Soliq solish tamoyillari va soliq imtiyozlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	40.2KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	01 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Rustamov Orifjon

Ro'yxatga olish sanasi 25 Aprel 2024

52 Sotish

Soliq solish tamoyillari va soliq imtiyozlari

Sotib olish

Mundarija
Mundarija
Mundarija .................................................................................................................................................... 1
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I. BOB. SOLIQ TUSHUNCHASI. SOLIQ SOLISH TAMOYILLARI. ........................................................................ 7
II.BOB. O’ZBEKISTONDA SOLIQ SIYOSATI ................................................................................................... 14
2.2. Soliq siyosatida davlatning soliq munosabatlarini tashkil qilishdagi chora – tadbirlar ........................ 16
Xulosa ........................................................................................................................................................ 26
Foydalanilgan adabiyotlar: ........................................................................................................................ 27

Kirish
Soliqqa tortish nazariyasi .
Soliq tushunchasi iqtisodiy kategoriya sifatida davlatning paydo bo’lishi va
faoliyatining davomiyligi bilan bevosita bog’liqdir. Shu o’rinda soliq kategoriyasi
davlatning iqtisodiy siyosati orqali iqtisodiy voqelik sifatida yuzaga chiqishini
ta’kidlash lozim. Soliq tushunchasi tor ma’noda davlat ixtiyoriga soliq
to’lovchilardan majburiy tartibda undiriladigan pul tushumlarini ifodalaydi.
Ma’lumki, soliqlar bevosita davlatning paydo bo’lishi bilan bog’liqdir, ya’ni
davlat o’zining vakolatiga kiruvchi vazifalarni bajarish uchun moliyaviy manba
sifatida soliqlardan foydalanadi. Soliqlarning amal qilishi bu obyektivlikdir, chunki
jamiyatni tashkil etuvchi barcha subyektlar ham real sektorda, ya’ni ishlab
chiqarish sohasida faoliyat ko’rsatmaydi. Jamiyatda boshqalar tomonidan rad
etilgan yoki faoliyati iqtisodiy samarasiz bo’lgan sohalar ham mavjudki, bular
soliqlarni obyektiv amal qilishini talab etadi. Aniqroq qilib aytganda, jamiyatni
norentabel ( mudofaa, meditsina, fan, maorif, madaniyat va boshqa) va rentabel
sohaga ajralishi hamda norentabel sohani moliyalashtirishning tabiiy zarurligi
soliqlarning obyektiv amal qilishini zarur qilib qo’yadi, vaholanki, norentabel
sohaning ijtimoiy xizmatlari, asosan, davlat tomonidan amalga oshiriladiki, ularni
moliyalashtirish usuli sifatida yuzaga chiquvchi soliqlar ham shu tufayli bevosita
davlatga tegishli bo’ladi.
Soliqlarning ama qilishini bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ikki holat
bilan ifodalash mumkin: birinchidan , davlatning qator vazifalarini mablag’ bilan
ta’minlash zarurligi, ikkinchidan , bozor iqtisodiyoti qonun – qoidalari.
Davlatning bajaradigan funksiyalari va vazifalari ko’p bo’lib, bozor
iqtisodiyoti rivojlana borishi bilan ba’zi ijtimoiy himoyalangan bozor
munosabatlariga mos kelmaydigan vazofalar yo’qola borsa , yangi vazifalar paydo
bo’la boshlaydi. Bularga bizning respublikamizda kam ta’minlanganlarga ijtimoiy
yordam ko‘rsatish, bozor iqtisodiyoti infratuzilmasini tashkil qilish kabilar kiradi.
Davlat kuchli ijtimoiy-siyosiy tadbirlarni amalga oshirish uchun pensionerlar,
talabalar, ko‘p bolali onalar va boshqalarni mablag‘ bilan ta’minlash zarurligini
anglab, ayrim cheklangan tovarlar bahosidagi farqni budjet hisobidan qoplaydi va
undan tashqari mahallalarda ijtimoiy himoyaga muhtoj kam ta’minlanganlarga
moddiy yordamlar ko‘rsatadi. Shu bilan birga, davlat jamiyat a’zolari
osoyishtaligini saqlash maqsadida o‘zining mudofaa qobiliyatini saqlab va
mustahkamlab turishga ham mablag‘lar sarflaydi, qolaversa, davlat fuqarolar

xavfsizligini saqlash, mamlakatda tartib-intizom o‘rnatish, uni boshqarish
funksiyalarini bajarish uchun ham ko‘plab mablag‘ yo‘naltirishga majburdir.
Bunday xarajatlarni amalga oshirishning majburiyligi ular uchun manba bo‘lgan
soliqlarni obyektiv zarur qilib qo‘yadi.
Qayd etish lozimki, hozirga qadar davlatning funksiyalarini bajarish uchun
lozim bo‘lgan moliyaviy mablag‘larni shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli
jahon amaliyotida qo‘llanilgan emas. Demak, hukmron kuch sifatida davlat
mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar amal qiladi. Ma’lumki,
jamiyat iqtisodiy hayoti juda murakkab iqtisodiy hodisalardan iborat bo‘lib, ana
shu murakkablik bevosita soliqlarga ham tegishliki, bu holat soliqlarni iqtisodiy
mohiyatini teran anglashni taqozo etadi.
Soliqlar majburiy to‘lovlarni ifoda etuvchi pullik munosabatlarni bildiradi.
Bu munosabatlar soliq to‘lovchilar bilan ularni o‘z mulkiga aylantiruvchi davlat
o‘rtasida bo‘ladi. Davlat uchun budjet daromadlarining asosiy manbai hisoblangan
soliqlar katta ahamiyatga ega.
Soliqlar to‘g‘risidagi qarashlar tarixan obyektiv va subyektiv omillarning
ta’sirida shakllangan. Soliqlarga doir turli ta’riflarni tahlil qilish, ularning konkret
iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotlar jarayonidagi mohiyatini asoslash, soliqlarning
iqtisodiy rolini va soliq qonunchiligiga asos bo‘lgan soliq tamoyillarini belgilash
hamda soliq tizimida, jamiyat taraqqiyotida mavjud bo‘lgan soliqlarning tutgan
o‘rnini aniqlash zarurdir. Chunki, davlat paydo bo‘lishi bilan soliqlar jamiyatdagi
iqtisodiy munosabatlarning zaruriy talablaridan biri hisoblanib kelingan. Davlat
tuzilish shakllarini rivojlanishi bilan bir vaqtda soliq tizimi o‘zgargan va
takomillashtirilgan. Soliq tizimining o‘zgarishi va takomillashtirilishi soliqlarning
turlari, miqdorlari va yig‘ib olish usullari xilma-xil bo‘lganligi bilan asoslanib
kelingan. Masalan, Sharq mamlakatlari iqtisodiyoti tarixida soliqlar aholidan
shaxsiy mol-mulk, yerdan olingan hosil, uy hayvonlari va boshqalar uchun «zakot»
sifatida olingan.
Davlat faoliyatining barcha yo‘nalishlarini mablag‘ bilan ta’minlashning
asosiy manbalaridan biri va davlat ustuvorligini amalga oshirishning iqtisodiy
vositasi soliqlardir. Soliq tizimini tartibga solish va mukammallashtirish moliyaviy
tizimni rivojlantirishga yordam beradi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan soliqlar
orqali tartibga solish, davlat budjeti daromadlarini shakllantirish soliq solish
vositasida jamiyatdagi u yoki bu jarayonlarning rivojlanishiga ta’sir etuvchi usuli
hisoblanadi. Davlatning mavjudligi soliqlar bilan uzviy bog‘liq, chunki soliqdan
tushadigan tushumlar davlat iqtisodiy mustaqilligining asosiy manbayi hisoblanadi.

Insoniyat tarixida yirik davlat arboblaridan biri, o‘rta asrlarda buyuk
saltanat barpo qilgan Amir Temur soliqlarga katta e’tibor qaratgan. U davlatni
idora qilish tizimini yuzaga keltirishda asosan soliqlarga tayangan. O‘sha davrning
davlat moliyasi bu tizimning eng muhim unsurlaridan biri ekanligi, u davlatni
boshqarishdagi barcha jihatlariga uzviy bog‘langanligi bilan tubdan farq qilib
turgani va ayni shu xususiyatga ko‘ra boshqaruvning barcha tarkibiy qismlari
orasida markaziy o‘rinni egallaganligi bugungi kunga kelib hammaga ayon
bo‘lmoqda.
Soliqlar qadimgi davrlardan e’tiborga olingan, ammo u vaqtlarda soliqlar
ozod va erkin bo‘lmagan kishining belgisi bo‘lib xizmat qilgan. Adam Smit
(shotland faylasufi va iqtisodchisi, 1723—1790) o‘zining «Xalqlar boyligining
sabablari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk bor soliq tamoyillarini ko‘rsatib
berdi, soliqlarning ahamiyatini yoritib, ularni davlatga to‘lash qullik emas, balki
erkinlik alomati ekanligini asoslab berdi.
N.I. Turgenev o‘zining «Soliq nazariyasi tajribasi» nomli kitobida (1818-yil)
shuni ta’kidlaydiki, «Bilimli bo‘lishning muvaffaqiyatlari ularning xalqlar urf-
odatlariga foydali ta’siri darajasiga qarab soliqlar tizimining takomillashuviga ham
ta’sir etgan», «...soliqlar bilimga ega bo‘lish bilan birga paydo bo‘lib, uning belgisi
bo‘lib qoldi. ...Soliqlarning tayinlanishi, taqsimlanishi va yig‘ilish usuliga qarab
xalq orasida tarqalgan ma’lumotlar to‘g‘risida; yig‘iladigan soliqlar miqdoriga
qarab uning boyligi haqida fikr yuritish mumkin, bu bilimlilik va ma’rifatni
anglatadigan ikkita eng asosiy xususiyatdir». Bu so‘zlardan yana bir bor amin
bo‘lish mumkinki, soliqlar qadimiy moliyaviy institutlar hisoblanib, davlatning
paydo bo‘lishi bilan yuzaga kelgan. Soliqlar davlat organlarini ta’minlash va ular
oldida turgan vazifalarni bajarilishini moddiy ta’minlashning manbasi sifatida
xizmat qilgan. Davlatning rivojlanishi bilan uning vazifa va funksiyalari yangicha
xususiyatlarga ega bo‘ldi. Lekin soliqlarning davlatni va uning organlarini
moliyalashtirishda manba sifatidagi roli o‘zgarmay qoldi.
«Soliqlar, — deb yozadi D. Rikardo, — hokimiyat ixtiyoriga kelib
tushadigan yer mahsuloti va mamlakat mehnatining bir qismini tashkil etadi va
oxir-oqibatda ular kapital hisobidan yoki mamlakat daromadi hisobidan to‘lanadi».
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, D. Rikardo soliqlar mohiyatini yoritib, o‘z
navbatida A. Smit tomonidan yaratilgan soliqlar nazariyasini ma’lum darajada
rivojlantirgan.
S.G. Pepelyayev «Soliq — ommaviy hokimiyat subyektlarining to‘lov
qobiliyatini ta’minlash maqsadida jismoniy va yuridik shaxslar mulklarini
begonalashtirishning majburiylik, yakka tarzda xolisona, qaytarmaslik, davlatning

majburlashi bilan ta’minlanganlik asoslarida va jazo yoki kontributsiya xarakteriga
ega bo‘lmagan qonunda belgilangan yagona shaklidir» — deb, ta’kidlagan.
D.G. Chernikning fikricha «Soliqlar — davlat tomonidan xo‘jalik
subyektlari va fuqarolardan qonuniy tartibda o‘rnatilgan stavkalarda undirib
olinadigan majburiy yig‘imlarni o‘zida aks ettiradi».
S.H. Gataulin «...soliqlar o‘zi nima va ular nimaga kerak», degan savolga
quyidagicha javob beradi: «Soliqlar — bu davlat sarf-xarajatlarining asosiy
manbayi bo‘lib, iqtisodiyotni tartibga soluvchi va daromadlarni
barqarorlashtiruvchi vositadir. Soliqlar davlat budjeti daromadlarini tashkil
etuvchi asosiy manba va iqtisodiyotni boshqaruvchi muhim qurol hisoblanadi.
Biroq bu ta’rif soliqlarning mohiyatini to‘laligicha yorita olmaydi hamda
soliqlarning tashkiliy-huquqiy tomonlarini o‘zida aks ettira olmaydi. Bundan
tashqari, iqtisodiy munosabat sifatida, bu munosabatlar obyekti bo‘lib nima
hisoblanadi, degan savollarga javob bera olmaydi.
Ayrim iqtisodchilar soliqlarni milliy daromadni taqsimlash va qayta
taqsimlash vositasi sifatida izohlashga harakat qilganlar, — «Soliqlar – milliy
daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida uning bir qismini davlat
ixtiyoriga olish shaklidir».
O. Olimjonovning fikriga ko‘ra: «Soliqlar — davlat va jamiyatning pul
mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida qonun tomonidan belgilab
qo‘yilgan hajmda va o‘rnatilgan muddatda jismoniy va huquqiy shaxslardan davlat
ixtiyoriga majburiy ravishda undirib olinadigan to‘lovlardir». Soliqlarga berilgan
mana shu ta’rif eng maqbul ta’rif bo‘lib, soliqlarning mohiyati, ularning
iqtisodiyotdagi o‘rni va rolini, soliqlarning harakat jarayonini nazariy jihatdan
chuqurroq yoritib, soliqlar haqida aniqroq tasavvur hosil qilishga yordam beradi.
Bugungi kunda soliq kategoriyasini har tomonlama, kengroq va batafsilroq,
shuningdek, uning mohiyati va ahamiyatini, iqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli va
o‘rnini, soliqlarning nazariy jihatlarini aniqroq va to‘liqroq yorita oladigan ta’rifni
keltirish muammosi fanda mavjuddir.
Tarixan soliqlar, davlatni saqlab turish uchun zarur bo‘lgan majburiy
to‘lovlar sifatida, davlat paydo bo‘lishi bilan vujudga kelgan. Soliqlar davlat
faoliyat ko‘rsatishining moddiy asosini tashkil etadi, ularning iqtisodiy tabiati
xuddi shu yerdan kelib chiqadi.
Bozor munosabatlarining shakllanishi davrida soliqlar korxonalarning
iqtisodiy faoliyatini tartibga solishning ham bilvosita quroli hisoblanadi.

Soliqni to‘lash xo‘jalik yurituvchi subyektlar va fuqarolar bilan davlat
o‘rtasida yangidan yaratilgan qiymatni taqsimlashning asosiy vositasi hisoblanadi.
Biror bir jamiyatni soliq tizimisiz tasavvur qilish mumkin emas. Chunki soliqlar
budjet daromadlari (pul fondi)ni tashkil etishning asosiy vositasi bo‘libgina
qolmay mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishga, ishlab chiqarishni
rag‘batlantirishda investitsiyalarni ko‘paytirishga, raqobatbardosh mahsulotni
ko‘paytirishga, kichik biznesni rivojlantirishga, xususiy korxonalar ochish bilan
bog‘liq bo‘lgan bozor infrastrukturasini barpo qilishga, umumdavlat ehtiyojlarini
qondirishga va shu kabilarga xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat o‘zining ichki va tashqi vazifalarini, har
xil ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur
bo‘lgan mablag‘larning asosiy qismini soliqlar orqali to‘playdi. Jumladan, soliqlar
respublika va mahalliy budjetlar daromadlarini shakllantiradi, davlat ijtimoiy
dasturlari uchun moliyaviy negiz yaratadi, soliq to‘lovchi shaxslarning tadbirkorlik
faoliyatini boshqaradi, ularning tabiiy resurslardan unumli foydalanishga bo‘lgan
intilishini rag‘batlantiradi, narx belgilashga ta’sir ko‘rsatadi, aholining turmush
darajasini tartibga solib turadi, imtiyozlar yordamida esa aholining kam
ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilishni tashkil etishga yordam beradi.

I. BOB. SOLIQ TUSHUNCHASI. SOLIQ SOLISH TAMOYILLARI.
1.1 Soliq tushunchasi. Soliq solish tamoyillari.
Soliq tushunchasi iqtisodiy kategoriya sifatida sinfiy hukmron kuch
sifatida yuzaga chiquvchi davlatning paydo bo‘lishi va uni faoliyatining
davomiyligi bilan bevosita bog‘liqdir. Shu o‘rinda soliq kategoriyasi davlatni
iqtisodiy siyosati orqali iqtisodiy voqiylik sifatida yuzaga chiqishini ta’kidlash
lozim. Soliq tushunchasi bu tor ma’noda davlat ixtiyoriga boshqalardan
majburiy tartibda undiriladigan pul tushumlarini ifodalaydi. Ma’lumki, soliqlar
bevosita davlatning paydo bo‘lishi bilan bog‘liqdir, ya’ni davlat o‘zining
vakolatiga kiruvchi vazifalarni bajarish uchun moliyaviy manba sifatida
soliqlardan foydalanadi. Soliqlarning ob’ektiv zarurligini iqtisodiyotni
erkinlashtirishi sharoitida ikki holat bilan ifodalash mumkin: birinchidan,
davlatning qator vazifalarini mablag‘ bilan ta’minlash zarurligi, ikkinchidan,
bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari.
Davlatning bajaradigan funktsiyalari va vazifalari ko‘p va bozor
iqtisodiyoti rivojlana borishi bilan ba’zi ijtimoiy himoyalangan bozor
munosabatlariga mos kelmaydigan vazifalar yo‘qola borsa, yangi vazifalar paydo
bo‘la boshlaydi. Iqtisodiyotni erkinlashtirishi sharoitida davlatning yangi
vazifalari paydo bo‘ladi. Bularga bizning respublikamizda kam
ta’minlanganlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish, bozor iqtisodiyoti infratuzilmasini
(sanoatda, qishloq xo‘jaligida, moliya tizimida) tashkil qilish kiradi. Shu yerda
davlat kuchli sotsial siyosat tadbirlarini amalga oshirish uchun pensionerlar,
nafaqaxo‘rlar, talabalar, ko‘p bolali onalar va boshqalarni ko‘proq mablag‘ bilan
ta’minlash zarurligini anglab cheklangan tovarlar bahosidagi farqni byudjet
hisobidan qoplaydi va ularga boshqa xarajatlarni davlat hisobidan amalga
oshiradi, mahallalarda kam ta’minlanganlarga moddiy yordamlar tashkil etadi.
Shu bilan birga, O‘zbekiston davlati jamiyat a’zolari osoyishtaligini
saqlash maqsadida o‘zining mudofaa qobiliyatini saqlab va mustahkamlab
turishga, texnika va o‘q-dorilarga ham mablag‘lar sarflaydi, qolaversa, davlat
fuqarolar xavfsizligini saqlash, mamlakatda tartib intizom o‘rnatish, uni
boshqarish funktsiyalarini bajarish uchun ham ko‘plab mablag‘ yo‘naltirishga
majbur. Bunday xarajatlarni amalga oshirishning majburiyligi ular uchun manba
bo‘lgan soliqlarni ham ob’ektiv zarur qilib qo‘yadi.
Soliqlar majburiy to‘lovlarni ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildiradi.
Bu munosabatlar soliq to‘lovchilar (huquqiy va jismoniy shaxslar) bilan
ularni o‘z mulkiga aylantiruvchi davlat o‘rtasida bo‘ladi. Korxona va tashkilotlar

aholiga xizmat ko‘rsatganda, ishlar bajargan yoki bozorlarda oldi-sotdi
qilish jarayonida pul munosabatlarini hosil qiladi. Lekin ular soliq bo‘la
olmaydi, soliq munosabati bo‘lishi uchun davlat mamlakatda yaratilgan mahsulot
qiymatini taqsimlash yo‘li bilan davlat byudjetiga majburiy tartibda to‘lanishi
yoki undirilishi lozim. Davlat uchun byudjetning asosiy manbai hisoblangan
soliqlar katta ahamiyatga ega.
Soliqlar to‘g‘risidagi qarashlar tarixan ob’ektiv va sub’ektiv omillarning
ta’sirida shakllangan. Soliqlarga doir turli ta’riflarni tahlil qilish ularning
konkret iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotlar jarayonidagi mohiyatini asoslash,
soliqlarning iqtisodiy rolini va soliq qonunchiligiga asos bo‘lgan soliq
tamoyillarini belgilash hamda soliq tizimida, jamiyat taraqqiyotida mavjud
bo‘lgan soliqlarning tutgan o‘rnini aniqlash zarurdir. Chunki, davlat paydo
bo‘lishi bilan soliqlar jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning zaruriy
talablaridan biri bo‘lib hisoblanib kelingan. Davlat tuzilish shakllarini
rivojlanishi bilan bir vaqtda soliq tizimi o‘zgargan va takomillashtirilgan.
Soliq tizimining o‘zgarishi va takomillashtirilishi soliqlarning turlari,
miqdorlari va yig‘ib olish usullari xilma-xil bo‘lganligi bilan asoslanib
kelingan. Masalan, Sharq mamlakatlari iqtisodiyoti tarixida soliqlaraholidan
shaxsiy mol-mulk, yerdan olingan hosil, uy hayvonlari va boshqalar uchun
«zakot» sifatida olingan.
Soliqlar, yig‘imlar, bojlar va boshqa to‘lovlar hisobiga davlat moliyaviy
resurslari tashkil topadi. Davlat faoliyatining barcha yo‘nalishlarini
mablag‘ bilan ta’minlashning asosiy manbalaridan biri va davlat ustuvorligini
amalga oshirishning iqtisodiy vositasi soliqlardir. Soliq tizimini tartibga solish
va mukammallashtirish samarali davlat iqtisodiy siyosatini olib borishga,
xususan, moliyaviy tizimni rivojlantirishga yordam beradi. Iqtisodiyotni davlat
tomonidan soliqlar orqali tartibga solish, davlat byudjetini shakllantirish, soliq
solish vositasida jamiyatdagi u yoki bu jarayonlarning rivojlanishiga ta’sir
etuvchi usuli hisoblanadi. Shunday qilib, davlatning mavjudligi soliqlar
bilan uzviy bog‘liq, chunki soliqdan tushadigan tushumlar davlat iqtisodiy
mustaqilligining bosh manbaidir.Soliqlar eng muhim iqtisodiy kategoriya bo‘lib,
tarixan davlatning paydo bo‘lishi, mavjudligi va faoliyati bilan bog‘liq. Pul
resurslarini safarbar qilish usuli, tabiati va ko‘lami va ularni sarflash tegishli
davlatni tug‘dirgan jamiyatning iqtisodiy rivojlanish bosqichiga bog‘liq.
Soliq moliyaning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, uni bir vaqtning
o‘zida iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hodisa sifatida ko‘rib chiqish kerak.
Soliqlar jamiyat rivojlanishining yetarlicha yuqori darajasida vujudga keladi,

soliqlarning ko‘plab ta’riflari mavjud. Davlat iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatishning
turli iqtisodiy, moliyaviy, pul va ma’muriy usullaridan foydalanadi. Davlat
qo‘lidagi bir necha iqtisodiy dastaklardan biri bo‘lib qolgan soliq tizimi
o‘zaro qarama-qarshi va shuning uchun murakkab vazifalarni hal qilishi
kerak: barcha darajadagi byudjetlarning davlat xarajatlari va ijtimoiy
dasturlarni moliyalashtirish uchun yetarli miqdorda tushumlar tushishini
ta’minlash; ishlab chiqarish hajmining o‘sishini rag‘batlantirish; ustuvor
yo‘nalishlarni aniq belgilab, butun ishlab chiqarish sohasini qayta qurish
jarayoniga qat’iy ta’sir ko‘rsatish; yangi sharoitlarga moslashish
imkoniyatlari minimal bo‘lganlarga (nogironlar, pensionerlar, ko‘p bolali oilalar)
yordam ko‘rsatish.
Soliqlar yangi iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishning eng
samarali vositasiga aylanmoqda. Oqilona soliq tizimi milliy, mintaqaviy, mahalliy
va xususiy manfaatlar mutanosibligini ta’minlashi, ishlab chiqarish, tadbirkorlik
va investitsiya faolligini rivojlantirishga ko‘maklashishi kerak. Soliqlar va
yig‘imlar jismoniy va yuridik shaxslardan ko‘paytirilgan takror ishlab
chiqarishni ta’minlash uchun undiriladigan to‘lovlarning majburiy
ekvivalenti sifatida davlat iqtisodiyotidagi inqirozli hodisalarning og‘irligini
yumshatish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun rag‘batlantirish
uchun mo‘ljallangan.
Soliqlar davlat mazmunidan tashqari moddiy asosga ega bo‘lib,
ular pul daromadining, milliy daromadning davlat tomonidan
begonalashtirilgan qismini ifodalaydi. Turli darajadagi byudjetlarning daromad
qismida soliqlar salmoqli ulushga ega. Soliq tushumlarini turli darajadagi
byudjetlarga va budjetdan tashqari jamg‘armalarga o‘tkazish O‘zbekiston
Respublikasining soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlari tizimida,
shuningdek soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilangan
tartibda va shartlarda amalga oshiriladi.
Undirish usuliga ko ra, to g ri va egri soliqga bo linadi. To g ri soliq mol-ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mulk va daromadga bevosita joriy qilinadi va soliq to lovchi tomonidan oraliq
ʻ
vositachilarsiz to lanadi. Keng tarqalgan turlari: qo shilgan qiymat solig i,
ʻ ʻ ʻ
daromad solig i, meros hamda hadya solig i, tovar aylanmasi solig i, savdo
ʻ ʻ ʻ
solig i, eksport-import solig i va boshqa Egri soliq (aksizlar) tovar (xizmat)lar
ʻ ʻ
narxlariga yoki tariflarga kiritish mo ljallangan va keyinchalik tovarlar
ʻ
iste molchilariga yuklanadigan Soliq Davlat tuzumi xususiyatlariga ko ra, Soliq
ʼ ʻ
tizimi umumdavlat (markaziy) va mahalliy (ma muriy-hududiy birliklar) Soliq
ʼ
va yig imlardan tashkil topadi.
ʻ

Davlat tomonidan undirilgan Soliq byudjet vositasida qayta taqsimlanib,
soliq to lovchilarga sog liqni saqlash, maorif, ilm-fanni rivojlantirish, mudofaa,ʻ ʻ
xuquqni muhofaza qilish kabi ijtimoiy zarur davlat xizmatlari orkli bilvosita
yo llar bilan qaytadi.
ʻ
Soliq yordamida milliy daromadning tegishli qismi taqsimlanadi va
qayta taqsimlanadi. Davlat tomonidan olinadigan soliqlar hamda ularning
tashkil qilinish shakl va usullari birgalikda soliq tizimini tashkil qiladi. Milliy
iqtisodiyotda soliqlar quyidagi uchta muhim vazifani bajaradi:
1. Davlat xarajatlarini moliyalashtirish (fiskal vazifasi);
2. Ijtimoiy tanglikni yumshatish(ijtimoiy vazifasi);
3. Iqtisodiyotni tartibga solish (tartibga solish vazifasi).
Davlat sarflari soliq tushumlari hisobiga amalga oshsada, davlat
sarflari miqyosining o sishi o z navbatida soliqlarning o sishini taqozo qiladi
ʻ ʻ ʻ
va uning darajasini belgilab beradi. Hozirgi davrda umumiy tendensiya
bo lgan davlat sarflarining va shunga mos ravishda soliq hajmining o sib borishini
ʻ ʻ
quyidagi omillar taqozo qiladi:
-aholi sonining o sishi.-ijtimoiy soha xizmatlari sifatiga talabning ortishi va
ʻ
urbanizatsiya.
-atrof-muhitning ifloslanishi.
-daromadlar tengsizligini qisqartirish dasturlarini amalga oshirish.
-milliy mudofaa, davlat xavfsizligini ta minlash xarajatlari hajmining
ʼ
o sishi.
ʻ
Korxonalar faoliyatini soliq yordamida tartibga solish quyidagi
umumiy tamoyillari asosida amalga oshiriladi:
-barcha daromadlardan, ularning manbalariga bog liq bo lmagan holda
ʻ ʻ
soliq undirishning majburiyligi;
-soliq undirishda barcha uchun yagona umumdavlat siyosati;
-samarali ishlovchi korxonalarda hamda xo jalik yuritishning ilg or
ʻ ʻ
shakllari uchun -soliq me yorlarining rag batlantiruvchi rolini ta minlash;
ʼ ʻ ʼ
-soliq to lovi bo yicha barcha sub ektlar majburiyati ustidan moliyaviy
ʻ ʻ ʼ
nazorat.

Soliq stavkasini belgilash bir qator tamoyillarga asoslanadi:
1.Naflilik tamoyili —turli shaxslardan, ularning soliqlar hisobiga
moliyalashtiriladigan dasturlardan foydalanishi darajasiga qarab turlicha
soliq undirilishi kerakligini bildiradi.
2.To lovga layoqatlilik tamoyili —soliq miqdori soliq to lovchining boyligiʻ ʻ
va daromadlari darajasiga mos kelishi zarur. Boshqacha aytganda, soliq
solish daromadlarning adolatli taqsimlanishini taqozo qilishi zarur.
3.Adolatlilik tamoyili —daromadlari va hukumat dasturlaridan
foydalanish darajasi bo yicha teng bo lgan kishilar teng miqdorda soliq to lashi
ʻ ʻ ʻ
zarur.
1.2. Soliq imtiyozlari.
Soliq bo yicha imtiyozlar qonunchilik bitimlarida belgilangan tartib va
ʻ
sharoitlar asosida o rnatiladi. Amaliyotda soliq imtiyozlarining quyidagi turlari
ʻ
keng tarqalgan:
-obyektlarning soliq olinmaydigan eng kam darajasini belgilash;
-soliq to lashdan alohida shaxs yoki ma lum guruhlarni (masalan, urush
ʻ ʼ
fahriylarini) ozod qilish;
-soliq darajasi stavkasini pasaytirish;
-soliq olinadigan summadan chegirish;
-soliqli kredit (soliq olishni kechiktirish yoki soliq summasini ma lum
ʼ
miqdorga kamaytirish).
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat o‘zining ichki va tashqi vazifalarini, har
xil ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur
bo‘lgan mablag‘larning asosiy qismini soliqlar orqali to‘playdi. Jumladan, soliqlar
respublika va mahalliy budjetlar daromadlarini shakllantiradi, davlat ijtimoiy
dasturlari uchun moliyaviy negiz yaratadi, soliq to‘lovchi shaxslarning
tadbirkorlik faoliyatini boshqaradi, ularning tabiiy resurslardan unumli
foydalanishga bo‘lgan intilishini rag‘batlantiradi,narx belgilashga ta’sir
ko‘rsatadi, aholining turmush darajasini tartibga solib turadi, imtiyozlar
yordamida esa aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya
qilishni tashkil etishga yordam beradi.
Soliq islohotlari – soliq nazariyasi va amaliyotini muvofiqlashtirish asosida
soliq yukini kamaytirish, soliqqa tortishni soddalashtirish, soliq yordamida

iqtisodiy rivojlaninshni ta’minlash maqsadlarrida amalga oshiriladigan davlat
tadbirlari. Iqtisodiyotning isloh qilishning muhim ajralmas qismi.
O’zbekiston respublikasida amalga oshirilayotgan Solq islohotlari
strategiyasi huquqiy va demekratik davlatni barpo etish konsepsiyasi asosida
shakllanmoqda. 1991-yildan boshlab O’zbekistonda o’tkazilgan soliq islohotlarini
3 asosiy bosqichga bo’lish mumkin:
 Birinchi bosqich – 1991-1994- yillarda soliqqa oid qonun hujjatlarini
yaratish; tamomila yangi soliqlar va to’lovlar tizimini barpo etish va ularni
xo’jalik amaliyotiga joriy etish; moliyaviy mablag’larni ishlab hiqarish
infratuzilmasini rivojlantirish, o’z-o’zini strategik resurslar bilan
ta’minlashga erishish maqsadlarida qayta taqsimlash; narxlarning o’sishi va
ishlab chiqarishning pasayishi sharoitida aholining turmush darajasi pasayib
ketmasligi va ijtimoiy barqarorlikni saqlash; mustaqil tizim sifatida davlat
soliq xizmatini shakllantirish vazifalar bajarildi.
 Ikkinchi bosqich – 1995 – 1999 - yillarda soliq tizimini takomillahstirish va
korxonalarga nisbatan soliq yukini kamaytirish bo’yicha Soliq islohotlari
amalga oshirildi. Bu davrda soliqlarga doir mavjud qonun hujjatlari asosida
O’zbekiston Respubikasining soliq kodeksi ishlab chiqildi va 1997-yilda
qabul qilindi.
 Uchinchi bosqich – 2000-yildan boshlab soliq islohotlari qonunchilikka
kiritilayotgan o’zgarishlar asosida fuqarolar va orxonalar uchun soliq yukini
yana-da kamaytirish, ayrim soliq turlarini bekor qilish, kichik va o’rta
tadbirkorlik subyektlarini soliqqa tortish tizimini soddalashtirish, samarali
soliq tizimi tamoyillarini yana-da to’liq ro’yobga chiqarish, jahon
andozalariga mos soliq tizimini bosqichma – bosqich barpo etishga
yo’naltirilgan.
Jahondagi rivojlangan mamlakatlarda Soliq islohotlari davriy o’tkazib
turiladi. Muayyan soliq turini joriy etish yoki bekor qilish, ayrim turdagi
soliqlar ulushini oshirish yoki kamaytirish. Soliq daromadlarini qayta
taqsimlash va boshqa ko’rinishlarda amalga oshiriladi.
Soliq stavkasi – soliq obyektining muayyan birligiga nisbatan undiriladigan
soliq miqdori; pul summasi hisobida undiriladi. Masalan, ish haqi yoki
foydaning pulda hisoblanga miqdori, yerning gektar hisobidagi sathiga nisbatan
hisoblangan soliq.
Soliq stavkasi qonun yo’li bilan turli usulda belgilanadi: qat’iy yoki
proporsional belgilangan stavkalar – soliq obyekti miqdoriga nisbatan

o’zgarmaydigan bir xil ulushda undiriladi. Masalan, O’zbekistonda korxonalar mol
- mulkidan undiriladigan soliq 4% qilib belgilangan, ushbu soliq stavkasi obyekt
qiymati ( mol – mulk qiymati) ning ma’lum ulushiga (4%) bo’ladi;
 Progressiv soliq stavkasi – soliq obyekti miqdoriga qarab ortib
boruvchi stavkalar. O’zbekistonda soliq qonunchiligiga ko’ra eng kam
ish haqining 5 barobariga teng qismiga 13%, undan 10 marta oshgan
qismiga 21% Soliq stavkasi belgilangan va daromad miqdorining ortib
borishi bilan Soliq stavkasi ham oshib boradi (2004, 1-yanvar).
 Regressiv soliq stavkasi – daromadlarning o’sishi bilan stavkalar
miqdori kamayib boradi. Jahon mamlakatlari amaliyotida kamdan –
kam, asosan, qazib oluvchi tarmoqlarda qo’llaniladi.
 Nolli soliq stavkasi – eksportga mo’ljallangan tovarlar ishlab
chiqarishni rag’batlantirishda qo’llaniladi. Masalan, to’langan qo’shilgan
qiymat solig’i summasi boshqa tovarlar tushumi bo’yicha olinadigan
qo’shilgan qiymat solig’i summasi boshqa tovarlar tushumi bo’yicha
olinadigan qo’shilgan qiymat solig’i summasidan chegirib kamaytiriladi.
Bunday soliq stavkasini qo’llash iqtisodiyotning rivojlanishiga ijobiy
ta’sir etadi.

II.BOB. O’ZBEKISTONDA SOLIQ SIYOSATI
2.1. O’zbekistonda soliq siyosati.
O’zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligi soliq va boshqa
majburiy to’lovlarning byudjetga to’lanish majburiyligi, soliqqa tortishning
adolatliligi, soliq tizimining yagonaligi va soliq qonunchiligining oshkoraligi
tamoyillariga asoslanadi.
Hozirgi vaqtda O’zbekistonda belgilangan soliqlarning asosiy turlari
jahon amaliyotida eng keng tarqalgan soliq to’lovlariga to’g’ri keladi. Bu
daromad ( foyda ) solig’i, qo’shilgan qiymat solig’i va boshqalarga ta’lluqlidir.
O’zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa yig’imlar Oliy
Majlis tomonidan belgilanadi va bekor qilinadi. Soliqlar va yig’imlar bo’yicha
imtiyozlar ham O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi yoki u vakolat bergan
davlat organlari tomonidan belgilanadi.
O’zbekiston Respublikasi hududida umumiy belgilangan soliqqa tortish
tartibi, shuningdek, soliq to’lovchilarning ba’zi toifalari uchun belgilangan
alohida ( maxsus) soliq tartibi amal qiladi. Soliqqa tortishning umumiy
belgilangan tartibi umumdavlat soliqlari hamda yig’imlarni to’lashni o’z ichiga
oladi.
Mulk va yer solig’i O’zbekiston Respublikasining qonunchilik hujjatlari
bilan joriy etiladi va uning butun hududida undiriladi. Bu soliq va yig’imlar
stavkasining miqdorlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilanadi.
Soliq o’z mohiyatidan kelib chiqib uzoq yillarga mo’ljallangan
majburiylik munosabatlarini ifodalaydi. Masalan, sovetlar davridagi oborot
solig’i 62 yil o’zgarmasdan iqtisodiyotga xizmat qilgan. Respublikamizning
soliqlari ham ana shunday uzoq yillarga xizmat qiladigan oddiy, hammaga
tushunarli soliqlar bo’lishi kerak. Buning uchun ular Respublika iqtisodiyoti
xususiyatlarini to’liq ifoda eta oladigan ilmiy asoslangan bo’lishi kerak.
Soliqlar faqat davlatniki bo’lganidan ular faqat markazlashgan pul fondiga
( byudjetga ) tushadi. Boshqa fondlarga tushmasligi kerak. Bizning
Respublikamizda xamma soliqlar umumiy fondga tushadi. Undan davlat asosan
ijtimoiy himoya va boshqa ijtimoiy zaruriy maqsadlarda foydalanadi.

Soliqlarning mohiyatini ochishda ularning eng avvalo majburiy to’lovlar
ekanligi ko’p iqtisodchilar tomonida ko’rsatilgan. To’g’ri soliq munosabatlarida
majburiylik mavjud, bu majburiylik demokratiyaning oliy timsoli bo’lmish
parlament qarori, qonuni bilan kiritiladi, davlatning qattiq talabi e’tiboriga
olinadi. Soliq mohiyatini ochishda esa soliqchi va soliq to’lovchilar o’rtasidagi
obyektiv pul munosabatlarini xarakatini o’rganish bilan amalga oshiriladi.
Soliqlar hamma pul munosabatlarini emas, balki soliq obyektlari bo’lmish
daromad, qiymatni taqsimlash, qayta taqsimlashdagi pul munosabatlarini
bildiradi.
Iqtisodchi olimlar davlat soliq tizimining uchta turini ajratib ko’rsatadilar:
Birinchi turi – eng yuqori, ya’ni maksimal soliqlar siyosati, u olish
mumkin bo’lgan narsaning, hammasini olish tamoyili bilan xarakterlanadi.
Bunda davlatga “soliq tuzog’i” tayyorlab qo’yilgan bo’ladi, soliqlarni oshirish
davlat daromadlarining oshishiga olib kelmaydi.
Ikkinchi turi – oqilona soliqlar siyosati, bunday siyosat tadbirkorlik uchun
qulay soliq iqlimini ta’minlab, uning rivojlanishiga ko’maklashadi.
Uchinchi turi – soliq solishning yetarlicha yuqori darajada bo’lishini
ko’zda tutadigan soliq siyosati, lekin bunda jtimoiy himoya ham yetarli bo’ladi.
Soliq stavkasi darajasi soliq to’lovchining imkoniyatlarini, ya’ni
daromadlari darajasini hisobga olgan holda belgilashi zarur. Daromad solig’i
progressiv, ya’ni oshib boruvchi bo’lishi kerak. Bu tamoyilga har doim amal
qilinavermaydi, ba’zi soliqlar ko’p mamlakatlarda proporsional ravishda
hisoblanadi.
Daromad darajasiga bog’liq holda soliqqa tortish stavkalarini
differensiatlash ( tabaqalashtirish ) , lekin u bozor sharoitlarida xo’jalik yuritish
asoslariga zid bo’lgan na soliq stavkalarini individuallashtirish va na man
etuvchi progressiyaga aylanib ketmasligi kerak.
Soliqlar davlat qonunlari bilan kiritiladi. Har bir qonun soliqning quyidagi
elementlarini aniqlashtiradi:
 Soliq obyekti – soliqqa tortilishi shart bo’lgan mulk yoki daromad;
 Soliq subyekti – soliq to’lovchi, ya’ni soliq to’lash uchun yuridik
jihatdan ma’sul bo’lgan jismoniy yoki yuridik shaxs;
 Soliq manbai – soliq to’lanadigan daromad;
 Soliq stavkasi – soliq obyekti birligidan olinadigan soliq miqdori
(to’lanishi kerak bo’lgan mablag’lar ulushi yoki foizi ) .

Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar, yig’imlar, bojlar va
boshqa majburiy to’lovlar hamda ularning tuzulish tamoyillari, usullari, soliq
nazoratining yig’indisi soliq tizimini tashkil etadi. Bu ta’rif soliq tizimini
keng ma’noda tushunishdir. Soliq qonunchiligida soliq tizimi tor ma’noda
talqin qilinib, bir xil mohiyatga ega bo’lgan bo’lgan va markazlashgan pul
fondini tashkil etadigan soliq, yig’im, boj va boshqa majburiy to’lovlarning
yig’indisi soliq tizimi deyiladi.
Soliqlar soliqqa tortish obyektiga qarab uch guruhga bo’linadi:
1. Oborotdan olinadigan soliqlar.
2. Mol – mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar.
3. Daromadlardan olinadigan soliqlar.
2.2. Soliq siyosatida davlatning soliq munosabatlarini tashkil qilishdagi
chora – tadbirlar
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTINING
FARMONI
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING SOLIQ SIYOSATINI
TAKOMILLASHTIRISH KONSEPSIYASI TO‘G‘RISIDA
Soliq yukini izchillik bilan kamaytirish, soliq solish tizimini
soddalashtirish va soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish
iqtisodiyotni jadal rivojlantirish hamda mamlakatning investitsiyaviy
jozibadorligini yaxshilashning eng muhim shartlari hisoblanadi.
Shu bilan birga, o‘rganishlar natijalari mazkur sohada bir maromda
iqtisodiy o‘sishga, ishbilarmonlik va investitsiyaviy faollikni oshirishga,
sog‘lom raqobat muhitini shakllantirishga, shuningdek, soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlar yig‘iluvchanligining zarur darajasini ta’minlashga
to‘sqinlik qilayotgan bir qator tizimli muammolarni ko‘rsatdi, xususan:
 birinchidan, umumbelgilangan soliqlarni to‘lovchilar uchun soliq
yuki darajasining yuqoriligi, shuningdek, soliq solishning
soddalashtirilgan va umumbelgilangan tizimida soliqlarni
to‘laydigan xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi soliq yuki
darajasidagi farqning sezilarliligi;

 ikkinchidan, qo‘shilgan qiymat solig‘ini undirishning samarasiz
tizimi, soliq to‘lovchilarning aylanma mablag‘larini jalb qiladigan,
shuningdek, iste’mol mahsulotining oraliq va yakuniy qiymati
qimmatlashishiga olib keladigan hamda yirik va kichik biznes
o‘rtasidagi kooperatsiyaning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan
majburiy to‘lovlarning mavjudligi;
 uchinchidan, soliq to‘lovchilar tomonidan xodimlarning real sonini
va mehnatga haq to‘lash fondini yashirishga olib keluvchi
mehnatga haq to‘lash fondi soliq stavkalarining yuqoriligi;
 to‘rtinchidan, imtiyozlarning samaradorligini monitoring va nazorat
qilish bo‘yicha ta’sirchan tizimning mavjud emasligi sababli
sog‘lom raqobatni ta’minlashga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi, xo‘jalik
yurituvchi subyektlarni soliq va bojxona, shu jumladan individual
xususiyatga ega bo‘lgan imtiyozlar hisobiga qo‘llab-quvvatlash
amaliyotining keng tarqalganligi;
 beshinchidan, davlat organlari va tashkilotlari o‘rtasida axborot
almashish mexanizmlarining, elektron soliq ma’muriyatchiligi
hamda soliq nazoratini amalga oshirish shakl va uslublarining
takomillashmaganligi;
 oltinchidan, o‘tkaziladigan nazorat tadbirlarining sifatiga salbiy
ta’sir ko‘rsatuvchi va insofli tadbirkorlik subyektlarining
faoliyatiga aralashishlarni kamaytirishga to‘sqinlik qiluvchi nazorat
faoliyatini amalga oshirishda xavf-xatarlarni tahlil qilish va
boshqarishning aniq tizimi yo‘qligi;
 yettinchidan, mahalliy soliq va yig‘imlarning ma’muriyatchiligi
mexanizmlarining samarasizligi oqibatida ularning yig‘iluvchanlik
darajasi yetarli emasligi, shuningdek, ko‘chmas mulk va yer
uchastkalarini to‘liq hisobga olish va qiymatini obyektiv
aniqlashning mavjud emasligi.
Mavjud tizimli muammolarni bartaraf etish, 2017 — 2021-yillarda
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan soliq yukini kamaytirish va
soliq solish tizimini soddalashtirish, soliq ma’muriyatchiligini
takomillashtirish vazifalarini amalga oshirish maqsadida, shuningdek,
keng jamoatchilik muhokamasi natijalari hamda Xalqaro valyuta
jamg‘armasi, Jahon banki va xalqaro ekspertlarning tavsiyalaridan kelib
chiqib:

1. Quyidagilar O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini
takomillashtirish konsepsiyasining asosiy yo‘nalishlari etib belgilansin:
iqtisodiyotga soliq yukining darajasini kamaytirish, shuningdek, soliq
solishning soddalashtirilgan va umumbelgilangan tizimi bo‘yicha
soliqlarni to‘laydigan xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi soliq yuki
darajasidagi nomutanosibliklarni bartaraf etish;
soliqlarni unifikatsiya qilish orqali ularning sonini optimallashtirish,
shuningdek, o‘xshash soliq solish bazasiga ega bo‘lgan soliqlarni
birlashtirish, soliq hisobotlarini qisqartirish va soddalashtirish, operatsion
xarajatlarni minimallashtirish; makroiqtisodiy vaziyatning barqarorligini,
O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti va uning daromadlarini
shakllantirishning mustahkamligini ta’minlash;
soliq qonunchiligini soddalashtirish, soliq munosabatlari sohasida
normativ-huquqiy hujjatlardagi qarama-qarshiliklar va ziddiyatlarni
bartaraf etish, insofli soliq to‘lovchilarning huquqlari va qonuniy
manfaatlari himoyasini kuchaytirish;
soliq solish masalalarini tartibga soladigan havolaki normalar va
qonun osti hujjatlarini maksimal darajada cheklagan holda, soliq
qonunchiligining barqarorligini hamda O‘zbekiston Respublikasi Soliq
kodeksi normalarining to‘g‘ridan to‘g‘ri amal qilishini ta’minlash, shu
jumladan kodeksda soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar stavkalarining
miqdorlarini belgilash;
xorijiy investorlar va investitsiyalar uchun qulay rejimni saqlab
qolish, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va ishonchli huquqiy
himoyalash;
soliq nazoratining shakl va mexanizmlarini, shu jumladan soliq
solish obyektlari hamda soliq to‘lovchilarni yanada to‘liq qamrab olish va
hisobini ta’minlaydigan zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini keng joriy etish hisobiga takomillashtirish, transfer
narxlarni shakllantirish bilan bog‘liq operatsiyalarga soliq solish tartibini
joriy etish.
2. Ma’lumot uchun qabul qilinsinki, O‘zbekiston Respublikasining
soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi doirasida 2019-yil 1-
yanvardan boshlab:

a) birinchidan, mehnatga haq to‘lash fondiga soliq yuki quyidagilar orqali
kamaytiriladi:
barcha fuqarolar uchun jismoniy shaxslardan olinadigan daromad
solig‘ining yagona stavkasini 12 foiz miqdorida joriy etish, shundan 0,1
foizini shaxsiy jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga
yo‘naltirish. Bunda, ayrim toifadagi fuqarolarning mehnatga haq
to‘lashning eng kam miqdori 1,41 baravari miqdoridagi daromadlarini
soliq solishdan ozod qilishning amaldagi tartibi saqlab qolinadi;
(2-band “a” kichik bandining ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2019-yil 13-dekabrdagi PF-5894-sonli
Farmoni tahririda — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi,
14.12.2019-y., 06/19/5894/4161-son)
fuqarolarning mehnatga haq to‘lash turidagi daromadlaridan Budjetdan
tashqari pensiya jamg‘armasiga ushlab qolinadigan sug‘urta badallarini
bekor qilish;
pensiya tizimining barqarorligini ta’minlash maqsadida budjet
tashkilotlari va davlat korxonalari, ustav jamg‘armasi (kapitali)da davlat
ulushi 50 foiz va undan ko‘proq miqdorda bo‘lgan yuridik shaxslar, ustav
jamg‘armasi (kapitali)ning 50 foizi va undan ko‘proq miqdori davlat
ulushi 50 foiz va undan ko‘proq bo‘lgan yuridik shaxsga tegishli yuridik
shaxslar hamda ularning tarkibiy tuzilmalari uchun yagona ijtimoiy
to‘lovni 25 foiz miqdorida belgilash, shuningdek, boshqa yuridik shaxslar
uchun ushbu to‘lov stavkasini 15 foizdan 12 foizgacha pasaytirish;
b) ikkinchidan, oborot (tushum)dan soliqlarni optimallashtirgan
holda umumbelgilangan va soddalashtirilgan soliqlar to‘lovchilarni
soliqqa tortish, shuningdek, soliq solishning soddalashtirilgan tartibiga
o‘tish mezonlari quyidagilar orqali takomillashtiriladi:
davlat maqsadli jamg‘armalariga yuridik shaxslarning oboroti
(tushumi)dan undiriladigan majburiy ajratmalarni bekor qilish;
yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkasini 14 foizdan
12 foizgacha, tijorat banklari uchun — 22 foizdan 20 foizgacha
pasaytirish, shuningdek, mobil aloqa xizmati ko‘rsatayotgan yuridik
shaxslar (uyali aloqa kompaniyalari) uchun rentabellik darajasidan kelib
chiqib ular uchun qo‘shimcha foyda solig‘i hisoblash tartibini bekor
qilgan holda 14 foizdan 20 foizgacha oshirish;

dividendlar va foizlar ko‘rinishidagi daromadlar bo‘yicha to‘lov
manbaidan ushlab qolinadigan foyda solig‘i stavkasini 10 foizdan 5
foizgacha pasaytirish; o‘tgan yil yakunlari bo‘yicha yillik oboroti
(tushumi) 1 milliard so‘mdan oshgan yoki yil davomida belgilangan
chegaraviy miqdorga yetgan korxonalarni umumbelgilangan soliqlarni
to‘lashga o‘tkazish. Bunda, yillik oborot (tushum)ning 1 milliard so‘m
etib belgilangan chegaraviy miqdori 3 yilda kamida bir marta qayta ko‘rib
chiqiladi;
barcha tadbirkorlik subyektlari, shu jumladan oboroti (tushumi) 1
milliard so‘mgacha bo‘lgan yuridik shaxslar uchun yuridik shaxslarning
mol-mulk solig‘i, yer solig‘i va suv resurslaridan foydalanganlik uchun
soliqni joriy etish;
qo‘shimcha foyda solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibini, shu jumladan
royalti to‘lashni joriy etish orqali takomillashtirish;
v) uchinchidan, soliq solishning soddalashtirilgan tartibi bo‘yicha
soliq to‘lovchilarga soliq siyosatini takomillashtirishning salbiy ta’sirini
kamaytirish choralari quyidagilar orqali amalga oshiriladi:
yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkasini, bino
va inshootlardan, shu jumladan ilgari xususiylashtirilgan obyektlardan
samarasiz foydalanayotgan yuridik shaxslar uchun oshirilgan stavkada
soliq hisoblash tartibini saqlab qolgan holda, 5 foizdan 2 foizga
pasaytirish;
yillik oboroti (tushumi) 1 milliard so‘mgacha bo‘lgan soliq
to‘lovchilar uchun oborotdan (tushumdan) soliqni 4 foiz miqdordagi
bazaviy stavkadan kelib chiqib hisoblash va to‘lash tartibini hamda
qo‘shilgan qiymat solig‘ini ixtiyoriy ravishda to‘lash imkoniyatini
belgilash;
yagona yer solig‘i to‘lovchilar uchun soliq solish tartibini saqlab qolish.
g) to‘rtinchidan, qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘ini
hisoblash va to‘lash tartibi quyidagilar orqali takomillashtiriladi:
qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘liq hisobga olish tizimini joriy etish,
soliq solish bazasini aniqlashtirish va imtiyozlar sonini kamaytirish,
shuningdek, 2019-yil yakuni bo‘yicha mazkur soliq stavkasi miqdorini
pasaytirish orqali qo‘shilgan qiymat solig‘ining 20 foiz miqdordagi
amaldagi stavkasini saqlab qolish;

hozirgi vaqtda sotib olinadigan asosiy vositalar, qurilishi
tugallanmagan obyektlar va nomoddiy aktivlar narxiga kiritiladigan
qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobga olish summalariga kiritish huquqini
berish;
tegishli tadbirlarni moliyalashtirish uchun mablag‘larni respublika
budjetiga o‘tkazgan holda, alkogol va tamaki mahsulotlarini ishlab
chiqaruvchilar uchun har bir ishlab chiqariladigan mahsulot birligiga
o‘rnatilgan aksiz va yig‘imlarni birlashtirish.
3. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining yangi tahrirdagi
loyihasini ishlab chiqishni muvofiqlashtirish hamda samarasiz soliq va
bojxona imtiyozlari va preferensiyalarini bekor qilish bo‘yicha ishchi
komissiyaning yangilangan tarkibi ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
Ishchi komissiya (B. Mavlonov):
bir hafta muddatda tegishli yo‘nalishlar bo‘yicha ekspert guruhlari
faoliyatini, shu jumladan ular ishiga soliqqa tortish sohasida amaliy
tajribaga ega ekspertlar va biznes vakillarini jalb qilgan holda tashkil
etsin;
2018-yil 1-noyabrga qadar muddatda samarasiz soliq va bojxona
imtiyozlari hamda preferensiyalarini bekor qilish, O‘zbekiston
Respublikasining Soliq va Bojxona kodekslariga muvofiq doimiy amal
qiluvchi soliq hamda bojxona imtiyozlarini taqdim etish tartibini joriy
qilish bo‘yicha takliflar tayyorlanishini ta’minlasin;
2018-yil 1-dekabrga qadar muddatda Xalqaro valyuta jamg‘armasi,
Jahon banki va boshqa tashkilotlar ekspertlarini jalb qilgan holda,
O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish
konsepsiyasining asosiy yo‘nalishlaridan kelib chiqib, uning keng
jamoatchilik muhokamasini o‘tkazish orqali O‘zbekiston Respublikasi
Soliq kodeksining yangi tahrirdagi loyihasi ishlab chiqilishini ta’minlasin.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi O‘zbekiston
Respublikasi Soliq kodeksining yangi tahrirdagi loyihasini tayyorlashda
va O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimini isloh qilishda texnik jihatdan
ko‘maklashishni ta’minlash uchun Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon
banki bilan o‘zaro hamkorlikni tashkil etish choralarini ko‘rsin. 4.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ikki oy muddatda:

a) soliq majburiyatlarini bajaruvchi soliq to‘lovchilar ma’muriy
xarajatlarining keskin oshishini oldini olishga qaratilgan quyidagilarni
nazarda tutuvchi kompleks tadbirlarni tasdiqlasin:
davlat soliq xizmati organlari xodimlari va soliq to‘lovchilarning, shu
jumladan qo‘shilgan qiymat solig‘i va yuridik shaxslarning foyda solig‘ini
hisoblab chiqish va to‘lash bo‘yicha malakasini oshirish;
soliq hisobotini soddalashtirish va uning avtomatlashtirilgan
buxgalteriya hisobini yurituvchi dasturiy mahsulotlar bilan
integratsiyalashuvini ta’minlash;
soliq ma’muriyatchiligini, shu jumladan soliqlarni to‘lash
davriyligini tubdan takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturini;
pensiyalarni hisoblash uchun zarur bo‘lgan hisoblangan ish
haqining personallashtirilgan hisobini yuritish tartibini joriy qilish;
b) yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan amalga oshirishga ruxsat
etilgan faoliyat turlari tanqidiy qayta ko‘rib chiqilishi va qisqartirilishini
ta’minlasin;
v) ma’lumotlar bazalari soliq organlarining Yagona
integratsiyalashtirilgan axborot-resurs bazasiga integratsiya qilinadigan
davlat organlari va tashkilotlarining ro‘yxatini tasdiqlasin.
O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi Davlat soliq qo‘mitasi
bilan birgalikda 2019-yil 1-yanvarga qadar muddatda vazirlik va
idoralarning soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblash uchun
foydalaniladigan ma’lumotlar bazalarining ishonchliligini o‘rgansin
hamda ularning ishonchliligini ta’minlash bo‘yicha “Yo‘l xaritasi”ni
ishlab chiqsin.
5. O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya
va davlat kadastri davlat qo‘mitasi Davlat soliq qo‘mitasi, Moliya
vazirligi hamda boshqa manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda
ikki oy muddatda ommaviy baholash o‘tkazish bo‘yicha ilg‘or xorijiy
tajribani hisobga olgan holda, yuridik shaxslar ko‘chmas mulkining bozor
qiymatini aniqlash mexanizmini joriy qilish yuzasidan kompleks chora-
tadbirlarni Vazirlar Mahkamasiga kiritsin.
6. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi Moliya vazirligi,
Markaziy banki va Davlat statistika qo‘mitasi bilan birgalikda 2018-yil 1-

avgustga qadar muddatda strategik rejalashtirish va prognozlashning
zamonaviy uslublaridan foydalangan holda va mazkur Farmonda soliq
tizimini isloh qilish bo‘yicha belgilangan chora-tadbirlarni inobatga olib,
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning 2019 — 2021-yillarga
mo‘ljallangan asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozini ishlab
chiqishni ta’minlasin.
7. O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o‘rinbosari — moliya
vaziri J.A. Qo‘chqorov:
2019-yil uchun budjetnomada ushbu Farmon bilan belgilangan norma va
qoidalarni nazarda tutsin;
2019-yilgi O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti loyihasini taqdim
etish bilan bir vaqtda Vazirlar Mahkamasiga O‘zbekiston Respublikasi
Davlat budjeti parametrlarining 2020-2021-yillarga mo‘ljallangan o‘rta
muddatli budjet yo‘nalishlarini kiritsin;
2019 — 2021-yillarga O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetini ishlab
chiqishda xorijdan jalb qilinadigan mablag‘lar hisobiga
moliyalashtiriladigan sarf-xarajatlarni inobatga olmagan holda uning
mutanosibligini ta’minlasin.
8. Davlat soliq qo‘mitasi, Davlat bojxona qo‘mitasi, Moliya
vazirligi rahbarlari, shuningdek, ularning o‘rinbosarlari, Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi, viloyatlar va Toshkent shahar
hokimlari budjet tizimi budjetlarining prognoz parametrlari bajarilishi
uchun shaxsan mas’ul ekanligi belgilab qo‘yilsin.
9. Moliya-budjet intizomini mustahkamlash va O‘zbekiston
Respublikasi budjetining balanslashgan ijrosini ta’minlash uchun:
vazirliklar va idoralar, ishonchli boshqaruvchilar 2019-yildan boshlab
ustav kapitalidagi davlat ulushi 50 foiz va undan ortiq bo‘lgan xo‘jalik
birlashmalari tomonidan dividendlar so‘zsiz hisoblanishini, shuningdek,
amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq davlat unitar korxonalari tomonidan
ularning sof foydasidan 30 foiz miqdorida O‘zbekiston Respublikasi
Davlat budjetiga ajratilishini ta’minlasin; (9-bandining ikkinchi xatboshisi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 18-martdagi PF-5968-
sonli Farmoni tahririda — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi,
19.03.2020-y., 06/20/5968/0331-son)

O‘zbekiston Respublikasi Xususiylashtirilgan korxonalarga
ko‘maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi 2018-yil 1-
sentabrga qadar muddatda davlat mulki bo‘yicha ijara to‘lovlarining
minimal stavkalarini har bir hududning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib
chiqqan holda qayta ko‘rib chiqsin;
O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlarning to‘liq yig‘ilishini, ish bilan band fuqarolarning
maksimal qonuniylashtirilishini va ish haqi fondini ko‘paytirishni
ta’minlash bo‘yicha qat’iy choralar ko‘rsin;
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent
shahar hokimliklari bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasi Hisob
palatasi bilan kelishilgan holda ikki oy muddatda mahalliy davlat
hokimiyati, davlat soliq xizmati, moliya va boshqa organlarning,
shuningdek, ular mansabdor shaxslarining aniq bosqichma-bosqich
harakatlarini va qat’iy javobgarligini nazarda tutgan holda, soliq solish
bazasini kengaytirish, budjetga qo‘shimcha tushum manbalarini aniqlash,
shuningdek, uning mutanosibligini hamda defitsit yuzaga kelishiga yo‘l
qo‘ymaslikni ta’minlash bo‘yicha tumanlar va shaharlar kesimida “Yo‘l
xaritalari”ni tasdiqlasin.
10. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi, Davlat
bojxona qo‘mitasi, Moliya vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi, Adliya vazirligi,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent
shahar hokimliklari O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi
Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi, boshqa manfaatdor
vazirlik va idoralar bilan birgalikda mazkur Farmonning mazmun-
mohiyatini keng tushuntirish ishlarini, shu jumladan ommaviy axborot
vositalari va Internet tarmog‘i orqali tizimli ravishda tashkil etsin.
(10-band O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 10-
dekabrdagi PF-5892-sonli Farmoni tahririda — Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi, 11.12.2019-y., 06/19/5892/4134-son)
11. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi, Hisob palatasi,
Davlat soliq qo‘mitasi, Davlat bojxona qo‘mitasi, Moliya vazirligi Savdo-
sanoat palatasi bilan birgalikda ikki oy muddatda soliq to‘lovchilarning
soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash

holatlariga barham berishga, jismoniy va yuridik shaxslarning soliqlarni
o‘z vaqtida va to‘liq to‘lamaganligi uchun javobgarligini oshirishga
qaratilgan chora-tadbirlarni kuchaytirish bo‘yicha takliflar kiritsin.
12. Mazkur Farmonning ijrosini nazorat qilish O‘zbekiston
Respublikasining Bosh vaziri A.N. Aripov, O‘zbekiston Respublikasining
Bosh prokurori O.B. Murodov va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Davlat maslahatchisining birinchi o‘rinbosari B.M. Mavlonov zimmasiga
yuklansin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. MIRZIYOYEV
Toshkent sh.,
2018-yil 29-iyun,
PF-5468-son

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish kerakki , soliqlar bevosita davlatning paydo
bo’lishi bilan bog’liqdir, ya’ni davlat o’zining vakolatiga kiruvchi vazifalarni
bajarish uchun moliyaviy manba sifatida soliqlardan foydalanadi. Soliqlarning
amal qilishi bu obyektivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi barcha subyektlar
ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida faoliyat ko’rsatmaydi. Jamiyatda
boshqalar tomonidan rad etilgan yoki faoliyati iqtisodiy samarasiz bo’lgan sohalar
ham mavjudki, bular soliqlarni obyektiv amal qilishini talab etadi. Aniqroq qilib
aytganda jamiyatni norentabel ( mudofaa, meditsina, fan, maorif, madaniyat va
boshqa) va rentabel sohaga ajralishi hamda norentabel sohani moliyalashtirishning
tabiiy zarurligi soliqlarning obyektiv amal qilishini zarur qilib qo’yadi, vaholanki,
norentabel sohaning ijtimoiy xizmatlari, asosan, davlat tomonidan amalga
oshiriladiki, ularni moliyalashtirish usuli sifatida yuzaga chiquvchi soliqlar ham
shu tufayli bevosita davlatga tegishli bo’ladi.
Davlat kuchli ijtimoiy-siyosiy tadbirlarni amalga oshirish uchun
pensionerlar, talabalar, ko‘p bolali onalar va boshqalarni mablag‘ bilan ta’minlash
zarurligini anglab, ayrim cheklangan tovarlar bahosidagi farqni budjet hisobidan
qoplaydi va undan tashqari mahallalarda ijtimoiy himoyaga muhtoj kam
ta’minlanganlarga moddiy yordamlar ko‘rsatadi. Shu bilan birga, davlat jamiyat
a’zolari osoyishtaligini saqlash maqsadida o‘zining mudofaa qobiliyatini saqlab va
mustahkamlab turishga ham mablag‘lar sarflaydi, qolaversa, davlat fuqarolar
xavfsizligini saqlash, mamlakatda tartib-intizom o‘rnatish, uni boshqarish
funksiyalarini bajarish uchun ham ko‘plab mablag‘ yo‘naltirishga majburdir.
Bunday xarajatlarni amalga oshirishning majburiyligi ular uchun manba bo‘lgan
soliqlarni obyektiv zarur qilib qo‘yadi.
Davlat faoliyatining barcha yo‘nalishlarini mablag‘ bilan ta’minlashning
asosiy manbalaridan biri va davlat ustuvorligini amalga oshirishning iqtisodiy
vositasi soliqlardir. Soliq tizimini tartibga solish va mukammallashtirish moliyaviy
tizimni rivojlantirishga yordam beradi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan soliqlar
orqali tartibga solish, davlat budjeti daromadlarini shakllantirish soliq solish
vositasida jamiyatdagi u yoki bu jarayonlarning rivojlanishiga ta’sir etuvchi usuli
hisoblanadi. Davlatning mavjudligi soliqlar bilan uzviy bog‘liq, chunki soliqdan
tushadigan tushumlar davlat iqtisodiy mustaqilligining asosiy manbayi hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. “Soliqlar va soliqqa tortish”- Toshkent-2009/ A.V.Vahobov, A.S.Jo’rayev.
2. O’zbekiston Respublikasining “ Davlat soliq xizmati to’g’risida” gi qonuni.
“Ozbekiston “ nashriyoti 1997-yil
3. O’zbekiston Respublikasining “ Soliq maslahati to’g’risida” gi qonuni. “
O’zbekiston “ nashriyoti 2006-yil
4. O’zbekiston Respublikasi “ Tadbirkorlik va tadbirkrlar faoliyatini kafolatlari
to’g’risida” gi qonuni. “ O’zbekiston” nashriyoti 1999-yil
5. O’zbekiston Respublikasining “ Budjet tizimi to’g’risida”gi qonuni.
6. Lex.uz sayti. O’zbekiston Respublikasining soliq kodeksi.
7. Lex.uz sayti. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni.
O’zbekiston Respubliksining soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi
to’g’risida.

Sotib olish