Soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	58.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

5 Продаж

Soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishi

Купить

Mavzu:Soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solinishi
REJA:
Kirish………………………………………………………………………………2
1.Bob: Soliq imtiyozlarining mazmun va mohiyati……………………………..4
1.1 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning byudjet-soliq siyosati
vositalari …………………………………………………………………………4
1.2 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usullari va vositalari
tizimida soliq imtiyozlari. …………………………………….…………………8
1.3 Soliqlar davlat byudjeti daromadining asosiy manbai va ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarni tartibga solish vositasi. ……………….…………………………12
Xulosa va takliflar…..………………………………………………………….16
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………17
1

KIRISH.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning byudjet-soliq siyosati vositalari.
Davlat byudjeti – davlat moliya fondining asosi va iqtisodiyotni davlat tomonidan
boshqarishning muxim shakli sifatida.Bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida davlat
byudjeti va YaIM mutanosibligi davlat iqtisodiy salohiyatini ko`rsatuvchi
ko`rsatkich sifatida.Davlatning byudjet siyosati.Aholining ijtimoiy qatlami,
mamlakat hududlari, iqtisodiyot tarmoqlari o`rtasida davlat byudjeti resurslarining
taqsimlanishi iqtisodiyotni davlat boshqaruvi ko`rsatkichi sifatida.O`zbekiston
davlat byudjeti va uning shakllanishi va taqsimlanishining xususiyatlari. Soliq va
uning vazifalari. Soliq va iqtisodiy o`sish.Davlatning fiskal siyosati. Soliq
imtiyozlari alohida ishlab chiqarish turlarini ra`gbatlantirish vositasi sifatida. Soliq
imtiyozlarining asosiy ko`rinishlari: soliq krediti, tezlashtirilgan amortizatsiya,
tovar ishlab chiqaruvchilarni ra`gbatlantirish, chet el investitsiyalarini jalb qiluvchi
imtiyozlar, ba`zi ishlab chiqarish ko`rinishlarini soliqlardan ozod qilish.
O`zbekistonda soliq tizimini yanada takomillashtirish va uning
ra`gbatlantiruvchilik rolini kuchaytirish yo`llari. iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solishning byudjet-soliq, pul-kredit usullarini qo`llash; ijtimoiy sohani
boshqarish, ijtimoiy jarayonlarni tartibga solish usullarini; davlatning mamlakat
iqtisodiy xavfsizligini ta`minlashi indikatorlarini tahlil qilish; jahon
moliyaviyiqtisodiy inqirozi davom etayotgan sharoitda ko`pgina rivojlangan
mamlakatlarda yuz berayotgan jarayonlarga baho berish; O`zbekistonda
iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash asosida
barqaror va mutanosib o`sishni ta`minlashning ustuvor yo`nalishlari bo`yicha ilmiy
asoslangan xulosa va takliflarni hamda amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish
ko`nikmalariga va malakalariga ega bo`lishi kerak; Davlat sektori – bu mulk egasi
davlat bo`lgan ja`mi korxonalar va tashkilotlar majmuidir. Uning bir qismi
milliylashtirishdan va ikkinchi qismi esa davlat mabla`glari hisobidan shakllanadi.
Kapital talab etuvchi yangi tarmoqlarni yaratish (kosmik sanoat ishlab chiqarish va
boshqalar) hisobiga iqtisodiyotning davlat sektori oshib boradi. Turli
mamlakatlarning ijtimoiy ishlab chiqarishida davlat sektori ulushi turlicha bo`lib, u
asosiy kapitalning 2% dan 50% gachasini tashkil etadi. MDX davlatlarida bozor
iqtisodiyotiga o`tish va iqtisodiyotni isloh qilishdan so`ng davlat sektori ulushi
sezilarli darajada qisqardi. Misol uchun: Rossiya Federatsiyasi sanoatida davlat
sektori ulushi 5%dan kamni tashkil etdi, O`zbekiston Respublikasida – 30%.
Davlat sektori ishlab chiqarish maqsadlariga ko`ra nodavlat sektoridan farqlanadi.
Ishlab chiqarishdan asosiy pirovard maqsad - bu foyda olish, lekin davlat
sektorining asosiy maqsadi – bu investitsiyani, bandlikni tartibga solish, nodavlat
sektoriga yordam ko`rsatish va ijtimoiy jarayonlarni tartibga solish hisoblanadi.
2

Davlat sektori maqsadlari milliy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish vazifalarini amalga oshirish uchun
soliqqa tartish va yi`gimlar yo`li bilan davlat byudjeti resurslari tashkil etiladi va
davlat sektorining moddiy bazasi shakllantiriladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solish – bu takror ishlab chiqarish jarayonining tarkibiy qismi va jamiyat
iqtisodiyotii rivojlantirishdir. Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi
bozor mexanizmi bilan uzluksiz bo`glangan. Bundan hulosa qilsak, «Samarasiz
davlat boshqaruvi bilan iqtisodiy barqaror rivojlanib bo`lmaganidek, ijtimoiy
rivojlanib ham bo`lmaydi». Bu borada taniqli iqtisodchi P.Samuel son shunday
deydi – «Iqtisodiyotni u yoki bu mexanizmisiz boshqarish – bu bir qo`lda qarsak
cholish bilan barobardir».Zamonaviy keynschilar soliqlar, davlat xarajatlari,
byudjet kamomadi, davlat qarzi davlat yo`li bilan boshqarishning asosiy vositalari,
deb hisoblaydilar. Ularning ta`kidlashicha, sanoat yuksalishi davrida daromadlar
ortgan sari soliq tushumlari ham ko`payib boradi. Bu esa ortiqcha talab va
ortiqchaishlab chiqarishning paydo bo`lishiga to`sqinlik qiladi. Inqirozning
boshlanishi ishsizlikning ortib borishi davlat byudjetidan ishsizlik bo`yicha nafaqa
to`lovlarining ortib borishiga olib keladi. Bu esa to`lovga qobiliyatli talabning
kamayishiga qarshilik qiladi.Shuning uchun ular tomonidan moliyaviy
kompensatsiya o`rnini qoplash siyosati va kamomadli moliyaviy ta`minlash
nazariyalari ol`ga surilmoqda.Neoklassik yo`nalish tarafdorlari kapitalning erkin
oqib turishi uchun ham to`siqlarni bartaraf etish maqsadida davlatning tartiblash
mexanizmi zarur ekanligini ta`kidlaydilar.Ularning nuqtai nazarlariga ko`ra davlat
kichik biznes, fermer xo`jaliklari hamda qo`shma korxonalarni rivojlantirish uchun
qulay sharoitlarni yaratish; yangi tashkil topgan firmalarga imtiyozli kreditlar,
subsidiyalar berish, imtiyozli soliq solish, litsenziya, patentlar, iqtisodiy
faoliyatning ma`lum turi bilan shu`gullanish uchun mutlaq huquqlar berish;
iqtisodiy yakkahokimlikka qarshi kurash mexanizmlari orqali davlat kapitalining
erkin harakat qilishi uchun to`siqlarni bartaraf qilib iqtisodiyotda raqobat
mexanizmining yaratilishini tartibga soladi.Xususan, kichik korxonalarga yagona
soliq to`lovi 13% dan 6%(sanoat korxonalari uchun5%ga tushirildi.Bugungi kunda
mamlakatimizda 603 ta aksiyadorlik jamiyati faoliyat yuritayotgan bo‘lsa, ularning
486 tasida davlat ulushi 52 trillion so‘mni tashkil etmoqda.Yoqilg‘i-energetika,
neft-gaz, kimyo, transport va bank sohalarida davlat ishtiroki yuqori darajada
saqlanib qolayotgani ularni bozor mexanizmlari asosida rivojlantirish,
investitsiyalar jalb etishga to‘sqinlik qilmoqda. Ayrim vazirliklar o‘zi nazorat
qiladigan sohadagi korxonalarda ta’sischi ekani erkin va sog‘lom raqobatga yo‘l
bermayapti, buniyam bugun ochiq aytish kerak. Bunday tizimni endi
o‘zgartirmasak, ushbu tarmoqlarda ham va umuman, iqtisodiyotda barqaror
rivojlanishga erishib bo‘lmaydi. Davlat aktivlari tartibsiz boshqarilayotgani ham
3

samaradorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, hozirgi vaqtda 972 ta davlat
korxonasi aktivlarining atigi 21 foizi Davlat raqobat qo‘mitasi tomonidan, qolgan
79 foizi vazirlik va idoralar hamda xo‘jalik birlashmalari tomonidan
boshqarilmoqda. Bozor iqtisodiyoti va mulkning ko`p shakllari mavjud bo`lgan
sharoitda esa dastur va rejalar davlat korxonalari uchun direktiv, xususiy sektor
uchun esa taklif, indekativ xarakterga ega bo`ladi. Ishbilarmon, tadbirkorlarning
rejalarga amal qilishlarini ra`gbatlantirish maqsadida ularga turli imtiyozlar, ya`ni
soliq to`lashda, kredit, subsidiyalar, xom ashyo, yoqil`gi-energiya, asbob-uskunalar
olishda, tovarlarni eksport qilishda imtiyozlar berilishi lozim bo`ladi. Hudud
rivojlanishini davlat tomonidan tartibga solish mahalliy o`z-o`zini boshqarish
organlari iqtisodiy bazasi, mamlakatdagi byudjet tizimi, tadbirkorlikning
rivojlanish ko`lami, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
shakllari hamda usullariga, tezligiga, soliq imtiyozlarini qo`llash tajribasi,
byudjetdan tashqari jam`garmalar, moliyaviy resurslarga, hududning
investitsiyaviy va eksport imkoniyatlari, viloyatlar va tumanlararo, shuningdek,
tashqi iqtisodiy aloqalar, bozor infratuzilmasi ob`ektlari rivojlanish darajasi,
aholining ish bilan bandlik muammolarining xususiyatlari va hududdagi ekologik
vaziyatga bo`gliq. Milliy iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
mexanizmida tartibga solishning byudjet-soliq va kredit shakllari muhim o`rinni
egallaydi. Davlat byudjetida jamiyat iqtisodiy munosabatlarining davlat
daromadlarining shakllanishi va ulardan foydalanish bilan bo`gliq qismi namoyon
bo`ladi. Soliqlar, zayomlar va boshqalar asosida davlat byudjeti daromadlari
shakllantirilishi orqali yirik moliyaviy resurslar jamlanadi. Ushbu resurslarning
umumiy xajmi YaIM ga nisbatan davlat byudjeti xarajatlarida namoyon bo`ladi.
2000 yilda rivojlangan mamlakatlarda davlat byudjeti xarajatlari YaIM ga nisbatan
foiz hisobida AQSh 29% dan Frantsiyada 51% gacha tebranganligini kuzatish
mumkin. Butun YEIRXT mamlakatlari bo`yicha – 36,5%, shulardan, Italiyada –
46,7%, Germaniyada – 43%, Yaponiyada – 38,2%, Kanadada – 37,8%3 .
O`zbekiston Rspublikasida davlat byudjeti xarajatlari YaIM ga nisbatan 29,5% ni
tashkil etadi. (maqsadli fondlar bilan – 38,5%) Bu esa davlat byudjeti iqtisodiyotni
davlat tomonidan tartibga solishda muhim vosita ekanligini ko`rsatadi. Davlat
byudjetining boshqaruvchanlik roli qayta taqsimlangan milliy daromadning bir
qismini davlat mulki shakliga aylantirish ko`rinishida namoyon bo`ladi. Byudjet
orqali, uning resurslaridan foydalanish orqali ishlab chiqarish sohalari o`rtasida,
moddiy va nomoddiy sohalar o`rtasida, tarmoqlar o`rtasida, hududiy birliklar va
aholini ijtimoiy guruhlari o`rtasida milliy daromadni qayta taqsimlash amalga
oshiriladi. Byudjet makroiqtisodiy mutanosiblikka erishish va uni qo`llab-
quvvatlashda muhim dastak bo`lib hisoblanadi. Asosan iste`mol va jam`garish
fondlari o`rtasidagi zarur mutanosiblikni saqlab turishda davlat byudjetining roli
4

kattadir. Byudjetning takror ishlab chiqarishga ta`siri, iqtisodiyot va madaniyatni
rivojlantirish, tarkibiy qayta qurishni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan
moliyaviy resurslar bilan ta`minlashda namoyon bo`ladi. Byudjet davlatning
iqtisodiy siyosatini yuritishda muhim vosita bo`lib hisoblanadi. Byudjetga
iqtisodiy rivojlanishni tartibga solish dastagi, takror ishlab chiqarishni oldindan
aniqlash jarayonida, ya`ni ishlab chiqarish kuchlariga va ishlab chiqarish
munosabatlarini takomillashtirishga ta`sir etuvchi vositasi sifatida qaraladi.
Alohida davrlarda esa, xo`jaliktashkiliy faoliyatiga, davlat siyosati va iqtisodiy
siyosatni ilmiylik darajasiga bo`gliq holda islotlarni amalga oshirishda byudjetning
roli kattadir. Asosiy ishlab chiqarish kuchlari bo`lgan ishlab chiqarish xodimlari
malakasini oshirishdagi muhim vazifalar ham byudjetga bo`gliqdir. O`zbekistonda
zarur takror ishlab chiqarish proportsiyasiga erishishda byudjetning roli va bunday
proportsiyaga erishish uchun milliy daromadni qayta taqsimlashdagi byudjetning
roli haqidagi ba`zi tasavvurlar quyidagi dalillar beradi: misol uchun, byudjetga
yengil va oziq-ovqat sanoatidan tushgan tushumlardan shu tarmoqlarga byudjetdan
qilingan xarajatlar bir necha marta ko`p bo`ladi. Bu boshqa tarmoqlarda yaratilgan
milliy daromadning bir qismini yuqorida sanalgan tarmoqlarga yo`naltirilishini
anglatadi va tarmoqlar o`rtasida, shu jumladan moddiy va nomoddiy ishlab
chiqarish sohalari o`rtasida qayta taqsimlash yuzaga keladi. Bozor iqtisodiyotiga
o`tish sharoitida O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini tarkibiy qayta qurishda
byudjet muhim o`rinni egallaydi. O`zbekiston Respublikaisining davlat byudjeti
daromadlarining tarkibi uning zarur takror ishlab chiqarish mutanosibligini
ta`minlash, iqtisodiy siyosatining muhim vazifalarini xal etishdagi o`rni haqida
yaqqol tasavvurlarni imkonini beradi. Soliqlar va ularning xajmi davlat byudjeti
xarajatlari miqdoriga bo`gliq bo`lib, byudjet daromad qismining 90 va undan
ortiqroq qismini tashkil etadi. Soliqlar – milliy daromadning bir qismini davlat
mulkiga aylanish xususiyatiga ega. Shuning uchun soliqlarning undirilishi – bu
milliy daromadning bir qismini davlat ixtiyoriga o`tkazish jarayoni hisoblanadi.
Rivojlangan mamlakatlarda soliqlar YaIM ga nisbatan 30% dan 50%gacha tashkil
etadi. Soliqlar iqtisodiy o`sishga muhim ta`sir ko`rsatadi. Soliq yuki yuqori
bo`lgan, ya`ni soliq miqdori YaIMga nisbati yuqori bo`lgan sharoitda iqtisodiy
o`sish sekinlashadi, optimal soliq yuki aksincha, iqtisodiy o`sishni kuchaytiradi va
boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondiradi. Shu o`rinda soliq yukining iqtisodiy
o`sishga ta`siri bo`yicha tadqiqot natijalarini keltirish maqsadga muvofiqdir.
Iqtisodchi Dj.Skali dunyoning 103 mamlakati bo`yicha ma`lumotlarni
umumlashtirish asosida tadqiqot o`tkazgan. Uning tadqiqotlari shuni ko`rsatdiki,
byudjetga undiriladigan daromadlar past soliq stavkali (19,3% atrofida)
mamlakatlarda iqtisodiy o`sish o`rtacha yiliga 2,4% ni tashkil etadi, yuqori stavkali
(43,2%) mamlakatlarda esa iqtisodiy o`sish 0,4% dan oshmasligi ma`lum bo`ldi5.
5

Bundan muallif past proportsional soliqlar maqsadga muvofiq ekanligi xususida
hulosa qiladi. Boshqa tadqiqotchilar soliq stavkalari muayyan optimal darajadan
oshmasligi lozim deb hisoblaydilar. Aynan soliq yukining optimal darajasi bu
davlat byudjeti ehtiyojlari bilan tadbirkorlar manfaatlari o`rtasida qarama-
qarshiliklarni xal etishda eng maqsadga muvofiq yechim hisoblanadi.
Yuqoridagilarga muvofiq, bir qator davlatlarda, shu jumladan O`zbekiston
Respublikasida ham zamonaviy moliyaviy siyosatning muhim yo`nalishlardan biri
soliq yukini pasaytirish hisoblanadi. Soliqlar davlat byudjetining daromadlar
qismini moliyaviy resurslar bilan ta`minlashda asosiy fiskal funktsiyasi bilan birga,
taqsimlash vazifasi va maxsulotlarni alohida turlarini ishlab chiqarishni
ra`gbatlantirish vazifalarini bajaradi. Yoki aksincha, soliqlarni barqaror tutib turish,
ba`zi ishlab chiqarishning o`sishini cheklaydi. Aholi daromadlariga solinadigan
progressiv soliq stavkalari, soliq undirilmaydigan minimumlarning o`rnatilishi,
kam daromadlarga mos tarzda past soliq stavkalari va yuqori daromadlarga yuqori
soliq stavkalarining o`rnatilishi soliqlarning taqsimlash vazifalariga misol bo`la
oladi. AQSh da shaxsiy daromadlar bo`yicha minimal soliq stavkasi 12% ni,
yuqori darajasi esa 36% ni, Yaponiyada esa mos tarzda 10% va 50% ni,
Germaniyada 19% va 53% ni, Belgiyada 25% va 55% ni, Niderlandiyada 7,1% va
60% ni tashkil etadi. O`zbekiston Respublikasida aholi daromadlariga solinadigan
minimal soliq stavkasi 11% ni, yuqori soliq stavkasi esa 22% ni tashkil etadi.
O`zbekiston Respublikasi norezidentlari daromadlarini chetga olib chiqishlarini
chegaralash maqsadida daromad (foyda) soli`giga qo`shimchalar kiritilgan bo`lib,
chetga chiqadigan daromadlarga qo`shimcha 10 % miqdorda soliq undirish
qonunda ko`rsatilgan. Tovar va xizmatlar eksportini ra`gbatlantirish uchun bu
tovar va xizmatlar qo`shilgan qiymat soli`gidan ozod etiladi. Aholini ba`zi turdagi
tovarlarning iste`molini chegaralash maqsadida alohida tovarlardan aktsiz egri
soliqlarini undirish keng qo`llaniladi. Turli ko`rinishdagi va shakldagi soliq
imtiyozlari iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning muhim shakli
hisoblanadi. Imtiyozlardan iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish maqsadida
foydalaniladi. Ular investitsiyalarni, tadbirkorlik faoliyatini, chet el kapitalini jalb
etishni, pul va moddiy resurslarni tejashni, ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishni va bandlikni oshirishni ra`gbatlantirish maqsadida qo`llaniladi.
Iqtisodiyotni va ijtimoiy jarayonlarni tartibga solish maqsadida qo`llanilgan soliq
imtiyozlari turli shakllarda namoyon bo`ladi. Eng keng tarqalganlari quyidagilar:
1) Chegirma ko`rinishida soliq kreditlari berish, ya`ni foydani kamaytirilgan
soliqlar hisobiga oshirish. Masalan, AQSh da 1962 yildan buyon 20 yil mobaynida
turli investitsion (soliq) kreditlar qo`llanib kelinmoqda, ya`ni foydalanish muddati
8 va undan ortiq yil bo`lgan, ishlab chiqarishga kiritilgan uskunalar qiymatining 7
% ga teng miqdorda foyda soli`gi qisqartiriladi. Yaponiyada ham huddi shunday
6

yangi texnika va texnologiyalarga qilingan investitsiyaning 7% miqdorida soliq
krediti qo`llaniladi. Kanadada mos tarzda soliq chegirmalari 7%dan 20% gacha
o`zgarib turadi. Bir qator mamlakatlarda tadbirkorning ITTLI ga qilgan xarajatlari
o`rtacha yillik foydani belgilangan ulushidan ortiq bo`lsa, qisqartirilgan soliq
shaklidagi soliq krediti qo`llaniladi. Masalan, AQSh da bazis davriga nisbatan
o`rtacha yillik me`yoridan ITTLI ga qo`shimcha qilingan xarajatlarning 20%ga
teng miqdorda foyda soli`gi kamaytiriladi. Frantsiyada ITTLI ga qo`shimcha
qilingan xarajatlarning 50% ga teng miqdorda foyda soli`gi qisqartiriladi,
Kanadada esa qo`shimcha qilingan xarajatlarning 100% ga teng miqdorda foyda
soli`gi kamaytiradi6 . Soliq krediti shaklidagi imtiyozlar ta`lim olish (asosan oliy
ma`lumot) uchun yakka tartibdagi haq to`lovchilarga ham qo`llaniladi. AQSh dan
keyingi ta`lim uchun to`lov miqdorining dastlabki 5 ming dollariga 20 % chegirma
miqdorida «Ta`lim soliq krediti» hamda 13-17 yoshdagi xar bir o`quvchiga yiliga
500 dollar miqdorda soliq imtiyozi joriy etilgan7. 2) Imtiyozning ikkinchi shakli –
soliqdan butunlay ozod etish yoki pasaytirilgan soliq stavkalarini o`rnatishdir.
Bunday imtiyozlar kichik tadbirkorlikni ra`gbatlantirish maqsadida qo`llaniladi.
Bunga qishloq xo`jaligi maxsulotlarini qo`shilgan qiymat soli`gidan ozod etilishini
ham kiritish mumkin. Bunday imtiyozlar respublikamizda ham keng qo`llaniladi.
3) Soliq imtiyozlarining uchinchi shakli – tezlashtirilgan amortizatsiya usulini
qo`llanilishi, ya`ni olinadigan foydaning xajmini tezlashtirilgan amortizatsiya
miqdoriga qisqartirish usulidir. Xukumat tomonidan belgilangan oshirilgan
amortizatsiya xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlariga qo`shishga ruxsat beradi.
Buning natijasida ishlab chiqarish xarajatlari oshadi, biroq soliq miqdorini
qisqarishi hisobiga olinadigan foyda miqdori o`zgarmaydi. Mutanosiblikni tartibga
solish uchun boshqa imtiyozlar ham qo`llaniladi. Misol uchun, AQSh da foydaning
ijtimoiy infratuzilma ob`ektlari qurilishiga yo`naltirilgan qismi soliqlardan ozod
etiladi. Ba`zi mamlakatlarda mehnatga haq to`lash va ishlab chiqarishni texnik
qayta qurollantirishga sarflanadigan mabla`glarni soliqqa tortishning alohida
tizimlari qo`llaniladi. Misol uchun, Frantsiyada texnik qayta qurollanishga
sarflanadigan mabla`glarga solinadigan soliqlar juda ham past. Germaniya va
Frantsiyada qo`shimcha ish o`rinlarini yaratish uchun qilingan xarajatlarga maxsus
soliq imtiyozlari kiritilgan8 . Respublikamizda ham iqtisodiy rivojlanishni tartibga
solish maqsadida soliq imtiyozlari tizimidan keng qo`llaniladi. O`zbekiston
Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq chet el investitsiyasi bilan tashkil etilgan,
import o`rnini bosuvchi va eksportga yo`naltirilgan maxsulot ishlab chiqaradigan
ishlab chiqarish korxonasi daromadi (foydasi) ishlab chiqarishni boshlagandan 5
yil muddatgacha soliqlardan ozod etiladi. Agar, ishlab chiqarish xajmining 25%
dan orti`gini bolalar assortimentidagi tovarlar tashkil etsa va korxona ustav fondida
chet el kapitali ulushi 50% dan ortiq bo`lsa 2 yilgacha soliqlardan ozod etiladi.
7

Qishloq joylarda va aholi punktlari hududida yangi tashkil etilgan xalq iste`moli
tovarlarini ishlab chiqarish va qishloq xo`jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi
korxonalar ishlab chiqarishni boshlagandan to 3 yil muddatgacha soliqlardan ozod
etiladi. Umumiy ishchilar sonining 75%dan kam bo`lmagan qismi o`rta maktab
o`quvchilaridan va kasb-xunar o`quv yurtlari o`quvchilaridan tashkil topgan
yuridik shaxslarning daromadlari(foyda) soliqlardan ozod etiladi. Ekologiyaga,
so`glomlashtirish va xayriya fondlariga, madaniyat muassasalariga, xalq ta`limi va
so`gliqni saqlashga badallar to`lash hisobiga daromadni(foydani) soliqqa tortishni
kamaytirish shaklidagi imtiyozlar ham mavjud. Respublikada aholi bandligini
oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish yo`nalishida olib
borilgan iqtisodiy islohotlar natijasida bir necha yuz minglab yangi ish joylari
yaratildi. Shu kabi aholi daromadlarini ko`paytirish maqsadida jismoniy
shaxslardan olinadigan daromad soli`gi yuqori stavkasi 2006 yilgi 29 foizdan 2010
yilga 22 foizgacha pasaytirilishiga qaramasdan, soliq tushumlari mos ravishda
567,7 mlrd.so`mdan 1594,0 mlrd.so`mga yoki 2,8 baravarga oshganligini quyidagi
10.3.2-rasmdan ko`rishimiz mumkin. Mamlakatimiz soliq tizimida jismoniy
shaxslar daromadlarini yagona stavkada soliqqa tortish o`zining bir qancha
afzalliklariga ega: - soliqni hisoblash tartibi imkon qadar osonlashadi; - jismoniy
shaxslarning ko`proq daromad topishga bo`lgan moyilligi kuchayadi va real
daromadlarini oshirishga bo`lgan intilishlari ortadi. Bu esa, jismoniy shaxslarning
mehnat qilishga qiziqishi, ishsizlar sonining kamayishi hamda turmush darajasini
ko`tarishga soliq vositasida ra`gbat berish imkonini beradi; - yashirin tarzda
daromad topayotgan jismoniy shaxslarga daromadlarini ochiq-oydin oshkor etish
imkoniyatini beradi, ular soliq stavkasi pastligi hisobiga soliqdan cho`chimaydilar;
- bu stavka hamma jismoniy shaxslar uchun bir xil bo`lishini belgilaydi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida barcha jismoniy shaxslar teng huquqli bo`lgani uchun soliq
solinishida ham teng bo`lishi lozim; - davlat soliq xizmati organlari tomonidan
jismoniy shaxslar daromad soli`gi bo`yicha soliqdan qochish va bo`yin tovlash
bo`yicha qilinadigan ma`muriy xarajatlar tejaladi; - eng asosiysi, bunday tizim
barcha jismoniy shaxslarga tushunarli bo`lib, turli noaniqliklar barham topadi, ular
o`z haq-huquqlarini himoya qila oladilar. Jismoniy shaxslardan olinadigan
daromad soli`gi tartibini takomillashtirish masalalaridan biri bo`lgan soliqqa
tortilmaydigan miqdorning joriy etilishi aholidan olinadigan daromad soli`gi
tartibini davr talabiga mos holda takomillashtirishga o`zining munosib hissasini
qo`shadi. Jismoniy shaxslar daromadlarini deklaratsiya usulida soliqqa tortishda,
rivojlangan davlatlar tajribasidan foydalangan holda, jami yillik daromaddan ushbu
daromadni olish bilan bo`gliq bo`lgan xarajatlarni, byudjetga to`langan boshqa
soliq va to`lovlarni chiqarib tashlash lozim. Respublakimiz soliqqa tortish
amaliyotida jismoniy shaxslarning ish haqi shaklidagi daromadlarini soliqqa
8

tortishda uch bosqichli stavkalardan ikki bosqichlisiga o`tish va asta-sekin yagona
stavka joriy etish lozim. Hozirgi paytda yagona stavka qo`llanilayotgan
mamlakatlar amaliyotida bu mexanizm o`zining samarasini ko`rsatmoqda.
Mamlakatimizda mehnat sharoitlari o`ta zararli, o`ta o`gir, zararli va o`gir bo`lgan
ishlab chiqarishlarda ishlovchi xodimlarning (ayollarning) daromadlariga soliq
solishning amaldagi imtiyozli tartibi belgilangan. Ularning mehnatiga haq to`lash
shaklidagi daromadlariga belgilangan soliq stavkalarini qaytadan ko`rib chiqish
lozim. Bizningcha, o`gir va zararli, o`ta o`gir va o`ta zararli sharoitlarda
ishlovchilar uchun imtiyozli soliq stavkasiga daromad soli`gining quyi stavkasi va
o`rta stavkasi joriy etilishi maqsadga muvofiq. Jismoniy shaxslarning mehnatga
haq to`lash shaklidagi daromadlaridan ayrim ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan
xarajatlarni (masalan dori-darmon uchun, meditsina xarajatlari) chegirish va
ularning yillik daromadlarini umumiy deklaratsiyalash tizimiga tezroq o`tkazish
lozim. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad soli`gini takomillashtirishni
iqtisodiy munosabatlar bilan o`zaro bo`gliq va uy`gunlikda takomillashtirish zarur.
Chunki aholi bandligini ta`minlash va daromadlarini oshirish ularning
farovonligini o`stirishning ishonchli yo`lidir. Shu bilan birga, soliqqa tortiladigan
daromadlarning ortishi byudjet manfaatlariga ham to`liq mos keladi. Bizga
ma`lumki, O`zbekiston Respublikasida mahalliy soliqlarning huquqiy asosi sifatida
Soliq kodeksiga qadar “Mahalliy soliqlar va yi`gimlar to``grisida”gi Qonun ( 1993
yil may oyida qabul qilingan ) xizmat qilar edi. Bu qonun Soliq kodeksi qabul
qilingandan so`ng o`z kuchini yo`qotdi, uning asosiy mazmuni esa kodeksda o`z
aksini topdi. Biroq, qayd etish zarurki, “Mahalliy soliqlar va yi`gimlar
to``grisida”gi Qonunda mahalliy soliqlar bo`yicha mahalliy hokimiyatlarning soliq
va byudjet huquqlari aniq yoritib berilgan edi. Ammo, bu holat Soliq kodeksida
to`liq aks ettirilmagan, ya`ni bunda mahalliy soliqlar va yi`gimlar bo`yicha faqat
ularni turlarini ko`rsatish bilan cheklangan va mahalliy hokimiyatlarning soliq
huquqlari mavhum holda qolgan. Shu boisdan, bizning fikrimizcha, mahalliy
soliqlarning o`rni ortib borar ekan, bu soliqlarni joriy etish, bekor qilish va amal
qilish holatlarini yanada to`laroq aks ettirish lozim. Buning uchun Soliq
kodeksining 23-moddasiga qo`shimcha kiritish va unda mahalliy hokimiyatlarining
soliq huquqlari aniq-ravshan qilib belgilanishi zarur, deb hisoblaymiz. Ma`lumki,
yer soli`gi soliq to`lovlarining moliyaviy natijalariga bo`gliq bo`lmagan holda
undiriladi, ya`ni yerning fizikaviy, ximiyaviy xususiyati hamda ularning joylanishi
soliqlarni belgilashda asos qilib olinadi. Ammo, qayd etish joizki, hozirga qadar
respublikamizda yerlarning boniteti ancha yillar oldingi ma`lumotlar bo`yicha
yuritilmoqda. Shuni e`tiborga olib yerlarning bonitetini qaytadan ob`ektiv aniqlash
va shu asosda soliq stavkasini ham qayta ko`rib chiqish maqsadga muvofiq. Soliq
9

tizimini takomillashtirish, uning bir qator vazifalarini real bajarilishiga erishib
borishni ham o`z ichiga oladi.
Bular quyidagilar:
 soliq yukini soliq to`lovchilar o`rtasida to``gri taqsimlashga erishish, shu bilan
birga uni imkoni boricha kamaytirish;
 soliqlarning mazmunini soliq to`lovchilarga to`liq ochib bergan holda
tushuntirish, ularda soliq madaniyatini shakllantirish va uni oshirib borish;
 soliqlarni ixchamlashtirish, ya`ni ularni yagonalashtirish. Soliq tizimining
samaradorligini oshirishga qulaylik tu`gdiruvchi omillardan biri bu soliq yukining
to``gri taqsimlanganligi va imkoni boricha uni kamaytirishdir. Soliq yukini to``gri
taqsimlanganligi iqtisodiy rivojlanishga olib keladi. Soliq yukini iqtisodiyot
tarmoqlari bo`yicha, ishlab chiqaruvchi va iste`molchilar o`rtasida to``gri
taqsimlanishi katta ahamiyat kasb etadi Mavjud soliq tizimini yanada
takomillashtirish maqsadida quyidagi bir qator masalalarga e`tibor berishni
kuchaytirish lozim:
 soliqlarni joriy etish va ularni to`lash tartibiga ilmiy tomondan yondashishni
kuchaytirish;
 mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda xorijiy
tajribalardan unumli foydalanish;
 ixchamlashtirilgan soliqlar amal qilish doirasini kengaytirish;
 soliq sohasidagi har qanday o`zgarishlarni soliq to`lovchilarga ommaviy tarzda
tushuntirib borishni keng yo`lga qo`yish;
 soliq sohasidagi qonunbuzarliklarning kelib chiqishiga yo`l qo`ymaslik, unga
qarshi qat`iy kurashish;
 soliq imtiyozlarini, asosan, soliq stavkalarini kamaytirish evaziga emas, balki
boshqa xildagi imtiyozlardan unumli foydalanish, xususan tezkor amortizatsiyani
qo`llash, soliq kreditlarining miqdorini ko`paytirish kabi vositalarni qo`llash orqali
ro`yobga chiqarish;
 qat`iy stavkali soliqlarni kamaytirish, bu orqali tadbirkorlarni haqiqiy
daromadidan kelib chiqqan holda soliq undirib olishni kuchaytirish. Yuqoridagi
fikrlar asosida aytish mumkinki, soliq tizimini yanada takomillashtirish faqatgina
uning samaradorligini oshirish uchun xizmat qiladi. Davlat turli soliq, kredit
imtiyozlari tizimini yaratish orqali fuqarolarning, jamoat tashkilotlari hamda
10

xo`jalik sub`ektlarining homiylik, xayriya ishlariga mabla`glar ajratishlarini
ra`gbatlantirish chora-tadbirlarini kuchaytirishi ham maqsadga muvofiqdir.
Moliyaviy xavfsizlik mamlakat va uning hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy
barqarorligi va rivojlanishi uchun zaruriy moliyaviy sharoit va resurslarning
yaratilganligi, moliyaviy tizimning yaxlitligini saqlash hamda ichki va tashqi
iqtisodiy manfaatlar tahdidlariga muvaffaqiyatli qarshilik qilishni ifodalaydi. Bu
xavfsizlik pul, byudjet, kredit, soliqqa tortish va valyuta tizimlarida vujudga
keladigan tahdidlarning oldini olish, ulardan muhofazalanish kabilarni o`z ichiga
oladi.Shuni ta`kidlash joizki, iqtisodiy xavfsizlik ko`rsatkichlarini turli nuqtai
nazardan turkumlash mumkin. Masalan, A.Illarionovning fikricha, iqtisodiy
rivojlanishning ta`minlanishi nuqtai nazaridan iqtisodiy xavfsizlik ko`rsatkichlari
quyidagicha turkumlangan:
- davlat sektorining (korxonalarining) YaIM ishlab chiqarishdagi ulushi (foiz
hisobida); - davlat iste`molining YaIMga nisbati (foiz hisobida);
- davlat xarajatlarining YaIMga nisbati (foiz hisobida);
- davlat byudjetining YaIMga nisbati (foiz hisobida);
- davlat qarzlari o`sishining YaIMga nisbati (foiz hisobida);
- pul massasining o`sish sur`ati (foiz hisobida);
- inflyatsiya sur`atlari (foiz hisobida);
- valyuta kursining pasayish sur`atlari (foiz hisobida);
- tashqi savdoga soliqlarning tashqi savdo aylanmasiga nisbati (foiz hisobida).
Ja`mi talab xajmi bir qator omillarga bo`gliq, ular quyidagilar: uy xo`jaliklarini
ishkuini sotishdan olgan daromadlariga, yakka tartibdagi tovar ishlab chiqarish
faoliyatiga, soliqqa tortish xajmiga, mamlakatdagi narxning umumiy darajasiga,
muomaladagi naqd pul miqdoriga, narx o`zgarishining kutilishiga, kutilayotgan
foydga, bank kredit foizlarining usishiga va b. Ja`mi talab va narx darajasi
o`rtasidagi bo`gliqlik teskari, biroq ja`mi taklif va narx darajasi to``gri bo`glangan,
ya`ni narx darajasi qancha yuqori bo`lsa, shuncha taklif ko`p bo`ladi. Ishlab
chiqarishga ta`sir etuvchi omillar bu ja`mi taklifga ham ta`sir etuvchi omillar
hisoblandi. Davlat byudjeti – davlat daromadlari va sarflarining moliyaviy rejasi.
Daromad solig`i – fuqarolarni bir yil davomidagi yalpi daromadidan olinadigan
majburiy to`lov (soliq). Daromad solig`i stavkalari – aholi daromadlaridan
tabaqalashtirilgan holda olinadigan soliqlarning foizlardagi darajalari. Soliqlar –
davlat byudjeti yoki mahalliy byudjetlarga jismoniy yoki yuridik shaxslar
11

tomonidan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarganlari uchun yoki ishlab chiqarish
omillaridan foydalganliklari uchun majburiy to`lovlar. Iqtisodiyot o`zini-o`zi
tartibga solish davrida bozor mexanizmi uzoq vaqt mobayinida iqtisodiyotni
tartibga solishning yagona mexanizm bo`ldi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan
taribga solish zarurati va uni bozor bilan uy`gunlashtirish biroz keyinroq yuzaga
keldi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning rivojlanishini ikki yirik
bosqichga bo`lish mumkin: 1. Ikkinchi jahon urushiga qadar; 2. Ikkinchi jahon
urushidan keyin. Birinchi bosqichda davlat xususiy kapitalni takror ishlab
chiqarilishi uchun qulay shartsharoitlar yaratib berdi: mehnat, soliq, savdo va
ijtimoiy qonunchilik asoslari ishlab chiqildi. Erkin raqobat davrida davlat xarbiy
zavodlar va temir yo`l qurilishida xususiy kapitalni kengaytirish yo`li bilan xo`jalik
jarayonida ishtirok etishni boshladi. Shu bilan birga davlat alohida sohalarni
tartibga solishni boshlaydi (agrar soha, pul-kredit …). Ikkinchi bosqichda bir qator
davlatlar tarmoqlarni rejalashtirishga, milliy va hududiy rivojlanishni
dasturlashtirishga, davlatning byudjet-kredit sohasida iqtisodiyotni tartibga solish
faolligini oshirishdi. Iqtisodiy rivojlanishda davlat aralashuvi umum iqtisodiy
xususiyatga ega bo`lib, davlat uzoq muddatli strategik maqsadlarni ishlab chiqdi.
Bu bosqich integratsion ittifoqlar doirasida xalqaro darajadagi o`rta muddatli
umumdavlat kelishuvlari bo`yicha davlat faoliyatlarini tavsiflaydi. (EI, O`IXT va
b. ). Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish xususiy kapitalni takror ishlab
chiqarilishi uchun qulay sharoit yaratishdan to iqtisodiy hamkorlik doirasida o`rta
muddatli umumdavlat dasturini xalqaro kelishuvlar darajasigacha bo`lgan yo`li
bosib o`tildi. Hozirgi kunda davlat iqtisodiy tizimda iqtisodiy indikatorlarga faol
ta`sir etuvchi yagona va asosiy tartibga soluvchi, muvofiqlashtiruvchi markaziga
aylanmoqda, iqtisodiy o`zgarishlarga qulay sharoit yaratmoqda. Bozor
iqtisodiyotini barcha jabxalarni tartibga solishda davlat boshqaruviga zaruriy
elementi sifatida qaraladi. Umumiy holda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solishning asosiy maqsadi - 1. Iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishish; 2.
Bozorni amal qilishi uchun qulay sharoit yaratish; 3. Iqtisodiy o`sishning barqaror
darajasini ta`minlash; 4. Iqtisodiyotda tarkibiy o`zgarishlarni boshqarish; 5.
Ijtimoiy taraqqiyotni ta`minlash; 6. Ekologik va demografik muammolarni xal
etish hisoblanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishi turli uslublar
bilan amalga oshiriladi. Ulardan: iqtisodiy, qonuniy-ma`muriy va sudlov. Ushbu
uslublar turli vositalardan foydalangan holda turli usullar orqali amalga oshiriladi.
Davlat sektori – bu mulk egasi davlat bo`lgan ja`mi korxonalar va tashkilotlar
majmuidir. Uning bir qismi milliylashtirishdan va ikkinchi qismi esa davlat
mabla`glari hisobidan shakllanadi. Kapital talab etuvchi yangi tarmoqlarni yaratish
(kosmik sanoat ishlab chiqarish va boshqalar) hisobiga iqtisodiyotning davlat
sektori oshib boradi. Turli mamlakatlarning ijtimoiy ishlab chiqarishida davlat
12

sektori ulushi turlicha bo`lib, u asosiy kapitalning 2% dan 50% gachasini tashkil
etadi. MDX davlatlarida bozor iqtisodiyotiga o`tish va iqtisodiyotni isloh qilishdan
so`ng davlat sektori ulushi sezilarli darajada qisqardi. Misol uchun: Rossiya
Federatsiyasi sanoatida davlat sektori ulushi 5%dan kamni tashkil etdi,
O`zbekiston Respublikasida – 30%. Davlat sektori ishlab chiqarish maqsadlariga
ko`ra nodavlat sektoridan farqlanadi. Ishlab chiqarishdan asosiy pirovard maqsad -
bu foyda olish, lekin davlat sektorining asosiy maqsadi – bu investitsiyani,
bandlikni tartibga solish, nodavlat sektoriga yordam ko`rsatish va ijtimoiy
jarayonlarni tartibga solish hisoblanadi. Davlat sektori maqsadlari milliy
iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solish vazifalarini amalga oshirish uchun soliqqa tartish va yi`gimlar yo`li bilan
davlat byudjeti resurslari tashkil etiladi va davlat sektorining moddiy bazasi
shakllantiriladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish – bu takror ishlab
chiqarish jarayonining tarkibiy qismi va jamiyat iqtisodiyotii rivojlantirishdir.
Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi bozor mexanizmi bilan uzluksiz
bo`glangan. Bundan hulosa qilsak, «Samarasiz davlat boshqaruvi bilan iqtisodiy
barqaror rivojlanib bo`lmaganidek, ijtimoiy rivojlanib ham bo`lmaydi». Bu borada
taniqli iqtisodchi P.Samuel son shunday deydi – «Iqtisodiyotni u yoki bu
mexanizmisiz boshqarish – bu bir qo`lda qarsak cholish bilan barobardir».
Dastlabki iqtisodiy nazariyalar kapitalizmning boshlan`gich davriga to``gri keladi
(XVXVII asrlar). Bu davrda merkantilistlar jamiyat boyligi muomala sohasida
yaratiladi, millat boyligi esa pul miqdori bilan aniqlanadi degan fikrni ilgari
surishadi. Merkantilizm – bu iqtisodiy nazariyadagi birinchi maktab bo`lib, uning
mashhur namoyondalaridan biri Tomas Men hisoblanadi (1571-1641 y.).
Merkantilizm kapitalni dastlabki jam`garilishi davriga xos bo`lib, savdo burjuaziya
manfaatlarini ifoda etadi. Merkantilizmga ikki xususiyat xosdir: 1) boylik pul bilan
ifodalanadi (davlat qancha ko`p pulga ega bo`lsa, u shuncha badavlat hisoblanadi)
2) davlat xokimiyati yordamida pul boyliklarini jam`garishga erishish mumkin.
Ushbu maktab namoyondalari mamlakatga olib kirilgan va olib chiqilgan tovarlar
o`rtasidagi farqning (aktiv savdo balansi) yuqoriligi bilan davlat boyligi oshadi va
davlat aktiv savdo balansida siyosiy ishlarni olib borishi zarur deb hisoblashadi.
Davlat mamlakatdan tovarlarni olib chiqishni ra`gbatlantirish va mamlakatga
tovarlar olib kirishni cheklash, ba`zi tovarlarni esa olib kirilishini ta`qiqlash bilan
protektsionizm siyosatini yuritishi lozim. Bunda quyidagi tamoyil ol`ga suriladi:
chet eldan arzon bahoga sotib olish, boshqa davlatlarga qimmatroq sotish.
Merkantilizm maktabi «Siyosiy iqtisod» atamasining paydo bo`lishi bilan bo`gliq.
U frantsuz merkantilisti A.Monkrettonning 1615 yilda chiqqan «Siyosiy iqtisod
traktlari» kitobiga kiritilgan edi. Merkantilistlar birinchi bo`lib iste`mol qiymatini
emas, balki almashinuv qiymatini boylik deb e`lon qildilar. Keyingi iqtisodiy
13

maktab fiziokratlar edi. Ushbu maktabning eng ko`zga ko`ringan namoyondasi –
F.Kene (1694-1774 y.). Uning xizmati: fiziokratlar muomala sohasini taxlil
etishdan ishlab chiqarishni taxlil etishga tomon burilish yasadi. Faqat ular qishloq
xo`jaligi bilan chegaralanishdi. Kene ekvivalent ayirboshlash ta`limini ol`ga surdi
va savdodagi ayirboshladan xech qanday boylik yaratilmasligini va ayirboshlash
xech narsa ishlab chiqarilmasligini isbotladi. F.Kene «tabiiy tartiblanish» holatini,
ya`ni bozor narxining beqaror tebranishi, erkin raqobat va ba`zi hollarda davlat
aralashuvi asosida iqtisodiyotni rivojlatirishni ol`ga surdi. Fiziokratlar iqtisodiy
rivojlanish o`zida tabiiy jarayonni namoyon qilishi, qonunlarga amal qilinishi va
odamlar ta`siridan holi bo`lishini lozim deb bilishdi. Bu ularning mutloq yutuqlari
edi.Iqtisodiyotni rivojlanishida davlatning roli xususidagi ularning qarashlari
davlatning aralashuvi iqtisodiy rivojlanishni sekinlashtiradi degan fikrdan kelib
chiqadi.Masalan, Smit `goyasi quyidagicha: «Bozor iqtisodiyoti o`zini-o`zi
boshqarishga moslashgan, uning asosida qanday qilib ko`proq fayda olishga
harakat qilish bilan bo`gliq «ko`rinmas qo`l» - shaxsiy manfaat yotadi». Smit
xulosasiga ko`ra, iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning aralashuvi olib
tashlansa, iqtisodiyot samarali amal qiladi va bozor butunlay erkin bo`lmo`gi
lozim. D.Rikardo, J.B.Sey, D.Mil , A.Marshallar A.Smit `goyasining davomchilari
bo`lib, ular iqtisodiy liberalizm `goyasi ilgari surishdi va hozirgi kunga qadar
zamonaviy iqtisodchilar tomonidan ijobiy baholanmoqda (neoklassik yo`nalish).
Klassiklar ja`mi talab va ja`mi taklif mutanosibligini o`zlariga xos talqin etishdi.
Ular: ja`mi taklifning o`zgarishi unga mos ja`mi talabni o`zgarishini yuzaga
keltiradi degan fikrdan kelib chiqishadi. Bu Sey qonunida o`z aksini topadi, ya`ni
taklif etilgan tovar unga mos ravishda talabni keltirib chiqaradi, bu esa talab va
taklif o`rtasidagi yuzaga keladigan farqlarni bartaraf etadi. Oldindan ishlab
chiqarishning o`rni yo`qoladi. Tovar ishlab chiqarishning o`sishi, ish haqlarini
oshishiga olib keladi, buning natijasida taklifga mos ravishda talab ham oshadi.
Haqiqatda esa barcha daromadlar tovarlarga ayirboshlanilmadi. Jam`garish yuzaga
keladi va jam`garilgan pul miqdori investitsiyaga har doim ham teng bo`lmaydi.
Klassikchilar ja`mi talab va ja`mi taklifga bo`gliq holda narxning tebranishi barcha
bozorlarni, shu o`rinda mehnat bozorini ham, resurslar bozorini ham
barqarorlashtiradi deb hisoblashdi. Bo`glanish: bozorda narxning pasayishi ish
haqini pasayishiga olib keldi yoki ish haqi avvalgiday qolsa u holda ishsizlik
yuzaga keldi.Zamonaviy keynschilar soliqlar, davlat xarajatlari, byudjet
kamomadi, davlat qarzi davlat yo`li bilan boshqarishning asosiy vositalari, deb
hisoblaydilar. Ularning ta`kidlashicha, sanoat yuksalishi davrida daromadlar ortgan
sari soliq tushumlari ham ko`payib boradi. Bu esa ortiqcha talab va ortiqcha ishlab
chiqarishning paydo bo`lishiga to`sqinlik qiladi.Inqirozning boshlanishi
ishsizlikning ortib borishi davlat byudjetidan ishsizlik bo`yicha nafaqa
14

to`lovlarining ortib borishiga olib keladi. Bu esa to`lovga qobiliyatli talabning
kamayishiga qarshilik qiladi.Shuning uchun ular tomonidan moliyaviy
kompensatsiya o`rnini qoplash siyosati va kamomadli moliyaviy ta`minlash
nazariyalari ol`ga surilmoqda. Davlat byudjetida jamiyat iqtisodiy
munosabatlarining davlat daromadlarining shakllanishi va ulardan foydalanish
bilan bo`gliq qismi namoyon bo`ladi. Soliqlar, zayomlar va boshqalar asosida
davlat byudjeti daromadlari shakllantirilishi orqali yirik moliyaviy resurslar
jamlanadi. Ushbu resurslarning umumiy xajmi YaIM ga nisbatan davlat byudjeti
xarajatlarida namoyon bo`ladi. 2000 yilda rivojlangan mamlakatlarda davlat
byudjeti xarajatlari YaIM ga nisbatan foiz hisobida AQSh 29% dan Frantsiyada
51% gacha tebranganligini kuzatish mumkin. Butun YEIRXT mamlakatlari
bo`yicha – 36,5%, shulardan, Italiyada – 46,7%, Germaniyada – 43%, Yaponiyada
– 38,2%, Kanadada – 37,8%3 . O`zbekiston Rspublikasida davlat byudjeti
xarajatlari YaIM ga nisbatan 29,5% ni tashkil etadi. (maqsadli fondlar bilan –
38,5%) Bu esa davlat byudjeti iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda
muhim vosita ekanligini ko`rsatadi. Davlat byudjetining boshqaruvchanlik roli
qayta taqsimlangan milliy daromadning bir qismini davlat mulki shakliga
aylantirish ko`rinishida namoyon bo`ladi. Byudjet orqali, uning resurslaridan
foydalanish orqali ishlab chiqarish sohalari o`rtasida, moddiy va nomoddiy sohalar
o`rtasida, tarmoqlar o`rtasida, hududiy birliklar va aholini ijtimoiy guruhlari
o`rtasida milliy daromadni qayta taqsimlash amalga oshiriladi. Byudjet
makroiqtisodiy mutanosiblikka erishish va uni qo`llab-quvvatlashda muhim dastak
bo`lib hisoblanadi. Asosan iste`mol va jam`garish fondlari o`rtasidagi zarur
mutanosiblikni saqlab turishda davlat byudjetining roli kattadir. Byudjetning takror
ishlab chiqarishga ta`siri, iqtisodiyot va madaniyatni rivojlantirish, tarkibiy qayta
qurishni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan moliyaviy resurslar bilan
ta`minlashda namoyon bo`ladi. Byudjet davlatning iqtisodiy siyosatini yuritishda
muhim vosita bo`lib hisoblanadi. Byudjetga iqtisodiy rivojlanishni tartibga solish
dastagi, takror ishlab chiqarishni oldindan aniqlash jarayonida, ya`ni ishlab
chiqarish kuchlariga va ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirishga ta`sir
etuvchi vositasi sifatida qaraladi. Alohida davrlarda esa, xo`jaliktashkiliy
faoliyatiga, davlat siyosati va iqtisodiy siyosatni ilmiylik darajasiga bo`gliq holda
islotlarni amalga oshirishda byudjetning roli kattadir. Asosiy ishlab chiqarish
kuchlari bo`lgan ishlab chiqarish xodimlari malakasini oshirishdagi muhim
vazifalar ham byudjetga bo`gliqdir. O`zbekistonda zarur takror ishlab chiqarish
proportsiyasiga erishishda byudjetning roli va bunday proportsiyaga erishish uchun
milliy daromadni qayta taqsimlashdagi byudjetning roli haqidagi ba`zi tasavvurlar
quyidagi dalillar beradi: misol uchun, byudjetga yengil va oziq-ovqat sanoatidan
15

tushgan tushumlardan shu tarmoqlarga byudjetdan qilingan xarajatlar bir necha
marta ko`p bo`ladi.
16

Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yxati
1. Портер М. Международная конкуренция: конкурентные преимущества
стран. - М. Международные отношения, 1993. - 896 с
2. U N C T A D Investment Policy Monitor №19 [Электронный ресурс] // United
Nations industrial development organization, March 2018
3. UNCTAD Investment Policy Monitor №19 [Электронный ресурс] // United
Nations industrial development organization, March 2018
https://unctad.org/en/PublicationsLibraiy/diaepcb2018d 1 en. pdf.
4. Buckley P.J., Casson M.C. The future of the multinational enterprise. Homes &
Meier: London, UK. Macmillan Press. 1976.
5. https://mift.uz/uz - O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo
vazirligi
6. Доклад о мировых инвестициях за 2019 год Особые экономические зоны.
UNCT AD / W 1 R /2019 ( Overview ).
7. Mirziyoyev Sh . M . O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
Oliy Majlisga Murojaatnomasi - Toshkent . // Halq so ' zi , 2020- yil 24- yanvar .
8. Mainatov B., Yakubova S. Qulay investitsiya muhiti iqtisodiyot taraqqiyotining
garovidir. - Т.: Jumal. Bozor, pul va kredit. 2015 №8. -B 46
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 5-yanvardagi “Jahon banki va
xalqaro moliya korporatsiyasining “Biznes yuritish” yillik hisobotida
10. Internet manbalari. Lex.uz/ ziyo.net/ Wikipedia/ Google
17

Soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishi

Купить