan va tanlab olish imkonini yaratadi. Dastlab, tarjima uchun mo‘ljallangan terminologiya banklarining maqsadi tarjimonlarga bir manbada ko‘plab ma’lumotlarni taqdim etish orqali qidiruv ishlarini osonlashtirish edi. Shu bilan birga, ushbu ma’lumotlar ko‘pincha lug‘atlarga murojaat qilishdagi ehtiyojlar bilan bog‘liq edi, masalan, atama yozilishi, ma’nosi, grammatik ma’lumotlar, foydalanish sohalari, ekvivalentlar yoki variantlarning normativligi. 16 II.BOB. Tarjima jarayonida uchraydigan muammolar 2.1. Terminologik moslik va uning talqini Terminologiya va tarjima bir qator o‘xshashliklarga ega. Birinchidan, terminologiya va tarjima o‘zining qo‘llaniladigan fan sifatida uzoq tarixga ega bo‘lishi bilan ajralib turadi, bu esa ularning yaqinda mustaqil fan sifatida shakllanganligi bilan qarama-qarshilik tashkil etadi. Terminologiya va tarjima maxsus fikrlarni ifodalash yoki tushunishdagi muammolarni hal qilish ehtiyojidan kelib chiqqan amaliy faoliyatdan paydo bo‘lgan. Ikkinchidan, ilmiy e'tirofning nisbatan yaqinda sodir bo‘lganligi tufayli, tarjima va terminologiya o‘zining mustaqil fan sifatidagi maqomini mustahkamlashga harakat qilmoqda. Ular boshqa fanlardan ajralib turadigan xususiyatlarga e'tibor qaratib va mustaqil bilim sohasi sifatida ularning tabiatini tasdiqlovchi nazariyalarga tayanadi. Uchinchidan, terminologiya va tarjima kognitiv, lingvistik va kommunikativ asosga ega bo‘lgan fanlararo sohalar hisoblanadi. Shu sababli, ularning asosiy tamoyillari kognitsiya, til va kommunikatsiya fanlaridan kelib chiqadi. Bundan tashqari, bu ikki soha axborot va kommunikatsiya sohalari bo‘lib, ular bilim kategoriyalari va birliklarini ifodalaydi hamda maxsus ijtimoiy kontekstlarga singdirilgan kommunikativ aktlarda namoyon bo‘ladi. Va nihoyat, til ushbu ikki fan mohiyatini tashkil etadi. Til - bu so‘zlovchilarning haqiqat haqidagi tasavvurini aks ettiradigan va odamlar o‘z fikrlarini ifoda etib, o‘zaro muloqot qilishi uchun imkoniyat yaratadigan ifoda tizimidir. Shunga qaramay, tarjima va terminologiya bilimning ikki turli sohasi bo‘lib, ular ikki xil ob'ektga qaratilgan. Tarjima tarjima jarayonini o‘rganish va tarjima qilingan matnni tahlil qilish bilan shug‘ullansa, terminologiya ekspertlarning ongida tuzilgan bilimni aks ettiruvchi leksik shakl va mazmun tugunlariga e’tibor qaratadi. Tarjima va terminologiya maqsadlari bilan ham aniq farqlanadi. Tarjima bir tilda yaratilgan semantik-pragmatik tuzilmani boshqa tilda ifodalashga qaratilgan. Terminologiya esa maxsus atamalarni yig‘ib, ularni lug‘atlar, glossariylar, ma’lumotlar bazasi kabi terminologik resurslar shaklida ishlab 12 Tarjima qilinadigan asarni o‘z tiliga tarjima qilish maqsadida tarjimon tomonidan tushunish uch bosqichda yuz beradi. Birinchi bosqichda matn adabiy-tilshunoslik nuqtai nazaridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qilinadi. Ushbu bosqichda tarjima xatolari yuzaga kelishi mumkin: bir tilning so‘zini boshqa tilda o‘xshash tovushli so‘z bilan aralashtirish; yaqin tillarda yolg‘on tenglikka tushish, ba’zi maxsus so‘zlarning ma’nosini noto‘g‘ri tushunish, muallifning mazmunini anglamaslik. Ikkinchi bosqichda metodologik omillarga e’tibor qaratiladi; matnni to‘g‘ri o‘qigan o‘quvchi tilning ekspressivligi, kayfiyati, ohangi va hikoyani quruq tarzda tasvirlashga moyilligini ham tushunadi. Tarjimon, muallifning tegishli natijaga qanday erishganini aniqlab, o‘rganishi kerak. Tarjima kitobga nisbatan oddiy o‘qishdan ko‘ra yuqori talablar bilan ongli yondashuvni talab qiladi; Uchinchi bosqichda – ma’lum til vositalarining stilistik va semantik mazmunini tushungan tarjimon asarning san’atiy yaxlitligini, hodisani, uning san’atiy haqiqatga bo‘lgan munosabatini va muallifning ideologik niyatini anglashga o‘tadi. San’atiy haqiqatni to‘liq tushunish esa, yanada murakkab jarayon – bu muallif tomonidan yaratilgan san’atiy haqiqatdir. Buni to‘liq tushunish uchun tarjimon kuzatish qobiliyatini kengaytirish zarur. Asl matnni to‘liq anglab olish va tushunish uchun tarjimon, tarjimashunoslik fanining asrlar davomida erishgan yutuqlari va kamchiliklari asosida, tarjimaning ma’lum printsiplari va qoidalarini ishlab chiqqan tarjimashunoslik fanini o‘rganishi kerak. Tarjimon o‘zining aniq muammolarini shaxsiy ravishda hal qilishda umumiy tavsiyalarni taqdim etadi. Tarjimashunoslik fanining tarkibiy qismlari quyidagilar: Tarjimashunoslik tarixi, Tarjima nazariyasi, Tarjimaning tanqidiy tahlili. Tarjimashunoslik tarixi tarjima qilingan adabiyotning paydo bo‘lishi va rivojlanishini o‘rganadi. Tarjima nazariyasi – tarjimaning qonuniyatlari va prinsiplari bilan shug‘ullanuvchi filologik fan. Tarjima nazariyasining vazifasi tarjima amaliyoti yutuqlariga asoslanib, asl va tarjima o‘rtasidagi munosabatlarda qonuniyatlarni aniqlash, belgilangan qoidalarni umumlashtirish va ularni keyingi tarjimalarda qo‘llanilishi uchun yo‘riqnomaga aylantirishdir. 7 keladi, bu esa tarjimonning ishini yanada qiyinlashtiradi. Til keng tarqalgan hududlarda lahjalar ko‘proq bo‘lishi va so‘zlashuvga oid so‘zlar ko‘proq uchrashi ehtimoli yuqori – texnik hujjatlar, yuridik hujjatlar yoki tibbiy matnlar tarjimasi bundan mustasno. Masalan, inglizlarning quruq va achchiq kinoyasi ularning o‘ziga xos hazil turi hisoblanadi. Ammo bunday kinoya nafaqat boshqa tilda gapiruvchi mamlakatlarda, balki hatto ingliz tilida gaplashadigan boshqa mamlakatlarda ham qadrlanmasligi mumkin. Shu bois, qaysidir madaniyatni xafa qilmaslik yoki auditoriyani g‘azablantirmaslik uchun tarjima aniqligini ta’minlash muammosi yuzaga keladi. Murakkab so‘zlar.Murakkab so‘zlar ikki yoki uchta ot va sifatning birikmasidan iborat bo‘lishi mumkin. Ular uch xil shaklda bo‘ladi: yopiq shakl (masalan, "notebook"), tireli shakl ("long-distance") yoki ochiq shakl ("fighter pilot"). Ayrim murakkab so‘zlar juda oddiy bo‘lib, ular nimani anglatishini aniq bildiradi (masalan, "afternoon"), ayrimlari esa qisman anglatadi ("bellboy"), ba’zilari esa asl so‘zlarning hech qanday ma’nosini bildirmaydi (masalan, "deadline"). Bunday holatlarda tarjimon uchun muammo ancha murakkab bo‘lishi mumkin. 6 6 https://www.inlibrary.uz/index.php/eijmrms/article/view/4754 18 paydo bo‘lgan muammolar, shuningdek, tarjima bo‘yicha olimlarning munozaralari va qarashlari, qadimgi tarjimonlar va tadqiqotchilarning tajribasini o‘rganish, tarjimashunoslik sohasida olib borilgan muhokamalar haqida asosiy masalalarni o‘rganish, tarjimani ob’ektiv baholash va tahlil qilish, yozma, og‘zaki va vizual tarjimaning asosiy xususiyatlarini o‘rganish ko‘nikmalarini shakllantirish. Tarjimashunoslik sohasida ilmiy tadqiqot olib borish, tarjima tarixida buyuk tarjimonlar yaratgan tajriba va usullarni zamonaviy tarjimada qo‘llay olish, nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish, tarjimashunoslik sohasida tadqiqot olib borish, olingan nazariy bilimlarni tarjima asarlarini yaratishda qo‘llay olish, tarjima qilishda lingvistik vositalarni ongli ravishda tanlash, ona tili va xorijiy tillardagi matnlarning leksik, semantik, frazeologik va stilistik xususiyatlarini inobatga olish hamda ularni qo‘llay olish ko‘nikmalarini egallash lozim. 1 Nazariy va amaliy asoslar, o‘rganilayotgan tilning so‘z boyligi, ilmiy va badiiy adabiyotlarning ushbu tilga tarjimasi, Sharq va G‘arb tillarining o‘rganilishi va ularning rivojlanish jarayonlari, bu tilning tarixiy lingvistik jihatlari, tarjima amaliyoti asoslari, matn tarjimasi, sinxron tarjima, ketma-ket tarjima, badiiy tarjima, terminologik tarjima, yozma tarjima, ommaviy axborot vositalari tarjimasi, vizual tarjima, o‘qitish ko‘nikmalari va nutq madaniyatini o‘zlashtirish zarur. Bundan tashqari, badiiy tarjima ishlari va namunaviy xizmat, intensiv o‘qitish, o‘qitilayotgan tillarni o‘rgatish va xizmatni tashkil etish, xalqaro konferensiyalarda sinxron, vizual va ketma-ket tarjima qilish, amaliyotda axborot texnologiyalarining xalqaro darajada qo‘llanilishi kabi ko‘nikmalarga ega bo‘lish lozim. Professional standartlar, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini qo‘llashni o‘rganish tarjimashunoslikdagi bu jihatlarning asosini tashkil etadi. Shuningdek, bu asarlarni tarjima qilishda jahon adabiyoti namunalari va ularning tarjima tarixini o‘rganish, tarjima ko‘nikmalarini tushunishga yordam beradi hamda ba’zi nazariy savollar va muammolarni hal qilishga xizmat qiladi. Tarjima tarixi qadim zamonlardan boshlangan. Har doim tarjima ilm-fan va xalqlar 1 Features of the field of translation studies Tashpolatova Nargizakhan Mamarizaevna 5 1.2.Terminologiya va uning tarjimadagi ahamiyati Bugungi kunda terminlar boshqa tillardan so z olish va ichki so z yasashʻ ʻ hisobiga boyimoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining barqarorligini belgilovchi asosiy omili uning tartibga solinganligi va muntazamligidir. Shu sababli ham terminalogiyasi ma lum darajada barqarorlashgan barcha tillarda ʼ terminlar doimiy tartibga solib turiladi. Tartibga solish ma lum terminologik ʼ me yorlar asosida amalga oshiriladi. Terminlar haqida keng ko lamda gapirishdan ʼ ʻ avval, termin bilan oddiy so zning farqini tushunib olish zarur. Biz bu farqlanish ʻ haqida fikr bildirishdan oldin o sha soha bilan shug ullangan olimlarning ʻ ʻ nazaryalariga e‘tibor qaratishimiz lozim. Ko plab olimlar terminlarning quyidagi ʻ belgilarini sanab o tishadi: 1) termin bir ma‘noli tendentsiyaga ega; 2) termin aniq, ʻ nominativ funktsiyaga ega bo‗lib, unga emotsionallik, ekspresivlik funktsiyalari xos emas. Termin o‗zining bu xususiyatini jumlalarda ham, matnlardan tashqarida ham saqlaydi; 3) terminning ma‘nosi tushunchaga tengdir; 4) termin stilistik jihatdan neytraldir; 5) terminologik leksika alohida sistemadir 3 ; Biz shuni bilib oldikki, yuqoridagi belgilarga qaragan holda oddiy so z bilan terminning farqini ʻ ajrata olishimiz mumkin. Terminlarning yana bir xususiyati shundan iboratki, ular o zi ishlatilinayotgan sohada maxsus termin sifatida, boshqa soha yoki tizimda ʻ oddiy so z yoxud boshqa ma‘noda ham qo llaniladi. Yuqoridagi fikrimning isboti ʻ ʻ o laroq, oddiy so z va terminning farqi mavjud, ammo bir so z termin ham, oddiy ʻ ʻ ʻ so z ham bo lib kelishi mumkin. Shu fikrlarimni tushuntirish uchun uch turga ʻ ʻ bo lib ko rsataman: 1. Oddiy so z 2. Termin ʻ ʻ ʻ 3. Bir o rinda oddiy so z, bir o rinda ʻ ʻ ʻ termin Oddiy so z – bu so zlar doimo o zining oddiy so zligini saqlaydi. Termin ʻ ʻ ʻ ʻ bo lib qo llana olmaydi. Bularga atoqli otlar, olmosh va yordamchi so zlar kiradi. ʻ ʻ ʻ Termin – ular haqiqiy terminlardir, bular jumlalarda va undan tashqarida ham o zinig terminalogik xususiyatini saqlab qoladi, oddiy so z bilan qiyoslatilganda ʻ ʻ 3 https://hozir.org/h-jamolxonov.html?page=12 9 yaratilgan sohaviy terminlarga oid qo llanmalar mavjud emas, bo lsa ham to liqʻ ʻ ʻ emas, bu esa tarjimon va til o rganuvchilari uchun terminlarni tarjima qilishda ʻ katta muommolarga sabab bo ladi. O ylashimcha yuqoridagi masalalar orqali bu ʻ ʻ uchinchi muommo paydo bo lmoqda, bu muommo shuki, o zga tildan termin ʻ ʻ tarjima qilinayotganda bizning tilimizda o sha so zga mosi topilmagandan so ng ʻ ʻ ʻ o sha chet so zni o z holicha (kalka) qabul qilishmoqda va o sha so zni tarjimasi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ orqali bizni tilda ko radigan bo lsak noto g ri ma‘no bermoqda. Bu ham katta xato ʻ ʻ ʻ ʻ deb aytolamiz. Hozircha terminlarga oid bu masalalar yechilganicha yo q ammo, ʻ shunday muommolar mavjud ekan izlanish, o rganish va bu masalalarni hal ʻ qilishga harakat qilish lozim. 4 4 Terminlarni tarjima qilish masalalari Geldiyeva Xursandoy 11 MUNDARIJA KIRISH................................................................................................................3 I.BOB.Sohalarga oid matnlar tarjimasining nazariy asoslari.........................5 1.1. Sohalarga oid matnlarning o`ziga xos xususiyatlari ........................................5 1.2. Terminologiya va uning tarjimadagi ahamiyati ..............................................10 II.BOB. Tarjima jarayonida uchraydigan muammolar……………...…......13 2.1. Terminologik moslik va uning talqini ............................................................13 2.2. Amaliyotda muammolarni hal qilish usullari ................................................18 XULOSA..............................................................................................................20 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................22 grammatik qo‘llanilishi yoki manba tilidagi pragmatik qiymatini to‘liq bilmaslik. Maqsad tilida asl matnda ishlatilgan atamaga semantik va pragmatik jihatdan teng bo‘lgan leksik birlik mavjud yoki yo‘qligini bilmaslik. Topilgan muqobillar orasidan qaysi biri maqsad tiliga eng mos ekanligiga shubha qilish. Maqsad tilida muayyan maxsus sohada ishlatiladigan frazeologik birliklarni bilmaslik yoki ularga shubha qilish.Manba matnni tushunish jarayonida tarjimonlar atamalarning ma’nosini yoki ularning grammatik va pragmatik qo‘llanilish shartlarini o‘rganish uchun ma’lumotnoma kitoblaridan foydalanadilar. Bunday ma’lumotnoma asosan asl tilidagi maxsus monolingval lug‘atlar yoki ikki va ko‘p tilli terminologik bazalardan iborat bo‘lishi mumkin. Tarjimonlar matnni to‘liq tushunish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni topishga umid qiladilar va ba’zan manba tilini yaxshi biladigan mutaxassislardan maslahat olishlari ham mumkin. Tarjima jarayonida esa, tarjimonlar, asosan, ekvivalentlik muammolarini hal qilishlari kerak, ya’ni muqobilni topish yoki eng mos keladigan ekvivalentni tanlash. Tarjima mantiqidan farqli ravishda, terminologik muammolarni hal qilish ekvivalentlik strategiyasini ishlab chiqish emas, balki ekvivalent atamani topishga qaratilgan. Ba’zi hollarda terminologik resurslar tarjimonlarning shubhalarini hal qilishga yordam bermaydi. Bu ba’zan tarjima tili uchun mos terminologiyaning yo‘qligi sababli yuzaga keladi, lekin ko‘pincha sabab eskirgan lug‘atlar yoki ular tarjima ehtiyojlariga mos kelmasligidadir. 5 Tarjima jarayonida yuzaga keladigan terminologik muammolarni hal qilish uchun, asosan ekvivalentni qidirish yoki eng mos keladigan ekvivalentni tanlash bilan bog‘liq holda, tarjimonlar uch asosiy turdagi resurslardan foydalanadilar: Bir tildagi matnli hujjat manbalari: Ushbu manbalar mavzuga oid maxsus matnlarni o‘z ichiga oladi, iloji boricha raqamli formatda bo‘lishi afzal, odatda internet orqali. Terminologik hujjat manbalari: Bunga ikki tilli va ko‘p tilli lug‘atlar, terminologik va bilim bazalari kiradi. Ikki yoki ko‘p tilli matnli resurslar: Parallel 5 Terminology and translation M. Teresa Cabré Pompeu Fabra University 14 chiqishga va ularni tarjima mutaxassislari hamda boshqa professionallar uchun foydali qilishga qaratilgan. Va nihoyat, tarjima va terminologiya o‘rtasida assimetrik munosabat mavjud. Maxsus tarjima adekvat matn yaratish uchun terminologiyaga muhtoj, chunki mutaxassislar o‘z matnlarida maxsus atamalardan foydalanadilar. Amaliy terminologik ishlarda atamalar mutaxassislar tomonidan haqiqiy kommunikativ vaziyatlarda yaratilgan matnlardan olinadi. Boshqa tomondan, glossariylarni tuzish jarayonida atamalarni tarjima qilingan matnlardan emas, balki asl matnlardan ajratib olish ustuvor ahamiyat kasb etadi. Faqat biror mavzu bo‘yicha ma’lum bir tilda nutq mavjud bo‘lmagan hollarda, tarjima qilingan matnlar terminologik manba sifatida ishlatiladi. Terminologiya va tarjima o‘rtasidagi munosabatda ikki holatni, ya’ni ikki xil ehtiyojni ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, har qanday tarjimaning terminologiya talablarini (tarjimadagi terminologiya), ikkinchidan esa tarjimonlarning terminologiyaga bo‘lgan ehtiyojlarini (tarjima uchun terminologiya). Birinchi holatda tarjimon tomonidan amalga oshiriladigan terminologik ish muayyan vaziyatga moslashgan ad-hoc terminologiya bo‘lsa, ikkinchi holatda esa maqsad tarjimonlar uchun foydali bo‘ladigan lug‘atlar yaratish bo‘lib, bu usul tizimli terminologiya ishlari orqali amalga oshiriladi. Tarjima jarayonida tarjimonlar, tarjima qilinayotgan matn yoki asl va tarjima matnining ishlab chiqarilishi va qabul qilinishi o‘rtasidagi turli kontekstlar sababli yuzaga keladigan muammolar bilan to‘qnashadilar. Bu muammolarning faqat bir qismi terminologik muammolar hisoblanadi. Tarjimonlar muammoning terminologiya bilan bog‘liq ekanligini aniqlashlari va uni terminologik usul bilan hal qilishlari zarur. Tarjima muammosi terminologik hisoblanadi faqat u atamalarga ta’sir qilganda, ya’ni muayyan maxsus sohada aniq ma’noga ega bo‘lgan leksik birliklarga bog‘liq bo‘lsa. Terminologik muammo, asosan, asl matndagi atamaning ma’nosi va pragmatik xususiyatlarini tushunish yoki unga ekvivalent qidirish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Quyida har qanday tarjimon duch kelishi mumkin bo‘lgan holatlar keltirilgan: Atama yoki uning ma’nosi, 13 2.2. Amaliyotda muammolarni hal qilish usullari. Har bir sohada bo‘lgani kabi, tarjima sohasida ham bir qator muammolar mavjud; ba’zilari tarjimonlar tomonidan, ba’zilari esa mijozlar tomonidan duch kelinadi; shuningdek, ayrimlari tarkibiy muammolar sifatida ko‘riladi, chunki ular tarjimaning o‘ziga xos muammolarni yuzaga keltiradi. Tillardagi tarkibiy farqlar, madaniy tafovutlar, murakkab so‘zlar... Ushbu maqolada biz tarjimaning asosiy tarkibiy muammolari va tarjimonlar, mijozlar hamda umuman sanoat duch keladigan asosiy qiyinchiliklarni ko‘rib chiqamiz. Garchi barcha tarjima muammolari uchun yagona yechimni taklif qila olmasak ham, tajribadan olingan ba’zi maslahatlar orqali ularning ta’sirini kamaytirishga yordam berishimiz mumkin. Keling, cho‘zmasdan, asosiy tarjima muammolari va ularning yechimlari haqidagi eng muhim 10 tavsiyamizni boshlaymiz: Ingliz tilida va boshqa tillardagi gap tuzilishi har xil bo‘lishi mumkin. Bu tarjimaning asosiy tarkibiy muammolaridan biri hisoblanadi. Har bir til so‘zlashuvchilarining amalda qo‘llaydigan madaniyati ham keskin farq qilishi mumkin. Ko‘plab tillarda ayrim atamalar umuman mavjud emas… Bu esa tarjimonlarning kundalik hayotida duch keladigan eng keng tarqalgan muammolardan biri bo‘lib, tarjimani qiyinlashtiruvchi asosiy sabab hisoblanadi. Masalan, ingliz tilida sifat otning oldidan keladi ("beautiful house"), lekin fransuz tilida sifat otning keyin keladi ("maison belle"). Arab va boshqa ba’zi tillarda esa ega olmoshi fe’lning bir qismi hisoblanadi va u gapning jinsini hamda ovozini belgilaydi. Til murakkab, keng qamrovli va doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Tarjimon har bir tilning aniq tarkibini bilishi, mos tuzilmani qo‘llashi va tarjimada ma’no o‘zgarmasligini ta’minlashi kerak.Faqat bir nechta tilni chuqur o‘zlashtirishga intiling. Ma’no va mazmunni o‘zgartirmasdan, maqsadli til tuzilmasini saqlash uchun grammatika tekshiruvchilari, tarjima xotirasi vositalari va boshqa texnikalardan foydalaning. Madaniy tafovutlar.Har bir til so‘zlashuvchilarining madaniyati ham bir-biridan keskin farq qilishi mumkin. Rasmiy tilda ko‘pincha so‘zlashuv uslubi aralashib 17 I.BOB.Sohalarga oid matnlar tarjimasining nazraiy asoslari 1.1. Sohalarga oid matnlarning o`ziga xos xususiyatlari. Bugungi kunda o‘zbek xalqi o‘zining muloqot madaniyati va kommunikativ yondashuvi bilan boshqa xalqlardan farq qiladi va biz bundan faxrlanamiz. Hech bir millat o‘zini chuqur tushunmasdan boshqa millatni anglay olmaydi. Butun dunyoda turli xalqlar o‘rtasida siyosiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy hamkorlik kengaymoqda; bu munosabatlarni tarjimasiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Tarjima jarayoni va uning natijasining sifatini taqdim etish, tarjima nazariyasi haqida ma’lumot berish va mustaqil tarjima qilishga yo‘naltirish zarur. Ikki tildagi matnlarni tarjima qilishni o‘rgatish, xalqaro konferensiyalar, muzokaralar va ommaviy axborot vositalari nuqtai nazaridan tarjimaga e’tibor berilishi lozim bo‘lgan muhim jihatlarni o‘rgatishdir. Tarjima jarayonida quyidagilarga e’tibor berish va bilish muhim: xorijiy tillardan o‘zbek tiliga tarjima qilishda adabiyot tarixi, tarjimashunoslik tarixi va ularning asosiy davrlari, tilshunoslik - tarjima - ekstralingvistik fanlar bo‘yicha bilimga ega bo‘lish. Shuningdek: -Sharq va G‘arb tillaridan o‘zbek tiliga, o‘zbek tilidan esa Sharq va G‘arb tillariga tarjima qilishda grammatik, leksik, semantik, stilistik va frazeologik masalalarni chuqur tushunish; -Tarjima turlarining o‘ziga xos xususiyatlari va ularning qo‘llanilish sohasi haqida ma’lumotga ega bo‘lish; -Ona tiliga tarjimada grammatik muammolar, Sharq, G‘arb va o‘zbek tillarida bir xil gap tuzilmalarining mosligi yoki nomosligini aniqlash; ona tiliga tarjimada stilistik muammolarni hal qilish; -Badiiy, siyosiy, ijtimoiy, tarixiy va ommabop ilmiy matnlarni tarjima qilishning o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish, Internetdan zarur ma’lumotlarni yig‘ish ko‘nikmasiga ega bo‘lish va ilmiy yondashuv asosida tarjima qilish mahoratini rivojlantirish; -Tarjimaning pragmatik muammolari, tarjima turlari, leksik muqobillar, tarjimada qo‘llaniladigan asosiy usullar haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lish; tarjima fanida 4 do‘stligini rivojlantirish manfaatlariga xizmat qilganini ko‘rishimiz mumkin. Tarjima adabiyoti asl yozma adabiyot bilan birgalikda rivojlanib, uning ajralmas qismiga aylangan. Qadim zamonlardan boshlab turli tillarda so‘zlashuvchi xalqlar o‘zaro muloqotda tarjimonlar orqali bog‘langan. Savdo-sotiq, diplomatik munosabatlar va madaniy aloqalarda tarjimonsiz ishlash qiyin bo‘lgan. Adabiy til uslubi va til farqlari e’tibordan chetda qolishi mumkin emas. V. Belinskiy aytganidek, “har qanday tarjima asl tilni bilmaydigan odamlar uchun mo‘ljallangan.” Har qanday tarjimaning birinchi asosiy sharti – tarjima qilinayotgan ob’ektni bilishdir, ya’ni ikki tilni mukammal bilishdan iboratdir. Asarning mazmunini tushunish va unga oid bilimlar talab qilinadi. Har bir davrda “tarjima qilingan” asarlardan mazmun, g‘oya va sifat talablari o‘zgarib borgan. Tarjima – bu muayyan bir tilda og‘zaki yoki yozma ravishda ifodalangan g‘oyani boshqa lingvistik vositalardan foydalanib qayta ifodalashdir. Tarjima jarayonining asosiy xususiyati shundaki, u boshqa lingvistik vositalar orqali qayta yaratish ijodiy jarayonidir, bu so‘z san’atidir. Asl nusxada ifodalangan g‘oya tarjimada to‘liq, aniq va samarali aks ettirilishi kerak; tarjima mo‘ljallangan til me’yorlariga mos bo‘lishi lozim. Tarjima jarayonida ikki holat yuzaga keladi: birinchidan, tarjima qilinayotgan narsani tushunish, aniqlash va talqin qilish lozim. Bu ona tilida yuzaga keladi – tarjimaning elementlari paydo bo‘ladi. Ikkinchidan, tarjima qilish uchun asar tarjima qilinayotgan tilning mos ifoda vositalarini topish zarur. Ammo bir tildan boshqasiga tarjima qilishda ikki umumiy holat yuzaga keladi: tarjimonning maqsadi o‘quvchini yoki asl tilni bilmaydigan tinglovchini matn yoki og‘zaki nutq mazmuni bilan to‘liq tanishtirishdir. Tarjima – bu bir tilning ifodalayotgan narsasini boshqa tilda aniq va to‘liq ifoda etishdir. Tarjima jarayoni uch bosqichdan iborat: 1. Asl nusxani anglash; 2. Asl nusxani talqin qilish; 3. Asl nusxani qayta yaratish. 6 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Features of the field of translation studies Tashpolatova Nargizakhan Mamarizaevna 2. Terminlarni tarjima qilish masalalari Geldiyeva Xursandoy 3. Terminology and translation M. Teresa Cabré Pompeu Fabra University 4. M.Sh.Omonova. Tarjima nazariyasi va amaliyoti_Toshkent-2023 5. G‘afurov I, Mo‘minov O, Qambarov N. Tarjima nazariyasi. –T.: Tafakkur –Bo‘ston, 2012 INTERNET SAYTLARI 1. https://hozir.org/h-jamolxonov.html?page=12 2. https://www.inlibrary.uz/index.php/eijmrms/article/view/4754 3. https://traducendo.net/en/how-culture-impacts-translation/ 21 tubdan farq qiladi. Bunday so zlarga tangenus, kotangenus, sinus, kosinus, affiks,ʻ suffiks, prefiks, sutemizuvchilar, umurtqasizlar kabilarni misol qilishimiz mumkin. Bir o rinda termin, bir o rinda oddiy so z – bunday so zlarni jumlalarda (kontekst) ʻ ʻ ʻ ʻ qo llanilishiga qarab ajratish mumkin. Bunday so zlar termin ham bo lib kela ʻ ʻ ʻ oladi, oddiy so z o rnida ham ishlata olishimiz mumkin. Misol o rnida bo g in – ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tilshunoslikda termin, oddiy so z o rnida tana a‘zosi, to qima – biologiyada termin, ʻ ʻ ʻ oddiy so z o rnida to qilgan buyum (mn:jenfer), ildiz – biologiyada termin, oddiy ʻ ʻ ʻ so z o rnida daraxt tomiri, kuch – fizikada termin (ot kuchi, kuchlanish), oddiy ʻ ʻ so z o rnida bilakdagi kuch va shunga o xshash ko plab so zlarni aytishimiz ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ mumkin. Shu bilan birga, terminlarni oddiy so zlardan tashqari kasb-hunarga doir ʻ so zlardan ham farqlashimiz zarur. Kasb-hunarga oid so zlar termin bo la olmaydi. ʻ ʻ ʻ Ular o rtasida turli xil farqlar mavjud. Termin muayyan fan, ilm-texnika, qishloq ʻ xo jaligi, sanoat va boshqa sohalarda rasmiy ravishda qo llaniladigan, ʻ ʻ qonunlashtirilgan so zlar hisoblanadi. Kasb-hunarga oid so zlar esa turli xil kasb ʻ ʻ va hunar turlariga doir so zlar bo lib, ular termin hisoblanmaydi. Masalan, poliz ʻ ʻ ekinlari, meva va taom nomlarini aytishimiz mumkin. Terminlarning yildan yilga o zgarishi va yangi terminlarning paydo bo lishi fan va texnika taraqqiyoti bilan ʻ ʻ uzviy bog liqdir. Tabiiy holda fan-texnika taraqqiyoti keng miqyosda ʻ yoyilayotganligi bois turli soha mutaxasislarining shu soha yutuqlaridan keng foydalanishi sababli terminlarga bo lgan e‘tibor ortmoqda va yangi terminlar ʻ paydo bo lmoqda. Terminalogik nuqtai nazardan qaraydigan bo lsak ham boshqa ʻ ʻ sohalarga nisbatan fan-texnikaga doir terminlar ko p va keng miqyosda ʻ foydalaniladi. Boshqa xorijiy tillardagi turli sohalarga doir ilmiy matnlarni ya‘ni terminlari mavjud bo lgan matnlarni o zbek tiliga tarjima qilish jarayonida yoki ʻ ʻ aksincha bo lganda turli xil muommolar paydo bo ladi. Ilk muommo va ayni ʻ ʻ paytda katta masalalardan biri qaysi tildan tarjima qilayotgan bo lsangiz o sha ʻ ʻ matndagi terminning ma‘nosiga mos terminni narigi tildan tarjima qilishda topib bo lmay qoladi. Bu katta qiyinchilik tug diradi. Bundan avval kichik bir masalaga ʻ ʻ to xtalib o tsam, o zbek tiliga boshqa tillardan (mn:ingliz tili) ilmiy ishlar tarjima ʻ ʻ ʻ qilinayotganda duch kelinayotgan terminlarni tarjima qilish uchun o zbek tilida ʻ 10 XULOSA Sohaga oid matnlarni tarjima qilish jarayoni tarjimondan nafaqat yuqori lingvistik bilimlarni, balki terminologiya, sohaning o‘ziga xos xususiyatlari va texnologiyalardan foydalanish bo‘yicha malakani ham talab qiladi. Ushbu kurs ishida soha matnlarini tarjima qilishda yuzaga keladigan terminologik muammolar, ularni hal etish usullari va zamonaviy yondashuvlar har tomonlama o‘rganildi. Avvalo, soha matnlarining o‘ziga xos xususiyatlari tahlil qilindi. Bu turdagi matnlarning murakkabligi ularning maxsus terminlar va ilmiy atamalar bilan to‘yinganligida namoyon bo‘ladi. Bunday matnlarni tarjima qilishda terminlarning aniqligi, mantiqiy izchillik va matnning ma’naviy va ilmiy mazmunini saqlab qolish birinchi darajali vazifa hisoblanadi. Sohaga oid matnlarni tarjima qilishda duch kelinadigan muammolarni quyidagicha guruhlash mumkin: Terminlarni tushunishdagi muammolar: Maxsus atamalarni to‘g‘ri talqin qilish qiyinchilik tug‘diradi. Ekvivalent tanlashdagi qiyinchiliklar: Manba va nishon tilidagi mos keluvchi terminlarni topish va tanlash murakkab jarayon. Frazeologik iboralar va murakkab jumlalarni tarjima qilishdagi muammolar. Ushbu muammolarni hal etish uchun bir qator samarali vositalar va yondashuvlar mavjudligi aniqlandi. Xususan: 1. Terminologik bazalar va lug‘atlar. Zamonaviy terminologik bazalar tarjimonlarga maxsus atamalarni to‘g‘ri tarjima qilishda yordam beradi. Bunday vositalar terminlarning izchilligi va aniqligini ta’minlaydi. 2. Kompyuter yordamida tarjima qilish vositalari (CAT tools). SDL Trados, MemoQ kabi dasturlar nafaqat tarjima jarayonini tezlashtiradi, balki terminologiyani bir xil usulda qo‘llash imkonini ham beradi. 3. Mutaxassislar bilan maslahatlashish. Sohaning mutaxassislari bilan hamkorlik qilish terminlarni tushunish va to‘g‘ri tarjima qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. 4. Parallel matnlar bilan ishlash. Bir xil matnlarning turli tillardagi versiyalarini tahlil qilish orqali terminlarning kontekstual ma’nosini aniqlash imkoniyati mavjud. 5. Internet resurslaridan foydalanish. Rivojlangan qidiruv tizimlari va onlayn platformalar tarjimonlarga zaruriy ilmiy va terminologik ma’lumotlarni topishda yordam beradi. Zamonaviy 19 yoki ko‘p tilli taqqoslanadigan korpus. Tarjimonlar mavzu haqida umumiy ma’lumot olish uchun bevosita mutaxassislarga murojaat qilishlari yoki umumiy va maxsus asarlarni (qo‘llanmalar, monografiyalar va maqolalar), shuningdek, ensiklopediyalar va hujjatli ishlar uchun vositalar (ierarxik tasniflar, mavzu indekslari yoki tezaruslar)dan foydalanishlari mumkin. Ushbu resurslar, turli darajada bo‘lsa-da, atamalar orqali mavzuning tushunchaviy tuzilishi haqida ma’lumot beradi. Hozirgi kunda ko‘pchilik so‘rovlar internetda mavjud bo‘lgan ilg‘or qidiruv tizimlari orqali amalga oshirilmoqda. Ushbu tizimlar terminologik ma’lumotlarni maxsus matnli korpuslardan izlash imkonini beradi. Avtomatik qidiruvlar nafaqat atamalarni, balki izlanayotgan atamani o‘z ichiga olgan lingvistik kontekstlarni ham taqdim etadi. Ma’lumki, maxsus matnlarni baholash mezonlari umumiy matnlarniki bilan bir xil. Umumiy matnlarda ifodalilik, xilma- xillik va original bo‘lish kabi xususiyatlar ustuvor bo‘lsa, maxsus matnlarda qisqalik, aniqlik va moslik eng muhim mezonlardir. Ekvivalentlarni aniqlash bilan bog‘liq tarjima masalalarini hal qilish uchun, yuqorida sanab o‘tilgan matnli hujjatlardan tashqari, tarjimonlar lug‘atlar, so‘zlashuv kitoblari yoki maxsus leksikondan, terminologik standartlardan va terminologik bazalardan foydalanadilar. Leksikografik manbalar – umumiy yoki maxsus, onlayn, raqamli yoki bosma formatda bo‘lishidan qat’i nazar – ma’lum bir mavzu bo‘yicha bilimlarni olish va tekshirish uchun yaxshi manba hisoblanadi. Ayniqsa, ushbu mavzu foydalanuvchining qiziqishlari nuqtai nazaridan yondashilgan bo‘lsa, u yanada foydaliroqdir. Parallel bog‘langan korpuslar tarjimonlarga kontekstda terminologik ekvivalentlarni taqdim etadi. Ushbu materiallardan tashqari, tarjimonlar qidiruvlarini samaraliroq qilish uchun murojaat qilgan hujjatlar va ularning manbalarining ishonchliligi va qiymatini ham hisobga olishlari kerak. Ushbu mezon bo‘yicha informatsion yoki tavsiflovchi hujjatlar bilan o‘quv yoki standartlashtirish maqsadiga ega bo‘lgan matnlar o‘rtasida farq qilish lozim. Ushbu ikkinchi toifaga xalqaro va milliy standartlar, shuningdek, terminologiya bo‘yicha 15 texnologiyalar, jumladan, sun’iy intellekt va mashina o‘rganish vositalaridan foydalanish soha matnlarining tarjimasida yangi imkoniyatlarni ochib beradi. Bu texnologiyalar terminologik bazalarni avtomatik yangilash, terminlarni tez va samarali qidirish imkonini beradi.Biroq, zamonaviy vositalarning mavjudligiga qaramay, tarjimonning bilim va tajribasi hal qiluvchi omil hisoblanadi. Tarjimon terminologik bazalar bilan ishlash ko‘nikmalariga ega bo‘lishi, kontekstual tahlil qilishni o‘zlashtirishi va o‘z bilimlarini doimiy ravishda oshirishi zarur. Xulosa qilib aytganda, soha matnlarini tarjima qilishda yuqori sifatga erishish uchun lingvistik va texnik ko‘nikmalarni birlashtirish talab qilinadi. Terminologik muammolarni hal etishda zamonaviy texnologiyalar va an’anaviy yondashuvlarni uyg‘unlashtirish orqali samaradorlikni oshirish mumkin. Shu bilan birga, tarjimonlar soha mutaxassislari bilan hamkorlikni rivojlantirish, ilmiy manbalar va zamonaviy vositalardan samarali foydalanishni davom ettirishlari lozim. Faqat shu yo‘l bilangina soha matnlarini tarjima qilishda yuqori sifatli natijalarga erishish mumkin. 20 tarjima qilish nazariyasi va amaliyoti o‘rganilib, real tarjima misollari orqali tahlil qilinadi. 3
Купить