Soliq yuki - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	287.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 17 Noyabr 2024

15 Sotish

Soliq yuki

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………….3
I-BOB SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI ZARURLIGI VA
FUNKSIYALARI
1 . 1 . S o l i q t u s h u n c h a s i , u n i n g b e l g i l a r i v a i q t i s o d i y m o h i y a t i … … … . . . 5
1 . 2 . S o l i q l a r n i n g o b y e k t i v z a r u r l i g i … … … … … … … … … … … … … … … 6
1 . 3 . S o l i q l a r n i n g f u n k s i y a l a r i … … … … … … … … … … … … … … … … … . . 9
I I - B O B . O ’ Z B E K I S T O N D A S O L I Q L A R N I N G T U Z I L I S H
A S O S L A R I V A S O L I Q S I Y O S A T I
2 . 1 . O ’ z b e k i s t o n d a s o l i q q a t o r t i s h t i z i m i t u s h u n c h a s i v a m a z m u n i .
S o l i q e l e m e n t l a r i … … … … … … … … … … … … … … … … … … … . … … … 1 1
2 . 2 . S o l i q i m t i y o z l a r i v a u l a r n i j o r i y e t i s h m u a m m o l a r i … … … … … . 1 3
2 . 3 . S o l i q s i y o s a t i n i x u s u s i y a s o s l a r i v a t u s h u n c h a s i … … … … … … … 1 4
2 . 4 . S o l i q s i y o s a t i n i i s h l a b c h i k i s h d a d a v l a t n i n g r o l i v a h o z i r g i
d a v r n i n g S o l i q s i y o s a t i … … … … … … … … … … … … … … … … … … … . . . 1 6
I I I - B O B S O L I Q L A R T I Z I M I , T A R K I B I .
3 . 1 . O ’ z b e k i s t o n d a h o z i r g i z a m o n S o l i q l a r t i z i m i n i n g t a r k i b i … … … . 2 2
3 . 2 . S o l i q l a r n i o b y e k t i v a i q t i s o d i y m o h i y a t i b u y i c h a g u r u x l a s h … … 2 3
3 . 3 . S o l i q l a r n i n g u m u m d a v l a t v a m a x a l l i y S o l i q l a r g a b o ’ l i n i s h i v a
u l a r n i f a r q i … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … 2 4
XULOSA ………………………………………………………………………...29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….31
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mazkur mavzu bugungi kunda soliq tizimining
iqtisodiyotdagi o‘rnini va ahamiyatini anglash uchun dolzarb hisoblanadi. Soliq
yuki iqtisodiy faollikka, tadbirkorlikni rag‘batlantirishga va jamiyatdagi ijtimoiy
tenglikni ta'minlashga ta'sir qiladi. Shuningdek, mamlakatlararo soliq raqobati
sharoitida soliq yuki o‘zgarishlari iqtisodiy barqarorlikka sezilarli ta'sir
ko‘rsatmoqda. Shu sababli, mazkur mavzuni o‘rganish hozirgi iqtisodiy siyosatni
shakllantirish uchun muhim ahamiyatga ega.
O’zbekiston Respublikasida istiqlol yillari ijtimoiy himoyalangan bozor
iqtisodiyotiga o’tish jarayonida bosqichma — bosqich mustaqil Soliqlar tizimi
barpo etildi. Bu jarayonda eski bozor iqtisodiyoti tamoyillariga mos kelmaydigan
Soliqlar (oborot solig’i, foydadan ajaratma, urmon solig’i, amortizasiyadan ajratma
va xokazo) tugatildi va bozor iqtisodiyoti talablariga mos keladigan Soliq tizimi
joriy etildi.
Oxirgi yillarda jamiyatimizda davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy,
siyosiy, iqtisodiy xayotdagi erkinlashtirish siyosati Soliqlar tizimini ham har
tomonlama erkinlashtirishga sharoit yaratmoqda.
I.A.Karimov Idoralararo muvofiklashtirish kengashi yigilishida so’zlagan
ma'ro’zasida: «Men bir haqiqatni barcha tushunib olishini istayman: erkinlashtirish
va isloxotlarni chuqurlashtirish — bu bizning olg’a intilishimizning kafolati va
asosi. U nafaqat iqtisodiy, balki ham ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni xal
kilishning asosiy shartidir»,—deb ko’rsatib o’tdilar (SBX, 5 —son, 2000 yil, 3 —9
—betlar).
Prezidentimiz Islom Karimov «2001 yilda Respublikani ijtiomiy - iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari, iqtisodiy isloxotlarni borishini baxolash hamda 2002 yilgi
vazifalar»ga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining yig’ilishida so’zlagan nutqida
ta'kidlab utganidek; «Soliqlar korxonalarning tadbirkorligi va tashabbuskorligini
har tomonlama rag’batlantirishi lozim» («Ishonch» gazetasi, 2002 yil 15 fevral
soni).
Prezidentimizning yuqorida aytilgan nutqida Soliqlarni mohiyatini, ularning
iqtisodiy zarurligini yaxshi tushuntirish lozim deb ko’rsatildi.
Yurtboshimiz kuygan bu vazifalarni faqat Soliqlar to’g’risidagi qonunlar va
yuriknomalar bilangina tushuntirish etarli bulmaydi.
Soliqlarni chuqur o’rganish va tushuntirish, ularni takomillashtirish
yo’llarini bilib olish uchun ko’plab ilmiy makolalar, kullanmalar va darsliklar
yozilishi zarur.
Darslikning birinchi bo’limi Soliqlar nazariyasiga bagishlangan bo’lib, unda
O’zbekistonning yagona Soliqlar tizimi tarkibi atroflicha tahlil qilinib, byudjetdan
tashkari maqsadli fondlarga tushadigan to’lovlar to’g’risida ham tuxtalib utilgan.
Muallif O’zbekiston Respublikasi Soliq siyosatini yanada takomillashtirish
borasida o’zining ba'zi fikrlarini bayon etgan. Shu bo’limda, Soliqlar tushunchasi,
belgilari, iqtisodiy mohiyati, funksiyalari, davlatning Soliq. siyosati, ijtimoiy
3

kafolatlangan bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chikkan xolda har-tomonlama
bayon etilgan.
Ikkinchi bo’lim-yuridik shaxslar tulaydigan hamma Soliqlari va yigimlari
xakida gapirilgan. Albatta, ko’proq ular ichida qo’shilgan qiymat solig’i (KKS,
daromadga Soliq (yuridik shaxslar) va daromad solig’i (jismoniy shaxslar)
atroflicha ochib berilgan.
Yuridik shaxslar Soliqlari byudjet daromadlari Ichida 78- 80 foizni
egallaganligi uchun ularni o’rganishga ko’p e'tibor berilgan.
Uchinchi bo’lim esa darslikda jismoniy shaxslar tulaydigan Soliqlar va
yigimlar tarkibini kurib chikishga karatilgan. Bu bo’limda jismoniy shaxslarning
daromad solig’ini chuqur o’rganishga e'tibor karatdik. Undan tashkari 6u bo’limda
jismoniy shaxslarning mol-mulk solig’i, er solig’i, infratuzilmani rivojlantirish
solig’i va boshqalarga ham alohida tuxtaldik.
Oxirgi ikki qismga (amaliyot qismi) kiruvchi har bir Soliq buiycha shartli
misollar berilib, Darslikning mazmunini amaliyot bilan chambarchars boglashga
harakat kilindi. Darslik mavzulari chuqur, ukuvchilarga tushunarli bulishi uchun
har bir mavzu buiycha qaytarish savollari va asosiy tushunchalar berilgan. Ushbu
darslik Soliqchi mutaxassislarning professional bilimlarini chuqurlashtirishga va
fikrlashni rivojlantirishga muljallangan. Bu erda har bir Soliqning tushunchasi,
to’lovchilari, Soliq obyekti, hisoblash tartibi va byudjetga to’lash (utkazish)
usullari hamda Soliqlarga berilgan imtiezlar atroflicha yoritilgan. Darslikning
bo’limlarida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 30
dekabr 455-son qarori bo’yicha yangiliklar va o’zgartirishlar kiritilgan.
Kurs ishining maqsadi. Soliq yuki ko‘rsatkichlarini tahlil qilish orqali
uning iqtisodiy o‘sishga, tadbirkorlik faoliyatiga va aholining farovonligiga
ta'sirini aniqlash va ushbu ta'sirlarni yumshatish bo‘yicha takliflar ishlab
chiqishdir.
Kurs ishining vazifalari. Ushbu maqsadlarga erishish uchun quyidagi
vazifalarni hal qilish ko'zda tutilgan:
 Soliq yuki tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganish.
 Turli davlatlardagi soliq yuki o‘ziga xosliklarini tahlil qilish.
 Soliq yuki o‘zgarishlarining iqtisodiy o‘sishga ta'sirini tahlil qilish.
 Soliq yuki oshishi yoki kamayishining ijtimoiy oqibatlarini baholash.
 O‘zbekiston iqtisodiyotida soliq yuki o‘zgarishlari bo‘yicha taklif va
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishini obyekti. Soliq tizimi va uning iqtisodiyotga ta'siri bilan bog‘liq
jarayonlar ko‘rib chiqiladi.
Kurs ishining predmeti. Soliq yuki va uning o‘zgarishi natijasida yuzaga
keladigan iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlar tadqiqotning asosiy predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
4

I-BOB. SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI ZARURLIGI VA
FUNKSIYALARI
1 . 1 S o l i q t u s h u n c h a s i , u n i n g b e l g i l a r i v a i q t i s o d i y m o h i y a t i .
S o l i q l a r m a j b u r i y t o ’ l o v n i i f o d a e t u v c h i p u l m u n o s a b a t l a r i n i
b i l d i r a d i . B u m u n o s a b a t l a r S o l i q t o ’ l o v c h i l a r ( h u q u q i y v a j i s m o n i y
s h a x s l a r ) b i l a n S o l i q n i o ’ z m u l k i g a a y l a n t i r u v c h i d a v l a t o ` r t a s i d a
b o ’ l a d i . K o r x o n a v a t a s h k i l o t l a r a x o l i g a x i z m a t k o ’ r s a t g a n i d a , i s h l a r
b a j a r g a n i d a y o k i b o z o r l a r d a o l d i - s o t d i k i l g a n d a h a m p u l t o ’ l o v l a r i
m a v j u d . L e k i n u l a r S o l i q b u l a o l m a y d i . S o l i q m u n o s a b a t i b u l i s h u c h u n
d a v l a t m a m l a k a t d a y a r a t i l g a n i j t i m o i y m a x s u l o t ( t u g r i r o g i , i c h k i m i l l i y
m a x s u l o t ) q i y m a t i n i t a k s i m l a s h y u l i b i l a n m a j b u r a n d a v l a t b y u d j e t i g a
m a b l a g ’ t u p l a s h j a r a y o n i n i a m a l g a o s h i r a d i .
M a s a l a n , k o m m u n a l x o ’ j a l i g i f u q a r o l a r d a n s o v u k , s u v y o k i i s s i k
s u v d a n f o y d a l a n a y o t g a n l i g i u c h u n x a k , o l s a u S o l i q , e m a s , b a l k i s h u
s u v n i k e l t i r i s h d a g i x i z m a t x a k k i h i s o b l a n a d i . B u x a k , k o m m u n a l
k o r x o n a m u l k i d i r . H u q u q i y s h a x s l a r v a i s h b i l a r m o n l a r t u g r i d a n - t u g r i
e r u s t i v a e r o s t i d a n s u v o l g a n d a s u v r e s u r s l a r d a n f o y d a l a n i s h s o l i g ’ i n i
t u l a y d i , c h u n k i S o l i q s u m m a s i d a v l a t b y u d j e t i g a t u s h i b d a v l a t m u l k i g a
a y l a n a d i .
S o l i q l a r n i n g o ’ z i g a x o s b e l g i l a r i m a v j u d b o ’ l i b , u l a r g a :
m a j b u r i y l i k , x a z i n a g a t u s h i s h l i k , q a t ’ i y l i k v a d o i m i y l i k , a n i q , S o l i q ,
t o ’ l o v c h i u c h u n e k v i v a l e n t s i z l i k b e l g i l a r i m a v j u d d i r .
1 . B i r i n c h i b e l g i - m a j b u r i y l i k . S o l i q v a y i g i m l a r m a j b u r i y
b o ’ l i b , b u n d a d a v l a t S o l i q t o ’ l o v c h i n i n g b i r q i s m d a r o m a d l a r i n i
m a j b u r i y b a d a l s i f a t i d a b y u d j e t g a o l i b k u y a d i . B u m a j b u r i y l i k O l i y
M a j l i s t a s d i k l a b b e r g a n S o l i q K o d e k s i n i n g t a m o y i l i a s o s i d a a m a l g a
o s h i r i l a d i . D e m a k , m a j b u r i y l i k b e l g i s i h u q u q i y t o m o n d a n d a v l a t u c h u n
k a f o l a t l a n g a n .
2 . I k k i n c h i b e l g i S o l i q l a r n i n g d a v l a t m u l k i g a a y l a n i s h i d i r .
S o l i q l a r a l b a t t a x a z i n a g a - d a v l a t b y u d j e t i g a v a b o s h q a d a v l a t p u l
f o n d l a r i g a t u s h a d i . B o r d i - y u , t o ’ l o v b o s h q a i x t i y o r i y f o n d l a r - « U m i d » ,
« E k o s a n » , « K a m o l o t » , « N u r o n i y » j a m g a r m a l a r i g a t u s h s a , u n d a
S o l i q m u n o s a b a t i b u l m a y d i . C h u n k i m a j b u r i y l i k t a m o y i l i y u k , u t o ’ l o v
d a v l a t m u l k i g a t u s h m a y d i .
3 . S o l i q l a r q a t ’ i y b e l g i l a n g a n v a d o i m i y h a r a k a t d a b o ’ l a d i .
T a r i x d a 5 0 v a 1 0 0 y i l l a b o ’ z g a r m a s d a n h a r a k a t d a b o ’ l g a n
S o l i q l a r m a v j u d . I l m i y a s o s i k a n c h a c h u q u r b u l s a , S o l i q l a r s h u n c h a
q a t ’ i y v a o ’ z o k y i l l a r o ’ z g a r m a s d a n h a r a k a t k i l a d i y o k i j u d a k a m
o ’ z g a r a d i .
4 . T u l a n g a n S o l i q l a r m a m l a k a t m i k y o s i d a h a m m a g a b i r x i l
m i k d o r d a k a y t i b k e l a d i . L e k i n , d a v l a t g a t u l a n g a n S o l i q s u m m a s i
t o ’ l o v c h i n i n g s h a x s a n o ’ z i g a t o ’ l i q k a y t i b k e l m a y d i , y a ' n i u
e k v i v a l e n t s i z p u l t o ’ l o v i d i r . M a s a l a n , S o l i q t o ’ l o v c h i b u y i l i
5

d a v l a t n i n g s o g l i k n i s a q l a s h v a m a o r i f x i z m a t l a r i d a n x e c h
f o y d a l a n m a g a n b u l i s h i m u m k i n . L e k i n b o z o r i q t i s o d i y o t i s h a r o i t i d a
h a m m a S o l i q t o ’ l o v c h i l a r n i n g t u l a g a n S o l i q v a y i g i m l a r i d a v l a t n i n g
u l a r g a k o ’ r s a t g a n x i l m a - x i l x i z m a t l a r i ( m u d o f a a , x a v f s i z l i k n i
t a ' m i n l a s h , t a r t i b - i n t i z o m n i u r n a t i s h v a b o s h q a i j t i m o i y - z a r u r i y
x i z m a t l a r ) o r q a l i o ’ z l a r i g a k a y t i b k e l a d i . D e m a k , S o l i q t o ’ l o v c h i l a r
n u k t a i n a z a r i d a n o l g a n d a h a m m a S o l i q l a r b o z o r i q t i s o d i y o t i s h a r o i t i d a
d a v l a t n i n g k o ’ r s a t g a n i j t i m o i y x i z m a t l a r i u c h u n t u l a n a d i g a n ( t o ’ l o v )
x a k d i r . S o l i q l a r b y u d j e t g a v a d a v l a t p u l f o n d l a r i g a k e l i b t u t a d i g a n ,
m a j b u r i y h a r a k t e r g a e g a b o ’ l g a n p u l t o ’ l o v i m u n o s a b a t l a r i d i r .
S h u n i n g d e k , S o l i q l a r i q t i s o d i y k a t e g o r i y a b o ’ l g a n l i g i u c h u n b o z o r
i q t i s o d i y o t i m u n o s a b a t l a r i , s h u j u m l a d a n , m o l i y a v i y m u n o s a b a t l a r
b i l a n c h a m b a r c h a s b o g ’ l i q d i r . B o z o r i q t i s o d i y o t i e r k i n i q t i s o d i y o t d i r ,
y a ' n i h a r b i r h u q u q i y s h a x s , t a d b i r k o r o ’ z t o v a r i g a e r k i n b a x o
b e l g i l a s h i , m a x s u l o t e t k a z i b b e r u v c h i n i t o p i s h i v a o ’ z i i s t e ' m o l c h i n i
t o p i b u n g a m a x s u l o t n i s o t i s h x u k u k i g a e g a . S h u n i n g u c h u n d a v l a t
u l a r n i n g b i r q i s m d a r o m a d l a r i n i t a k s i m l a b , b y u d j e t g a o d d i y a j r a t m a
s i f a t i d a o l o l m a y d i . S o l i q q i l i b o l i s h u c h u n O l i y m a j l i s n i n g q a r o r i
z a r u r , y a ' n i q o n u n b i l a n o l i n g a n t o ’ l o v b y u d j e t g a u t a d i . E r k i n
i q t i s o d i y o t s h a r o i t i d a S o l i q l a r h a m e r k i n , o c h i k , a n i q , b o ’ l a d i ,
d e m o k r a t i k t o ’ l o v g a a y l a n a d i .
S o l i q l a r i q t i s o d i y k a t e g o r i y a b o ’ l g a n l i g i d a n t o ’ l o v c h i l a r v a
b y u d j e t o ` r t a s i d a d a r o m a d l a r t a k s i m l a n a y o t g a n d a t o m o n l a r n i n g
i q t i s o d i y m a n f a a t i n i , a l b a t t a , e ' t i b o r g a o l i s h z a r u r . S o l i q , t o ’ l o v c h i l a r
d a r o m a d i n i d a v l a t i s t a g a n i c h a o l o l m a y d i , S o l i q l a r n i b y u d j e t g a
o l i s h n i n g m a ' l u m c h e g a r a s i m a v j u d . B u x a k d a k o ’ p l a b y i r i k
i q t i s o d c h i l a r v a d a v l a t a r b o b l a r i o ’ z a s a r l a r i d a k o ’ r s a t i b u t g a n . U n i
d a v l a t , s h u b i l a n b i r g a S o l i q , t o ’ l o v c h i l a r n i n g m a x s u l o t i s h l a b
c h i k a r i s h v a f o n d a o l i s h d a g i f a o l i y a t i n i h i s o b g a o l i b S o l i q b e l g i l a n a d i .
I k k i n c h i t o m o n d a n , S o l i q l a r d a n m a k r o i q t i s o d i y o t n i r i v o j l a n t i r i s h ,
b o z o r i n f r a t u z i l m a s i n i y a r a t i s h v a b o s h q a u m u m d a v l a t m a q s a d l a r i
u c h u n e t a r l i m o l i y a v i y r e s u r s l a r t u p l a s h u c h u n f o y d a l a n i l a d i , S o l i q l a r
m o h i y a t i S o l i q t o ’ l o v c h i l a r b i l a n d a v l a t o ` r t a s i d a g i d o i m i y , o ’ z o r o
m u d d a t l i m u n o s a b a t l a r d a o ’ z i f o d a s i n i t o p a d i . A n i q r o q a y t s a k b u e r d a
i q t i s o d i y m u n o s a b a t y a ' n i p u l m u n o s a b a t i m a v j u d d i r .
1 . 2 S o l i q l a r n i n g o b y e k t i v z a r u r l i g i .
S o l i q l a r n i n g o b y e k t i v z a r u r l i g i n i b o z o r i q t i s o d i y o t i g a o ’ t i s h i
s h a r o i t i d a i k k i x o l a t b i l a n i f o d a l a s h m u m k i n : b i r i n c h i d a n , d a v l a t n i n g
k a t o r v a z i f a l a r i n i m a b l a g ’ b i l a n t a ' m i n l a s h z a r u r l i g i , i k k i n c h i d a n ,
b o z o r i q t i s o d i y o t i q o n u n - q o i d a l a r i . D a v l a t n i n g b a j a r a d i g a n
f u n k s i y a l a r i v a v a z i f a l a r i k o ’ p v a b o z o r i q t i s o d i y o t i r i v o j l a n a b o r i s h i
b i l a n b a ' z i i j t i m o i y h i m o y a l a n g a n b o z o r m u n o s a b a t l a r i g a m o s
k e l m a y d i g a n v a z i f a l a r y u k o l a b o r s a , y a n g i v a z i f a l a r p a y d o b u l a
b o s h l a y d i . M a s a l a n , m a ' m u r i y b u y r u q b o z l i k d a v r i d a g i d a v l a t n i n g x a l k
x o ’ j a l i g i n i h a m m a s o x a s i g a a r a l a s h i s h v z i f a s i n a t i j a s i d a k o r x o n a l a r
6

f a o l i y a t i n i k o ’ p t o m o n l a r i n i b y u d j e t o r q a l i m o l i y a l a s h t i r a r e d i . H o z i r
r e s p u b l i k a m i z d a x i l m a - x i l m u l k s h a k l l a r i n i n g ( x u s u s i y , a k s i o n e r ,
k o l l e k t i v v a b . ) p a y d o b u l i s h i d a v l a t n i n g u l a r f a o l i y a t i g a x a d e b
a r a l a s h u v i n i y o k t i r m a y d i , k a b u l k i l m a y d i . C h u n k i , b o z o r i q t i s o d i y o t i
e r k i n i q t i s o d i y o t , b u e r d a h a r b i r x u j a l i k s u b y e k t i e r k i n f a o l i y a t
k o ’ r s a t a d i , b u t u n f a o l i y a t i g a o ’ z i j a v o b b e r a d i . D a v l a t n i n g u l a r
f a o l i y a t i g a a r a l a s h u v i f a q a t q o n u n y u l i b i l a n , y a ' n i y S o l i q l a r o r k l i
b o ’ l a d i .
B o z o r i q t i s o d i y o t i g a o ’ t i s h d a v r i d a d a v l a t n i n g y a n g i v a z i f a l a r i
p a y d o b o ’ l a d i . B u l a r g a b i z n i n g r e s p u b l i k a m i z d a k a m
t a ' m i n l a n g a n l a r g a i j t i m o i y y o r d a m k o ’ r s a t i s h , b o z o r i q t i s o d i y o t i
i n f r a t u z i l m a s i n i ( s a n o a t d a , q i s h l o q x o ’ j a l i g i d a , m o l i y a t i z i m i d a )
t a s h k i l k i l i s h k i r a d i . S h u e r d a d a v l a t k u c h l i s o s i a l s i y o s a t t a d b i r l a r i n i
a m a l g a o s h i r i s h u c h u n p e n s i o n e r l a r , n a f a k a x u r l a r , t a l a b a l a r , k o ’ p
b o l a l i o n a l a r v a b o s h q a l a r n i k o ’ p r o q m a b l a g ’ b i l a n t a ' m i n l a s h
z a r u r l i g i n i a n g l a b c h e k l a n g a n t o v a r l a r b a x o s i d a g i f a r k n i b y u d j e t
h i s o b i d a n q o p l a y d i v a u l a r g a b o s h q a x a r a j a t l a r n i d a v l a t h i s o b i d a n
a m a l g a o s h i r a d i , m a h a l l a l a r d a k a m t a ' m i n l a n g a n l a r g a m o d d i y
y o r d a m l a r t a s h k i l e t a d i . S h u b i l a n b i r g a , " O ’ z b e k i s t o n d a v l a t i j a m i y a t
a ' z o l a r i o s o y i s h t a l i g i n i s a q l a s h m a q s a d i d a o ’ z i n i n g m u d o f a a
k o b i l i y a t i n i s a q l a b v a m u s t a x k a m l a b t u r i s h g a , t e x n i k a v a o ’ q - d o r i l a r g a
h a m m a b l a g ’ l a r s a r f l a y d i . Q o l a v e r s a , d a v l a t f u q a r o l a r x a v f s i z l i g i n i
s a q l a s h , m a m l a k a t d a t a r t i b i n t i z o m u r n a t i s h u n i b o s h q a r i s h
f u n k s i y a l a r i n i b a j a r i s h u c h u n h a m k o ’ p l a b m a b l a g ’ y u n a l t i r i s h g a
m a j b u r . B u n d a y x a r a j a t l a r n i a m a l g a o s h i r i s h n i n g m a j b u r i y l i g i u l a r
u c h u n m a n b a a b o ’ l g a n S o l i q l a r n i h a m o b y e k t i v z a r u r q i l i b k u y a d i .
D a v l a t n i n g b a j a r a y o t g a n f u n k s i y a v a v a z i f a l a r i n i m a b l a g ’ l a r
b i l a n t a ' m i n l a s h n i d a v l a t b y u d j e t i x a r a j a t l a r i m i s o l i d a n h a m k u r i s h
m u m k i n . ( J a d v a l g a q a r a l s i n . )
2.1.1-jadval
B y u d j e t x a r a j a t l a r i ( m l n . s u m . )
2 0 0 4 y i l F o i z 2 0 0 5 y i l F o i z 2 0 0 6 y i l F o i z
J a m i : 1 0 0 % 1 0 0 % 1 0 0 %
S h u j u m l a d a n ;
1 . S o t s i a l m a d a n i y
t a d b i r l a r
2 . A h o l i n i i j t i m o i y
h i m o y a
3 . I q t i s o d i y s o h a l a r g a
4 . M a r k a z l a s h g a n
i n v e s t i t s i y a l a r g a
5 . D a v a l a t v a s u d
i d o r a l a r i b o s h q a r u v i g a
6 . M a h a l l i y b o s h q a r u v g a
7 . V a z i r l a r
M a h k a m a s i n i n g r e z e r v i
8 . B o s h q a r e z e r v v a
x a r a j a t l a r
M a x s u s f o n d l a r d a n
x a r a j a t l a r - j a m i
7

B y u d j e t d e f i s i t i
M a ' l u m o t l a r k o ’ r s a t i s h i c h a h a m m a s o l i q l a r b y u d j e t g a t o ’ l i q
t o ’ l a n g a n d a h a m d a v l a t n i n g k o ’ p q i r r a l i v a i j t i m o i y z a r u r i y t a d b i r l a r i n i
m o l i y a l a s h t i r i s h g a m a b l a g ’ l a r i y e t m a y d i . B y u d j e t d a r o m a d l a r i n i n g
x a r a j a t l a r i g a y e t m a g a n q i s m i ( d e f i s i t ) d a v l a t n i n g q i m m a t l i k o g o z l a r i ,
M a r k a z i y b a n k n i n g k i s k a m u d d a t l i k r e d i t l a r i h i s o b i d a n k o p l a n a d i .
2 0 0 3 y i l d a n b o s h l a b , b y u d j e t d e f i s i t l i g i n i k o p l a s h g a b a n k k r e d i t i d a n
v o z k e c h i l d i v a n o i n f l y a s i o n m a n b a l a r d a n f o y d a l a n i s h b e l g i l a b o l i n d i .
B u l a r d a n x u l o s a s h u k i m , s o l i q t o ’ l o v c h i l a r d a v l a t b y u d j e t i v a b o s h q a
f o n d l a r d a n t u l a g a n t o ’ l o v l a r i d a n k o ’ p r o q m a b l a k l a r o l a r e k a n . S h u n i
h a m e s d a t o ’ t i s h l o z i m k i , d a v l a t t u g m a n o g i r o n l a r g a , u r u s h
i n v a l i d l a r i g a , y o s h o n a l a r , k o ’ p b o l a l i o n a l a r g a d a v l a t g a b i r s u m
d a r o m a d b e r m a s a h a m o ’ z i n i n g f o n d a l a r i d a n p e n s i y a l a r , n a f a k a l a r
b e r i b t u r a d i . S h u n d a y q i l i b , b o z o r s h a r o i t i d a t u l a n g a n s o l i q l a r u n i n g
t o ’ l o v c h i l a r i g a d a v l a t x i z m a t l a r i o r q a l i o r t i g i b i l a n k a y t i b k e l a d i .
D e m a k , b o z o r i q t i s o d i y o t i s h a r o i t i d a s o l i q l a r a l o h i d a b i r s h a x s g a
e m a s , b a l k i , j a m i y a t n i n g h a m m a a ' z o l a r i g a k a y t i b k e l a d i v a e k v i v a l e n t
h a r a k t e r g a e g a .
B o z o r i q t i s o d i y o t i e k v i v a l e n t l i i q t i s o d i y o t . B u e r d a h a m m a n a r s a
s o t i l a d i : m a x s u l o t , i s h , x i z m a t , u l a r n i n g q i y m a t i v a o b y e k t i v z a r u r l i g i
b o z o r d a o l d i - s o t d i m u n o s a b a t l a r i o r q a l i n a m o y o n b o ’ l a d i . B o z o r
m u n o s a b a t l a r i d a d a v l a t h a m u n i n g b o s h q a r u v c h i s i , h a m a s o s i y
i s h t i r o k c h i s i ( s u b y e k t i ) b o ’ l a d i . B u e r d a d a v l a t i s h t i r o k i u n i n g j a m i y a t
u c h u n u t a z a r u r b o ’ l g a n m a m l a k a t x a v f s i z l i g i n i t a ' m i n l a s h , t a r t i b -
i n t i z o m u r n a t i s h , t a ' l i m t a r b i y a v i y t a d b i r l a r , a x o l i n i s o g ’ l i g i n i
t a ' m i n l a s h , m a m l a k a t n i b o s h q a r i s h , d u n y o h a m d u s t l i g i m a m l a k a t l a r i
b i l a n h a r x i l a l o k a l a r n i u r n a t i s h , b o z o r i q t i s o d i y o t i i n f r a t u z i l m a l a r i n i
t a s h k i l e t i s h v a r i v o j l a n t i r i s h k a b i c h o r a t a d b i r l a r n i a m a l g a o s h i r i s h d a
o ’ z i f o d a s i n i t o p a d i . Y u q o r i d a g i t a d b i r l a r n i a m a l g a o s h i r i s h x a r a j a t l a r i
b o z o r s h a r o i t i d a e r k i n s o t i l i s h l o z i m e d i . D o i m o , u n i b o z o r
« k u t a r m a y d i » . S a b a b i i k k i t a . B i r i n c h i d a n , b u x i z m a t l a r m u r a k k a b
b o ’ l g a n l i g i b i r o r t a y u r i d i k s h a x s , x a t t o k i e n g y i r i g i h a m b a j a r a
o l m a y d i . I k k i n c h i d a n , d a v l a t x i z m a t l a r i x a r a j a t i a l o h i d a s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r u c h u n j u d a k i m m a t g a t u s h i s h i m u m k i n . S h u n i n g u c h u n ,
d a v l a t n i n g b u n d a y x i z m a t l a r i n i « i j t i m o i y t o v a r l a r » , t u g r i r o g i i j t i m o i y
x i z m a t l a r d e b a t a l a d i . S h u x i z m a t l a r x a k i n i o l i s h d a v l a t u c h u n
o b y e k t i v z a r u r , c h u n k i u x i z m a t l a r g a m a b l a g ’ s a r f l a n a d i . B u
x i z m a t l a r n i e r k i n s o t i s h y u k l i g i d a n d a v l a t u n i m a j b u r i y u n i d i r i s h n i
t a l a b q i l i b O l i y M a j l i s g a m u r o j a a t k i l a d i . O x i r g i s i d a v l a t n i n g b u
x a r a j a t l a r i n i o b y e k t i v z a r u r l i g i n i e ' t i b o r g a o l i b , u n i s o l i q s i f a t i d a
t a s d i k l a b b e r a d i . B u e r d a s o l i q l a r h u q u q i y d e m o k r a t i k a s o s g a e g a
b o ’ l a d i . S h u n i n g u c h u n s o l i q l a r t o ’ g ’ r i s i d a g i m a ' l u m o t l a r t o ’ l o v c h i l a r
u c h u n o y d i n b u l i s h i l o z i m .
8

1 . 3 S o l i q l a r n i n g f u n k s i y a l a r i .
S o l i q l a r n i n g f u n k s i y a l a r i u l a r n i n g m o h i y a t i n i a m a l i y o t d a h a r a k a t
k i l a y o t g a n l i g i n i k o ’ r s a t a d i . S h u n d a y e k a n , f u n k s i y a d o i m o y a s h a b ,
s o l i q m o x i y a t n i k o ’ r s a t i b t u r i s h i z a r u r . B u g u n p a y d o b o ’ l i b , e r t a g a y u k
b o ’ l i b k e t a d i g a n x o l a t l a r s o l i q f u n k s i y a s i b u l a o l m a y d i . D e m a k ,
k a t e g o r i y a f u n k s i y a s i d o i m i y , q a t ’ i y t a k r o r l a n i b t u r a d i g a n v o k e ' l i k n i
i f o d a l a y d i . S h u n d a y u s l u b i y y o n d o s h i s h i d a n k e l i b c h i k i b s o l i q l a r
f u n k s i y a s i n i a n i q l a s h k e r a k . F u n k s i y a v a v a z i f a n i f a r k i g a b o r i s h z a r u r .
F u n k s i y a - d o i m i y d i r , v a z i f a e s a u t k i n c h i d i r .
S o l i q l a r n i n g f u n k s i y a l a r i m a s a l a s i d a k a t t a b a x s l a s h u v l a r m a v j u d ,
l e k i n y a g o n a b i r f i k r g a k e l i n g a n e m a s . K o ’ p c h i l i k i q t i s o d c h i l a r
s o l i q l a r g a f i s k a l , b o s h q a r u v c h i , r a g b a t l a n t i r u v c h i , n a z o r a t f u k s i y a l a r i
x o s d e b t a ' r i f b e r i s h a d i .
S o l i q l a r n i n g f i s k a l ( x a z i n a ) f u n k s i y a s i d a h a q i q a t d a n h a m s o l i q l a r
x a z i n a g a ( b y u d j e t g a ) t u s h a d i . B u v o k e ' l i k k o ’ z g a y a k k o l k u r i n i b
t u r g a n l i g i d a n a m a l i y o t c h i l a r s h u f u n k s i y a g a t i r m a s h i b o l i s h g a n , y a ' n i
c h u q u r r o k f i k r y u r i t s a k , y a r a t i l g a n i c h k i y a l p i m a s u l o t q i y m a t y o k i
k o r x o n a d a g i d a r o m a d l a r n i a v v a l t a k s i m l a m a s d a n t u r i b , u l a r n i t u g r i d a n
t u g r i b y u d j e t g a u t k a z i b y u b o r i s h x o l a t i b u l m a y d i . A v v a l o i s h l a b
c h i k a r i s h d a i s h l a b c h i k a r u v c h i l a r n i n g m a n f a a t d o r l i g i n i t a ' m i n l a b , s u n g
d a r o m a d d a n b i r q i s m i n i x a z i n a g a o l i s h z a r u r . S h u n i n g u c h u n x a z i n a
f u n k s i y a s i n i t o ’ l i q v a k e n g m a ' n o d a t a k s i m l a s h f u n k s i y a s i , d e s a k t u r r i
b o ’ l a d i . B u f u n k s i y a b a j a r i l a y o t g a n d a A . S m i t a y t g a n i d e k s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r n i n g i m k o n i y a t i n i h a m e ' t i b o r g a o l i s h z a r u r .
E n d i r a g ’ b a t l a n t i r i s h v a b o s h q a r i s h f u n k s i y a s i g a k e l s a k . U l a r n i
d o i m o k a t i y b u l m a y t a k r o r l a n i b t u r m a g a n l i g i d a n s o l i q f u n k s i y a s i
e m a s , d a v l a t n i n g i q t i s o d i y s i y o s a t i n i a m a l g a o s h i r i s h d a g i v a q t i n c h a l i k
s o l i q v a z i f a s i , d e b k a r a s h k e r a k . M a s a l a n , 1 9 9 5 y i l R e s p u b l i k a
P r e z i d e n t i n i n g F a r m o n i b i l a n k o r x o n a l a r h a r b i r f o i z m a x s u l o t x a j m i n i
o s h i r s a s o l i q d a n 0 , 3 f o i z d a n i m t i y o z o l i b r a r b a t l a n t i r i s h m u l j a l l a n g a n
e d i , y i l t u g a s h i b i l a n b u i m t i y o z h a m b e k o r k i l i n d i . C h u n k i
i m t i y o z l a r n i d o i m i y q i l i b b e l g i l a b b u l m a y d i , a k s x o l d a s o l i q
k a t e g o r i y a s i p u t u r e t k a z i l i b , u y u k b o ’ l i b k e t i s h i m u m k i n .
S o l i q l a r n i n g n a z o r a t f u n k s i y a s i h a q i q a t d a n h a m d o i m i y h a r a k a t
k i l a d i . L e k i n , b u f u n k s i y a t a k s i m l a s h f u n k s i y a s i b i l a n y o n m a - y o n t u r i b
d a r o m a d l a r n i t u g r i t a k s i m l a n a y o t g a n l i g i , S o l i q l a r n i n g t o ’ l i q v a o ’ z
v a k t i d a t u s h a y o t g a n l i g i n i n a z a r i y j i x a t d a n n a z o r a t k i l a d i . N a z o r a t
f u n k s i y a s i s o l i q i d o r a l a r i i s h i n i n g r i v o j l a n i s h a s o s i d i r . S o l i q l a r n i n g
x a l i R e s p u b l i k a m i z i q t i s o d c h i l a r i t o m o n i d a n u r g a n i l m a g a n , t a n
o l i n m a g a n y a n a b i r f u n k s i y a s i m a v j u d . G a p s h u n d a k i , s o l i q l a r e n g
d e k m o k r a t i k t o ’ l o v b o ’ l i b , O l i y m a j l i s n o i b l a r i t o m o n i d a n o c h i k d a n
o c h i k b e l g i l a n a d i . E r k i n i q t i s o d i y o t d a s o l i q l a r h a m e r k i n b o ’ l a d i .
T u p l a n g a n s o l i q l a r a l b a t t a x a r a j a t l a r m i k d o r i n i k o ’ r s a t i b t u r a d i , c h u n k i
d a v l a t x a r a j a t l a r i b u l m a s a s o l i q b u l m a s e d i .
9

S h u n i n g u c h u n s o l i q l a r n i n g d a v l a t x a r a j a t i t o ’ g ’ r i s i d a a x b o r o t
b e r i s h f u n k s i y a s i b o r . B u f u n k s i y a o r q a l i x a r a j a t l a r x a j m i v a k o n k r e t
s o l i q l a r d a v l a t n i n g q a n d a y i j t i m o i y - i q t i s o d i y f u n k s i y a l a r i n i b a j a r i s h g a
s a r f l a n g a n l i g i t o ’ g ’ r i s i d a a x b o r o t b e r i b t u r i l i s h i j u d a z a r u r d i r .
S h u n d a y q i l i n s a , s o l i q l a r n i n g b y u d j e t g a t u s h i s h i t o ’ l i q , o ’ z v a k t i d a v a
o s o n k e c h a d i .
S o l i q l a r n i n g f i s k a l ( x a z i n a ) f u n k s i y a s i d a h a q i q a t d a n h a m s o l i q l a r
x a z i n a g a ( b y u d j e t g a ) t u s h a d i . B u v o k e ' l i k k o ’ z g a y a k k o l k u r i n i b
t u r g a n l i g i d a n a m a l i y o t c h i l a r s h u f u n k s i y a g a t i r m a s h i b o l i s h g a n , y a ' n i
c h u q u r r o k f i k r y u r i t s a k , y a r a t i l g a n i c h k i y a l p i m a s u l o t q i y m a t y o k i
k o r x o n a d a g i d a r o m a d l a r n i a v v a l t a k s i m l a m a s d a n t u r i b , u l a r n i t u g r i d a n
t u g r i b y u d j e t g a u t k a z i b y u b o r i s h x o l a t i b u l m a y d i . A v v a l o i s h l a b
c h i k a r i s h d a i s h l a b c h i k a r u v c h i l a r n i n g m a n f a a t d o r l i g i n i t a ' m i n l a b , s u n g
d a r o m a d d a n b i r q i s m i n i x a z i n a g a o l i s h z a r u r . S h u n i n g u c h u n x a z i n a
f u n k s i y a s i n i t o ’ l i q v a k e n g m a ' n o d a t a k s i m l a s h f u n k s i y a s i , d e s a k t u r r i
b o ’ l a d i . B u f u n k s i y a b a j a r i l a y o t g a n d a A . S m i t a y t g a n i d e k s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r n i n g i m k o n i y a t i n i h a m e ' t i b o r g a o l i s h z a r u r .
E n d i r a g ’ b a t l a n t i r i s h v a b o s h q a r i s h f u n k s i y a s i g a k e l s a k . U l a r n i
d o i m o k a t i y b u l m a y t a k r o r l a n i b t u r m a g a n l i g i d a n s o l i q f u n k s i y a s i
e m a s , d a v l a t n i n g i q t i s o d i y s i y o s a t i n i a m a l g a o s h i r i s h d a g i v a q t i n c h a l i k
s o l i q v a z i f a s i , d e b k a r a s h k e r a k . M a s a l a n , 1 9 9 5 y i l R e s p u b l i k a
P r e z i d e n t i n i n g F a r m o n i b i l a n k o r x o n a l a r h a r b i r f o i z m a x s u l o t x a j m i n i
o s h i r s a s o l i q d a n 0 , 3 f o i z d a n i m t i y o z o l i b r a r b a t l a n t i r i s h m u l j a l l a n g a n
e d i , y i l t u g a s h i b i l a n b u i m t i y o z h a m b e k o r k i l i n d i . C h u n k i
i m t i y o z l a r n i d o i m i y q i l i b b e l g i l a b b u l m a y d i , a k s x o l d a s o l i q
k a t e g o r i y a s i p u t u r e t k a z i l i b , u y u k b o ’ l i b k e t i s h i m u m k i n .
10

I I - B O B . O ’ Z B E K I S T O N D A S O L I Q L A R N I N G T O ’ Z I L I S H
A S O S L A R I .
2 . 1 . O ’ z b e k i s t o n d a s o l i q q a t o r t i s h t i z i m i t u s h u n c h a s i v a
m a z m u n i . S o l i q e l e m e n t l a r i .
A v v a l o s o l i q l a r t i z i m i v a s o l i q k a t o r t i s h t i z i m i n i n g f a r k i n i a y t i b
u t m o k z a r u r . S o l i q l a r t i z i m i m o h i y a t i j i x a t d a n b i r x i l , o ’ z a r o b o r l i k
b o ’ l g a n v a m a r k a z l a s h g a n p u l f o n d i g a h a m d a b o s h q a d a v l a t f o n d l a r i g a
t u s h a d i g a n s o l i q t u r l a r i n i n g y i g i n d i s i d i r . Q o n u n c h i k a r u v c h i i d o r a l a r
t o m o n i d a n b e l g i l a n g a n v a i j r o c h i i d o r a l a r t o m o n i d a n u n d i r i l a d i g a n
s o l i q l a r n i n g t a s h k i l e t i s h u s u l l a r i , e l e m e n t l a r i v a t a m o y i l l a r i
y i g i n d i s i g a s o l i q k a t o r t i s h t i z i m i d e b a t a l a d i . D e m a k , b u y e r d a t i z i m
i q t i s o d i y k a t e g o r i y a n i o ’ r g a n i s h n i o ’ z i c h i g a o l a d i . U a s o s a n s o l i q
u n d i r i s h n i t a s h k i l k i l i s h m a s a l a l a r i n i u r g a t a d i . B u t i z i m n i n g r o l i v a
s t r u k t u r a s i j a m i y a t n i n g s o s i a l - i q t i s o d i y t o ’ z u m i b i l a n a n i q l a n a d i .
O ’ z b e k i s t o n n i n g s o l i q k a t o r t i s h t i z i m i o ’ z m a z m u n i g a k u r a s o l i q
e l e m e n t l a r i , u l a r n i t a s h k i l k i l i s h t a m o y i l l a r i v a u s u l l a r i n i u r g a t a d i .
S o l i q e l e m e n t l a r i g a s o l i q s u b y e k t i , o b y e k t i , m a n b a i , s t a v k a s i , s o l i q
b i r l i g i , s o l i q o g ’ i r l i g i ( s o l i q y u k i ) k a b i t u s h u n c h a l a r k i r a d i .
S o l i q s u b y e k t i - s o l i q m u n o s a b a t l a r i d a q a t n a s h u v c h i s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r d i r . U l a r h u q u q i y v a j i s m o n i y s h a x s l a r g a b u l i n a d i . S o l i q
m u n o s a b a t l a r i d a f a q a t s o l i q t o ’ l o v c h i l a r g i n a e m a s , s o l i q u n d i r u v c h i
( s o l i q c h i ) h a m k a t n a s h a d i . S o l i q n i d a v l a t u n d i r a d i . U n i n g n o m i d a n
m a x s u s t a s h k i l o t k a t n a s h a d i , y a ' n i b u i s h n i d a v l a t s o l i q x i z m a t i
i d o r a l a r i b a j a r a d i . S o l i q l a r n i t u g r i h i s o b l a s h , t o ’ l i q t o ’ l a s h
j a v o b g a r l i g i s o l i q t o ’ l o v c h i s u b y e k t g a y u k l a t i l g a n .
S o l i q o b y e k t i - s o l i q s o l i n a d i g a n d a r o m a d , x a r a j a t , o b o r o t y o k i
m u l k d i r . U n i n g f o n d a , i s h x a k i , q o ’ s h i l g a n q i y m a t , y e r , i m o r a t , j a m i
x a r a j a t k a b i t u r l a r i m a v j u d . O b y e k t d o i m o s u b y e k t b i l a n b o g ’ l i q ,
s u b y e k t n i k i b o ’ l a d i . S u b y e k t s i z o b y e k t b u l m a y d i . M a s a l a n , K D S
( q o ’ s h i l g a n q i y m a t s o l i g ’ i ) d a o b y e k t o r t i l g a n m a x s u l o t ( b a j a r i l g a n i s h
v a x i z m a t l a r ) o b o r o t i d i r , d a r o m a d g a s o l i n g a n s o l i q d a - d a r o m a d ( f o y d a ) ,
m o l - m u l k s o l i g ’ i d a m u l k q i y m a t i , y e r s o l i g ’ i d a y e r m a y d o n i v a
b o s h q a l a r .
S o l i q m a n b a i - b u s u b y e k t n i n g d a r o m a d i d i r . B a ' z i s o l i q l a r d a
d a r o m a d v a f o y d a h a m s o l i q o b y e k t i , h a m s o l i q m a n b a i b o ’ l a d i . L e k i n
b o s h q a s o l i q l a r d a o b y e k t l a r h a r x i l , m a n b a e s a - d a r o m a d b o ’ l a d i .
S o l i q l a r n i n g s h u n d a y q o n u n i b o r k i , u l a r x e c h k a c h o n m a n b a
m i k d o r i d a n ( o b y e k t d a n ) o r t i b k e t m a s l i g i l o z i m . A k s x o l d a m a n b a
y o ’ q o l a d i . T a r i x d a b u n g a m i s o l l a r b o r ( 1 t 6 2 y i l g i h a y v o n l a r g a p u l
s o l i g ’ i ) . B u s o l i q m o l l a r b o s h i n i k e s k i n k a m a y t i r i b y u b o r g a n . H a r
q a n d a y s o l i q o k i b a t n a t i j a d a d a r o m a d d a n o l i n a d i . B u t u g r i s o l i q l a r g a
t a a l l u k l i d i r .
11

S o l i q k a t o r t i s h b i r l i g i - b u y e r d a o b y e k t n i n g u l c h o v b i r l i g i . B u
d a r o m a d s o l i g ’ i d a s u m , y e r s o l i g ’ i d a k v . m e t r , s u v s o l i g ’ i d a k u b m e t r
v a b o s h q a l a r .
S o l i q s t a v k a s i - o b y e k t n i n g h a r b i r l i g i u c h u n d a v l a t t o m o n i d a n
b e l g i l a b k u y i l g a n m e ' y o r i d i r , y a ' n i d a v l a t n i n g o b y e k t d a g i u l u s h i ,
x i s s a s i d i r .
S o l i q s t a v k a s i i k k i x i l u s u l d a : q a t ’ i y s t a v k a l a r d a ( s u m l a r d a ) v a
n i s b i y s t a v k a l a r d a - f o i z l a r d a i f o d a l a n a d i . B o z o r i q t i s o d i y o t i g a o ’ t i s h v a
i n f l y a s i y a s h a r o i t i d a n i s b i y s t a v k a l a r n i k u l l a s h m a q s a d g a m u v o f i k d i r .
B u n d a y x o l d a b y u d j e t i n f l y a s i y a d a n k o ’ p m a b l a r y u k o t m a y d i . A g a r
s t a v k a s u m l a r d a h i s o b g a o l i n s a , s o l i q l a r d a n t u s h g a n b y u d j e t d a r o m a d i
y i l o x i r i g a k e l i b x e c h q a n d a y i q t i s o d i y a h a m i y a t g a e g a b u l m a y k o l i s h i
m u m k i n .
S o l i q o g ’ i r l i g i - t o ’ l o v c h i n i n g h a m m a s o l i q l a r v a y i g i m l a r
y i g i n d i s i n i b y u d j e t g a t o ’ l a s h i d i r . S o l i q o g ’ i r l i g i f o y d a g a y o k i j a m i
d a r o m a d g a n i s b a t a n o l i n a d i . M a m l a k a t m i k y o s d a h a m m a t u l a n g a n
s o l i q v a y i g i m l a r n i n g y a l p i i c h k i m a x s u l o t d a g i s a l m o g i h a m s o l i q
o g ’ i r l i g i n i i f o d a l a y d i d e y i l a d i . A m m o s o l i q o g ’ i r l i g i a n i q
t o ’ l o v c h i n i n g d a r o m a d i g a n i s b a t a n j a m i t u l a g a n s o l i q l a r i v a t o ’ l o v l a r i
s a l m o g i d i r .
A g a r s o l i q t o ’ l o v c h i s o l i q l a r n i t u g r i t u l a g a n b u l s a , u n g a - s o l i q
o g ’ i r l i g i m o s k e l a d i . L e k i n b a ' z i k o r x o n a l a r d a e g r i s o l i q l a r b o ’ l i b ,
u n i n g h u q u q i y t o ’ l o v c h i l a r i k o r x o n a h i s o b l a n s a d a , s o l i q o g ’ i r l i g i
i s t e ' m o l c h i , y a ' n i a x o l i z i m m a s i g a t u s h a d i . O x i r g i i s t e ' m o l k i l u v c h i l a r
a x o l i h i s o b l a n a d i , B u y e r d a e g r i s o l i q l a r h i s o b i g a a x o l i n i n g r e a l
d a r o m a d l a r i n i b i r o z b u l s a d a , p a s a y i s h x o l l a r i u c h r a y d i . S o l i q
o g ’ i r l i g i n i m a k r o d a r a j a d a , s o x a l a r b u y i c h a v a m i k r o d a r a j a d a a n i q l a s h
m u m k i n .
S o l i q s t a v k a l a r i n i n g t u r l a r i . O ’ z b e k i s t o n s o l i q q o n u n c h i l i g i
b u y i c h a s o l i q l a r n i n g p r o p o r s i o n a l , p r o g r e s s i v v a n o l l i s t a v k a l a r i g a
a m a l k i l i n m o k d a , s h u n i n g d e k , r e g r e s s i v s t a v k a h a m 1 9 9 5 y i l d a n
b o s h l a b k u c h g a k i r g a n v a u s h a y i l i t u t a b k e t g a n . 2 0 0 2 y i l d a n b o s h l a b
y u r i d i k s h a x s l a r n i n g d a r o m a d g a s o l i g ’ i , m o l - m u l k s o l i g ’ i d a
p r o p o r s i o n a l - r e g r e s s i v s t a v k a l a r q o ’ l l a n a b o s h l a n d i .
P r o p o r s i o n a l s o l i q s t a v k a s i d a o b y e k t q a n d a y b u l i s h i d a n q a t ’ i y
n a z a r , b i r x i l u l u s h d a g i ( p r o p o r s i y a d a ) s o l i q t u l a n a d i . M a s a l a n , K K S
b u y i c h a a s o s i y m a x s u l o t l a r ( i s h l a r , x i z m a t l a r ) g a 2 0 f o i z l i s t a v k a
b e l g i l a n g a n b u l s a , o b o r o t 1 0 m i n g s u m b u l s a h a m 2 0 f o i z , 1 0 0 m i n g
b u l s a h a m 2 0 f o i z , 1 m l n . s u m b u l s a h a m 2 0 f o i z s o l i q t u l a n a d i y o k i
e k o l o g i y a s o l i g ’ i d a t o ’ l i q t a n n a r x x a r a j a t i q a n d a y b u l i s h i d a n q a t ’ i y
n a z a r b y u d j e t g a b i r f o i z s o l i q t u l a n a d i . B u s t a v k a h a m m a s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r u c h u n b i r x i l b u l i s h i n i b e l g i l a y d i , d a v l a t n i n g s o l i q
o b y e k t i d a g i x i s s a s i o ’ z g a r m a y d i .
P r o g r e s s i v s o l i q s t a v k a s i d a e s a d a r o m a d , o b y e k t k o ’ p a y i s h i b i l a n
s o l i q s t a v k a s i h a m o s h i b b o r a d i . B u b i z n i n g s o l i q q o n u n c h i l i g i m i z d a
12

f a q a t f u q a r o l a r n i n g d a r o m a d s o l i g ’ i d a k u l l a n i l a d i . M i n i m a l i s h
x a k i n i n g 5 b a r o b a r i g a t e n g q i s m i g a 1 3 f o i z , u n d a n o s h g a n y a n a 5
k a r r a l i q i s m i g a 2 2 f o i z
2 . 2 . S o l i q i m t i y o z l a r i v a u l a r n i j o r i y e t i s h m u a m m o l a r i .
S o l i q i m t i y o z l a r i d e g a n d a s o l i q t o ’ l o v c h i l a r g a s o l i q v a y i g i m l a r n i
t o ’ l a s h d a n q i s m a n , v a q t i n c h a l i k v a t o ’ l i q o z o d e t i s h h a m d a s o l i q
b a z a s i n i k a m a y t i r i s h t u s h u n i l a d i , I m t i y o z l a r t u g r i d a n t u g r i t u l a n a d i g a n
s o l i q s u m m a s i d a n b e r i l i s h i m u m k i n . A y t a y l i k , k o r x o n a b o l a l a r k i y i m -
k e c h a k l a r i n i i s h l a b c h i k a r i s h g a i x t i s o s l a s h g a n b u l s a , d a r o m a d g a
( f o y d a g a ) s o l i q d a n 2 0 f o i z u r n i g a a t i g a 1 0 f o i z s o l i q t u l a y d i . B u
q i s m a n o z o d k i l i s h g a h a m k i r a d i . I m t i y o z l a r v a q t i n c h a l i k h a m b u l i s h i
m u m k i n . J u m l a d a n , d e x k o n ( f e r m e r ) x u j a l i k l a r i d a v l a t r u y x a t i d a n
u t k a z i l g a n p a y t d a n e ' t i b o r a n i k k i y i l g a y e r s o l i g ’ i n i t o ’ l a s h d a n o z o d
e t i l a d i .
B i z n i n g s o l i q q o n u n c h i l i g i m i z d a s o l i q , t o ’ l a s h d a n t u l a o z o d
k i l i s h x o l l a r i k o ’ p u c h r a y d i . M a s a l a n , f o y d a ( d a r o m a d g a ) s o l i q
b u y i c h a a g a r k o r x o n a d a j a m i i s h l o v c h i x o d i m l a r s o n i d a n 5 0 f o i z d a n
k o ’ p r o g i n i n o g i r o n l a r , m e x n a t f a x r i y l a r i t a s h k i l e t s a t a m o m i l a
s o l i q d a n o z o d e t i l a d i .
J i s m o n i y s h a x s l a r n i n g d a r o m a d s o l i g ’ i b u y i c h a x o r i j i y
m a m l a k a t l a r i n g v a k o l a t x o n a l a r i d a v a e l c h i x o n a l a r i d a i s h l o v c h i c h e t e l
x o d i m l a r i , m u t a x a s s i s l a r s o l i q d a n m u t l a k o o z o d e t i l a d i . B u l a r d a n
t a s h k a r i , s o l i q b a z a s i n i k a m a y t i r i s h o r q a l i b y u d j e t g a t u l a n a d i g a n s o l i q
s u m m a s i n i k i s k a r t i r i s h h a m i m t i y o z l a r t u r k u m i g a k i r a d i . M a s a l a n ,
h u q u q i y s h a x s l a r o ’ z d a r o m a d l a r i d a n i n v e s t i s i y a g a s a r f l a s a y o k i u n i n g
u c h u n o l g a n o ’ z o k , m u d d a t l i k r e d i t l a r n i q a y t a r i s h g a s a r f l a s a , 3 0 f o i z
s o l i q k a t o r t i l a d i g a n b a z a d a n k a m a y t i r i l a d i . U m u m a n o l g a n d a
i m t i y o z l a r t u r k u m i g a s o l i q k a t o r t i l m a y d i g a n d a r o m a d g u r u x l a r i h a m
k i r a d i . M a s a l a n , f u q a r o l a r n i n g d a r o m a d s o l i g ’ i b u y i c h a b i r k a t o r
s o l i q k a t o r t i l m a y d i g a n d a r o m a d m a v j u d B u l a r g a p e n s i y a , n a f a k a ,
a l i m e n t , k o n t o p s h i r g a n d a o l i n a d i g a n d a r o m a d g u r u x l a r i h a m k i r a d i .
I m t i y o z l a r d i a l e k t i k a s i g a b i n o a n b y u d j e t g a s o l i q t o ’ l a s h d a g i i m t i y o z l a r
m e x n a t u n u m d o r l i g i n i o s h i r i b , i s h l a b c h i k a r i s h n i r i v o j l a n t i r i s h
h i s o b i g a b y u d j e t g a t u s h a d i g a n u m u m i y d a r o m a d l a r n i , a y t a y l i k , K K C
v a a k s i z s o l i q l a r i o r q a l i b u l s a k u l a y t i r i s h i l o z i m . L e k i n b y u d j e t
d a r o m a d i x a r a j a t i d a n o r t i k , b o ’ l i b t u r g a n d a v r d a ( d e f i s i t ) s o l i q l a r d a n
i m t i y o z b e r i s h q a n d a y a m a l g a o s h a d i . ? A l b a t t a , b i r k o r x o n a g a b e r i l g a n
i m t i y o z s u m m a s i b o s h q a k o r x o n a l a r z i m a s i g a y u k l a n a d i . D e m a k ,
b y u d j e t d e f i s i t i d a v r i d a b e r i l a d i g a n s o l i q , i m t i y o z l a r i d a n s a m a r a k a t t a
b u l m a y d i , c h u n k i s o l i q , y u k i b o s h q a l a r g a t u s h i b , u l a r n i i s h l a b
c h i k a r i s h n a t i j a l a r i d a n k u r a d i g a n m a n f a a t d o r l i g i n i s u s a y t i r a d i . A g a r
b y u d j e t x a r a j a t l a r i n i k a m a y t i r i s h h i s o b i g a s o l i q l a r d a n i m t i y o z l a r
b e r i l s a , u n d a h a q i q a t d a n h a m u l a r s a m a r a b e r i b , i s h l a b c h i k a r i s h n i
o s h i r i b , d a r o m a d l a r o l i s h n i k o ’ p a y t i r i s h h i s o b i g a b e r i l g a n i m t i y o z l a r
13

b y u d j e t g a k a y t i b k e l i s h i m u m k i n . X a k i k i y i m t i y o z s o l i q , s t a v k a s i n i
k a m a y t i r i s h b o ’ l i b , u i s h l a b c h i k a r i s h u c h u n - x a k i k i y m a n f a a t d o r l i k n i
o s h i r a d i . S o l i q q o n u n c h i l i g i a m a l i y o t i d a i m t i y o z l a r t u r i j u d a k o ’ p
b o ’ l g a n i b i l a n u l a r d a n f o y d a l a n i s h a n c h a m u r a k k a b . B a ' z a n u l a r
c h e k l a b k u y i l a d i .
S o l i q d a r b a z a s i n i k a m a y t i r i s h n i n g 8 x o l a t l a r i m a v j u d . S o l i q
t o ’ l o v c h i l a r k o ’ r s a t i l g a n h a m m a i m t i y o z l a r d a n h a r d o i m f o y d a l a n a
o l m a y d i , c h u n k i s h a r t l a r i k o ’ p .
2 . 3 . S o l i q s i y o s a t i n i x u s u s i y a s o s l a r i v a t u s h u n c h a s i .
O ’ z b e k i s t a n R e s p u b l i k a s i s o l i q s i y o s a t i n i n g h u q u q i y a s o s l a r i
d a v l a t m u s t a q i l l i g i n i n g d a s t l a b k i k u n l a r i d a n b o s h l a b y a r a t i l a
b o s h l a g a n . O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i n i n g 1 9 9 1 y i l 3 1 a v g u s t d a g i
« O ’ z b e k i s t a n R e s p u b l i k a s i n i n g d a v l a t m u s t a q i l l i g i t o ’ g ’ r i s i d a » g i
q o n u n d a O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i b u n d a n b u y o n o ’ z i n i n g m u s t a q i l
m o l i y a - s o l i q s i y o s a t i n i o l i b b o r i s h i k o ’ r s a t i l i b u t i l d i . Q o l a v e r s a
d a v l a t n i n g s o l i q s i y o s a t i a s o s i O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i
K o n s t i t u s i y a s i d a h a m o ’ z i f o d a s i n i t o p g a n .
M u s t a q i l l i k n i n g d a s t l a b k i y i l l a r i d a n b o s h l a b s o l i q l a r s o x a s i d a
u n d a n o r t i k q o n u n l a r k a b u l k i l i n g a n e d i . S h u l a r d a n e n g a s o s i y l a r i 1 9 9 2
y i l 1 5 f e v r a l d a k a b u l k i l i n g a n O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i n i n g
« K o r x o n a l a r , t a s h k i l o t l a r v a b i r l a s h m a l a r s o l i q l a r i t o ’ g ’ r i s i d a » g i v a
« O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i f u q a r o l a r i , c h e t e l f u q a r o l a r i v a f u k a r o l i g i
b u l m a g a n l a r n i n g s o l i g ’ i t o ’ g ’ r i s i d a » g i q o n u n l a r i , u l a r g a k i r i t i l g a n
o ’ z g a r t i r i s h l a r , t u l d i r i s h l a r h a m d a q o n u n l a r a s o s i d a i s h l a b c h i k i l g a n
y u r i k n o m a l a r v a t a r t i b l a r b u l d i . B u i k k i q o n u n d a s a k k i z t a u m u m d a v l a t
s o l i q l a r i k o ’ r s a t i l g a n . 1 9 9 3 y i l 7 m a y d a e s a « M a x a l l i y s o l i q l a r v a
y i g i m l a r t o ’ g ’ r i s i d a » d e g a n q o n u n k a b u l k i l i n i s h i s o l i q l a r n i n g h u q u q i y
a s o s i n i y a n a d a m u s a t a x k a m l a d i .
A m m o s o l i q l a r n i n g h u q u q i y a s o s i n i j a m l a b k o ’ r s a t u v c h i x u j j a t
1 9 9 7 y i l 2 4 a p r e l d a O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i k a b u l k i l g a n S o l i q
K o d e k s i b u l d i . B u K o d e k s n i n g k a b u l k i l i n i s h i s o l i q s i y o s a t i n i d a v l a t
t o m o n i d a n a m a l g a o s h i r i s h d a k a t t a y i g m a x u s u s i y a s o s b u l d i . S h u
b i l a n b i r g a s o l i q s i y o s a t i g a b o g ’ l i q b o s h q a q o n u n l a r h a m k a b u l k i l i n d i .
1 9 9 7 y i l n i n g a v g u s t o y i d a O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i n i n g « O ’ z b e k i s t o n
R e s p u b l i k a s i d a v l a t s o l i q x i z m a t i t u r r i s i d a » g i q o n u n i s h u l a r
j u m l a s i d a n d i r . B u q o n u n d a s o l i q l a r n i h i s o b l a s h v a b y u d j e t g a
u n d i r i s h n i t a s h k i l k i l i s h d a g i s o l i q i d o r a l a r i n i n g x u k u k v a z i f a v a
m a j b u r i y a t l a r i b a y o n e t i l g a n . S h u n d a y q i l i b , d a v l a t n i n g s o l i q
s i y o s a t i n i y u r i t i s h O ’ z b e k s i t o n d a h u q u q i y d e m o k r a t i k a s o s d a o l i b
b o r i l a d i .
A m m o , h a r q a n d a y t a d b i r , i s h , f a o l i y a t f a q a t h u q u q i y a s o s b i l a n
c h e g a r a l a n i b k o l m a s d a n , b a l k i i l g a r i d a n m u l j a l l a n i b , r e j a l a s h t i r i l i b
s u n g o l i b b o r i l a d i . B u n d a y x o l d a d a v l a t n i n g s o l i q s i y o s a t i n i y u r i t i s h d a
14

b a ' z i b i r a d a s h i s h l a r g a y u l k u y i l m a y d i , t a d b i r k o r l a r n i r e j a l a r i v a
d a s t u r l a r i n i o ’ z g a t i r a b o r i s h g a c h e k k u y i l a d i .
U m u m a n s i y o s a t d e g a n d a d a v l a t n i n g i l g a r i d a n r e j a l a s h t i r i l i b ,
a n i q l a b v a h u q u q i y m e ' y o r l a r a s o s i d a a m a l g a o s h i r a d i g a n c h o r a
t a d b i r l a r y i g i n d i s i t u s h u n i l a d i . S o l i q b u y i c h a i s h l a r n i t a s h k i l k i l i s h
h a m s h u t o ’ g ’ r i s i d a g i d a v l a t s i y o s a t i b i l a n y u r i t i l a d i .
S h u n i t a ' k i d l a s h l o z i m k i , d a v l a t n i n g s o l i q s i y o s a t i u n i n g
i q t i s o d i y — m o l i y a s i y o s a t i n i n g a j r a l m a s t a r k i b i y q i s m i d i r v a u n g a
b o r l i k x o l d a o l i b b o r i l a d i , c h u n k i s o l i q m u n o s a b a t l a r i m o l i y a
m u n o s a b a t l a r i n i n g m u x i m t a r k i b i y q i s m i d i r .
S o l i q s i y o s a t i n i m a ? U n g a q a n d a y t a ' r i f b e r i s h m u m k i n ?
S o l i q s i y o s a t i d a v l a t n i n g s o l i q s o x a s i d a g i b a r c h a t a d b i r l a r i n i
r e j a l a s h t i r i s h , q o n u n , f a r m o n v a q a r o r l a r i j o r o s i n i t a ' m i n l a s h h a m d a
u n i t a s h k i l k i l i s h d a g i i s h l a b c h i k i l g a n c h o r a - t a d b i r l a r y i g i n d i s i d i r .
S h u n d a y e k a n , f a q a t m u s t a q i l d a v l a t g i n a o ’ z i n i n g m u s t a q i l s o l i q
s i y o s a t i g a e g a b o ’ l a d i v a u n i a m a l g a o s h i r a d i .
D a v l a t s o l i q s i y o s a t i n i i s h l a b c h i k i s h m o l i y a — i q t i s o d i y
m u n o s a b a t l a r d a n k e l i b c h i k a d i . D a v l a t s o l i q s i y o s a t i r e s p u b l i k a
i q t i s o d i y o t i n i b a r q a r o r l a s h t i r i s h , i j t i m o i y h i m o y a l a n g a n , e r k i n b o z o r
i q t i s o d i y o t i n i b o s h q a r i s h g a h a r t o m o n l a m a t a ' s i r k o ’ r s a t a d i .
S o l i q l a r p u l m u n o s a b a t l a r i n i i f o d a e t i b , i q t i s o d i y
m u n o s a b a t l a r n i n g t a r k i b i y q i s m i , b o z o r i q t i s o d i y o t i n i n g z a r u r i y
q i s m i d i r . S o l i q s i y o s a t i n i n g m u v a f f a k i y a t l i a m a l g a o s h i r i l i s h i u c h u n u
i l m i y j i x a t d a n a s o s l a n g a n b u l i s h i k e r a k . B u n i n g u c h u n s o l i q
m u n o s a b a t l a r i c h u q u r u r g a n i l i b , u n d a n i l m i y x u l o s a l a r c h i k a r i s h i m i z
l o z i m . B u s o x a d a O l m o n i y a n i n g s o l i q s i y o s a t i b o r a s i d a g i t a j r i b a s i
e ' t i b o r g a l o y i k d i r . B u y e r d a h a r b i r y a n g i s o l i q n i j o r i y e t i s h d a n a v v a l
u n i n g l o y i x a s i n i t a y y o r l a s h u c h u n s o l i q s o x a s i d a i s h l o v c h i 5 t a
o l i m l a r g a 5 - 6 o y m u d d a t b e r i l a r e k a n .
B e s h i z l a n u v c h i o l i m g a i s h n i n g n a t i j a s i d a n q a t ’ i y n a z a r ,
m u a l l i f l i k x a k i o l d i n d a n t u l a b k u y i l a r e k a n . T a y y o r l a n g a n s o l i q
l o y i x a l a r i n i k u r i b c h i k i b , y a g o n a l o y i x a t a n l a s h u c h u n b e s h k i s h i d a n
i b o r a t e k s p e r t l a r g u r u x i i s h l a b , m a ' k u l b o ’ l g a n e n g y a x s h i l o y i x a
p a r l a m e n t g a u t k a z i l a d i v a u t o m o n i d a n t a s d i k l a n a d i . X u l o s a s h u k i ,
l o y i x a n i n g i l m i y a s o s l a n g a n l i g i v a t u g r i l i g i g a j a v o b g a r s h a x s b o r ,
k e r a k b u l s a , l o y i x a m u a l l i f i h a m m a j o y d a s h u s o l i q b u y i c h a
m a s l a x a t l a r b e r a d i , j a v o b b e r a d i h a m d a t u s h u n t i r i s h l a r o l i b b o r a d i .
J a h o n s o l i q s i y o s a t i t a j r i b a s i d a s o l i q k a t o r t i s h n i n g k u y i d a g i
y u n a l i s h l a r i g a k a t t a e ' t i b o r b e r i l a d i :
1 . H a r x i l m u l k s h a k l l a r i g a m o s l a n g a n k o r x o n a v a
t a s h k i l o t l a r n i n g x u j a l i k y u r i t i s h i g a m u m k i n k a d a r i q t i s o d i y s h a r o i t
y a r a t i s h , u l a r n i h a r t o m o n l a m a b o z o r m u n o s a b a t l a r i g a k i r i b b o r i s h i g a
y o r d a m l a s h i s h ;
15

2 . U m u m d a v l a t i j t i m o i y z a r u r i y v a z i f a l a r n i b a j a r i s h u c h u n
d a v l a t n i z a r u r b o ’ l g a n m o l i y a v i y m a n b a l a r , m a b l a g ’ l a r b i l a n
t a ' m i n l a s h ;
3 . B o z o r i q t i s o d i y o t i s h a r o i t i d a y a n g i i j t i m o i y i q t i s o d i y
o m i l l a r n i t a s h k i l k i l i s h d a k a t n a s h i s h , i s h s i z l i k n i b a r t a r a f e t i s h ,
i s h s i z l a r n i i s h b i l a n t a ' m i n l a s h , i q t i s o d i y n o c h o r l a r g a y o r d a m b e r i s h .
4 . A x o l i t u r m u s h d a r a j a s i n i z a r u r i y m e ' y o r d a s a k l a b t u r i s h
i m k o n i n i i z l a s h v a t a ' m i n l a s h .
S o l i q l a r d a n k o m p l e k s f o y d a l a n i s h x a l k x o ’ j a l i g i t a r m o k d a r i n i
k a y t a k u r i s h g a , i s h l a b c h i k a r i s h i n f r a s t r u k t u r a s i n i y a r a t i s h g a ,
x u j a l i k l a r v a a x o l i n i t o v a r s o t i b o l i s h k o b i l i y a t i n i b o s h q a r i b t u r i s h g a
v a p u l n i n g k a d r s i z l a n i s h j a r a y o n i n i ( i n f l y a s i y a s i n i ) j i l o v l a b t u r i s h g a
i m k o n b e r a d i . P u l n i n g k a d r s i z l a n i s h i g a k a r s h i c h o r a l a r k u r i s h k a m
s a r f l a b , t o p i l g a n d a r o m a d l a r g a s o l i q p r o g r e s s i y a s i n i o s h i r i s h b i l a n h a m
a m a l g a o s h i r i l a d i .
2 . 4 . S o l i q s i y o s a t i n i i s h l a b c h i k i s h d a d a v l a t n i n g r o l i v a h o z i r g i
d a v r n i n g S o l i q s i y o s a t i .
S o l i q l a r d a v l a t f a o l i y a t l a r i n i n g m o l i y a v i y m a n b a i b o ’ l g a n l i g i d a n
s o l i q s i y o s a t i n i i s h l a b c h i k i s h n i n g t a s h k i l o t c h i s i v a i j o d k o r i h a m
d a v l a t d i r . B u n i n g u c h u n d a v l a t o ’ z k u l i d a g i b u t u n k u c h i n i , i d o r a l a r n i
j a l b q i l i b , u n i i s h l a b c h i k a d i . A v v a l o b u n d a y t a s h k i l o t l a r g a M o l i y a
V a z i r l i g i , D a v l a t S o l i q K u m i t a s i v a b o s h q a i l m i y - u s l u b i y t a s h k i l o t l a r
k i r a d i . S o l i q s i y o s a t i m u s t a x k a m v a m u v a f f a k i y a t l i i s h l a b k e t i s h i
u c h u n d a v l a t i l m i y i z l a n i s h t a s h k i l o t l a r i t o ’ z i b , u n i n g i s h y a k u n l a r i d a n
h a m f o y d a l a n a d i . A n a s h u n d a y t a s h k i l o t M o l i y a v a z i r l i g i k o s h i d a g i
i l m i y t e k s h i r i s h m a r k a z i d i r .
D a v l a t s o l i q s i y o s a t i n i i s h l a b c h i k a y o t g a n d a m a v j u d s o l i q l a r n i
y o k i y a n g i k i r i t i l i s h i m u l j a l l a n g a n s o l i q l a r n i n g m o h i y a t i , a h a m i y a t i ,
k e l i b c h i k i s h i v a r i v o j l a n i s h t a r i x i n i c h u q u r o ’ r g a n i s h i l o z i m . A y n i k s a ,
y a n g i s o l i q l a r c h i k a r i l a y o t g a n d a u l a r i l m i y a s o s l a n g a n b u l i s h i , y i r i k
a m a l i y o t c h i m u t a x a s s i s l a r v a j a m o a t c h i l i k o ` r t a s i d a e r k i n b a x s l a s h u v
a s o s i d a b i r o r q a r o r g a k e l i s h i z a r u r . B u y e r d a x e c h k a c h o n b i r s o x a n i n g
m u t a x a s s i s l a r i f i k r i b i l a n g i n a c h e g a r a l a n i b k o l m a s l i k k e r a k , c h u n k i
s o x a m u t a x a s s i s l a r i o ’ z m a n f a a t l a r i n i k o ’ p r o q k o ’ z l a b , u m u m d a v l a t
m a n f a a t l a r i n i u l a r k u r a o l m a s l i k l a r i y o k i b i l a o l m a s l i k l a r i m u m k i n .
D e m a k , d a v l a t s o l i q s i y o s a t i n i t a y y o r l o v c h i v a u n i t o ’ l i q x a y o t g a
t a t b i k k i l i s h n i n g t a s h k i l o t c h i l i k v a b o s h q a r u v c h i l i k r o l i n i b a j a r a d i .
D a v l a t n i n g s o l i q s i y o s a t i n i f a o l y u r i t i s h b o z o r i q t i s o d i y o t i g a
m u v a f f a k i y a t l i o ’ t i s h v a u n i n g m u n o s a b a t l a r i n i h a r t o m o n l a m a
r i v o j l a n t i r i s h n i n g m u x i m o m i l i d i r .
H o z i r g i d a v r i n i n g s o l i q s i y o s a t i a s o s i d a R e s p u b l i k a P r e z i d e n t i
I s l o m K a r i m o v n i n g r e s p u b l i k a i q t i s o d i y r i v o j l a n i s h i n i n g b e s h
t a m o y i l i , u s t i v o r y u n a l i s h l a r i y o t a d i . R e s g g u b l i k a d a v l a t s o l i q
16

s i y o s a t i n i a n a s h u t a m o y i l l a r d a n k e l i b c h i k i b s o l i q s o x a s i d a g i c h o r a -
t a d b i r l a r n i a m a l g a o s h i r m o k d a . S o l i q s i y o s a t i n i n g i k k i y u n a l i s h i
m a v j u d .
1 . K o r x o n a v a t a s h k i l o t l a r g a n i s b a t a n s o l i q , s i y o s a t i . E n g
a v v a l o , k o r x o n a v a t a s h k i l o t l a r n i n g b o z o r i q t i s o d i y o t i s h a r o i t i d a g i
e r k i n l i g i n i h i s o b g a o l i s h . U l a r n i m o l i y a v i y m u s t a q i l l i g i , e r k i n b a x o
b e l g i l a s h l a r i g a t u s k i n l i k k i l m a s l i k v a b y u d j e t g a s o l i q , t o ’ l o v l a r i
b e l g i l a n a y o t g a n d a f a q a t d e m o k r a t i k a s o s d a , y a ' n i O l i y M a j l i s t a s d i k l a b
b e r g a n s o l i q l a r n i u n d i r i s h n i t a s h k i l e t i s h z a r u r d i r . H o z i r g i v a k t d a
s o l i q l a r b i r t o m o n d a n k o r x o n a l a r d a t a h l i l , e k s p o r t b o p , r a k o b a t g a
b a r d o s h b e r a o l a d i g a n t o v a r l a r ( i s h l a r , x i z m a t l a r ) i s h l a b c h i k a r i s h n i
k o ’ p a y t i r i s h g a , i k k i n c h i t o m o n d a n t o v a r b a x o s i n i o s h i r i b s o t g a n x o l d a
m e x n a t s i z y o k i k a m m e x n a t b i l a n t o p i l g a n d a r o m a d l a r n i c h e k l a s h g a
k a r a t i l m o g i z a r u r .
2 . S o l i q s i y o s a t i d a a x o l i n i n g t u r l i x i l g u r u x l a r i g a n i s b a t a n
x i l m a - x i l y o n d a s h i s h z a r u r d i r . N o c h o r , k a m t a ' m i n l a n g a n l a r g a i l o j i
b o r i c h a s o l i q d a n k o ’ p r o q i m t i y o z l a r b e r i s h v a k a m k u c h s a r f l a b k o ’ p
d a r o m a d o l u v c h i y o k i b o s h q a y e n g i l d a r o m a d t o p u v c h i l a r g a n i s b a t a n
y u k o r i p r o g r e s s i y a l i s o l i q s t a v k a l a r i n i k u l l a s h d a n i b o r a t d i r .
S o l i q s i y o s a t i n i n g s t r a t e g i y a s i v a t a k t i k a s i n i i s h l a b c h i k i l g a n
b u l i s h i z a r u r . S t r a t e g i y a o ’ z o k , y i l l a r g a m u l j a l l a n g a n , s o l i q ,
m u n o s a b a t l a r i d a g i m u x i m y u n a l i s h l a r b u y i c h a c h o r a - t a d b i r l a r n i n g
m a j m u a s i n i k o ’ r s a t u v c h i o ’ z o k , y i l l i k r e j a d i r . T a k t i k a d a e s a s o l i q ,
s t r a t e g i y a s i n i n g h a r b i r m a ' l u m d a v r ( y i l , c h o r a k ) d a a m a l g a o s h i r i l i s h i
l o z i m b o ’ l g a n a n i q t a d b i r i y c h o r a l a r k o ’ r s a t i l a d i g a n k i s k a m u d d a t l i
r e j a d i r . T a k t i k a s t r a t e g i y a d a n k e l i b c h i k i s h i l o z i m .
M u s t a q i l l i k d a v r i d a s o l i q s i y o s a t i g a e ' t i b o r b e r s a k , d a v l a t ,
b i r i n c h i d a n , s o l i q t u s h u m l a r i n i n g u m u m i y s u m m a s i d a e g r i s o l i q l a r
s a l m o r i n i o s h i r i b b o r a y a p t i . U 1 9 9 1 y i l 0 , 7 f o i z n i t a s h k i l e t g a n b u l s a ,
1 9 9 5 y i l 4 9 , 3 f o i z n i , 2 0 0 2 y i l d a n b o s h l a b 5 9 , 2 f o i z n i t a s h k i l e t i s h i
m u l j a l l a n g a n .
I k k i n c h i d a n , r e s u r s l a r s o l i q l a r i s a l m o r i n i o s h i r i b b o r i s h .
U c h u n c h i d a n b u t u n r e s p u b l i k a s o l i q i d o r a l a r i n i y u k o r i d a r a j a l i
k o m p ь y u t e r l a r b i l a n t a ' m i n l a d i . T u r t i n c h i d a n s o l i q o g ’ i r l i g i n i
p a s a y t i r i b b o r i s h s i y o s a t i . P r e z i d e n t I . K a r i m o v 2 0 0 2 y i l n i n g b i r i n c h i
y a r i m y i l l i k O ’ z b e k i s t o n i q t i s o d i y o t i r i v o j l a n i s h y o ’ z a s i d a n u s t u v o r
v a z i f a l a r n i x a l e t i l i s h i g a b a g i s h l a n g a n V a z i r l a r M a x k a m a s i n i n g
y i g i l i s h i d a s o ’ z l a g a n ( 1 8 i y u l ь ) m a ' r o ’ z a s i d a s h u n d a y d e g a n l a r :
« S o d d a q i l i b a y t g a n d a , x u j a l i k v a k o r x o n a l a r g a b u m a s a l a d a
y e n g i l l i k b e r i s h k e r a k , u l a r n i n g y e l k a s i d a g i s o l i q , y u k i n i k a m a y t i r i s h
l o z i m . B u g u n g i k u n d a R e s p u b l i k a b i r l a s h g a n b y u d j e t i g a a n a s h u n d a y
t o ’ l o v l a r u l u s h i y a l p i i c h k i m a x s u l o t x a j m i d a a m a l d a 3 5 % d a n z i y o d n i
t a s h k i l e t m o k d a .
X o l b u k i , d u n y o t a j r i b a s i d a b y u d j e t g a t u l a n a d y g a n s o l i q t o ’ l o v l a r i n i n g
m a k b u l n o r m a l a r i a l l a k a c h o n s h a k l l a n i b b o ’ l g a n . M a s a l a n , b u n d a y
17

n o r m a l a r A m e r k a K u s h m a S h t a t l a r i d a 2 6 , 1 % n i , Y a p o n i y a d a 2 2 , 6 % n i ,
G e r m a n i y a d a e s a 2 9 , 2 % n i t a s h k i l e t a d i . I q t i s o d i y r i v o j l a n g a n b o s h q a
m a m l a k a t l a r d a h a m s h u x o l n i k u r i s h m u m k i n . »
P r e z i d e n t i m i z n i n g b u k o ’ r s a t m a l a r i d a n s u n g 2 0 0 3 y i l n i n g D a v l a t
b y u d j e t i l o y i x a s i d a d a v l a t i m i z y u r i d i k v a j i s m o n i y s h a x s l a r n i n g
d a r o m a d f o y d a s o l i q l a r i n i s a l m o g i n i k a m a y t i r i s h n i n g a n i q m i k d o r l a r i n i
k o ’ r s a t i b b e r i l g a n .
B e s h i n c h i d a n D a v l a t i m i z s o l i q s i y o s a t i d a y u r i d i k s h a x s l a r n i e k s p o r t g a
m a x s u l o t i s h l a b c h i k a r i s h v a E A V g a s o t i s h i r a g b a t l a n t i r i l a d i .
O l t i n c h i d a n Y u r i d i k s h a x s l a r n i n g m e x r s h a f k a t f o n d l a r i g a x a r a j a t l a r i
v a n o g i r o n l a r n i i s h g a j o y l a s h t i r i s h l a r i h a r t o m o n l a m a r a g b a t l a n t i r i l a d i .
Y e t t i n c h i d a n . K i c h i k k o r x o n a l a r v a m i k r o f i r m a l a r u c h u n
i x c h a m l a s h t i r i l g a n s o l i q t i z i m i j o r i y e t i l i b u l a r n i n g f a o l i y a t i d a n
m a n f a a t d o r b u l i s h l i k k i z i k t i r i l a d i . S o l i q s i y o s a t i n i f a o l l a s h t i r i s h
m a q s a d i d a k u y i d a g i l a r g a e ' t i b o r n i k o ’ p r o q k a r a t i s h l o z i m :
1 . S o l i q s o x a s i d a d a v l a t y u l k u y g a n b a ' z i x a t o l a r n i
t a k r o r l a m a s l i k u c h u n s o l i q t a r i x i n i p u x t a o ’ r g a n i s h l o z i m .
2 . S o l i q k a t o r t i s h v a u n i u n d i r i s h i s h l a r i n i a r z o n g a
t u s h u s h l i g i g a e r i s h i s h .
3 . S o l i q o b y e k t i a n i q , i x c h a m , t o ’ l o v c h i l a r g a v a s o l i q i d o r a l a r i
x o d i m l a r i g a s o l i q n i h i s o b l a s h u c h u n o s o n v a k u l a y
b u l i s h i s h i z a r u r . S o l i q t o ’ g ’ r i s i d a g i m a ' l u m o t l a r o y d i n , r o s t
k o ’ r s a t i l i s h i s o l i q t u s h u m i n i k o ’ p a y t i r a d i .
4 . B y u d j e t g a s o l i q l a r n i t o ’ l i q v a o ’ z v a k t i d a t u s h u s h i n i
k i z i k t i r i s h m a q s a d i d a b y u d j e t g a k o ’ p , s a l m o k l i s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r i g a s o l i q d a n m a ' l u m q i s m i n i k o l d i r i s h h a m
m a q s a d g a m u v o f i k d i r .
5 . S o l i q l a r n i n g x a z i n a v i y s a m a r a d o r l i g i n i o s h i r i s h l o z i m .
1 9 9 1 y i l d a n b o s h l a n g a n r e s p u b l i k a s o l i q l a r t i z i m i n i i s l o x k i l i s h
k a b i d a v l a t s o l i q s i y o s a t i n i u c h b o s q i c h g a b o ’ l i b k o ’ r s a t s a k b o ’ l a d i .
B I R I N C h I B o s q i c h . 1 9 9 1 - 1 9 9 4 y i l l a r - O ’ z b e k i s t o n s o l i q
t i z i m i n i n g t a s h k i l e t i l i s h i , b y u d j e t n i n g d a r o m a d q i s m i n i s o l i q l a r
y i g i m i b i l a n t a ' m i n l a s h .
1 9 9 1 y i l 1 5 f e v r a l d a k a b u l k i l i n g a n « K o r x o n a l a r , b i r l a s h m a l a r v a
t a s h k i l o t l a r d a n o l i n a d i g a n s o l i q l a r t o ’ g ’ r i s i d a » g i q o n u n r e s p u b l i k a
s o l i q t i z i m i g a a s o s s o l g a n d a s t l a b k i q o n u n b u l d i . B o s h l a n g i c h
b o s q i c h d a s o l i q i d o r a l a r i f i s k a l m a s a l a l a r n i x a l e t i s h , y a ' n i b y u d j e t n i n g
y a n a d a m u v o z a n a t g a e r i s h u v i n i t a ' m i n l a s h g a y u n a l t i r i l g a n e d i . A m m o
x a y o t s o l i q k a t o r t i s h t i z i m i n i y a n a d a t a k o m i l l a s h t i r i s h n i t a l a b
e t a y o t g a n l i g i n i k o ’ r s a t d i .
S o l i q k a t o r t i l a d i g a n b a z a n i n g t a r a k k i y o t i n i r a g ’ b a t l a n t i r i s h u c h u n
q o n u n l a r g a o ’ z g a r t i r i s h l a r k i r i t i l m o k d a . S h u m a q s a d d a 1 9 9 1 y i l 1 5
f e v r a l ь q o n u n i g a b i r k a t o r o ’ z g a r t i s h l a r k i r i t i l d i . O b o r o t s o l i g ’ i v a
s a v d o d a n o l i n a d i g a n s o l i q u r n i g a 1 9 9 2 y i l d a n b o s h l a b r e s p u b l i k a d a
18

q o ’ s h i l g a n q i y m a t s o l i g ’ i a m a l k i l m o k d a . U i s t e ' m o l c h i z i m m a s i g a
y u k l a t i l a d i g a i a s o s i y b i l v o s i t a s o l i q s i f a t i d a b y u d j e t d a r o m a d l a r d a
t u s h u m l a r n i n g b a r q a r o r l i g i n i t a ' m i n l a y d i .
K o r x o n a l a r d a n u n d i r i l a d i g a n u r m o n d a n o l i n a d i g a n d a r o m a d
s o l i g ’ i v a b i r k a t o r b o s h q a s o l i q l a r b e k o r k i l i n d i . D a r o m a d ( f o y d a )
s o l i g ’ i ; q o ’ s h i l g a n q i y m a t s o l i g ’ i ; a k s i z s o l i g ’ i ; m o l - m u l k s o l i g ’ i ;
r e s p u b l i k a d a n t a s h k a r i g a o l i b c h i k i l a d i g a n m a x s u l o t l a r v a x o m a s h y o
r e s u r s l a r i g a s o l i q j o r i y e t i l d i .
1 9 9 3 y i l d a i s h l a b c h i k i l g a n t a r t i b g a k u r a a s o s i y v o s i t a l a r
h i s o b l a n g a n a m o r t i z a s i y a n i n g 3 0 f o i z i b y u d j e t g a u t k a z i l a d i .
X a z i n a n i t u l d i r i s h , s h u n i n g d e k r e s u r s l a r d a n o k i l o n a
f o y d a l a n i s h i n i t a ' m i n l a s h m a q s a d i d a 6 f o i z l i r e s u r s l a r s o l i g ’ i j o r i y
e t i l d i . S h u n i n g d e k , 1 9 9 1 y i l 1 5 f e v r a l d a g i « O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i
f u q a r o l a r i , x o r i j i y f u q a r o l a r v a f u k a r o l i g i b u l m a g a n s h a x s l a r d a n
o l i n a d i g a n d a r o m a d s o l i g ’ i t o ’ g ’ r i s i d a » g i q o n u n g a - b i r k a t o r
o ’ z g a r t i s h l a r k i r i t i l d i .
1 9 9 3 y i l 7 m a y k u n i « M a x a l l i y s o l i q l a r v a y i r i m l a r t o ’ g ’ r i s i d a » g i
q o n u n k a b u l k i l i n d i v a u s h b u q o n u n d a u l a r g a t a ' r i f b e r i l d i . J i s m o n i y
s h a x s l a r m o l - m u l k i g a s o l i n a d i g a n s o l i q , y e r s o l i g ’ i , k u r o r t
z o n a l a r i d a g i i s h l a b c h i k a r i s h m a q s a d l a r i d a g i o b y e k t l a r k u r i l i s h i g a
s o l i n a d i g a n s o l i q , r e k l a m a s o l i g ’ i , a v t o t r a n s p o r t v o s i t a l a r i o l i b
s o t g a n l i k u c h u n s o l i q , u l a r n i p g e g a l a r i g a s o l i n a d i g a n s o l i q - j a m i 1 9
t u r d a g i h a r x i l s o l i q l a r v a y i r i m l a r m a x a l l i y s o l i q l a r g u r u x i g a k i r i t i l d i .
1 9 9 3 y i l n i n g 7 m a y i d a « K o r x o n a l a r , b i r l a s h m a l a r v a t a k s h k i l o t l a r d a n
o l i n a d i g a n s o l i q l a r t o ’ g ’ r i s i d a » g i q o n u n g a k u s h i m c h a l a r k i r i t i l d i .
I K K I N C H I B O S Q I C H . 1 9 9 5 - 1 9 9 7 y i l l a r - i q t i s o d i y s h a r t -
s h a r o i t l a r n i n g o ’ z g a r i s h i .
X a l k x o ’ j a l i g i n i i q t i s o d i y j i x a t d a n b a r q a r o r l a s h t i r i s h v a
t o ’ z i l m a v i y j i x a t d a n k a y t a k u r i s h s o l i q t i z i m i n i i s l o x k i l i s h n i t a l a b
e t d i . K o ’ p l a b k o r x o n a l a r v a t a s h k i l o t l a r n i n g f o y d a s o l i g ’ i n i d a r o m a d
s o l i g ’ i n i t o ’ l a s h g a o ’ t i s h i a m a l g a o s h i r i l d i . U n i n g u r t a c h a s t a v k a s i 3 7
f o i z e t i b b e l g i l a n d i . S o l i q t o ’ l o v c h i l a r u c h u n i m t i y o z l a r k o ’ z d a
t u t i l a d i . 1 9 9 5 Y i l d a n b o s h l a b s o l i q t i z i m i n i b i r x i l l a s h t i r i s h b o s h l a n d i .
B i r k a t o r k a m s a m a r a l i s o l i q l a r : r e s p u b l i k a t a s h k a r i s i g a o l i b
c h i k i l a d i g a n x o m a s h y o r e s u r s l a r i u c h u n s o l i q h i s o b l a b y o z i l g a n
a m o r t i z a s i y a d a n b y u d j e t g a 3 0 f o i z u n i d i r i s h v a b o s h q a l a r b e k o r
k i l i n d i . J a m o a x o ’ j a l i g i a ' z o l a r i v a x a l k x o ’ j a l i g i n i n g b o s h q a
s o x a l a r i d a i s h l a y o t g a n l a r u c h u n s o l i q k a t o r t i s h n i n g y a g o n a t a r t i b i
u r n a t i l d i . Y a ' n i , j a m o a x o ’ j a l i g i a ' z o l a r i m e x n a t i g a x a k t o ’ l a s h
j a m g a r m a s i n i s o l i q k a t o r t i s h b e k o r k i l i n d i v a u l a r g a n i s b a t a n f u q a r o l a r
d a r o m a d s o l i g ’ i t o ’ g ’ r i s i d a g i q o n u n c h i l i k t a t b i k e t i l d i . F u q a r o l a r
d a r o m a d i g a s o l i n a d i g a n s o l i q , s h k a l a s i o ’ z g a r t i r i l d i .
S a r m o y a d o r l a r u c h u n r a g ’ b a t l a n t i r i s h l a r s o l i q t i z i m i n i n g
b a r q a r o r l a s h u v i g a k u m a k b e r a d i . 1 9 9 6 y i l n i n g 1 y a n v a r i g a c h a
r u y x a t d a n u t k a z i l g a n x o r i j i y s a r m o y a i s h t i r o k i d a g i k o r x o n a l a r g a
19

s o l i q k a t o r t i s h t i z i m i d a d a r o m a d y o k i f o y d a n i s o l i q k a t o r t i s h n i t a n l a s h
x u k u k i t a k d i m e t i l d i , b o s h q a b a r c h a x u j a l i k y u r i t u v c h i s u b y e k t l a r e s a
d a r o m a d s o l i g ’ i g a u t k a z i l g a n .
U C H I N C H I B O S Q I C H . 1 9 9 7 y i l d a n h o z i r g a c h a b o ’ l g a n d a v r .
S o l i q t i z i m i n i n g t a r a k k i y o t i m a m l a k a t d a g i i q t i s o d i y i s l o x o t l a r
b i l a n h a m k a d a m b o r a y o t g a n l i g i n i a y t i b o ’ t i s h g a x o j a t y u k .
1 9 9 7 y i l 2 4 a p r e l i d a O ’ z b e k i s t a n R e s p u b l i k a s i S o l i q K o d e k s i n i n g
t a s d i k l a n i s h i s o l i q t i z i m i n i i s l o x k i l i s h n i n g h o z i r g a k a d a r a m a l g a
o s h i r i l a y o t g a n u c h i n c h i b o s q i c h i n i n g b o s h l a n i s h i i f o d a s i e k a n l i g i
t a m o m a n q o n u n i y x o l d i r .
S o l i q k o d e k s i a m a l g a k i r i t i l i s h i b i l a n s o l i q k a t o r t i s h n i n g b a r c h a
a s o s b u l u v c h i m e ' y o r l a r i n i y a g o n a x u j j a t g a j a m l a s h ; s o l i q
i m t i y o z l a r i n i t i z i m l a s h t i r i s h ; f o y d a , m o l - m u l k , q o ’ s h i l g a n q i y m a t n i
h i s o b g a o l i s h g a v a s o l i q k a t o r t i s h n i n g x a l k a r o t i z i m i n i j o r i y e t i s h g a
i m k o n y a r a t i l d i .
U c h i n c h i b o s q i c h d a y u r i d i k s h a x s l a r g a , b i r i n c h i n a v b a t d a k i c h i k
v a u r t a k o r x o n a l a r u c h u n s o l i q k a t o r t i s h , h i s o b g a o l i s h v a h i s o b o t n i n g
s o d d a l a s h t i r i l g a n t i z i m i b a r p o e t i l d i . K i c h i k t a d b i r k o r l i k s u b y e k t l a r i
i x t i y o r i y a s o s d a u m u m d a v l a t v a m a x a l l i y s o l i q l a r h a m d a y i g i m l a r
j a m g a r m a c i u r n i g a y a g o n a s o l i q t u l a y b o s h l a d i l a r . V a z i r l a r
M a x k a m a s i n i n g 1 9 9 8 y i l 1 5 a p r e l d a g i 1 5 9 - s o n q a r o r i b i l a n K i c h i k
k o r x o n a l a r u c h u n s o l i q k a t o r t i s h n i n g s o d d a l a s h t i r i l g a n t i z i m i n i k u l l a s h
t a r t i b i t a s d i k l a n d i .
Y a g o n a s o l i q n i n g s o l i q k a t o r t i l a d i g a n o b o r o t l a r g a n i s b a t a n
f o i z l a r d a k u y i d a g i s t a v k a l a r i b e l g i l a n d i :
- S a v d o ( h a r i d , v o s i t a c h i , u l g u r j i s o t i s h , t a ' m i n o t
k o r x o n a l a r i ) — 2 5 f o i z ;
- q i s h l o q , x o ’ j a l i g i k o r x o n a l a r i — 5 f o i z ;
- x a l k x o ’ j a l i g i n i n g b o s h q a s o x a l a r i k o r x o n a l a r i — 1 0 f o i z ;
A g a r i l g a r i a k s i z l a n a d i g a n t o v a r l a r n i i s h l a b c h i k a r u v c h i
k o r x o n a l a r s o d d a l a s h t i r i l g a n s o l i q k a t o r t i s h t i z i m i k i r m a g a n b u l s a ,
1 9 9 9 y i l n i n g 1 o k t y a b r i d a n b o s h l a b u l a r a k s i z s o l i g ’ i n i t o ’ l a s h s h a r t i
b i l a n m a z k u r t i z i m n i k u l l a s h l a r i m u m k i n .
V a z i r l a r M a x k a m a s i n i n g 1 9 9 8 y i l 1 0 a p r e l d a g i 1 5 3 - s o n q a r o r i
b i l a n t a s d i k l a n g a n S a v d o v a u m u m i y o v k a t l a n i s h k o r x o n a l a r i n i s o l i q k a
t o r t i s h t a r t i b i g a m u v o f i k y a l p i d a r o m a d s a v d o k o r x o n a l a r i u c h u n
y a g o n a s o l i q k a t o r t i s h o b y e k t i b u l d i .
1 9 9 9 y i l d a n b o s h l a b q i s h l o q x u j a l i k k o o p e r a t i v l a r i ( s h i r k a t l a r i ) ,
f e r m e r x u j a l i k l a r i , a g r o f i r m a l a r , q i s h l o q x u j a l i k m a x s u l o t l a r i n i n g
b o s h q a i s h l a b c h i k a r u v c h i l a r i P r e z i d e n t n i n g « Q i s h l o q x o ’ j a l i g i t o v a r
i s h l a b c h i k a r u v c h i l a r i u c h u n y a g o n a y e r s o l i g ’ i n i a m a l g a k i r i t i s h
t o ’ g ’ r i s i d a » g i F a r m o n i h a m d a V a z i r l a r M a x k a m a s i n i n g 1 9 9 8 y i l 2 6
d e k a b r d a g i 5 3 9 - s o n q a r o r i a s o s i d a i s h l a b c h i k i l g a n b y u d j e t b i l a n
h i s o b - k i t o b l a r m e x a n i z m i g a k u r a y a g o n a y e r s o l i g ’ i t o ’ l o v c h i l a r i
b u l d i l a r . U a m a l d a g i b a r c h a u m u m d a v l a t ( a l k o g o l l i m a x s u l o t l a r g a
20

a k s i z s o l i g ’ i d a n t a s h k a r i ) h a m d a m a x a l l i y s o l i q l a r v a y i g i m l a r j a m i n i
t o ’ l a s h u r n i g a a m a l g a k i r i t i l d i . S h u n i n g d e k , u s h b u s o l i q t u r i g a d o i r
i m t i y o z l a r h a m b e l g i l a n d i . B y q i s h l o q m e x n a t k a s h l a r i g a h i s o b o t
x u j j a t l a r i n i k i s k a r t i r i s h i m k o n i n i b e r u v c h i s o l i q k a t o r t i s h n i n g
s o d d a l a s h t i r i l i s h i g a y a n a b i r y o r k i n m i s o l d i r .
2 0 0 2 y i l d a n b o s h l a b d a v l a t s o l i q s i y o s a t i d a m a x s u l o t i s h l a b
c h i k a r u v c h i k o r x o n a l a r d a n s o l i q o g ’ i r l i g i n i y a n a d a
k a m a y t i r a b o r i s h , c h e t g a q a t ’ i y a l m a s h t i r i l a d i g a n v a l y u t a d a
m a x s u l o t l a r n i e k s p o r t k i l g a n l a r g a h a m d a r o m a d g a ( f o y d a g a ) s o l i q d a n ,
h a m m o l - m u l k s o l i g ’ i d a n p a s a y t i r i l g a n r e f e s s i v s o l i q s t a v k a s i k u l l a s h
s i y o s a t i n i y u r g i z i s h j o r i y e t i l a b o s h l a n d i . S o l i q l a r t i z i m i d a t u g r i
s o l i q l a r s a l m o g i n i k a m a y t i r a b o r i s h v a e g r i s o l i q l a r s a l m o g i n i
o s h i r i s h g a m u l j a l l a n g a n s i y o s a t y u r i t i s h k o ’ z d a t u t i l g a n . S h u b i l a n
b i r g a s o l i q q o n u n c h i l i g i t a k o m i l l a s h t i r i l a b o r i l d i , h a m m a s o l i q l a r
b u y i c h a y u r i k n o m a v a n i z o m l a r k a y t a d a n i s h l a b c h i k i l d i .
2 0 0 3 y i l d a n b o s h l a b s a m a r a s i z , b y u d j e t g a t u s h u s h i n i
k i y i n l a s h t i r a d i g a n k u y i d a g i s o l i q l a r v a t o ’ l o v l a r b e k o r k i l i n d i . B u l a r :
r e k l a m a s o l i g ’ i , a v t o t r a n s p o r t v o s i t a l a r i n i o l i b s o t i s h s o l i g ’ i ,
m e ' y o r i d a n o r t i k s o t i l m a g a n t a y y o r m a x s u l o t k o l d i g i u c h u n 2 f o i z l i
x a k , h a m d a t a b i a t n i i f l o s l a n t i r u v c h i c h i k i n d i l a r n i j o y l a s h t i r i s h u c h u n
x a k l a r d i r . 2 0 0 3 y i l d a n b o s h l a b 2 0 0 2 y i l d a j o r i y e t i l g a n c h a k a n a s a v d o
s o x a s i d a f a o l i y a t k o ’ r s a t u v c h i m i k r o f i r m a l a r v a k i c h i k k o r x o n a l a r
u c h u n b e l g i l a n g a n d a r o m a d d a n y a g o n a s o l i q , s a v d o v a u m u m i y
o v k a t l a n i s h k o r x o n a l a r i u c h u n y a l p i t u s h u m d a n y a g o n a s o l i q s o l i s h
d a v o m e t t i r i l d i . S o l i q b a z a l a r i v a s t a v k a l a r i g a h a m o ’ z g a r t i r i s h l a r
k i r i t i l g a n .
21

I I I - B O B S O L I Q L A R T I Z I M I , T A R K I B I .
3 . 1 . O ’ z b e k i s t o n d a h o z i r g i z a m o n S o l i q l a r t i z i m i n i n g t a r k i b i .
B i r x i l m o x i y a t g a e g a v a o ’ z a r o m u n o s a b a t d a b o g ’ l i q , b o ’ l i b
m a r k a z l a s h g a n p u l f o n d i n i v a d a v l a t n i n g b o s h q a f o n d l a r i n i m a j b u r i y
t a s h k i l e t a d i g a n s o l i q v a y i g i m l a r t u r l a r i n i n g y i g i n d i s i g a s o l i q l a r
t i z i m i d e b a t a l a d i . B u t a ' r i f d a s o l i q v a y i g i m l a r y a g o n a m o x i y a t , y a ' n i
« m a j b u r i y h a r a k t e r g a e g a b o ’ l g a n m u n o s a b a t » v a u l a r n i n g b i r - b i r i
b i l a n b o g ’ l i q l i g i v a n i x o y a t b y u d j e t g a t u s h i s h l i g i n i k o ’ r s a t a d i . B u
O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i s o l i q K o d e k s i m a z m u n i g a m o s k e l a d i . S h u
y e r d a b a x s l i m a s a l a h a m m a v j u d , y a ' n i d a v l a t n i n g b y u d j e t d a n t a s h k a r i
f o n d l a r i g a ( p e n s i y a , i j t i m o i y s u g u r t a , b a n d l i k , y u l f o n d l a r i v a
b o s h q a l a r ) t o ’ l o v l a r n i h a m m a j b u r i y l i k n u k t a i n a z a r d a n s o l i q t i z i m i g a
k i r i t i s h m u a m m o s i m a v j u d . O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i S o l i q
K o d e k s i n i n g 5 - 8 - m o d d a l r i g a b i n o a n s o l i q l a r t i z i m i k u y i d a g i t a r k i b g a
e g a u n g a k e y i n g i o ’ z g a r t i r i s h l a r h a m k i r i t i l g a n .
O ’ z b e k i s t o n d a s o l i q l a r t i z i m i t a r k i b i :
U m u m d a v l a t s o l i q l a r i :
1 . H u q u q i y s h a x s l a r d a r o m a d i g a ( f o y d a s i g a ) s o l i q
2 . J i s m o n i y s h a x s l a r d a r o m a d i g a
3 . Q o ’ s h i l g a n q i y m a t s o l i g ’ i .
4 . A k s i z s o l i g ’ i .
5 . Y e r o s t i b o y l i k l a r i d a n f o y d a l a n i s h s o l i g ’ i .
6 . E k o l o g i y a s o l i g ’ i
7 . S u v r e s u r s l a r i d a n f o y d a l a n g a n l i k u c h u n s o l i q .
8 . S a v d o t a s h k i l o t l a r i n i n g y a l p i t u s h u m i d a n y a g o n a s o l i g ’ i .
Maxalliy soliqlar va yigimlar.
1. Mol-mulk solig’i.
2. Yer solig’i.
3. Kichik biznes uchun ixchamlashtirilgan soliq.
4. Infratuzilmani rivojlantirish solig’i.
5. Jismoniy shaxslarning transport yokilgisi uchun iste'mol solig’i.
6. Chakana savdo uchun mikrofirmalar va kichik korxonalarning
belgilangan daromadidan yagona soliq.
7. Bojxona boji.
8. Davlat boji.
9. Qimmatli kogozlarni ruyxatdan utkazish yigimi.
10. Boshqa daromadlar.
11. Jismoniy shaxslar chetdan tovarlar olib kirgandagi yagona bojxona
to’lovi
22

12. Savdo xukuk yigimi, shu jumladan alohida tovarlarni turlarini
sotish ,lisenziya yigimi.
13. Ishbilarmonlik bilan shugullanuvchi huquqiy hamda jismoniy
shaxslarni ruyxatdan utkazish yigimi.
14. Boshqa to’lovlar. (Tadbirkorlardan qat’iy stavkadagi soliq).
Jadvalda kurinib turibdiki, xozirgi kunda soliqlar kodeksda 8 ta umumdavlat
(Respublika) soliqlari va 5 ta maxalliy soliqlar ko’rsatilgan. O’zgartirishlar bilan
ularning soni yigimlari ham kushib ko’rsatilgan. Soliq va yirimlar bir-biri bilan
bog’liq bo’lib, okibat natijasida ular huquqiy va jismoniy shaxslarning pul
daromadlaridan olinadi. Demak, soliq va yigimlarning jami yigindisi summasi
soliq og’irligi tushunchasini keltirib chikaradi.
3 . 2 . S o l i q l a r n i o b y e k t i v a i q t i s o d i y m o h i y a t i b u y i c h a g u r u x l a s h .
S o l i q l a r n i g u r u x l a s h i q t i s o d i y o t g a i j o b i y v a s a l b i y t a ' s i r l a r n i
o ’ r g a n i s h n i n g i l m i y v a a m a l i y u s l u b i d i r .
S o l i q l a r s o l i q k a t o r t i s h o b y e k t i g a k a r a b b e s h g u r u x g a b u l i n a d i :
1 . O b o r o t d a n o l i n a d i g a n s o l i q l a r
2 . D a r o m a d d a n o l i n a d i g a n s o l i q l a r
3 . M o l - m u l k q i y m a t i d a n o l i n a d i g a n s o l i q l a r
4 . Y e r m a y d o n i g a k a r a b o l i n a d i g a n s o l i q l a r .
5 . X a r a j a t l a r g a k a r a b o l i n a d i g a n s o l i q l a r .
O b o r o t d a n o l i n a d i g a n s o l i q l a r g a q o ’ s h i l g a n q i y m a t s o l i g ’ i , a k s i z
s o l i g ’ i , b o j x o n a v a y e r o s t i b o y l i k l a r i q i y m a t i d a n o l i n a d i g a n s o l i q l a r
k i r a d i . L e k i n o b o r o t ( a y l a n a ) t u s h u n c h a s i b i z n i n g q o n u n c h i l i g i m i z
b u y i c h a i l g a r i d e k m a x s u l o t r e a l i z a s i y a s i o b o r o t i d a n e m a s , b a l k i
m a x s u l o t l a r n i y u k l a b y u b o r g a n q i y m a t b i l a n u l c h a n a d i ( K K S d a ) . Y a l p i
t u s h u m d a n o l i n a d i g a n y a g o n a s o l i q h a m o b o r o t d a n o l i n a d i g a n
s o l i q l a r g a k i r a d i .
D a r o m a d d a n o l i n a d i g a n s o l i q l a r g a h u q u q i y s h a x s l a r n i n g
d a r o m a d i g a ( f o y d a s i g a ) , j i s m o n i y s h a x s l a r n i n g d a r o m a d i g a
s o l i n a d i g a n s o l i q , s a v d o t a s h k i l o t l a r i n i n g b e l g i l a n g a n d a r o m a d i d a n
s o l i q l a r i k i r a d i . B u g u r u x s o l i q l a r g a i n f r a s t r u k t u r a n i r i v o j l a n t i r i s h
s o l i g ’ i h a m k i r a d i .
M o l - m u l k q i y m a t i d a n o l i n a d i g a n s o l i q l a r g a m o l - m u l k s o l i g ’ i ,
e k o l o g i y a v a b o s h q a l a r k i r a d i .
Y e r m a y d o n l a r i d a n o l i n a d i g a n s o l i q l a r g a q i s h l o q x u j a l i k t o v a r
i s h l a b c h i k a r u v c h i l a r n i n g y a g o n a y e r s o l i g ’ i v a y u r i d i k ( n o q i s h l o q
x u j a l i k ) v a j i s m o n i y s h a a x s l a r n i n g y e r s o l i q l a r i k i r a d i . X a r a j a t l a r d a n
o l i n a d i g a n s o l i q l a r g a e s a e k a l o g i y a s o l i g ’ i k i r a d i .
I q t i s o d i y m o h i y a t i g a k a r a b s o l i q l a r e g r i v a t u g r i s o l i q l a r g a y o k i
b e v o s i t a v a b i l v o t a b u l i n a d i . T u g r i s o l i q l a r n i t u g r i d a i t u g r i s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r n i n g o ’ z i t u l a y d i , y a ' n i s o l i q n i h u q u q i y t o ’ l o v c h i s i h a m ,
x a k i k i y t o ’ l o v c h i s i h a m b i t t a s h a x s b o ’ l a d i . T u g r i s o l i q y u k i n i
23

b o s h q a l a r g a o r t i s h x o l a t i b u y e r d a b u l m a y d i . B u s o l i q l a r g a h a m m a
d a r o m a d d a n t u l a n a d i g a n v a b a r c h a m u l k s o l i q l a r i k i r a d i .
T u g r i s o l i q l a r d a n t u g r i d a n - t u g r i d a r o m a d d a n s o l i q t u l a n g a n l i g i
u c h u n s o l i q l a r s t a v k a s i n i n g k a m a y t i r i l i s h i k o r x o n a l a r d a r o m a d i n i n g
k o ’ p q i s m i n i u l a r g a k o l d i r i b , i n v e s t i s i y a f a o l i y a t i n i k e n g a y t i r i s h
i m k o n i n i y a r a t i b , b o z o r i q t i s o d i y o t i n i r i v o j l a n t i r a d i . B u s o l i q l a r n i n g
s t a v k a l a r i k o ’ p a y t i r i l s a , b i z n e s i m k o n i y a t l a r i k a m a y a b o r i b , i q t i s o d i y
r i v o j l a n i s h n i s u s a y t i r a d i . D e m a k b u g u r u x s o l i q l a r n i n g s t a v k a l a r i
t u g r i d a n - t u g r i b o z o r i q t i s o d i y o t i b i l a n c h a m b a r c h a s b o g l a n g a n d i r .
E g r i s o l i q l a r n i h u q u q i y t o ’ l o v c h i l a r i m a x s u l o t ( i s h , x i z m a t n i )
y u k l a b y u b o r u v c h i l a r d i r ( x i z m a t k o ’ r s a t u v c h i l a r d i r ) . L e k i n s o l i q
o g ’ i r l i g i n i h a q i q a t d a n h a m b y u d j e t g a t o ’ l o v c h i l a r i t o v a r ( i s h , x i z m a t )
n i i s t e ' m o l k i l u v c h i l a r d i r , y a ' n i x a k i k i y s o l i q t o ’ l o v c h i l a r b u y e r d a
y a s h i r i n g a n . B u s o l i q l a r t o v a r ( i s h , x i z m a t ) q i y m a t i u s t i g a u s t a m a
r a v i s h d a k u y i l a d i .
B u s o l i q l a r n i n g i j o b i y t o m o n i R e s p u b l i k a d a i s h l a b c h i k a r i l g a n
t o v a r l a r n i c h e t g a c h i k i b k e t i s h i n i c h e g a r a l a n g a n , m a m l a k a t i c h i d a ,
' T o v a r l a r k o ’ p b u l i s h i g a y o r d a m b e r a d i . E g r i s o l i q l a r o r q a l i t o v a r l a r
q i y m a t i o s h i r i l m a s a , b o z o r l a r d a u l a r n i n g t a k c h i l l i g i o r t a d i . E g r i
s o l i q l a r s t a v k a s i n i n g i l m i y o s h i r i l i s h i k o r x o n a l a r f a o l i y a t i n i n g
m o l i y a v i y y a k u n i g a t u g r i d a n t u g r i t a ' s i r e t m a y d i , y a ' n i i n v e s t i s i o n
f a o l i y a t i n i k i s k a r t i r m a y d i . A m m o s o l i q s t a v k a s i t a h l i l s i z o s h a b o r s a
k o r x o n a l a r s o t i s h k i y i n c h i l i g i g a u c h r a b f o y d a o l i s h n i h a m b y u d j e t g a
t o ’ l o v l a r n i h a m k a m a y t i r i s h i m u m k i n .
B u s o l i q l a r n i n g y a n a b i r t o m o n i m u o m a l a d a g i o r t i k c h a p u l
m a s s a s i n i k a m a y t i r i b , i n k i r o z n i j i l o v l a b b o r a d i . B i r o k b u s o l i q l a r
m e x n a t k a s h l a r r e a l d a r o m a d i n i p a s a y t i r a d i . K o r x o n a l a r d a t u g r i s o l i q l a r
s t a v k a s i n i k a m a y t i r i s h h i s o b i g a b e r i l g a n i m k o n i y a t k o ’ p r o k m a x s u l o t
i s h l a b c h i k a r i s h n i k o ’ p a y t i r i b , t o v a r l a r m u l k u l l i g i n i t a ' m i n l a s h i k e r a k .
J a x o n s o l i q a m a l i y o t i d a t u g r i v a e g r i s o l i q l a r n i s b a t i g a k a r a b u
y e k i b u m a m l a k a t i q t i s o d i y o t i n i r i v o j l a n i s h i y o k i i q t i s o d i y
k i y i n c h i l i k l a r n i b o r l i g i n i t a h l i l q i l i b b e r i s h m u m k i n . M a c a l a n . A K S h
d a t u g r i s o l i q l a r s a l m o g i n i n g b y u d j e t d a r o m a d i d a 9 0 % g a y a k i n b u l i s h i
b u y e r d a r i v o j l a n g a n b o z o r i q t i s o d i y o t i m a v j u d l i t i d a n d a r a k b e r a d i .
E g r i s o l i q l a r t a r k i b i g a K . K . S , a k s i z s o l i g ’ i , b o j x o n a b o j i , y e r o s t i
b o y l i k l a r i d a n f o y d a l a n i s h s o l i q l a r i k i r a d i . Y u q o r i d a a y t i b u t i l g a n i d e k ,
t u g r i v a e g r i s o l i q l a r y a g o n a s o l i q t i z i m i n i t a s h k i l e t i b b i r - b i r i b i l a n
o ’ z a r o b o g l a n g a n . U m u m i y s o l i q s u m m a s i o ’ z g a r m a g a n x o l d a b i r i n i n g
s t a v k a s i n i k a m a y t i r i s h i k k i n c h i s i n i s t a v k a s i n i o s h i r i s h n i t a l a b e t a d i .
3 . 3 . S o l i q l a r n i n g u m u m d a v l a t v a m a x a l l i y S o l i q l a r g a b o ’ l i n i s h i v a
u l a r n i f a r q i .
S o l i q l a r n i n g u m u d a v l a t ( r e s p u b l i k a ) v a m a x a l l i y s o l i q l a r g a
b u l i n i s h i x u k u m a t i d o r a l a r i n i n g r e s p u b l i k a x u k u m a t i v a m a x a l l i y
24

x u k u m a t l a r g a b u l i n i s h i a s o s i d a k e l i b c h i k a d i . H a r b i r x o k i m i y a t
i d o r a l a r i o ’ z l a r i n i n g b a j a r a d i g a n m u x i m v a z i f a l a r i d a n k e l i b c h i k i b , o ’ z
b y u d j e t i g a v a u n i t a ' m i n l a y d i g a n s o l i q l a r g a e g a b u l i s h i k e r a k .
R e s p u b l i k a x u k u m a t i u m u m d a v l a t m a s s h t a b i d a j u d a k a t t a v a z i f a l a r n i
m u d o f a a , x a v f s i z l i k n i s a q l a s h , t a r t i b i n t i z o m i n f r a s t r u k t u r a s i n i
y a r a t i s h , m e x n a t k a s h l a r g a i j t i m o i y h i m o y a s i n i t a s h k i l e t i s h v a b o s h q a
b i r k a t o r y i r i k v a z i f a l a r n i b a j a r a d i . S h u n i n g u c h u n u n i n g b y u d j e t i h a m
s o l i q l a r i h a m s a l m o k l i b u l i s h i s h a r t . Y i r i k K K C , a k s i z h u q u q i y
s h a x s l a r n i n g d a r o m a d i d a n , f u q a r o l a r d a r o m a d i d a n o l i n g a n s o l i q l a r
r e s p u b l i k a b y u d j e t i g a t u s h a d i . U m u m d a v l a t s o l i q l a r i n i n g m u x i m
x u s u s i y a t i s h u n d a k i , r e s p u b l i k a b y u d j e t i g a t u s h a d i g a n s o l i q l a r d a n
m a x a l l i y b y u d j e t l a r n i b o s h q a r i b b o r i s h u c h u n a j r a t m a s i f a t i d a t u s h u s h i
m u m k i n . B o r d i - y u , a j r a t m a r a v i s h d a h a r x i l a j r a t m a v a b a d a l l a r
h i s o b i g a t o ’ z i l a d i . B u j a m g a r m a l a r g a m a b a l a r b e r m a s l i k n i n g i l o j i y u k .
C h u n k i b u l a r h a m q o n u n v a q o n u n o s t i x u j j a t l a r i v a s o l i q l a r s i n g a r i
m a j b u r i y l i k a s o s i d a t a s h k i l t o p a d i . B u n d a y j a m g a r m a l a r g a p e n s i o n
j a m g a r m a g a a j r a t m a ( m e x n a t x a k i j a m g a r m a s i h i s o b i d a n 3 5 f o i z ,
s o t i l g a n m a x s u l o t x a j m i d a n 0 , 7 f o i z ) , b a n d l i k f o n d i ( M X J d a n 1 , 5 f o i z ) ,
k a s a b a u y u s h m a l a r f e d e r a s i y a s i ( M X J d a n 0 , 7 f o i z ) m i k d o r i d a h u q u q i y
s h a x s l a r t u l a y d i . B u j a m g a r m a l a r g a D a v l a t m u l k k u m i t a s i g a , y u l
j a m g a r m a s i g a a j r a t m a l a r h a m k i r a d i . B u j a m g a r m a l a r n i b y u d j e t d a n
t a s h k a r i j a m g a r m a l a r d e b h a m a t a l a d i . B y u d j e t g a s o l i q l a r t u s h i s h i v a
j a m g a r m a l a r g a a j r a t m a l a r t o ’ l a s h m o h i y a t i j i x a t d a n y a g o n a d i r , y a ' n i
m a j b u r i y t o ’ l o v l a r h i s o b l a n i b , a y n a n b u t o ’ l o v l a r n i h a m s o l i q t o ’ l o v l a r
t a r k i b i g i k i r i t i s h t u g r i k e l a d i .
Y u q o r i d a g i j a m g a r m a l a r n i b o z o r m u n o s a b a t l a r i r i v o j l a n i b b o r i s h i
b i l a n i x t i y o r i y a s o s i d a u t k a z i l s a h u q u q i y s h a x s l a r u c h u n s o l i q o g ’ i r l i g i
a n c h a k a m a y i b , u l a r n i n g i q t i s o d i y o t i a n c h a r i v o j l a n i b b o r i s h i m u m k i n .
«Soliq yuki» deganda, mamlakat yalpi ichki maxsuloti tarkibidagi soliqlar
mikdorinig yalpi ichki maxsulot mikdori (xajmi)ga nisbati tushuniladi. Unga
boshqacha ta'rif berish mumkin: Davlat xarajatlarining mamlakat yalpi ichki
maxsulotiga nisbatiga soliq yuki deyiladi. Garchi bu ta'riflar bir-biridan shaklan
biroz fark kilsada, ular mohiyatidan bir narsani ya'ni soliq yukining mazmunini
belgilaydi.
Soliq yuki, ko’pchilik uylaganidek, tugri ma'nodagi og’irlik ulchovidir.
Ya'ni uni tugri ma'nodagi og’irlik ulchovining birliklari bo’lgan tonna, sentner,
kilogramm yeki grammlarda ifodalab bulmaydi. Soliq yuki nisbatning ifodasi
bo’lganligi uchun koeffisentda yeki foizda ifodalanadi. Amalietda esa uni foizda
aks ettirish kabul kilingan.
Ko’pchilik xollarda soliq yuki ikki xil tarzda ulchanadi:
Birinchisida faqat soliqlarning sof mikdori inobatga olinsa, ikkinchisida
soliqlarning tarkibiga boshqa ijtimoiy ajratmalar yeki boshqa maqsadli fondlarga
ajratmalar ham kushib hisoblanadi. Bular odatda, soliq yukini aniqlashdagi
nisbatning (kasrning) suratini tashkil etadi. Uning maxraji esa ikkala xolda ham bir
ko’rsatkichga – YaIMning mikdori (xajmi)ga teng bulishi kerak.
25

Kurinib turibdiki, nisbatning suratida ikki xil ko’rsatkich (biri kichik,
ikkinchisi esa katta) aks etyapti. Bunday xolatlarda soliq yukining darajasi
(og’irligi) ham ikki xil bulishi tabiiydir.
Soliq yukining og’irligi nafaqat mamlakatimiz mikesida, balki tarmoklar,
xududlar, korxonalar yeki alohida olingan xujalik yurituvchi subyektlar uchun ham
aniqlash mumkin. Buning uchun uni ulchashning umumiy tartibiga rioya kilish
kerak. Bunda, tabiiyki, ijtimoiy yeki boshqa maqsadli jamgarmalarga
ajratmalarning mikdorini aniqlashda unchalik muammo bulmaydi. Ammo tarmok,
xudud, korxona yeki alohida olingan xujalik yurituvchi subyektlar doirasida
YaIMni aniqlashda ba'zi bir muammolar bulishi mumkin.
Statistik ma'lumotlarga nazar tashlansa, xozirgi kunda mamlakatimizda soliq
yukining og’irligi 30 foiz atrofida ekanligi aen bo’ladi. Bu – O’zbekiston
YaIMning shuncha qismi solmklarga tugri keladi, degmkdir. Bu xolat boshqa
mamlakatlarda kuyidagicha:
№ Mamlakatlar nomi Soliq yukining og ’ irligi,
% da
1 Daniya 60,0
2 Shvesiya 58,4
3 Norvegiya 55,3
4 Finlyandiya 53,1
5 Belgiya 51,5
6 Gollandiya 51,4
7 Avstriya 47,5
8 Portugaliya 45,7
Soliqlar davlat moliyasini shakllantirishning asosiy vositalaridan biridir.
Soliqlar orqali davlat o‘ziga kerakli mablag’‘larni yig‘ib, iqtisodiyotni
rivojlantirish, ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish va davlat apparatini boshqarish
kabi masalalarni hal etadi. O‘zbekiston Respublikasida soliqlar umumdavlat va
mahalliy soliqlarga bo‘linadi. Quyida ushbu soliqlar va ularning farqlari haqida
umumiy ma'lumot beriladi.
Umumdavlat soliqlari respublika miqyosida to‘lanadigan va davlat byudjetining
asosiy qismini tashkil etuvchi soliqlar hisoblanadi. Bu soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri
yoki bilvosita shaklda yuridik va jismoniy shaxslardan undiriladi. Asosiy
umumdavlat soliqlari quyidagilar:
 Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS): QQS iqtisodiyotda eng keng tarqalgan
soliqlardan biri bo‘lib, u tovarlar va xizmatlarning qiymati ortishi orqali
26

undiriladi. O‘zbekiston Respublikasida QQS stavkasi amaldagi
qonunchilikka muvofiq belgilanadi.
 Foyda solig‘i: Bu soliq yuridik shaxslarning sof foydasidan undiriladi.
Foyda solig‘i korxonalar faoliyatining samaradorligini rag‘batlantiruvchi
omil hisoblanadi.
 Jismoniy shaxslar daromad solig‘i: Ushbu soliq aholining daromadlariga
qarab hisoblanadi va progressiv stavkalar asosida undiriladi.
 Aksiz solig‘i: Bu soliq alohida turdagi tovarlarga (masalan, alkogol, tamaki
mahsulotlari, avtomobillar) qo‘llaniladi va bilvosita haridorlar tomonidan
to‘lanadi.
 Eksport va import bojxona to‘lovlari: Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga
solish maqsadida tovarlarning eksport va importida undiriladigan soliqlar.
Mahalliy soliqlar
Mahalliy soliqlar esa faqatgina hududiy darajada to‘planadi va mahalliy
byudjetlarga yo‘naltiriladi. Bu soliqlar mahalliy hokimiyatlar tomonidan
belgilangan ijtimoiy-iqtisodiy loyihalarni moliyalashtirish uchun xizmat qiladi.
Asosiy mahalliy soliqlar quyidagilardir:
 Yer solig‘i: Yer resurslaridan foydalanish uchun undiriladigan soliq bo‘lib,
uning miqdori yerning joylashuvi, sifati va foydalanish maqsadiga qarab
belgilanadi.
 Mulk solig‘i: Jismoniy va yuridik shaxslarning ko‘chmas mulkidan
undiriladi. Bu soliq mulkning qiymati asosida hisoblanadi.
 Savdo va xizmat ko‘rsatish soliqlari: Mahalliy bozorlarda faoliyat yurituvchi
tadbirkorlar uchun qo‘llaniladigan soliqlar.
 Transport vositalari soliqlari: Hududiy miqyosda avtomobillar va boshqa
transport vositalaridan foydalanish uchun undiriladigan soliq.
Umumdavlat va mahalliy soliqlarning farqlari
Umumdavlat va mahalliy soliqlar o‘z vazifalari, to‘planish tartibi va qo‘llanish
sohasi bo‘yicha bir-biridan farqlanadi:
 Qo‘llanish sohasi: Umumdavlat soliqlari respublika miqyosida to‘planib,
markaziy byudjetga yo‘naltiriladi. Mahalliy soliqlar esa hududiy miqyosda
yig‘ilib, mahalliy byudjet ehtiyojlarini qondiradi.
 Tartibga soluvchi organlar: Umumdavlat soliqlari O‘zbekiston Respublikasi
Davlat soliq qo‘mitasi orqali boshqariladi. Mahalliy soliqlarni esa hududiy
soliq inspeksiyalari va mahalliy hokimiyatlar nazorat qiladi.
27

 Maqsadli foydalanish: Umumdavlat soliqlari ijtimoiy dasturlar, mudofaa,
sog‘liqni saqlash va ta‘lim kabi umumiy ehtiyojlarni moliyalashtirishga
qaratilgan. Mahalliy soliqlar esa hududiy infratuzilmani rivojlantirish,
kommunal xizmatlar va mahalliy loyihalarni qo‘llab-quvvatlash uchun
ishlatiladi.
 Soliq stavkalari va undirish usullari: Umumdavlat soliqlarining stavkalari va
undirish tartibi qat‘iy belgilangan bo‘lsa, mahalliy soliqlar stavkalari
mahalliy hokimiyatlar tomonidan belgilanishi mumkin.
Soliqlar davlat va jamiyat uchun muhim moliyaviy resurs hisoblanadi.
Ularning to‘g‘ri boshqarilishi iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi, aholining
farovonligini oshiradi va ijtimoiy tenglikni ta‘minlaydi. Shu bilan birga, mahalliy
soliqlar hududlarning iqtisodiy rivojlanishini ta‘minlashda muhim ahamiyatga ega.
Umuman olganda, O‘zbekiston Respublikasida soliqlarning umumdavlat va
mahalliy soliqlarga bo‘linishi davlat boshqaruvi va hududiy rivojlanishni
ta‘minlashda muhim o‘rin tutadi. Har ikkala turdagi soliqlar o‘ziga xos vazifalar va
maqsadlarni bajaradi. Ularning samarali boshqarilishi esa iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishiga xizmat qiladi.
28

XULOSA
Ushbu kurs ishimizda mamlakatimizda soliqlarning iqtisodiy mohiyati,
ularning vazifalari, turlari, soliqlarni undirish mexanizmining bugungi kundagi
holatini tahlil qilishga, shuningdek bugungi kunda soliqlardan foydalanishni
samarali tashkil qilish masalalarini ochib berishga harakat qildik va quyidagi
xulosalarni chiqardik:
Soliqlar, yig'imlar, bojlar va boshqa to'lovlar hisobiga davlat moliyaviy
resurslari tashkil topadi. Davlat faoliyatining barcha yo'nalishlarini mablag' bilan
ta'minlashning asosiy manbalaridan biri va davlat ustuvorligini amalga
oshirishning iqtisodiy vositasi soliqlardır. Soliq tizimini tartibga solish va
mukammallashtirish samarali davlat iqtisodiy siyosatini olib borishga, xususan,
moliyaviy tizimni rivojlantirishga yordam beradi.
Soliqlar moliyaviy resurslarni davlat ixtiyorida to'planib qolishini ta'minlaydi ,
bu resurslardan iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat, mintaqaviy vazifalarini hal
qilish, ishning samaradorligi va sifatini rag'batlantirish, ijtimoiy adolat
tamoyillaridan kelib daromadlarni tartibga solish uchun foydalaniladi.
Soliqlarning umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo'linishi hukumat
idoralarining respublika hukumati va mahalliy hukumatlarga bo'linishi asosida
kelib chiqadi.
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati davlat bilan huquqiy va jismoniy shaxslar
o'rtasida vujudga keluvchi obyektiv majburiy to'lovlarga asoslangan moliyaviy
munosabatlar orqali xarakterlanadi. Bu moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy
xarakterga ega bo'lib, milliy daromadning bir qismi bo'lgan pul mablag'larini
davlat ixtiyoriga safarbar qilishga xizmat qiladi.
Oxirgi bir yarim yil davomida O'zbekiston Respublikasining soliq siyosatini
takomillashtirish konsepsiyasini hayotga joriy etib bosh natijasida bir qator soliqlar
va yig'imlar unifikatsiya qilindi, birgina 2019 yilda tushumdan olinadigan majburiy
ajratmalarni to'liq bekor qilish natijasida korxonalarda qo'shimcha 5,2 trillionso'm
ulaning o'zlanda qolishi, jismoniy shaxslar uchun daromad solig'ining eng yuqori
stavkasi 22 foizdan 12 foizgacha, yagona ijtimoiy to'lovi 25 foizdan 15 foizgacha
tushirilishi, fuqarolarning 8 foizlik sug'urta badali bekor qilinishi natijasida aholi
daromadlari 6,5 foizga oshishi, 1
yuridik shaxslar mol-mulk solig'i 5 foizdan 2
foizgacha, foyda solig'i 14 dan 12 foizgacha, kichik biznes sub'ektlari yagona
solig'i 5 foizdan 4 foizgacha kamaytirilishi natijasida tadbirkorlar ixtiyorida 2
trillion so'm qo'shimcha mablag' 2
qolishi, 2019 yil 1 oktyabrdan boshlab qo'shilgan
qiymat solig'ining 20 foizdan 15 foizga tushirilishi hisobiga esa tadbirkorli
sub'ektlari ixtiyorida 10 triln so'mdan ko'proq mablag' qolishi kutilmoqda.
2018 yilda soliq turlari bo'yicha byudjetga tushumlar hajmi 54,2 trln so'mni tashkil
etgan bo'lsa, 2019 yilga kelib bu ko'rsatkich 83,3 trln so'mni tashkil etdi va 154
foizga oshdi.
29

2019 yilda bevosita soliqlar hajmi 22,7 trln so'mni, bilvosita tarmoqlar 33,2
trln so'mni, resurs soliqlari va mol-mulk solig'i 19,7 trln so'mni, davlat boji va
jarimalar 1,9 trln so'mni, boshqa soliqlar va yig'imlar 5,8 trln so'mni tashkil qilgan.
2019 yilda byudjet tushumlarining 40 foizi bilvosita soliqlar, 27 foizi bevosita
soliqlar, 24 foizi resurs to'lovlari va mol-mulk solig'i, 2 foizi davlat boji va
jarimalar, qolgan 7 foizi boshqa hisobiga to'g'ri kelgan.
2019 yilda byudjet tushumlarining aksariyat qismi Toshkent shahri (24 foizi)
hissasiga to'g'ri keladi. Shuningdek Navoiy viloyati 12 foiz, Toshkent viloyati 11
foiz, Qashqadaryo viloyati 8 foiz byudjet tushumlarini ta'minlab berdi.
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati, ularni guruhlash asoslari hamda ulardan
foydalanishni samarali tashkil qilish masalalarini hal etishga qaratilgan
mulohazalarni amalga oshirish maqsadida quyidagilarni taklif qilamiz:
Har bir soliq to'lovchi, hoh u yuridik shaxs yoki u jismoniy shaxs bo'lsin,
to'layotgan soliqlarini qayerga, nima uchun va qanday maqsadlarga
sarflanayotganligini ongli ravishda tushunib bilishi uchun kengroq matbuotdan
foydalanishni, ayniqsa mahalliy soliqlarni undirishda xalq orasida targ'ibot-
tashviqot ishlarini tashkil etishda mahalliy hokimiyat vakillari kuchidan
foydalanishning qonuniy asosini yaratish.
Hozirgi kunda mahalliy soliqlardan tushayotgan daromadlar mahalliy
budjetlarning daromadlarida katta salmoqqa ega emas. Bizning fikrimizcha bu
nafaqat mahalliy soliqlarni joriy qilish imkoniyatlaridan to'liq foydalanmaslik bilan
balki mahalliy budjetlar daromadlarini tartibga solishda qo'llanilayotgan amaliyot
bilan bog'liqdir. Bu amaliyotni tahlil qilish shu narsani ko'rsatadiki, hali ham
soliqlar markaziy budjetga yig'iladi, so'ng uning ma'lum foizi mahalliy budjetlarga
xarajatlarni qoplashga birlashtirilgan daromadlari yetmasa ajratma sifatida har yili
har xil foizda qoldiriladi.
Mahalliy hokimiyat organlarining o'z hududidan undirilgan soliqlarni to'liq va
o'z vaqtida tushirishi ta'minlashga bo'lgan qiziqishini rag'batlantirish ularning o'z
daromadlari potensialini o'sishini rag'batlantirish maqsadida umumdavlat
soliqlaridan ajratmalar meyorlarini hududlar bo'yicha tabaqalashgan tarzda emas,
balki teng ravishda amalga oshirish lozim.
Ushbu ko'rsatib o'tilgan takliflardan ko'zlangan maqsad Respublikamizning
kelgusida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ravnaqi, ulkan iqtisodiy o'zgarishlarni
ta'minlashda, hozir sarflanayotgan har bir so'm budjet mablag'i respublikamizning
kelajak ravnaqi va istiqboli uchun o'z natija va samarasini berishi kerak, deb
hisoblaymiz.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston, 2017 y.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida"gi 1
PF-4947-
sonli Farmoni. 2017 2
yil 7 fevral.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. 2020 yil, 24 yanvar.
4. O'zbekiston milliy ensiklopediyasi. O'zbekiston milliy ensiklopediyasi
Davlat ilmiy nashriyoti. 04.02.2021. Toshkent
5. Jane Frackowall-Hughes. The Theory, Principles and Management of
Taxation An introduction, Routledge Taylor and Francis Group. 2021, p. 2.
6. Рикардо Д. Сочинения т. I. «Начало политической экономии и
налогового обложения». Пер. с англ. - М.: Госполитиздат
7. Основы налогового права С.Г. Пепеляев Москва, 2021 г.
8. Черник Д. Г. «Налоги в рыночной экономике». - Финансы, 2021 г.
9. Болдырев «Финансы капитализма». «Финансы», М.: 2021 г.
10. Oltmjonov. O. «Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida soliq siyosati». «Hayot
va iqtisod», 2021 y.
11. O'zbekiston Respublikasining "Soliq kodeksi" (yangi tahriri), 2019-yil 30-
dekabr.
12. O'zbekiston Respublikasi prezidenti SH.M.Mirziyoyevning 2020 yil 25
yanvardagi 2020 yil uchun eng muhim ustivor vazifalar haqidagi Oliy
Majlisga Murojaatnomasi.
13. O'zbekiston Respublikasi prezidentining "O'zbekiston Respublikasida
raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 1
qarori.
Toshkent sh., 2018 yil 3 iyuldagi PQ-3832 sonli.
31

Sotib olish