Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 287.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 21 Aprel 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 17 Noyabr 2024

14 Sotish

Soliq yuki

Sotib olish
1 MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………….3
I-BOB   SOLIQLARNING   IQTISODIY   MOHIYATI   ZARURLIGI   VA
FUNKSIYALARI
1 . 1 .   S o l i q   t u s h u n c h a s i ,   u n i n g   b e l g i l a r i   v a   i q t i s o d i y   m o h i y a t i … … … . . . 5
1 . 2 .   S o l i q l a r n i n g   o b y e k t i v   z a r u r l i g i … … … … … … … … … … … … … … … 6
1 . 3 .   S o l i q l a r n i n g   f u n k s i y a l a r i … … … … … … … … … … … … … … … … … . . 9
I I - B O B .   O ’ Z B E K I S T O N D A   S O L I Q L A R N I N G   T U Z I L I S H  
A S O S L A R I   V A   S O L I Q   S I Y O S A T I
2 . 1 . O ’ z b e k i s t o n d a   s o l i q q a   t o r t i s h   t i z i m i   t u s h u n c h a s i   v a   m a z m u n i .  
S o l i q   e l e m e n t l a r i … … … … … … … … … … … … … … … … … … … . … … … 1 1
2 . 2 . S o l i q   i m t i y o z l a r i   v a   u l a r n i   j o r i y   e t i s h   m u a m m o l a r i … … … … … . 1 3
2 . 3 .   S o l i q   s i y o s a t i n i   x u s u s i y   a s o s l a r i   v a   t u s h u n c h a s i … … … … … … … 1 4
2 . 4 . S o l i q   s i y o s a t i n i   i s h l a b   c h i k i s h d a   d a v l a t n i n g   r o l i   v a   h o z i r g i  
d a v r n i n g   S o l i q   s i y o s a t i … … … … … … … … … … … … … … … … … … … . . . 1 6
I I I - B O B     S O L I Q L A R   T I Z I M I ,   T A R K I B I .
3 . 1 .   O ’ z b e k i s t o n d a   h o z i r g i   z a m o n   S o l i q l a r   t i z i m i n i n g   t a r k i b i … … … . 2 2
3 . 2 .   S o l i q l a r n i   o b y e k t i   v a   i q t i s o d i y   m o h i y a t i   b u y i c h a   g u r u x l a s h … … 2 3
3 . 3 .   S o l i q l a r n i n g   u m u m d a v l a t   v a   m a x a l l i y   S o l i q l a r g a   b o ’ l i n i s h i   v a
u l a r n i   f a r q i … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … 2 4
XULOSA ………………………………………………………………………...29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….31
2 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Mazkur   mavzu   bugungi   kunda   soliq   tizimining
iqtisodiyotdagi   o‘rnini   va   ahamiyatini   anglash   uchun   dolzarb   hisoblanadi.   Soliq
yuki   iqtisodiy   faollikka,   tadbirkorlikni   rag‘batlantirishga   va   jamiyatdagi   ijtimoiy
tenglikni   ta'minlashga   ta'sir   qiladi.   Shuningdek,   mamlakatlararo   soliq   raqobati
sharoitida   soliq   yuki   o‘zgarishlari   iqtisodiy   barqarorlikka   sezilarli   ta'sir
ko‘rsatmoqda.   Shu  sababli,   mazkur   mavzuni   o‘rganish   hozirgi   iqtisodiy   siyosatni
shakllantirish uchun muhim ahamiyatga ega.
O’zbekiston   Respublikasida   istiqlol   yillari   ijtimoiy   himoyalangan   bozor
iqtisodiyotiga   o’tish   jarayonida   bosqichma   —   bosqich   mustaqil   Soliqlar   tizimi
barpo etildi. Bu jarayonda eski  bozor  iqtisodiyoti  tamoyillariga mos kelmaydigan
Soliqlar (oborot solig’i, foydadan ajaratma, urmon solig’i, amortizasiyadan ajratma
va   xokazo)   tugatildi   va   bozor   iqtisodiyoti   talablariga   mos   keladigan   Soliq   tizimi
joriy etildi.
Oxirgi   yillarda   jamiyatimizda   davlat   tomonidan   olib   borilayotgan   ijtimoiy,
siyosiy,   iqtisodiy   xayotdagi   erkinlashtirish   siyosati   Soliqlar   tizimini   ham   har
tomonlama erkinlashtirishga sharoit yaratmoqda.
I.A.Karimov   Idoralararo   muvofiklashtirish   kengashi   yigilishida   so’zlagan
ma'ro’zasida: «Men bir haqiqatni barcha tushunib olishini istayman: erkinlashtirish
va   isloxotlarni   chuqurlashtirish   —   bu   bizning   olg’a   intilishimizning   kafolati   va
asosi.   U   nafaqat   iqtisodiy,   balki   ham   ijtimoiy,   ham   siyosiy   vazifalarni   xal
kilishning asosiy shartidir»,—deb ko’rsatib o’tdilar (SBX, 5 —son, 2000 yil, 3 —9
—betlar).
Prezidentimiz Islom Karimov «2001 yilda Respublikani  ijtiomiy - iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari, iqtisodiy isloxotlarni borishini baxolash hamda 2002 yilgi
vazifalar»ga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining yig’ilishida so’zlagan nutqida
ta'kidlab   utganidek;   «Soliqlar   korxonalarning   tadbirkorligi   va   tashabbuskorligini
har   tomonlama   rag’batlantirishi   lozim»   («Ishonch»   gazetasi,   2002   yil   15   fevral
soni).
Prezidentimizning yuqorida aytilgan nutqida Soliqlarni mohiyatini, ularning
iqtisodiy zarurligini yaxshi tushuntirish lozim deb ko’rsatildi.
Yurtboshimiz kuygan bu vazifalarni faqat Soliqlar to’g’risidagi qonunlar va
yuriknomalar bilangina tushuntirish etarli bulmaydi.
Soliqlarni   chuqur   o’rganish   va   tushuntirish,   ularni   takomillashtirish
yo’llarini   bilib   olish   uchun   ko’plab   ilmiy   makolalar,   kullanmalar   va   darsliklar
yozilishi zarur.
Darslikning birinchi bo’limi Soliqlar nazariyasiga bagishlangan bo’lib, unda
O’zbekistonning yagona Soliqlar tizimi tarkibi atroflicha tahlil qilinib, byudjetdan
tashkari   maqsadli   fondlarga   tushadigan   to’lovlar   to’g’risida   ham   tuxtalib   utilgan.
Muallif   O’zbekiston   Respublikasi   Soliq   siyosatini   yanada   takomillashtirish
borasida o’zining ba'zi fikrlarini bayon etgan. Shu bo’limda, Soliqlar tushunchasi,
belgilari,   iqtisodiy   mohiyati,   funksiyalari,   davlatning   Soliq.   siyosati,   ijtimoiy
3 kafolatlangan   bozor   iqtisodiyoti   talablaridan   kelib   chikkan   xolda   har-tomonlama
bayon etilgan.
Ikkinchi   bo’lim-yuridik   shaxslar   tulaydigan   hamma   Soliqlari   va   yigimlari
xakida   gapirilgan.   Albatta,   ko’proq   ular   ichida   qo’shilgan   qiymat   solig’i   (KKS,
daromadga   Soliq   (yuridik   shaxslar)   va   daromad   solig’i   (jismoniy   shaxslar)
atroflicha ochib berilgan.
Yuridik   shaxslar   Soliqlari   byudjet   daromadlari   Ichida   78-   80   foizni
egallaganligi uchun ularni o’rganishga ko’p e'tibor berilgan.
Uchinchi   bo’lim   esa   darslikda   jismoniy   shaxslar   tulaydigan   Soliqlar   va
yigimlar   tarkibini   kurib   chikishga   karatilgan.   Bu   bo’limda   jismoniy   shaxslarning
daromad solig’ini chuqur o’rganishga e'tibor karatdik. Undan tashkari 6u bo’limda
jismoniy   shaxslarning   mol-mulk   solig’i,   er   solig’i,   infratuzilmani   rivojlantirish
solig’i va boshqalarga ham alohida tuxtaldik.
Oxirgi   ikki   qismga   (amaliyot   qismi)   kiruvchi   har   bir   Soliq   buiycha   shartli
misollar   berilib,   Darslikning   mazmunini   amaliyot   bilan   chambarchars   boglashga
harakat   kilindi.   Darslik   mavzulari   chuqur,   ukuvchilarga   tushunarli   bulishi   uchun
har bir mavzu buiycha qaytarish savollari va asosiy tushunchalar  berilgan. Ushbu
darslik   Soliqchi   mutaxassislarning   professional   bilimlarini   chuqurlashtirishga   va
fikrlashni   rivojlantirishga   muljallangan.   Bu   erda   har   bir   Soliqning   tushunchasi,
to’lovchilari,   Soliq   obyekti,   hisoblash   tartibi   va   byudjetga   to’lash   (utkazish)
usullari   hamda   Soliqlarga   berilgan   imtiezlar   atroflicha   yoritilgan.   Darslikning
bo’limlarida   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Maxkamasining   2002   yil   30
dekabr 455-son qarori bo’yicha yangiliklar va o’zgartirishlar kiritilgan.
Kurs   ishining   maqsadi.   Soliq   yuki   ko‘rsatkichlarini   tahlil   qilish   orqali
uning   iqtisodiy   o‘sishga,   tadbirkorlik   faoliyatiga   va   aholining   farovonligiga
ta'sirini   aniqlash   va   ushbu   ta'sirlarni   yumshatish   bo‘yicha   takliflar   ishlab
chiqishdir.
Kurs   ishining   vazifalari.   Ushbu   maqsadlarga   erishish   uchun   quyidagi
vazifalarni hal qilish ko'zda tutilgan:
   Soliq yuki tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganish.
  Turli davlatlardagi soliq yuki o‘ziga xosliklarini tahlil qilish.
  Soliq yuki o‘zgarishlarining iqtisodiy o‘sishga ta'sirini tahlil qilish.
  Soliq yuki oshishi yoki kamayishining ijtimoiy oqibatlarini baholash.
    O‘zbekiston   iqtisodiyotida   soliq   yuki   o‘zgarishlari   bo‘yicha   taklif   va
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishini obyekti.   Soliq tizimi va uning iqtisodiyotga ta'siri bilan bog‘liq
jarayonlar ko‘rib chiqiladi.
Kurs   ishining   predmeti.   Soliq   yuki   va   uning   o‘zgarishi   natijasida   yuzaga
keladigan iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlar tadqiqotning asosiy predmeti hisoblanadi.
Kurs   ishining   tarkibiy   tuzilishi:   Kurs   ishi   kirish,   ikkita   bob,   xulosa   va
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 
4 I-BOB.   SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI ZARURLIGI VA
FUNKSIYALARI
1 . 1   S o l i q   t u s h u n c h a s i ,   u n i n g   b e l g i l a r i   v a   i q t i s o d i y   m o h i y a t i .
S o l i q l a r   m a j b u r i y   t o ’ l o v n i   i f o d a   e t u v c h i   p u l   m u n o s a b a t l a r i n i
b i l d i r a d i .   B u   m u n o s a b a t l a r   S o l i q   t o ’ l o v c h i l a r   ( h u q u q i y   v a   j i s m o n i y
s h a x s l a r )   b i l a n   S o l i q n i   o ’ z   m u l k i g a   a y l a n t i r u v c h i   d a v l a t   o ` r t a s i d a
b o ’ l a d i .   K o r x o n a   v a   t a s h k i l o t l a r   a x o l i g a   x i z m a t   k o ’ r s a t g a n i d a ,   i s h l a r
b a j a r g a n i d a   y o k i   b o z o r l a r d a   o l d i - s o t d i   k i l g a n d a   h a m   p u l   t o ’ l o v l a r i
m a v j u d .   L e k i n   u l a r   S o l i q   b u l a   o l m a y d i .   S o l i q   m u n o s a b a t i   b u l i s h   u c h u n
d a v l a t   m a m l a k a t d a   y a r a t i l g a n   i j t i m o i y   m a x s u l o t   ( t u g r i r o g i ,   i c h k i   m i l l i y
m a x s u l o t )   q i y m a t i n i   t a k s i m l a s h   y u l i   b i l a n   m a j b u r a n   d a v l a t   b y u d j e t i g a
m a b l a g ’   t u p l a s h   j a r a y o n i n i   a m a l g a   o s h i r a d i .
M a s a l a n ,   k o m m u n a l   x o ’ j a l i g i   f u q a r o l a r d a n   s o v u k ,   s u v   y o k i   i s s i k
s u v d a n   f o y d a l a n a y o t g a n l i g i   u c h u n   x a k ,   o l s a   u   S o l i q ,   e m a s ,   b a l k i   s h u
s u v n i   k e l t i r i s h d a g i   x i z m a t   x a k k i   h i s o b l a n a d i .   B u   x a k ,   k o m m u n a l
k o r x o n a   m u l k i d i r .   H u q u q i y   s h a x s l a r   v a   i s h b i l a r m o n l a r   t u g r i d a n - t u g r i
e r   u s t i   v a   e r   o s t i d a n   s u v   o l g a n d a   s u v   r e s u r s l a r d a n   f o y d a l a n i s h   s o l i g ’ i n i
t u l a y d i ,   c h u n k i   S o l i q   s u m m a s i   d a v l a t   b y u d j e t i g a   t u s h i b   d a v l a t   m u l k i g a
a y l a n a d i .
S o l i q l a r n i n g   o ’ z i g a   x o s   b e l g i l a r i   m a v j u d   b o ’ l i b ,   u l a r g a :
m a j b u r i y l i k ,   x a z i n a g a   t u s h i s h l i k ,   q a t ’ i y l i k   v a   d o i m i y l i k ,   a n i q ,   S o l i q ,
t o ’ l o v c h i   u c h u n   e k v i v a l e n t s i z l i k   b e l g i l a r i   m a v j u d d i r .
1 . B i r i n c h i   b e l g i - m a j b u r i y l i k .     S o l i q   v a   y i g i m l a r   m a j b u r i y
b o ’ l i b ,   b u n d a   d a v l a t   S o l i q   t o ’ l o v c h i n i n g   b i r   q i s m   d a r o m a d l a r i n i
m a j b u r i y   b a d a l   s i f a t i d a   b y u d j e t g a   o l i b   k u y a d i .   B u   m a j b u r i y l i k   O l i y
M a j l i s   t a s d i k l a b   b e r g a n   S o l i q   K o d e k s i n i n g   t a m o y i l i   a s o s i d a   a m a l g a
o s h i r i l a d i .   D e m a k ,   m a j b u r i y l i k   b e l g i s i   h u q u q i y   t o m o n d a n   d a v l a t   u c h u n
k a f o l a t l a n g a n .
2 . I k k i n c h i   b e l g i   S o l i q l a r n i n g   d a v l a t   m u l k i g a   a y l a n i s h i d i r .
S o l i q l a r   a l b a t t a   x a z i n a g a - d a v l a t   b y u d j e t i g a   v a   b o s h q a   d a v l a t   p u l
f o n d l a r i g a   t u s h a d i .   B o r d i - y u ,   t o ’ l o v   b o s h q a   i x t i y o r i y   f o n d l a r - « U m i d » ,
« E k o s a n » ,         « K a m o l o t » ,         « N u r o n i y »   j a m g a r m a l a r i g a   t u s h s a ,   u n d a
S o l i q   m u n o s a b a t i   b u l m a y d i .   C h u n k i   m a j b u r i y l i k   t a m o y i l i   y u k ,   u   t o ’ l o v
d a v l a t   m u l k i g a   t u s h m a y d i .
3 . S o l i q l a r   q a t ’ i y   b e l g i l a n g a n   v a   d o i m i y   h a r a k a t d a   b o ’ l a d i .
T a r i x d a   5 0   v a   1 0 0   y i l l a b   o ’ z g a r m a s d a n   h a r a k a t d a   b o ’ l g a n
S o l i q l a r   m a v j u d .   I l m i y   a s o s i   k a n c h a   c h u q u r   b u l s a ,   S o l i q l a r   s h u n c h a
q a t ’ i y   v a   o ’ z o k   y i l l a r   o ’ z g a r m a s d a n   h a r a k a t   k i l a d i   y o k i   j u d a   k a m
o ’ z g a r a d i .
4 . T u l a n g a n   S o l i q l a r   m a m l a k a t   m i k y o s i d a   h a m m a g a   b i r   x i l
m i k d o r d a   k a y t i b   k e l a d i .   L e k i n ,   d a v l a t g a   t u l a n g a n   S o l i q   s u m m a s i
t o ’ l o v c h i n i n g   s h a x s a n   o ’ z i g a   t o ’ l i q   k a y t i b   k e l m a y d i ,   y a ' n i   u
e k v i v a l e n t s i z   p u l   t o ’ l o v i d i r .   M a s a l a n ,   S o l i q   t o ’ l o v c h i   b u   y i l i
5 d a v l a t n i n g   s o g l i k n i   s a q l a s h   v a   m a o r i f   x i z m a t l a r i d a n   x e c h
f o y d a l a n m a g a n   b u l i s h i   m u m k i n .   L e k i n   b o z o r   i q t i s o d i y o t i   s h a r o i t i d a
h a m m a   S o l i q   t o ’ l o v c h i l a r n i n g   t u l a g a n   S o l i q   v a   y i g i m l a r i   d a v l a t n i n g
u l a r g a   k o ’ r s a t g a n   x i l m a - x i l   x i z m a t l a r i   ( m u d o f a a ,   x a v f s i z l i k n i
t a ' m i n l a s h ,   t a r t i b - i n t i z o m n i   u r n a t i s h   v a   b o s h q a   i j t i m o i y - z a r u r i y
x i z m a t l a r )   o r q a l i   o ’ z l a r i g a   k a y t i b   k e l a d i .   D e m a k ,   S o l i q   t o ’ l o v c h i l a r
n u k t a i   n a z a r i d a n   o l g a n d a   h a m m a   S o l i q l a r   b o z o r   i q t i s o d i y o t i   s h a r o i t i d a
d a v l a t n i n g   k o ’ r s a t g a n   i j t i m o i y   x i z m a t l a r i   u c h u n   t u l a n a d i g a n   ( t o ’ l o v )
x a k d i r .   S o l i q l a r   b y u d j e t g a   v a   d a v l a t   p u l   f o n d l a r i g a   k e l i b   t u t a d i g a n ,
m a j b u r i y   h a r a k t e r g a   e g a   b o ’ l g a n   p u l   t o ’ l o v i   m u n o s a b a t l a r i d i r .
S h u n i n g d e k ,   S o l i q l a r   i q t i s o d i y   k a t e g o r i y a   b o ’ l g a n l i g i   u c h u n   b o z o r
i q t i s o d i y o t i   m u n o s a b a t l a r i ,   s h u   j u m l a d a n ,   m o l i y a v i y   m u n o s a b a t l a r
b i l a n   c h a m b a r c h a s   b o g ’ l i q d i r .   B o z o r   i q t i s o d i y o t i   e r k i n   i q t i s o d i y o t d i r ,
y a ' n i   h a r   b i r   h u q u q i y   s h a x s ,   t a d b i r k o r   o ’ z   t o v a r i g a   e r k i n   b a x o
b e l g i l a s h i ,   m a x s u l o t   e t k a z i b   b e r u v c h i n i   t o p i s h i   v a   o ’ z i   i s t e ' m o l c h i n i
t o p i b   u n g a   m a x s u l o t n i   s o t i s h   x u k u k i g a   e g a .   S h u n i n g   u c h u n   d a v l a t
u l a r n i n g   b i r   q i s m   d a r o m a d l a r i n i   t a k s i m l a b ,   b y u d j e t g a   o d d i y   a j r a t m a
s i f a t i d a   o l o l m a y d i .   S o l i q   q i l i b   o l i s h   u c h u n   O l i y   m a j l i s n i n g   q a r o r i
z a r u r ,   y a ' n i   q o n u n   b i l a n   o l i n g a n   t o ’ l o v   b y u d j e t g a   u t a d i .   E r k i n
i q t i s o d i y o t   s h a r o i t i d a   S o l i q l a r   h a m   e r k i n ,   o c h i k ,   a n i q ,   b o ’ l a d i   ,
d e m o k r a t i k   t o ’ l o v g a   a y l a n a d i .
S o l i q l a r   i q t i s o d i y   k a t e g o r i y a   b o ’ l g a n l i g i d a n   t o ’ l o v c h i l a r   v a
b y u d j e t   o ` r t a s i d a   d a r o m a d l a r   t a k s i m l a n a y o t g a n d a   t o m o n l a r n i n g
i q t i s o d i y   m a n f a a t i n i ,   a l b a t t a ,   e ' t i b o r g a   o l i s h   z a r u r .   S o l i q ,   t o ’ l o v c h i l a r
d a r o m a d i n i   d a v l a t   i s t a g a n i c h a   o l o l m a y d i ,   S o l i q l a r n i   b y u d j e t g a
o l i s h n i n g   m a ' l u m   c h e g a r a s i   m a v j u d .   B u   x a k d a   k o ’ p l a b   y i r i k
i q t i s o d c h i l a r   v a   d a v l a t   a r b o b l a r i   o ’ z   a s a r l a r i d a   k o ’ r s a t i b   u t g a n .   U n i
d a v l a t ,   s h u   b i l a n   b i r g a   S o l i q ,   t o ’ l o v c h i l a r n i n g   m a x s u l o t   i s h l a b
c h i k a r i s h   v a   f o n d a   o l i s h d a g i   f a o l i y a t i n i   h i s o b g a   o l i b   S o l i q   b e l g i l a n a d i .
I k k i n c h i   t o m o n d a n ,   S o l i q l a r d a n   m a k r o i q t i s o d i y o t n i   r i v o j l a n t i r i s h ,
b o z o r   i n f r a t u z i l m a s i n i   y a r a t i s h   v a   b o s h q a   u m u m d a v l a t   m a q s a d l a r i
u c h u n   e t a r l i   m o l i y a v i y   r e s u r s l a r   t u p l a s h   u c h u n   f o y d a l a n i l a d i ,   S o l i q l a r
m o h i y a t i   S o l i q   t o ’ l o v c h i l a r   b i l a n   d a v l a t   o ` r t a s i d a g i   d o i m i y ,   o ’ z o r o
m u d d a t l i   m u n o s a b a t l a r d a   o ’ z   i f o d a s i n i   t o p a d i .   A n i q r o q   a y t s a k   b u   e r d a
i q t i s o d i y   m u n o s a b a t   y a ' n i   p u l   m u n o s a b a t i   m a v j u d d i r .
1 . 2   S o l i q l a r n i n g   o b y e k t i v   z a r u r l i g i .
S o l i q l a r n i n g   o b y e k t i v   z a r u r l i g i n i   b o z o r   i q t i s o d i y o t i g a   o ’ t i s h i
s h a r o i t i d a   i k k i   x o l a t   b i l a n   i f o d a l a s h   m u m k i n :   b i r i n c h i d a n ,   d a v l a t n i n g
k a t o r   v a z i f a l a r i n i   m a b l a g ’   b i l a n   t a ' m i n l a s h   z a r u r l i g i ,   i k k i n c h i d a n ,
b o z o r   i q t i s o d i y o t i   q o n u n - q o i d a l a r i .   D a v l a t n i n g   b a j a r a d i g a n
f u n k s i y a l a r i   v a   v a z i f a l a r i   k o ’ p   v a   b o z o r   i q t i s o d i y o t i   r i v o j l a n a   b o r i s h i
b i l a n   b a ' z i   i j t i m o i y   h i m o y a l a n g a n   b o z o r   m u n o s a b a t l a r i g a   m o s
k e l m a y d i g a n   v a z i f a l a r   y u k o l a   b o r s a ,   y a n g i   v a z i f a l a r   p a y d o   b u l a
b o s h l a y d i .   M a s a l a n ,   m a ' m u r i y   b u y r u q b o z l i k   d a v r i d a g i   d a v l a t n i n g   x a l k
x o ’ j a l i g i n i   h a m m a   s o x a s i g a   a r a l a s h i s h   v z i f a s i   n a t i j a s i d a   k o r x o n a l a r
6 f a o l i y a t i n i   k o ’ p   t o m o n l a r i n i   b y u d j e t   o r q a l i   m o l i y a l a s h t i r a r   e d i .   H o z i r
r e s p u b l i k a m i z d a   x i l m a - x i l   m u l k   s h a k l l a r i n i n g   ( x u s u s i y ,   a k s i o n e r ,
k o l l e k t i v   v a   b . )   p a y d o   b u l i s h i   d a v l a t n i n g   u l a r   f a o l i y a t i g a   x a   d e b
a r a l a s h u v i n i   y o k t i r m a y d i ,   k a b u l   k i l m a y d i .   C h u n k i ,   b o z o r   i q t i s o d i y o t i
e r k i n   i q t i s o d i y o t ,   b u   e r d a   h a r   b i r   x u j a l i k   s u b y e k t i   e r k i n   f a o l i y a t
k o ’ r s a t a d i ,   b u t u n   f a o l i y a t i g a   o ’ z i   j a v o b   b e r a d i .   D a v l a t n i n g   u l a r
f a o l i y a t i g a   a r a l a s h u v i   f a q a t   q o n u n   y u l i   b i l a n ,   y a ' n i y   S o l i q l a r   o r k l i
b o ’ l a d i .
B o z o r   i q t i s o d i y o t i g a   o ’ t i s h   d a v r i d a   d a v l a t n i n g   y a n g i   v a z i f a l a r i
p a y d o   b o ’ l a d i .   B u l a r g a   b i z n i n g   r e s p u b l i k a m i z d a   k a m
t a ' m i n l a n g a n l a r g a   i j t i m o i y   y o r d a m   k o ’ r s a t i s h ,   b o z o r   i q t i s o d i y o t i
i n f r a t u z i l m a s i n i   ( s a n o a t d a ,   q i s h l o q   x o ’ j a l i g i d a ,   m o l i y a   t i z i m i d a )
t a s h k i l   k i l i s h   k i r a d i .   S h u   e r d a   d a v l a t   k u c h l i   s o s i a l   s i y o s a t   t a d b i r l a r i n i
a m a l g a   o s h i r i s h   u c h u n   p e n s i o n e r l a r ,   n a f a k a x u r l a r ,   t a l a b a l a r ,   k o ’ p
b o l a l i   o n a l a r   v a   b o s h q a l a r n i   k o ’ p r o q   m a b l a g ’   b i l a n   t a ' m i n l a s h
z a r u r l i g i n i   a n g l a b   c h e k l a n g a n   t o v a r l a r   b a x o s i d a g i   f a r k n i   b y u d j e t
h i s o b i d a n   q o p l a y d i   v a   u l a r g a   b o s h q a   x a r a j a t l a r n i   d a v l a t   h i s o b i d a n
a m a l g a   o s h i r a d i ,   m a h a l l a l a r d a   k a m   t a ' m i n l a n g a n l a r g a   m o d d i y
y o r d a m l a r   t a s h k i l   e t a d i .   S h u   b i l a n   b i r g a ,   " O ’ z b e k i s t o n   d a v l a t i   j a m i y a t
a ' z o l a r i   o s o y i s h t a l i g i n i   s a q l a s h   m a q s a d i d a   o ’ z i n i n g   m u d o f a a
k o b i l i y a t i n i   s a q l a b   v a   m u s t a x k a m l a b   t u r i s h g a ,   t e x n i k a   v a   o ’ q - d o r i l a r g a
h a m   m a b l a g ’ l a r   s a r f l a y d i .   Q o l a v e r s a ,   d a v l a t   f u q a r o l a r   x a v f s i z l i g i n i
s a q l a s h ,   m a m l a k a t d a   t a r t i b   i n t i z o m   u r n a t i s h   u n i   b o s h q a r i s h
f u n k s i y a l a r i n i   b a j a r i s h   u c h u n   h a m   k o ’ p l a b   m a b l a g ’   y u n a l t i r i s h g a
m a j b u r .   B u n d a y   x a r a j a t l a r n i   a m a l g a   o s h i r i s h n i n g   m a j b u r i y l i g i   u l a r
u c h u n   m a n b a a   b o ’ l g a n   S o l i q l a r n i   h a m   o b y e k t i v   z a r u r   q i l i b   k u y a d i .
D a v l a t n i n g   b a j a r a y o t g a n   f u n k s i y a   v a   v a z i f a l a r i n i   m a b l a g ’ l a r
b i l a n   t a ' m i n l a s h n i   d a v l a t   b y u d j e t i   x a r a j a t l a r i   m i s o l i d a n   h a m   k u r i s h
m u m k i n .   ( J a d v a l g a   q a r a l s i n . )  
2.1.1-jadval
B y u d j e t   x a r a j a t l a r i   ( m l n . s u m . )
2 0 0 4   y i l F o i z 2 0 0 5   y i l F o i z 2 0 0 6   y i l F o i z
J a m i : 1 0 0   % 1 0 0   % 1 0 0   %
S h u   j u m l a d a n ;  
1 . S o t s i a l   m a d a n i y
t a d b i r l a r
2 . A h o l i n i   i j t i m o i y
h i m o y a
3 . I q t i s o d i y   s o h a l a r g a
4 . M a r k a z l a s h g a n
i n v e s t i t s i y a l a r g a
5 . D a v a l a t   v a   s u d  
i d o r a l a r i   b o s h q a r u v i g a
6 . M a h a l l i y   b o s h q a r u v g a
7 . V a z i r l a r
M a h k a m a s i n i n g   r e z e r v i
8 . B o s h q a   r e z e r v   v a
x a r a j a t l a r
M a x s u s   f o n d l a r d a n
x a r a j a t l a r - j a m i
7 B y u d j e t   d e f i s i t i
M a ' l u m o t l a r   k o ’ r s a t i s h i c h a   h a m m a   s o l i q l a r   b y u d j e t g a   t o ’ l i q
t o ’ l a n g a n d a   h a m   d a v l a t n i n g   k o ’ p   q i r r a l i   v a   i j t i m o i y   z a r u r i y   t a d b i r l a r i n i
m o l i y a l a s h t i r i s h g a   m a b l a g ’ l a r i   y e t m a y d i .   B y u d j e t   d a r o m a d l a r i n i n g
x a r a j a t l a r i g a   y e t m a g a n   q i s m i   ( d e f i s i t )   d a v l a t n i n g   q i m m a t l i   k o g o z l a r i ,
M a r k a z i y   b a n k n i n g   k i s k a   m u d d a t l i   k r e d i t l a r i   h i s o b i d a n   k o p l a n a d i .
2 0 0 3   y i l d a n   b o s h l a b ,   b y u d j e t   d e f i s i t l i g i n i   k o p l a s h g a   b a n k   k r e d i t i d a n
v o z   k e c h i l d i   v a   n o i n f l y a s i o n   m a n b a l a r d a n   f o y d a l a n i s h   b e l g i l a b   o l i n d i .
B u l a r d a n   x u l o s a   s h u k i m ,   s o l i q   t o ’ l o v c h i l a r   d a v l a t   b y u d j e t i   v a   b o s h q a
f o n d l a r d a n   t u l a g a n   t o ’ l o v l a r i d a n   k o ’ p r o q   m a b l a k l a r   o l a r   e k a n .   S h u n i
h a m   e s d a   t o ’ t i s h   l o z i m k i ,   d a v l a t   t u g m a   n o g i r o n l a r g a ,   u r u s h
i n v a l i d l a r i g a ,   y o s h   o n a l a r ,   k o ’ p   b o l a l i   o n a l a r g a   d a v l a t g a   b i r   s u m
d a r o m a d   b e r m a s a   h a m   o ’ z i n i n g   f o n d a l a r i d a n   p e n s i y a l a r ,   n a f a k a l a r
b e r i b   t u r a d i .   S h u n d a y   q i l i b ,   b o z o r   s h a r o i t i d a   t u l a n g a n   s o l i q l a r   u n i n g
t o ’ l o v c h i l a r i g a   d a v l a t   x i z m a t l a r i   o r q a l i   o r t i g i   b i l a n   k a y t i b   k e l a d i .
D e m a k ,   b o z o r   i q t i s o d i y o t i   s h a r o i t i d a   s o l i q l a r   a l o h i d a   b i r   s h a x s g a
e m a s ,   b a l k i ,   j a m i y a t n i n g   h a m m a   a ' z o l a r i g a   k a y t i b   k e l a d i   v a   e k v i v a l e n t
h a r a k t e r g a   e g a .
  B o z o r   i q t i s o d i y o t i   e k v i v a l e n t l i   i q t i s o d i y o t .   B u   e r d a   h a m m a   n a r s a
s o t i l a d i :   m a x s u l o t ,   i s h ,   x i z m a t ,   u l a r n i n g   q i y m a t i   v a   o b y e k t i v   z a r u r l i g i
b o z o r d a   o l d i - s o t d i   m u n o s a b a t l a r i   o r q a l i   n a m o y o n   b o ’ l a d i .   B o z o r
m u n o s a b a t l a r i d a   d a v l a t   h a m   u n i n g   b o s h q a r u v c h i s i ,   h a m   a s o s i y
i s h t i r o k c h i s i   ( s u b y e k t i )   b o ’ l a d i .   B u   e r d a   d a v l a t   i s h t i r o k i   u n i n g   j a m i y a t
u c h u n   u t a   z a r u r   b o ’ l g a n   m a m l a k a t   x a v f s i z l i g i n i   t a ' m i n l a s h ,   t a r t i b -
i n t i z o m   u r n a t i s h ,   t a ' l i m   t a r b i y a v i y   t a d b i r l a r ,   a x o l i n i   s o g ’ l i g i n i
t a ' m i n l a s h ,   m a m l a k a t n i   b o s h q a r i s h ,   d u n y o   h a m d u s t l i g i   m a m l a k a t l a r i
b i l a n   h a r   x i l   a l o k a l a r n i   u r n a t i s h ,   b o z o r   i q t i s o d i y o t i   i n f r a t u z i l m a l a r i n i
t a s h k i l   e t i s h   v a   r i v o j l a n t i r i s h   k a b i   c h o r a   t a d b i r l a r n i   a m a l g a   o s h i r i s h d a
o ’ z   i f o d a s i n i   t o p a d i .   Y u q o r i d a g i   t a d b i r l a r n i   a m a l g a   o s h i r i s h   x a r a j a t l a r i
b o z o r   s h a r o i t i d a   e r k i n   s o t i l i s h   l o z i m   e d i .   D o i m o ,   u n i   b o z o r
« k u t a r m a y d i » .   S a b a b i   i k k i t a .   B i r i n c h i d a n ,   b u   x i z m a t l a r   m u r a k k a b
b o ’ l g a n l i g i   b i r o r t a   y u r i d i k   s h a x s ,   x a t t o k i   e n g   y i r i g i   h a m   b a j a r a
o l m a y d i .   I k k i n c h i d a n ,   d a v l a t   x i z m a t l a r i   x a r a j a t i   a l o h i d a   s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r   u c h u n   j u d a   k i m m a t g a   t u s h i s h i   m u m k i n .   S h u n i n g   u c h u n ,
d a v l a t n i n g   b u n d a y   x i z m a t l a r i n i   « i j t i m o i y   t o v a r l a r » ,   t u g r i r o g i   i j t i m o i y
x i z m a t l a r   d e b   a t a l a d i .   S h u   x i z m a t l a r   x a k i n i   o l i s h   d a v l a t   u c h u n
o b y e k t i v   z a r u r ,   c h u n k i   u   x i z m a t l a r g a   m a b l a g ’   s a r f l a n a d i .   B u
x i z m a t l a r n i   e r k i n   s o t i s h   y u k l i g i d a n   d a v l a t   u n i   m a j b u r i y   u n i d i r i s h n i
t a l a b   q i l i b   O l i y   M a j l i s g a   m u r o j a a t   k i l a d i .   O x i r g i s i   d a v l a t n i n g   b u
x a r a j a t l a r i n i   o b y e k t i v   z a r u r l i g i n i   e ' t i b o r g a   o l i b ,   u n i   s o l i q   s i f a t i d a
t a s d i k l a b   b e r a d i .   B u   e r d a   s o l i q l a r   h u q u q i y   d e m o k r a t i k   a s o s g a   e g a
b o ’ l a d i .   S h u n i n g   u c h u n   s o l i q l a r   t o ’ g ’ r i s i d a g i   m a ' l u m o t l a r   t o ’ l o v c h i l a r
u c h u n   o y d i n   b u l i s h i   l o z i m .
8 1 . 3   S o l i q l a r n i n g   f u n k s i y a l a r i .
S o l i q l a r n i n g   f u n k s i y a l a r i   u l a r n i n g   m o h i y a t i n i   a m a l i y o t d a   h a r a k a t
k i l a y o t g a n l i g i n i   k o ’ r s a t a d i .   S h u n d a y   e k a n ,   f u n k s i y a   d o i m o   y a s h a b ,
s o l i q   m o x i y a t n i   k o ’ r s a t i b   t u r i s h i   z a r u r .   B u g u n   p a y d o   b o ’ l i b ,   e r t a g a   y u k
b o ’ l i b   k e t a d i g a n   x o l a t l a r   s o l i q   f u n k s i y a s i   b u l a   o l m a y d i .   D e m a k ,
k a t e g o r i y a   f u n k s i y a s i   d o i m i y ,   q a t ’ i y   t a k r o r l a n i b   t u r a d i g a n   v o k e ' l i k n i
i f o d a l a y d i .   S h u n d a y   u s l u b i y   y o n d o s h i s h i d a n   k e l i b   c h i k i b   s o l i q l a r
f u n k s i y a s i n i   a n i q l a s h   k e r a k .   F u n k s i y a   v a   v a z i f a n i   f a r k i g a   b o r i s h   z a r u r .
F u n k s i y a - d o i m i y d i r ,   v a z i f a   e s a   u t k i n c h i d i r .
S o l i q l a r n i n g   f u n k s i y a l a r i   m a s a l a s i d a   k a t t a   b a x s l a s h u v l a r   m a v j u d ,
l e k i n   y a g o n a   b i r   f i k r g a   k e l i n g a n   e m a s .   K o ’ p c h i l i k   i q t i s o d c h i l a r
s o l i q l a r g a   f i s k a l ,   b o s h q a r u v c h i ,   r a g b a t l a n t i r u v c h i ,   n a z o r a t   f u k s i y a l a r i
x o s   d e b   t a ' r i f   b e r i s h a d i .  
S o l i q l a r n i n g   f i s k a l   ( x a z i n a )   f u n k s i y a s i d a   h a q i q a t d a n   h a m   s o l i q l a r
x a z i n a g a   ( b y u d j e t g a )   t u s h a d i .   B u   v o k e ' l i k   k o ’ z g a   y a k k o l   k u r i n i b
t u r g a n l i g i d a n   a m a l i y o t c h i l a r   s h u   f u n k s i y a g a   t i r m a s h i b   o l i s h g a n ,   y a ' n i
c h u q u r r o k   f i k r   y u r i t s a k ,   y a r a t i l g a n   i c h k i   y a l p i   m a s u l o t   q i y m a t   y o k i
k o r x o n a d a g i   d a r o m a d l a r n i   a v v a l   t a k s i m l a m a s d a n   t u r i b ,   u l a r n i   t u g r i d a n
t u g r i   b y u d j e t g a   u t k a z i b   y u b o r i s h   x o l a t i   b u l m a y d i .   A v v a l o   i s h l a b
c h i k a r i s h d a   i s h l a b   c h i k a r u v c h i l a r n i n g   m a n f a a t d o r l i g i n i   t a ' m i n l a b ,   s u n g
d a r o m a d d a n   b i r   q i s m i n i   x a z i n a g a   o l i s h   z a r u r .   S h u n i n g   u c h u n   x a z i n a
f u n k s i y a s i n i   t o ’ l i q   v a   k e n g   m a ' n o d a   t a k s i m l a s h   f u n k s i y a s i ,   d e s a k   t u r r i
b o ’ l a d i .   B u   f u n k s i y a   b a j a r i l a y o t g a n d a   A .   S m i t   a y t g a n i d e k   s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r n i n g   i m k o n i y a t i n i   h a m   e ' t i b o r g a   o l i s h   z a r u r .
E n d i   r a g ’ b a t l a n t i r i s h   v a   b o s h q a r i s h   f u n k s i y a s i g a   k e l s a k .   U l a r n i
d o i m o   k a t i y   b u l m a y   t a k r o r l a n i b   t u r m a g a n l i g i d a n   s o l i q   f u n k s i y a s i
e m a s ,   d a v l a t n i n g   i q t i s o d i y   s i y o s a t i n i   a m a l g a   o s h i r i s h d a g i   v a q t i n c h a l i k
s o l i q   v a z i f a s i ,   d e b   k a r a s h   k e r a k .   M a s a l a n ,   1 9 9 5   y i l   R e s p u b l i k a
P r e z i d e n t i n i n g   F a r m o n i   b i l a n   k o r x o n a l a r   h a r   b i r   f o i z   m a x s u l o t   x a j m i n i
o s h i r s a   s o l i q d a n   0 , 3   f o i z d a n   i m t i y o z   o l i b   r a r b a t l a n t i r i s h   m u l j a l l a n g a n
e d i ,   y i l   t u g a s h i   b i l a n   b u   i m t i y o z   h a m   b e k o r   k i l i n d i .   C h u n k i
i m t i y o z l a r n i   d o i m i y   q i l i b   b e l g i l a b   b u l m a y d i ,   a k s   x o l d a   s o l i q
k a t e g o r i y a s i   p u t u r   e t k a z i l i b ,   u   y u k   b o ’ l i b   k e t i s h i   m u m k i n .
S o l i q l a r n i n g   n a z o r a t   f u n k s i y a s i   h a q i q a t d a n   h a m   d o i m i y   h a r a k a t
k i l a d i .   L e k i n ,   b u   f u n k s i y a   t a k s i m l a s h   f u n k s i y a s i   b i l a n   y o n m a - y o n   t u r i b
d a r o m a d l a r n i   t u g r i   t a k s i m l a n a y o t g a n l i g i ,   S o l i q l a r n i n g   t o ’ l i q   v a   o ’ z
v a k t i d a   t u s h a y o t g a n l i g i n i   n a z a r i y   j i x a t d a n   n a z o r a t   k i l a d i .   N a z o r a t
f u n k s i y a s i   s o l i q   i d o r a l a r i   i s h i n i n g   r i v o j l a n i s h   a s o s i d i r .   S o l i q l a r n i n g
x a l i   R e s p u b l i k a m i z   i q t i s o d c h i l a r i   t o m o n i d a n   u r g a n i l m a g a n ,   t a n
o l i n m a g a n   y a n a   b i r   f u n k s i y a s i   m a v j u d .   G a p   s h u n d a k i ,   s o l i q l a r   e n g
d e k m o k r a t i k   t o ’ l o v   b o ’ l i b ,   O l i y   m a j l i s   n o i b l a r i   t o m o n i d a n   o c h i k d a n
o c h i k   b e l g i l a n a d i .   E r k i n   i q t i s o d i y o t d a   s o l i q l a r   h a m   e r k i n   b o ’ l a d i .
T u p l a n g a n   s o l i q l a r   a l b a t t a   x a r a j a t l a r   m i k d o r i n i   k o ’ r s a t i b   t u r a d i ,   c h u n k i
d a v l a t   x a r a j a t l a r i   b u l m a s a   s o l i q   b u l m a s   e d i .  
9 S h u n i n g   u c h u n   s o l i q l a r n i n g   d a v l a t   x a r a j a t i   t o ’ g ’ r i s i d a   a x b o r o t
b e r i s h   f u n k s i y a s i   b o r .   B u   f u n k s i y a   o r q a l i   x a r a j a t l a r   x a j m i   v a   k o n k r e t
s o l i q l a r   d a v l a t n i n g   q a n d a y   i j t i m o i y - i q t i s o d i y   f u n k s i y a l a r i n i   b a j a r i s h g a
s a r f l a n g a n l i g i   t o ’ g ’ r i s i d a   a x b o r o t   b e r i b   t u r i l i s h i   j u d a   z a r u r d i r .
S h u n d a y   q i l i n s a ,   s o l i q l a r n i n g   b y u d j e t g a   t u s h i s h i   t o ’ l i q ,   o ’ z   v a k t i d a   v a
o s o n   k e c h a d i .
S o l i q l a r n i n g   f i s k a l   ( x a z i n a )   f u n k s i y a s i d a   h a q i q a t d a n   h a m   s o l i q l a r
x a z i n a g a   ( b y u d j e t g a )   t u s h a d i .   B u   v o k e ' l i k   k o ’ z g a   y a k k o l   k u r i n i b
t u r g a n l i g i d a n   a m a l i y o t c h i l a r   s h u   f u n k s i y a g a   t i r m a s h i b   o l i s h g a n ,   y a ' n i
c h u q u r r o k   f i k r   y u r i t s a k ,   y a r a t i l g a n   i c h k i   y a l p i   m a s u l o t   q i y m a t   y o k i
k o r x o n a d a g i   d a r o m a d l a r n i   a v v a l   t a k s i m l a m a s d a n   t u r i b ,   u l a r n i   t u g r i d a n
t u g r i   b y u d j e t g a   u t k a z i b   y u b o r i s h   x o l a t i   b u l m a y d i .   A v v a l o   i s h l a b
c h i k a r i s h d a   i s h l a b   c h i k a r u v c h i l a r n i n g   m a n f a a t d o r l i g i n i   t a ' m i n l a b ,   s u n g
d a r o m a d d a n   b i r   q i s m i n i   x a z i n a g a   o l i s h   z a r u r .   S h u n i n g   u c h u n   x a z i n a
f u n k s i y a s i n i   t o ’ l i q   v a   k e n g   m a ' n o d a   t a k s i m l a s h   f u n k s i y a s i ,   d e s a k   t u r r i
b o ’ l a d i .   B u   f u n k s i y a   b a j a r i l a y o t g a n d a   A .   S m i t   a y t g a n i d e k   s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r n i n g   i m k o n i y a t i n i   h a m   e ' t i b o r g a   o l i s h   z a r u r .
E n d i   r a g ’ b a t l a n t i r i s h   v a   b o s h q a r i s h   f u n k s i y a s i g a   k e l s a k .   U l a r n i
d o i m o   k a t i y   b u l m a y   t a k r o r l a n i b   t u r m a g a n l i g i d a n   s o l i q   f u n k s i y a s i
e m a s ,   d a v l a t n i n g   i q t i s o d i y   s i y o s a t i n i   a m a l g a   o s h i r i s h d a g i   v a q t i n c h a l i k
s o l i q   v a z i f a s i ,   d e b   k a r a s h   k e r a k .   M a s a l a n ,   1 9 9 5   y i l   R e s p u b l i k a
P r e z i d e n t i n i n g   F a r m o n i   b i l a n   k o r x o n a l a r   h a r   b i r   f o i z   m a x s u l o t   x a j m i n i
o s h i r s a   s o l i q d a n   0 , 3   f o i z d a n   i m t i y o z   o l i b   r a r b a t l a n t i r i s h   m u l j a l l a n g a n
e d i ,   y i l   t u g a s h i   b i l a n   b u   i m t i y o z   h a m   b e k o r   k i l i n d i .   C h u n k i
i m t i y o z l a r n i   d o i m i y   q i l i b   b e l g i l a b   b u l m a y d i ,   a k s   x o l d a   s o l i q
k a t e g o r i y a s i   p u t u r   e t k a z i l i b ,   u   y u k   b o ’ l i b   k e t i s h i   m u m k i n .
10 I I - B O B . O ’ Z B E K I S T O N D A   S O L I Q L A R N I N G   T O ’ Z I L I S H
A S O S L A R I .
2 . 1 . O ’ z b e k i s t o n d a   s o l i q q a   t o r t i s h   t i z i m i   t u s h u n c h a s i   v a
m a z m u n i .   S o l i q   e l e m e n t l a r i .
A v v a l o   s o l i q l a r   t i z i m i   v a   s o l i q k a   t o r t i s h   t i z i m i n i n g   f a r k i n i   a y t i b
u t m o k   z a r u r .   S o l i q l a r   t i z i m i   m o h i y a t i   j i x a t d a n   b i r   x i l ,   o ’ z a r o   b o r l i k
b o ’ l g a n   v a   m a r k a z l a s h g a n   p u l   f o n d i g a   h a m d a   b o s h q a   d a v l a t   f o n d l a r i g a
t u s h a d i g a n   s o l i q   t u r l a r i n i n g   y i g i n d i s i d i r .   Q o n u n   c h i k a r u v c h i   i d o r a l a r
t o m o n i d a n   b e l g i l a n g a n   v a   i j r o c h i   i d o r a l a r   t o m o n i d a n   u n d i r i l a d i g a n
s o l i q l a r n i n g   t a s h k i l   e t i s h   u s u l l a r i ,   e l e m e n t l a r i   v a   t a m o y i l l a r i
y i g i n d i s i g a   s o l i q k a   t o r t i s h   t i z i m i   d e b   a t a l a d i .   D e m a k ,   b u   y e r d a   t i z i m
i q t i s o d i y   k a t e g o r i y a n i   o ’ r g a n i s h n i   o ’ z   i c h i g a   o l a d i .   U   a s o s a n   s o l i q
u n d i r i s h n i   t a s h k i l   k i l i s h   m a s a l a l a r i n i   u r g a t a d i .   B u   t i z i m n i n g   r o l i   v a
s t r u k t u r a s i   j a m i y a t n i n g   s o s i a l - i q t i s o d i y   t o ’ z u m i   b i l a n   a n i q l a n a d i .
O ’ z b e k i s t o n n i n g   s o l i q k a   t o r t i s h   t i z i m i   o ’ z   m a z m u n i g a   k u r a   s o l i q
e l e m e n t l a r i ,   u l a r n i   t a s h k i l   k i l i s h   t a m o y i l l a r i   v a   u s u l l a r i n i   u r g a t a d i .
S o l i q   e l e m e n t l a r i g a   s o l i q   s u b y e k t i ,   o b y e k t i ,   m a n b a i ,   s t a v k a s i ,   s o l i q
b i r l i g i ,   s o l i q   o g ’ i r l i g i   ( s o l i q   y u k i )   k a b i   t u s h u n c h a l a r   k i r a d i .
S o l i q   s u b y e k t i - s o l i q   m u n o s a b a t l a r i d a   q a t n a s h u v c h i   s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r d i r .   U l a r   h u q u q i y   v a   j i s m o n i y   s h a x s l a r g a   b u l i n a d i .   S o l i q
m u n o s a b a t l a r i d a   f a q a t   s o l i q   t o ’ l o v c h i l a r g i n a   e m a s ,   s o l i q   u n d i r u v c h i
( s o l i q c h i )   h a m   k a t n a s h a d i .   S o l i q n i   d a v l a t   u n d i r a d i .   U n i n g   n o m i d a n
m a x s u s   t a s h k i l o t   k a t n a s h a d i ,   y a ' n i   b u   i s h n i   d a v l a t   s o l i q   x i z m a t i
i d o r a l a r i   b a j a r a d i .   S o l i q l a r n i   t u g r i   h i s o b l a s h ,   t o ’ l i q   t o ’ l a s h
j a v o b g a r l i g i   s o l i q   t o ’ l o v c h i   s u b y e k t g a   y u k l a t i l g a n .
S o l i q   o b y e k t i - s o l i q   s o l i n a d i g a n   d a r o m a d ,   x a r a j a t ,   o b o r o t   y o k i
m u l k d i r .   U n i n g   f o n d a ,   i s h   x a k i ,   q o ’ s h i l g a n   q i y m a t ,   y e r ,   i m o r a t ,   j a m i
x a r a j a t   k a b i   t u r l a r i   m a v j u d .   O b y e k t   d o i m o   s u b y e k t   b i l a n   b o g ’ l i q ,
s u b y e k t n i k i   b o ’ l a d i .   S u b y e k t s i z   o b y e k t   b u l m a y d i .   M a s a l a n ,   K D S
( q o ’ s h i l g a n   q i y m a t   s o l i g ’ i ) d a   o b y e k t   o r t i l g a n   m a x s u l o t   ( b a j a r i l g a n   i s h
v a   x i z m a t l a r )   o b o r o t i d i r ,   d a r o m a d g a   s o l i n g a n   s o l i q d a - d a r o m a d   ( f o y d a ) ,
m o l - m u l k   s o l i g ’ i d a   m u l k   q i y m a t i ,   y e r   s o l i g ’ i d a   y e r   m a y d o n i   v a
b o s h q a l a r .
S o l i q   m a n b a i - b u   s u b y e k t n i n g   d a r o m a d i d i r .   B a ' z i   s o l i q l a r d a
d a r o m a d   v a   f o y d a   h a m   s o l i q   o b y e k t i ,   h a m   s o l i q   m a n b a i   b o ’ l a d i .   L e k i n
b o s h q a   s o l i q l a r d a   o b y e k t l a r   h a r   x i l ,   m a n b a   e s a - d a r o m a d   b o ’ l a d i .
S o l i q l a r n i n g   s h u n d a y   q o n u n i   b o r k i ,   u l a r   x e c h   k a c h o n   m a n b a
m i k d o r i d a n   ( o b y e k t d a n )   o r t i b   k e t m a s l i g i   l o z i m .   A k s   x o l d a   m a n b a
y o ’ q o l a d i .   T a r i x d a   b u n g a   m i s o l l a r   b o r   ( 1 t 6 2   y i l g i   h a y v o n l a r g a   p u l
s o l i g ’ i ) .   B u   s o l i q   m o l l a r   b o s h i n i   k e s k i n   k a m a y t i r i b   y u b o r g a n .   H a r
q a n d a y   s o l i q   o k i b a t   n a t i j a d a   d a r o m a d d a n   o l i n a d i .   B u   t u g r i   s o l i q l a r g a
t a a l l u k l i d i r .
11 S o l i q k a   t o r t i s h   b i r l i g i - b u   y e r d a   o b y e k t n i n g   u l c h o v   b i r l i g i .   B u
d a r o m a d   s o l i g ’ i d a   s u m ,   y e r   s o l i g ’ i d a   k v . m e t r ,   s u v   s o l i g ’ i d a   k u b   m e t r
v a   b o s h q a l a r .
S o l i q   s t a v k a s i - o b y e k t n i n g   h a r   b i r l i g i   u c h u n   d a v l a t   t o m o n i d a n
b e l g i l a b   k u y i l g a n   m e ' y o r i d i r ,   y a ' n i   d a v l a t n i n g   o b y e k t d a g i   u l u s h i ,
x i s s a s i d i r .  
S o l i q   s t a v k a s i   i k k i   x i l   u s u l d a :   q a t ’ i y   s t a v k a l a r d a   ( s u m l a r d a )   v a
n i s b i y   s t a v k a l a r d a - f o i z l a r d a   i f o d a l a n a d i .   B o z o r   i q t i s o d i y o t i g a   o ’ t i s h   v a
i n f l y a s i y a   s h a r o i t i d a   n i s b i y   s t a v k a l a r n i   k u l l a s h   m a q s a d g a   m u v o f i k d i r .
B u n d a y   x o l d a   b y u d j e t   i n f l y a s i y a d a n   k o ’ p   m a b l a r   y u k o t m a y d i .   A g a r
s t a v k a   s u m l a r d a   h i s o b g a   o l i n s a ,   s o l i q l a r d a n   t u s h g a n   b y u d j e t   d a r o m a d i
y i l   o x i r i g a   k e l i b   x e c h   q a n d a y   i q t i s o d i y   a h a m i y a t g a   e g a   b u l m a y   k o l i s h i
m u m k i n .
S o l i q   o g ’ i r l i g i - t o ’ l o v c h i n i n g   h a m m a   s o l i q l a r   v a   y i g i m l a r
y i g i n d i s i n i   b y u d j e t g a   t o ’ l a s h i d i r .   S o l i q   o g ’ i r l i g i   f o y d a g a   y o k i   j a m i
d a r o m a d g a   n i s b a t a n   o l i n a d i .   M a m l a k a t   m i k y o s d a   h a m m a   t u l a n g a n
s o l i q   v a   y i g i m l a r n i n g   y a l p i   i c h k i   m a x s u l o t d a g i   s a l m o g i   h a m   s o l i q
o g ’ i r l i g i n i   i f o d a l a y d i   d e y i l a d i .   A m m o   s o l i q   o g ’ i r l i g i   a n i q
t o ’ l o v c h i n i n g   d a r o m a d i g a   n i s b a t a n   j a m i   t u l a g a n   s o l i q l a r i   v a   t o ’ l o v l a r i
s a l m o g i d i r .
A g a r   s o l i q   t o ’ l o v c h i   s o l i q l a r n i   t u g r i   t u l a g a n   b u l s a ,   u n g a   - s o l i q
o g ’ i r l i g i   m o s   k e l a d i .   L e k i n   b a ' z i   k o r x o n a l a r d a   e g r i   s o l i q l a r   b o ’ l i b ,
u n i n g   h u q u q i y   t o ’ l o v c h i l a r i   k o r x o n a   h i s o b l a n s a d a ,   s o l i q   o g ’ i r l i g i
i s t e ' m o l c h i ,   y a ' n i   a x o l i   z i m m a s i g a   t u s h a d i .   O x i r g i   i s t e ' m o l   k i l u v c h i l a r
a x o l i   h i s o b l a n a d i ,   B u   y e r d a   e g r i   s o l i q l a r   h i s o b i g a   a x o l i n i n g   r e a l
d a r o m a d l a r i n i   b i r o z   b u l s a d a ,   p a s a y i s h   x o l l a r i   u c h r a y d i .   S o l i q
o g ’ i r l i g i n i   m a k r o d a r a j a d a ,   s o x a l a r   b u y i c h a   v a   m i k r o   d a r a j a d a   a n i q l a s h
m u m k i n .
S o l i q   s t a v k a l a r i n i n g   t u r l a r i .   O ’ z b e k i s t o n   s o l i q   q o n u n c h i l i g i
b u y i c h a   s o l i q l a r n i n g   p r o p o r s i o n a l ,   p r o g r e s s i v   v a   n o l l i   s t a v k a l a r i g a
a m a l   k i l i n m o k d a ,   s h u n i n g d e k ,   r e g r e s s i v   s t a v k a   h a m   1 9 9 5   y i l d a n
b o s h l a b   k u c h g a   k i r g a n   v a   u s h a   y i l i   t u t a b   k e t g a n .   2 0 0 2   y i l d a n   b o s h l a b
y u r i d i k   s h a x s l a r n i n g   d a r o m a d g a   s o l i g ’ i ,   m o l - m u l k   s o l i g ’ i d a
p r o p o r s i o n a l - r e g r e s s i v   s t a v k a l a r   q o ’ l l a n a   b o s h l a n d i .
P r o p o r s i o n a l   s o l i q   s t a v k a s i d a   o b y e k t   q a n d a y   b u l i s h i d a n   q a t ’ i y
n a z a r ,   b i r   x i l   u l u s h d a g i   ( p r o p o r s i y a d a )   s o l i q   t u l a n a d i .   M a s a l a n ,   K K S
b u y i c h a   a s o s i y   m a x s u l o t l a r   ( i s h l a r ,   x i z m a t l a r )   g a   2 0   f o i z l i   s t a v k a
b e l g i l a n g a n   b u l s a ,   o b o r o t   1 0   m i n g   s u m   b u l s a   h a m   2 0   f o i z ,   1 0 0   m i n g
b u l s a   h a m   2 0   f o i z ,   1   m l n .   s u m   b u l s a   h a m   2 0   f o i z   s o l i q   t u l a n a d i   y o k i
e k o l o g i y a   s o l i g ’ i d a   t o ’ l i q   t a n n a r x   x a r a j a t i   q a n d a y   b u l i s h i d a n   q a t ’ i y
n a z a r   b y u d j e t g a   b i r   f o i z   s o l i q   t u l a n a d i .   B u   s t a v k a   h a m m a   s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r   u c h u n   b i r   x i l   b u l i s h i n i   b e l g i l a y d i ,   d a v l a t n i n g   s o l i q
o b y e k t i d a g i   x i s s a s i   o ’ z g a r m a y d i .
P r o g r e s s i v   s o l i q   s t a v k a s i d a   e s a   d a r o m a d ,   o b y e k t   k o ’ p a y i s h i   b i l a n
s o l i q   s t a v k a s i   h a m   o s h i b   b o r a d i .   B u   b i z n i n g   s o l i q   q o n u n c h i l i g i m i z d a
12 f a q a t   f u q a r o l a r n i n g   d a r o m a d   s o l i g ’ i d a   k u l l a n i l a d i .   M i n i m a l   i s h
x a k i n i n g   5   b a r o b a r i g a   t e n g   q i s m i g a   1 3   f o i z ,   u n d a n   o s h g a n   y a n a   5
k a r r a l i   q i s m i g a   2 2   f o i z
2 . 2 . S o l i q   i m t i y o z l a r i   v a   u l a r n i   j o r i y   e t i s h   m u a m m o l a r i .
S o l i q   i m t i y o z l a r i   d e g a n d a   s o l i q   t o ’ l o v c h i l a r g a   s o l i q   v a   y i g i m l a r n i
t o ’ l a s h d a n   q i s m a n ,   v a q t i n c h a l i k   v a   t o ’ l i q   o z o d   e t i s h   h a m d a   s o l i q
b a z a s i n i   k a m a y t i r i s h   t u s h u n i l a d i ,   I m t i y o z l a r   t u g r i d a n   t u g r i   t u l a n a d i g a n
s o l i q   s u m m a s i d a n   b e r i l i s h i   m u m k i n .   A y t a y l i k ,   k o r x o n a   b o l a l a r   k i y i m -
k e c h a k l a r i n i   i s h l a b   c h i k a r i s h g a   i x t i s o s l a s h g a n   b u l s a ,   d a r o m a d g a
( f o y d a g a )   s o l i q d a n   2 0   f o i z   u r n i g a   a t i g a   1 0   f o i z   s o l i q   t u l a y d i .   B u
q i s m a n   o z o d   k i l i s h g a   h a m   k i r a d i .   I m t i y o z l a r   v a q t i n c h a l i k   h a m   b u l i s h i
m u m k i n .   J u m l a d a n ,   d e x k o n   ( f e r m e r )   x u j a l i k l a r i   d a v l a t   r u y x a t i d a n
u t k a z i l g a n   p a y t d a n   e ' t i b o r a n   i k k i   y i l g a   y e r   s o l i g ’ i n i   t o ’ l a s h d a n   o z o d
e t i l a d i .
B i z n i n g   s o l i q   q o n u n c h i l i g i m i z d a   s o l i q ,   t o ’ l a s h d a n   t u l a   o z o d
k i l i s h   x o l l a r i   k o ’ p   u c h r a y d i .   M a s a l a n ,   f o y d a   ( d a r o m a d g a )   s o l i q
b u y i c h a   a g a r   k o r x o n a d a   j a m i   i s h l o v c h i   x o d i m l a r   s o n i d a n   5 0   f o i z d a n
k o ’ p r o g i n i   n o g i r o n l a r ,   m e x n a t   f a x r i y l a r i   t a s h k i l   e t s a   t a m o m i l a
s o l i q d a n   o z o d   e t i l a d i .
J i s m o n i y   s h a x s l a r n i n g   d a r o m a d   s o l i g ’ i   b u y i c h a   x o r i j i y
m a m l a k a t l a r i n g   v a k o l a t x o n a l a r i d a   v a   e l c h i x o n a l a r i d a   i s h l o v c h i   c h e t   e l
x o d i m l a r i ,   m u t a x a s s i s l a r   s o l i q d a n   m u t l a k o   o z o d   e t i l a d i .   B u l a r d a n
t a s h k a r i ,   s o l i q   b a z a s i n i   k a m a y t i r i s h   o r q a l i   b y u d j e t g a   t u l a n a d i g a n   s o l i q
s u m m a s i n i   k i s k a r t i r i s h   h a m   i m t i y o z l a r   t u r k u m i g a   k i r a d i .   M a s a l a n ,
h u q u q i y   s h a x s l a r   o ’ z   d a r o m a d l a r i d a n   i n v e s t i s i y a g a   s a r f l a s a   y o k i   u n i n g
u c h u n   o l g a n   o ’ z o k ,   m u d d a t l i   k r e d i t l a r n i   q a y t a r i s h g a   s a r f l a s a ,   3 0   f o i z
s o l i q k a   t o r t i l a d i g a n   b a z a d a n   k a m a y t i r i l a d i .   U m u m a n   o l g a n d a
i m t i y o z l a r   t u r k u m i g a   s o l i q k a   t o r t i l m a y d i g a n   d a r o m a d   g u r u x l a r i   h a m
k i r a d i .   M a s a l a n ,   f u q a r o l a r n i n g   d a r o m a d   s o l i g ’ i   b u y i c h a   b i r   k a t o r
s o l i q k a   t o r t i l m a y d i g a n   d a r o m a d   m a v j u d   B u l a r g a   p e n s i y a ,   n a f a k a ,
a l i m e n t ,   k o n   t o p s h i r g a n d a   o l i n a d i g a n   d a r o m a d   g u r u x l a r i   h a m   k i r a d i .
I m t i y o z l a r   d i a l e k t i k a s i g a   b i n o a n   b y u d j e t g a   s o l i q   t o ’ l a s h d a g i   i m t i y o z l a r
m e x n a t   u n u m d o r l i g i n i   o s h i r i b ,   i s h l a b   c h i k a r i s h n i   r i v o j l a n t i r i s h
h i s o b i g a   b y u d j e t g a   t u s h a d i g a n   u m u m i y   d a r o m a d l a r n i ,   a y t a y l i k ,   K K C
v a   a k s i z   s o l i q l a r i   o r q a l i   b u l s a   k u l a y t i r i s h i   l o z i m .   L e k i n   b y u d j e t
d a r o m a d i   x a r a j a t i d a n   o r t i k ,   b o ’ l i b   t u r g a n   d a v r d a   ( d e f i s i t )   s o l i q l a r d a n
i m t i y o z   b e r i s h   q a n d a y   a m a l g a   o s h a d i . ?   A l b a t t a ,   b i r   k o r x o n a g a   b e r i l g a n
i m t i y o z   s u m m a s i   b o s h q a   k o r x o n a l a r   z i m a s i g a   y u k l a n a d i .   D e m a k ,
b y u d j e t   d e f i s i t i   d a v r i d a   b e r i l a d i g a n   s o l i q ,   i m t i y o z l a r i d a n   s a m a r a   k a t t a
b u l m a y d i ,   c h u n k i   s o l i q ,   y u k i   b o s h q a l a r g a   t u s h i b ,   u l a r n i   i s h l a b
c h i k a r i s h   n a t i j a l a r i d a n   k u r a d i g a n   m a n f a a t d o r l i g i n i   s u s a y t i r a d i .   A g a r
b y u d j e t   x a r a j a t l a r i n i   k a m a y t i r i s h   h i s o b i g a   s o l i q l a r d a n   i m t i y o z l a r
b e r i l s a ,   u n d a   h a q i q a t d a n   h a m   u l a r   s a m a r a   b e r i b ,   i s h l a b   c h i k a r i s h n i
o s h i r i b ,   d a r o m a d l a r   o l i s h n i   k o ’ p a y t i r i s h   h i s o b i g a   b e r i l g a n   i m t i y o z l a r
13 b y u d j e t g a   k a y t i b   k e l i s h i   m u m k i n .   X a k i k i y   i m t i y o z   s o l i q ,   s t a v k a s i n i
k a m a y t i r i s h   b o ’ l i b ,   u   i s h l a b   c h i k a r i s h   u c h u n - x a k i k i y   m a n f a a t d o r l i k n i
o s h i r a d i .   S o l i q   q o n u n c h i l i g i   a m a l i y o t i d a   i m t i y o z l a r   t u r i   j u d a   k o ’ p
b o ’ l g a n i   b i l a n   u l a r d a n   f o y d a l a n i s h   a n c h a   m u r a k k a b .   B a ' z a n   u l a r
c h e k l a b   k u y i l a d i .  
S o l i q d a r   b a z a s i n i   k a m a y t i r i s h n i n g   8   x o l a t l a r i   m a v j u d .   S o l i q
t o ’ l o v c h i l a r   k o ’ r s a t i l g a n   h a m m a   i m t i y o z l a r d a n   h a r   d o i m   f o y d a l a n a
o l m a y d i ,   c h u n k i   s h a r t l a r i   k o ’ p .
2 . 3 .   S o l i q   s i y o s a t i n i   x u s u s i y   a s o s l a r i   v a   t u s h u n c h a s i .
O ’ z b e k i s t a n   R e s p u b l i k a s i   s o l i q   s i y o s a t i n i n g   h u q u q i y   a s o s l a r i
d a v l a t   m u s t a q i l l i g i n i n g   d a s t l a b k i   k u n l a r i d a n   b o s h l a b   y a r a t i l a
b o s h l a g a n .   O ’ z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i n i n g   1 9 9 1   y i l   3 1   a v g u s t d a g i
« O ’ z b e k i s t a n   R e s p u b l i k a s i n i n g   d a v l a t   m u s t a q i l l i g i   t o ’ g ’ r i s i d a » g i
q o n u n d a   O ’ z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i   b u n d a n   b u y o n   o ’ z i n i n g   m u s t a q i l
m o l i y a - s o l i q   s i y o s a t i n i   o l i b   b o r i s h i   k o ’ r s a t i l i b   u t i l d i .   Q o l a v e r s a
d a v l a t n i n g   s o l i q   s i y o s a t i   a s o s i   O ’ z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i
K o n s t i t u s i y a s i d a   h a m   o ’ z   i f o d a s i n i   t o p g a n .
M u s t a q i l l i k n i n g   d a s t l a b k i   y i l l a r i d a n   b o s h l a b   s o l i q l a r   s o x a s i d a
u n d a n   o r t i k   q o n u n l a r   k a b u l   k i l i n g a n   e d i .   S h u l a r d a n   e n g   a s o s i y l a r i   1 9 9 2
y i l   1 5   f e v r a l d a   k a b u l   k i l i n g a n   O ’ z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i n i n g
« K o r x o n a l a r ,   t a s h k i l o t l a r   v a   b i r l a s h m a l a r   s o l i q l a r i   t o ’ g ’ r i s i d a » g i   v a
« O ’ z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i   f u q a r o l a r i ,   c h e t   e l   f u q a r o l a r i   v a   f u k a r o l i g i
b u l m a g a n l a r n i n g   s o l i g ’ i   t o ’ g ’ r i s i d a » g i   q o n u n l a r i ,   u l a r g a   k i r i t i l g a n
o ’ z g a r t i r i s h l a r ,   t u l d i r i s h l a r   h a m d a   q o n u n l a r   a s o s i d a   i s h l a b   c h i k i l g a n
y u r i k n o m a l a r   v a   t a r t i b l a r   b u l d i .   B u   i k k i   q o n u n d a   s a k k i z t a   u m u m d a v l a t
s o l i q l a r i   k o ’ r s a t i l g a n .   1 9 9 3   y i l   7   m a y d a   e s a   « M a x a l l i y   s o l i q l a r   v a
y i g i m l a r   t o ’ g ’ r i s i d a »   d e g a n   q o n u n   k a b u l   k i l i n i s h i   s o l i q l a r n i n g   h u q u q i y
a s o s i n i   y a n a d a   m u s a t a x k a m l a d i .
A m m o   s o l i q l a r n i n g   h u q u q i y   a s o s i n i   j a m l a b   k o ’ r s a t u v c h i   x u j j a t
1 9 9 7   y i l   2 4   a p r e l d a   O ’ z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i   k a b u l   k i l g a n   S o l i q
K o d e k s i   b u l d i .   B u   K o d e k s n i n g   k a b u l   k i l i n i s h i   s o l i q   s i y o s a t i n i   d a v l a t
t o m o n i d a n   a m a l g a   o s h i r i s h d a   k a t t a   y i g m a   x u s u s i y   a s o s   b u l d i .   S h u
b i l a n   b i r g a   s o l i q   s i y o s a t i g a   b o g ’ l i q   b o s h q a   q o n u n l a r   h a m   k a b u l   k i l i n d i .
1 9 9 7   y i l n i n g   a v g u s t   o y i d a   O ’ z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i n i n g   « O ’ z b e k i s t o n
R e s p u b l i k a s i   d a v l a t   s o l i q   x i z m a t i   t u r r i s i d a » g i   q o n u n i   s h u l a r
j u m l a s i d a n d i r .   B u   q o n u n d a   s o l i q l a r n i   h i s o b l a s h   v a   b y u d j e t g a
u n d i r i s h n i   t a s h k i l   k i l i s h d a g i   s o l i q   i d o r a l a r i n i n g   x u k u k   v a z i f a   v a
m a j b u r i y a t l a r i   b a y o n   e t i l g a n .   S h u n d a y   q i l i b ,   d a v l a t n i n g   s o l i q
s i y o s a t i n i   y u r i t i s h   O ’ z b e k s i t o n d a   h u q u q i y   d e m o k r a t i k   a s o s d a   o l i b
b o r i l a d i .
A m m o ,   h a r   q a n d a y   t a d b i r ,   i s h ,   f a o l i y a t   f a q a t   h u q u q i y   a s o s   b i l a n
c h e g a r a l a n i b   k o l m a s d a n ,   b a l k i   i l g a r i d a n   m u l j a l l a n i b ,   r e j a l a s h t i r i l i b
s u n g   o l i b   b o r i l a d i .   B u n d a y   x o l d a   d a v l a t n i n g   s o l i q   s i y o s a t i n i   y u r i t i s h d a
14 b a ' z i   b i r   a d a s h i s h l a r g a   y u l   k u y i l m a y d i ,   t a d b i r k o r l a r n i   r e j a l a r i   v a
d a s t u r l a r i n i   o ’ z g a t i r a b o r i s h g a   c h e k   k u y i l a d i .
  U m u m a n   s i y o s a t   d e g a n d a   d a v l a t n i n g   i l g a r i d a n   r e j a l a s h t i r i l i b ,
a n i q l a b   v a   h u q u q i y   m e ' y o r l a r   a s o s i d a   a m a l g a   o s h i r a d i g a n   c h o r a
t a d b i r l a r   y i g i n d i s i   t u s h u n i l a d i .   S o l i q   b u y i c h a   i s h l a r n i   t a s h k i l   k i l i s h
h a m   s h u   t o ’ g ’ r i s i d a g i   d a v l a t   s i y o s a t i   b i l a n   y u r i t i l a d i .
S h u n i   t a ' k i d l a s h   l o z i m k i ,   d a v l a t n i n g   s o l i q   s i y o s a t i   u n i n g
i q t i s o d i y   —   m o l i y a   s i y o s a t i n i n g   a j r a l m a s   t a r k i b i y   q i s m i d i r   v a   u n g a
b o r l i k   x o l d a   o l i b   b o r i l a d i ,   c h u n k i   s o l i q   m u n o s a b a t l a r i   m o l i y a
m u n o s a b a t l a r i n i n g   m u x i m   t a r k i b i y   q i s m i d i r .
S o l i q   s i y o s a t i   n i m a ?   U n g a   q a n d a y   t a ' r i f   b e r i s h   m u m k i n ?
S o l i q   s i y o s a t i   d a v l a t n i n g   s o l i q   s o x a s i d a g i   b a r c h a   t a d b i r l a r i n i
r e j a l a s h t i r i s h ,   q o n u n ,   f a r m o n   v a   q a r o r l a r   i j o r o s i n i   t a ' m i n l a s h   h a m d a
u n i   t a s h k i l   k i l i s h d a g i   i s h l a b   c h i k i l g a n   c h o r a - t a d b i r l a r   y i g i n d i s i d i r .
S h u n d a y   e k a n ,   f a q a t   m u s t a q i l   d a v l a t g i n a   o ’ z i n i n g   m u s t a q i l   s o l i q
s i y o s a t i g a   e g a   b o ’ l a d i   v a   u n i   a m a l g a   o s h i r a d i .
D a v l a t   s o l i q   s i y o s a t i n i   i s h l a b   c h i k i s h   m o l i y a   —   i q t i s o d i y
m u n o s a b a t l a r d a n   k e l i b   c h i k a d i .   D a v l a t   s o l i q   s i y o s a t i   r e s p u b l i k a
i q t i s o d i y o t i n i   b a r q a r o r l a s h t i r i s h ,   i j t i m o i y   h i m o y a l a n g a n ,   e r k i n   b o z o r
i q t i s o d i y o t i n i   b o s h q a r i s h g a   h a r   t o m o n l a m a   t a ' s i r   k o ’ r s a t a d i .
S o l i q l a r   p u l   m u n o s a b a t l a r i n i   i f o d a   e t i b ,   i q t i s o d i y
m u n o s a b a t l a r n i n g   t a r k i b i y   q i s m i ,   b o z o r   i q t i s o d i y o t i n i n g   z a r u r i y
q i s m i d i r .   S o l i q   s i y o s a t i n i n g   m u v a f f a k i y a t l i   a m a l g a   o s h i r i l i s h i   u c h u n   u
i l m i y   j i x a t d a n   a s o s l a n g a n   b u l i s h i   k e r a k .   B u n i n g   u c h u n   s o l i q
m u n o s a b a t l a r i   c h u q u r   u r g a n i l i b ,   u n d a n   i l m i y   x u l o s a l a r   c h i k a r i s h i m i z
l o z i m .   B u   s o x a d a   O l m o n i y a n i n g   s o l i q   s i y o s a t i   b o r a s i d a g i   t a j r i b a s i
e ' t i b o r g a   l o y i k d i r .   B u   y e r d a   h a r   b i r   y a n g i   s o l i q n i   j o r i y   e t i s h d a n   a v v a l
u n i n g   l o y i x a s i n i   t a y y o r l a s h   u c h u n   s o l i q   s o x a s i d a   i s h l o v c h i   5 t a
o l i m l a r g a   5 - 6   o y   m u d d a t   b e r i l a r   e k a n .
B e s h   i z l a n u v c h i   o l i m g a   i s h n i n g   n a t i j a s i d a n   q a t ’ i y   n a z a r ,
m u a l l i f l i k   x a k i   o l d i n d a n   t u l a b   k u y i l a r   e k a n .   T a y y o r l a n g a n   s o l i q
l o y i x a l a r i n i   k u r i b   c h i k i b ,   y a g o n a   l o y i x a   t a n l a s h   u c h u n   b e s h   k i s h i d a n
i b o r a t   e k s p e r t l a r   g u r u x i   i s h l a b ,   m a ' k u l   b o ’ l g a n   e n g   y a x s h i   l o y i x a
p a r l a m e n t g a   u t k a z i l a d i   v a   u   t o m o n i d a n   t a s d i k l a n a d i .   X u l o s a   s h u k i ,
l o y i x a n i n g   i l m i y   a s o s l a n g a n l i g i   v a   t u g r i l i g i g a   j a v o b g a r   s h a x s   b o r ,
k e r a k   b u l s a ,   l o y i x a   m u a l l i f i   h a m m a   j o y d a   s h u   s o l i q   b u y i c h a
m a s l a x a t l a r   b e r a d i ,   j a v o b   b e r a d i   h a m d a   t u s h u n t i r i s h l a r   o l i b   b o r a d i .
J a h o n   s o l i q   s i y o s a t i   t a j r i b a s i d a   s o l i q k a   t o r t i s h n i n g   k u y i d a g i
y u n a l i s h l a r i g a   k a t t a   e ' t i b o r   b e r i l a d i :
1 . H a r   x i l   m u l k   s h a k l l a r i g a   m o s l a n g a n   k o r x o n a   v a
t a s h k i l o t l a r n i n g   x u j a l i k   y u r i t i s h i g a   m u m k i n   k a d a r   i q t i s o d i y   s h a r o i t
y a r a t i s h ,   u l a r n i   h a r   t o m o n l a m a   b o z o r   m u n o s a b a t l a r i g a   k i r i b   b o r i s h i g a
y o r d a m l a s h i s h ;
15 2 . U m u m d a v l a t   i j t i m o i y   z a r u r i y   v a z i f a l a r n i   b a j a r i s h   u c h u n
d a v l a t n i   z a r u r   b o ’ l g a n   m o l i y a v i y   m a n b a l a r ,   m a b l a g ’ l a r   b i l a n
t a ' m i n l a s h ;
3 . B o z o r   i q t i s o d i y o t i   s h a r o i t i d a   y a n g i   i j t i m o i y   i q t i s o d i y
o m i l l a r n i   t a s h k i l   k i l i s h d a   k a t n a s h i s h ,   i s h s i z l i k n i   b a r t a r a f   e t i s h ,
i s h s i z l a r n i   i s h   b i l a n   t a ' m i n l a s h ,   i q t i s o d i y   n o c h o r l a r g a   y o r d a m   b e r i s h .
4 . A x o l i   t u r m u s h   d a r a j a s i n i   z a r u r i y   m e ' y o r d a   s a k l a b   t u r i s h
i m k o n i n i   i z l a s h   v a   t a ' m i n l a s h .
S o l i q l a r d a n   k o m p l e k s   f o y d a l a n i s h   x a l k   x o ’ j a l i g i   t a r m o k d a r i n i
k a y t a   k u r i s h g a ,   i s h l a b   c h i k a r i s h   i n f r a s t r u k t u r a s i n i   y a r a t i s h g a ,
x u j a l i k l a r   v a   a x o l i n i   t o v a r   s o t i b   o l i s h   k o b i l i y a t i n i   b o s h q a r i b   t u r i s h g a
v a   p u l n i n g   k a d r s i z l a n i s h   j a r a y o n i n i   ( i n f l y a s i y a s i n i )   j i l o v l a b   t u r i s h g a
i m k o n   b e r a d i .   P u l n i n g   k a d r s i z l a n i s h i g a   k a r s h i   c h o r a l a r   k u r i s h   k a m
s a r f l a b ,   t o p i l g a n   d a r o m a d l a r g a   s o l i q   p r o g r e s s i y a s i n i   o s h i r i s h   b i l a n   h a m
a m a l g a   o s h i r i l a d i .
2 . 4 . S o l i q   s i y o s a t i n i   i s h l a b   c h i k i s h d a   d a v l a t n i n g   r o l i   v a   h o z i r g i
d a v r n i n g   S o l i q   s i y o s a t i .
S o l i q l a r   d a v l a t   f a o l i y a t l a r i n i n g   m o l i y a v i y   m a n b a i   b o ’ l g a n l i g i d a n
s o l i q   s i y o s a t i n i   i s h l a b   c h i k i s h n i n g   t a s h k i l o t c h i s i   v a   i j o d k o r i   h a m
d a v l a t d i r .   B u n i n g   u c h u n   d a v l a t   o ’ z   k u l i d a g i   b u t u n   k u c h i n i ,   i d o r a l a r n i
j a l b   q i l i b ,   u n i   i s h l a b   c h i k a d i .   A v v a l o   b u n d a y   t a s h k i l o t l a r g a   M o l i y a
V a z i r l i g i ,   D a v l a t   S o l i q   K u m i t a s i   v a   b o s h q a   i l m i y - u s l u b i y   t a s h k i l o t l a r
k i r a d i .   S o l i q   s i y o s a t i   m u s t a x k a m   v a   m u v a f f a k i y a t l i   i s h l a b   k e t i s h i
u c h u n   d a v l a t   i l m i y   i z l a n i s h   t a s h k i l o t l a r i   t o ’ z i b ,   u n i n g   i s h   y a k u n l a r i d a n
h a m   f o y d a l a n a d i .   A n a   s h u n d a y   t a s h k i l o t   M o l i y a   v a z i r l i g i   k o s h i d a g i
i l m i y   t e k s h i r i s h   m a r k a z i d i r .
D a v l a t   s o l i q   s i y o s a t i n i   i s h l a b   c h i k a y o t g a n d a   m a v j u d   s o l i q l a r n i
y o k i   y a n g i   k i r i t i l i s h i   m u l j a l l a n g a n   s o l i q l a r n i n g   m o h i y a t i ,   a h a m i y a t i ,
k e l i b   c h i k i s h i   v a   r i v o j l a n i s h   t a r i x i n i   c h u q u r   o ’ r g a n i s h i   l o z i m .   A y n i k s a ,
y a n g i   s o l i q l a r   c h i k a r i l a y o t g a n d a   u l a r   i l m i y   a s o s l a n g a n   b u l i s h i ,   y i r i k
a m a l i y o t c h i   m u t a x a s s i s l a r   v a   j a m o a t c h i l i k   o ` r t a s i d a   e r k i n   b a x s l a s h u v
a s o s i d a   b i r o r   q a r o r g a   k e l i s h i   z a r u r .   B u   y e r d a   x e c h   k a c h o n   b i r   s o x a n i n g
m u t a x a s s i s l a r i   f i k r i   b i l a n g i n a   c h e g a r a l a n i b   k o l m a s l i k   k e r a k ,   c h u n k i
s o x a   m u t a x a s s i s l a r i   o ’ z   m a n f a a t l a r i n i   k o ’ p r o q   k o ’ z l a b ,   u m u m d a v l a t
m a n f a a t l a r i n i   u l a r   k u r a   o l m a s l i k l a r i   y o k i   b i l a   o l m a s l i k l a r i   m u m k i n .
D e m a k ,   d a v l a t   s o l i q   s i y o s a t i n i   t a y y o r l o v c h i   v a   u n i   t o ’ l i q   x a y o t g a
t a t b i k   k i l i s h n i n g   t a s h k i l o t c h i l i k   v a   b o s h q a r u v c h i l i k   r o l i n i   b a j a r a d i .
D a v l a t n i n g   s o l i q   s i y o s a t i n i   f a o l   y u r i t i s h   b o z o r   i q t i s o d i y o t i g a
m u v a f f a k i y a t l i   o ’ t i s h   v a   u n i n g   m u n o s a b a t l a r i n i   h a r   t o m o n l a m a
r i v o j l a n t i r i s h n i n g   m u x i m   o m i l i d i r .
H o z i r g i   d a v r i n i n g   s o l i q   s i y o s a t i   a s o s i d a   R e s p u b l i k a   P r e z i d e n t i
I s l o m   K a r i m o v n i n g   r e s p u b l i k a   i q t i s o d i y   r i v o j l a n i s h i n i n g   b e s h
t a m o y i l i ,   u s t i v o r   y u n a l i s h l a r i   y o t a d i .   R e s g g u b l i k a   d a v l a t   s o l i q
16 s i y o s a t i n i   a n a   s h u   t a m o y i l l a r d a n   k e l i b   c h i k i b   s o l i q   s o x a s i d a g i   c h o r a -
t a d b i r l a r n i   a m a l g a   o s h i r m o k d a .   S o l i q   s i y o s a t i n i n g   i k k i   y u n a l i s h i
m a v j u d .
1 . K o r x o n a   v a   t a s h k i l o t l a r g a   n i s b a t a n   s o l i q ,   s i y o s a t i .   E n g
a v v a l o ,     k o r x o n a   v a   t a s h k i l o t l a r n i n g   b o z o r   i q t i s o d i y o t i   s h a r o i t i d a g i
e r k i n l i g i n i   h i s o b g a   o l i s h .   U l a r n i   m o l i y a v i y   m u s t a q i l l i g i ,   e r k i n   b a x o
b e l g i l a s h l a r i g a   t u s k i n l i k   k i l m a s l i k   v a   b y u d j e t g a   s o l i q ,   t o ’ l o v l a r i
b e l g i l a n a y o t g a n d a   f a q a t   d e m o k r a t i k   a s o s d a ,   y a ' n i   O l i y   M a j l i s   t a s d i k l a b
b e r g a n   s o l i q l a r n i   u n d i r i s h n i   t a s h k i l   e t i s h   z a r u r d i r .   H o z i r g i   v a k t d a
s o l i q l a r   b i r   t o m o n d a n   k o r x o n a l a r d a   t a h l i l ,   e k s p o r t b o p ,   r a k o b a t g a
b a r d o s h   b e r a   o l a d i g a n   t o v a r l a r     ( i s h l a r ,   x i z m a t l a r )     i s h l a b   c h i k a r i s h n i
k o ’ p a y t i r i s h g a ,   i k k i n c h i   t o m o n d a n   t o v a r   b a x o s i n i   o s h i r i b   s o t g a n   x o l d a
m e x n a t s i z   y o k i   k a m   m e x n a t   b i l a n   t o p i l g a n   d a r o m a d l a r n i   c h e k l a s h g a
k a r a t i l m o g i   z a r u r .
2 . S o l i q   s i y o s a t i d a   a x o l i n i n g   t u r l i   x i l   g u r u x l a r i g a   n i s b a t a n
x i l m a - x i l   y o n d a s h i s h   z a r u r d i r .   N o c h o r ,   k a m   t a ' m i n l a n g a n l a r g a   i l o j i
b o r i c h a   s o l i q d a n   k o ’ p r o q   i m t i y o z l a r   b e r i s h   v a   k a m   k u c h   s a r f l a b     k o ’ p
d a r o m a d   o l u v c h i     y o k i     b o s h q a   y e n g i l   d a r o m a d   t o p u v c h i l a r g a   n i s b a t a n
y u k o r i   p r o g r e s s i y a l i   s o l i q   s t a v k a l a r i n i   k u l l a s h d a n   i b o r a t d i r .
S o l i q   s i y o s a t i n i n g   s t r a t e g i y a s i   v a   t a k t i k a s i n i   i s h l a b   c h i k i l g a n
b u l i s h i   z a r u r .   S t r a t e g i y a   o ’ z o k ,   y i l l a r g a   m u l j a l l a n g a n ,   s o l i q ,
m u n o s a b a t l a r i d a g i   m u x i m   y u n a l i s h l a r   b u y i c h a   c h o r a - t a d b i r l a r n i n g
m a j m u a s i n i   k o ’ r s a t u v c h i   o ’ z o k ,   y i l l i k   r e j a d i r .   T a k t i k a d a   e s a   s o l i q ,
s t r a t e g i y a s i n i n g   h a r   b i r   m a ' l u m   d a v r   ( y i l ,   c h o r a k )   d a   a m a l g a   o s h i r i l i s h i
l o z i m   b o ’ l g a n   a n i q   t a d b i r i y   c h o r a l a r   k o ’ r s a t i l a d i g a n   k i s k a   m u d d a t l i
r e j a d i r .   T a k t i k a   s t r a t e g i y a d a n   k e l i b   c h i k i s h i   l o z i m .
M u s t a q i l l i k   d a v r i d a   s o l i q   s i y o s a t i g a   e ' t i b o r   b e r s a k ,   d a v l a t ,
b i r i n c h i d a n ,   s o l i q   t u s h u m l a r i n i n g   u m u m i y   s u m m a s i d a   e g r i   s o l i q l a r
s a l m o r i n i   o s h i r i b   b o r a y a p t i .   U   1 9 9 1   y i l   0 , 7   f o i z n i   t a s h k i l   e t g a n   b u l s a ,
1 9 9 5   y i l   4 9 , 3   f o i z n i ,   2 0 0 2   y i l d a n   b o s h l a b   5 9 , 2   f o i z n i   t a s h k i l   e t i s h i
m u l j a l l a n g a n .
I k k i n c h i d a n ,   r e s u r s l a r   s o l i q l a r i   s a l m o r i n i   o s h i r i b   b o r i s h .
U c h u n c h i d a n   b u t u n   r e s p u b l i k a   s o l i q   i d o r a l a r i n i   y u k o r i   d a r a j a l i
k o m p ь y u t e r l a r   b i l a n   t a ' m i n l a d i .   T u r t i n c h i d a n   s o l i q   o g ’ i r l i g i n i
p a s a y t i r i b   b o r i s h   s i y o s a t i .   P r e z i d e n t   I .   K a r i m o v   2 0 0 2   y i l n i n g   b i r i n c h i
y a r i m   y i l l i k   O ’ z b e k i s t o n   i q t i s o d i y o t i   r i v o j l a n i s h   y o ’ z a s i d a n   u s t u v o r
v a z i f a l a r n i   x a l   e t i l i s h i g a   b a g i s h l a n g a n   V a z i r l a r   M a x k a m a s i n i n g
y i g i l i s h i d a   s o ’ z l a g a n   ( 1 8   i y u l ь )   m a ' r o ’ z a s i d a   s h u n d a y   d e g a n l a r :
« S o d d a   q i l i b   a y t g a n d a ,   x u j a l i k   v a   k o r x o n a l a r g a   b u   m a s a l a d a
y e n g i l l i k   b e r i s h   k e r a k ,   u l a r n i n g   y e l k a s i d a g i   s o l i q ,   y u k i n i   k a m a y t i r i s h
l o z i m .   B u g u n g i   k u n d a   R e s p u b l i k a   b i r l a s h g a n   b y u d j e t i g a   a n a   s h u n d a y
t o ’ l o v l a r   u l u s h i   y a l p i   i c h k i   m a x s u l o t   x a j m i d a   a m a l d a   3 5 %   d a n   z i y o d n i
t a s h k i l   e t m o k d a .
X o l b u k i ,   d u n y o   t a j r i b a s i d a   b y u d j e t g a   t u l a n a d y g a n   s o l i q   t o ’ l o v l a r i n i n g
m a k b u l   n o r m a l a r i   a l l a k a c h o n   s h a k l l a n i b   b o ’ l g a n .   M a s a l a n ,   b u n d a y
17 n o r m a l a r   A m e r k a   K u s h m a   S h t a t l a r i d a   2 6 , 1 %   n i ,   Y a p o n i y a d a   2 2 , 6 % n i ,
G e r m a n i y a d a   e s a   2 9 , 2 % n i   t a s h k i l   e t a d i .   I q t i s o d i y   r i v o j l a n g a n   b o s h q a
m a m l a k a t l a r d a   h a m   s h u   x o l n i   k u r i s h   m u m k i n . »
P r e z i d e n t i m i z n i n g   b u   k o ’ r s a t m a l a r i d a n   s u n g   2 0 0 3   y i l n i n g   D a v l a t
b y u d j e t i   l o y i x a s i d a   d a v l a t i m i z   y u r i d i k   v a   j i s m o n i y   s h a x s l a r n i n g
d a r o m a d   f o y d a   s o l i q l a r i n i   s a l m o g i n i   k a m a y t i r i s h n i n g   a n i q   m i k d o r l a r i n i
k o ’ r s a t i b   b e r i l g a n .
B e s h i n c h i d a n   D a v l a t i m i z   s o l i q   s i y o s a t i d a   y u r i d i k   s h a x s l a r n i   e k s p o r t g a
m a x s u l o t   i s h l a b   c h i k a r i s h   v a   E A V   g a   s o t i s h i   r a g b a t l a n t i r i l a d i .
O l t i n c h i d a n   Y u r i d i k   s h a x s l a r n i n g   m e x r   s h a f k a t   f o n d l a r i g a   x a r a j a t l a r i
v a   n o g i r o n l a r n i   i s h g a   j o y l a s h t i r i s h l a r i   h a r   t o m o n l a m a   r a g b a t l a n t i r i l a d i .
Y e t t i n c h i d a n .   K i c h i k   k o r x o n a l a r   v a   m i k r o f i r m a l a r   u c h u n
i x c h a m l a s h t i r i l g a n   s o l i q   t i z i m i   j o r i y   e t i l i b   u l a r n i n g   f a o l i y a t i d a n
m a n f a a t d o r   b u l i s h l i k   k i z i k t i r i l a d i .   S o l i q   s i y o s a t i n i   f a o l l a s h t i r i s h
m a q s a d i d a   k u y i d a g i l a r g a   e ' t i b o r n i   k o ’ p r o q   k a r a t i s h   l o z i m :
1 . S o l i q   s o x a s i d a   d a v l a t   y u l   k u y g a n   b a ' z i   x a t o l a r n i
t a k r o r l a m a s l i k   u c h u n   s o l i q   t a r i x i n i   p u x t a   o ’ r g a n i s h   l o z i m .
2 . S o l i q k a   t o r t i s h   v a   u n i   u n d i r i s h   i s h l a r i n i   a r z o n g a
t u s h u s h l i g i g a   e r i s h i s h .
3 . S o l i q   o b y e k t i   a n i q ,   i x c h a m ,   t o ’ l o v c h i l a r g a   v a   s o l i q   i d o r a l a r i
x o d i m l a r i g a   s o l i q n i   h i s o b l a s h   u c h u n   o s o n   v a   k u l a y
b u l i s h i s h i   z a r u r .   S o l i q   t o ’ g ’ r i s i d a g i   m a ' l u m o t l a r   o y d i n ,   r o s t
k o ’ r s a t i l i s h i   s o l i q   t u s h u m i n i   k o ’ p a y t i r a d i .
4 . B y u d j e t g a   s o l i q l a r n i   t o ’ l i q   v a   o ’ z   v a k t i d a   t u s h u s h i n i
k i z i k t i r i s h   m a q s a d i d a   b y u d j e t g a   k o ’ p ,   s a l m o k l i   s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r i g a   s o l i q d a n   m a ' l u m   q i s m i n i   k o l d i r i s h   h a m
m a q s a d g a   m u v o f i k d i r .
5 . S o l i q l a r n i n g   x a z i n a v i y   s a m a r a d o r l i g i n i   o s h i r i s h   l o z i m .
1 9 9 1   y i l d a n   b o s h l a n g a n   r e s p u b l i k a   s o l i q l a r   t i z i m i n i   i s l o x   k i l i s h
k a b i   d a v l a t   s o l i q   s i y o s a t i n i   u c h   b o s q i c h g a   b o ’ l i b   k o ’ r s a t s a k   b o ’ l a d i .
B I R I N C h I   B o s q i c h .   1 9 9 1 - 1 9 9 4   y i l l a r   -   O ’ z b e k i s t o n   s o l i q
t i z i m i n i n g   t a s h k i l   e t i l i s h i ,   b y u d j e t n i n g   d a r o m a d   q i s m i n i   s o l i q l a r
y i g i m i   b i l a n   t a ' m i n l a s h .
1 9 9 1   y i l   1 5   f e v r a l d a   k a b u l   k i l i n g a n   « K o r x o n a l a r ,   b i r l a s h m a l a r   v a
t a s h k i l o t l a r d a n   o l i n a d i g a n   s o l i q l a r   t o ’ g ’ r i s i d a » g i   q o n u n   r e s p u b l i k a
s o l i q   t i z i m i g a   a s o s   s o l g a n   d a s t l a b k i   q o n u n   b u l d i .   B o s h l a n g i c h
b o s q i c h d a   s o l i q   i d o r a l a r i   f i s k a l   m a s a l a l a r n i   x a l   e t i s h ,   y a ' n i   b y u d j e t n i n g
y a n a d a   m u v o z a n a t g a   e r i s h u v i n i   t a ' m i n l a s h g a   y u n a l t i r i l g a n   e d i .   A m m o
x a y o t   s o l i q k a   t o r t i s h   t i z i m i n i   y a n a d a   t a k o m i l l a s h t i r i s h n i   t a l a b
e t a y o t g a n l i g i n i   k o ’ r s a t d i .
S o l i q k a   t o r t i l a d i g a n   b a z a n i n g   t a r a k k i y o t i n i   r a g ’ b a t l a n t i r i s h   u c h u n
q o n u n l a r g a   o ’ z g a r t i r i s h l a r   k i r i t i l m o k d a .   S h u   m a q s a d d a   1 9 9 1   y i l   1 5
f e v r a l ь   q o n u n i g a   b i r   k a t o r   o ’ z g a r t i s h l a r   k i r i t i l d i .   O b o r o t   s o l i g ’ i   v a
s a v d o d a n   o l i n a d i g a n   s o l i q   u r n i g a   1 9 9 2   y i l d a n   b o s h l a b   r e s p u b l i k a d a
18 q o ’ s h i l g a n   q i y m a t   s o l i g ’ i   a m a l   k i l m o k d a .   U   i s t e ' m o l c h i   z i m m a s i g a
y u k l a t i l a d i g a i   a s o s i y   b i l v o s i t a   s o l i q   s i f a t i d a   b y u d j e t   d a r o m a d l a r d a
t u s h u m l a r n i n g   b a r q a r o r l i g i n i   t a ' m i n l a y d i .
  K o r x o n a l a r d a n   u n d i r i l a d i g a n   u r m o n d a n   o l i n a d i g a n   d a r o m a d
s o l i g ’ i   v a   b i r   k a t o r   b o s h q a   s o l i q l a r   b e k o r   k i l i n d i .   D a r o m a d   ( f o y d a )
s o l i g ’ i ;   q o ’ s h i l g a n   q i y m a t   s o l i g ’ i ;   a k s i z   s o l i g ’ i ;   m o l - m u l k   s o l i g ’ i ;
r e s p u b l i k a d a n   t a s h k a r i g a   o l i b   c h i k i l a d i g a n   m a x s u l o t l a r   v a   x o m   a s h y o
r e s u r s l a r i g a   s o l i q   j o r i y   e t i l d i .
1 9 9 3   y i l d a   i s h l a b   c h i k i l g a n   t a r t i b g a   k u r a   a s o s i y   v o s i t a l a r
h i s o b l a n g a n   a m o r t i z a s i y a n i n g   3 0   f o i z i   b y u d j e t g a   u t k a z i l a d i .
X a z i n a n i   t u l d i r i s h ,   s h u n i n g d e k   r e s u r s l a r d a n   o k i l o n a
f o y d a l a n i s h i n i   t a ' m i n l a s h   m a q s a d i d a   6   f o i z l i   r e s u r s l a r   s o l i g ’ i   j o r i y
e t i l d i .   S h u n i n g d e k ,   1 9 9 1   y i l   1 5   f e v r a l d a g i   « O ’ z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i
f u q a r o l a r i ,   x o r i j i y   f u q a r o l a r   v a   f u k a r o l i g i   b u l m a g a n   s h a x s l a r d a n
o l i n a d i g a n   d a r o m a d   s o l i g ’ i   t o ’ g ’ r i s i d a » g i   q o n u n g a   - b i r   k a t o r
o ’ z g a r t i s h l a r   k i r i t i l d i .
1 9 9 3   y i l   7   m a y   k u n i   « M a x a l l i y   s o l i q l a r   v a   y i r i m l a r   t o ’ g ’ r i s i d a » g i
q o n u n   k a b u l   k i l i n d i   v a   u s h b u   q o n u n d a   u l a r g a   t a ' r i f   b e r i l d i .   J i s m o n i y
s h a x s l a r   m o l - m u l k i g a     s o l i n a d i g a n   s o l i q ,   y e r   s o l i g ’ i ,   k u r o r t
z o n a l a r i d a g i   i s h l a b   c h i k a r i s h   m a q s a d l a r i d a g i   o b y e k t l a r   k u r i l i s h i g a
s o l i n a d i g a n   s o l i q ,   r e k l a m a   s o l i g ’ i ,   a v t o t r a n s p o r t   v o s i t a l a r i   o l i b
s o t g a n l i k   u c h u n   s o l i q ,   u l a r n i p g   e g a l a r i g a   s o l i n a d i g a n   s o l i q - j a m i   1 9
t u r d a g i   h a r   x i l   s o l i q l a r   v a   y i r i m l a r   m a x a l l i y   s o l i q l a r   g u r u x i g a   k i r i t i l d i .
1 9 9 3   y i l n i n g   7   m a y i d a   « K o r x o n a l a r ,   b i r l a s h m a l a r   v a   t a k s h k i l o t l a r d a n
o l i n a d i g a n   s o l i q l a r   t o ’ g ’ r i s i d a » g i   q o n u n g a   k u s h i m c h a l a r   k i r i t i l d i .
I K K I N C H I   B O S Q I C H .   1 9 9 5 - 1 9 9 7   y i l l a r - i q t i s o d i y   s h a r t -
s h a r o i t l a r n i n g   o ’ z g a r i s h i .
X a l k   x o ’ j a l i g i n i   i q t i s o d i y   j i x a t d a n   b a r q a r o r l a s h t i r i s h   v a
t o ’ z i l m a v i y   j i x a t d a n   k a y t a   k u r i s h   s o l i q   t i z i m i n i   i s l o x   k i l i s h n i   t a l a b
e t d i .   K o ’ p l a b   k o r x o n a l a r   v a   t a s h k i l o t l a r n i n g   f o y d a   s o l i g ’ i n i   d a r o m a d
s o l i g ’ i n i   t o ’ l a s h g a   o ’ t i s h i   a m a l g a   o s h i r i l d i .   U n i n g   u r t a c h a   s t a v k a s i   3 7
f o i z   e t i b   b e l g i l a n d i .   S o l i q   t o ’ l o v c h i l a r   u c h u n   i m t i y o z l a r   k o ’ z d a
t u t i l a d i .   1 9 9 5   Y i l d a n   b o s h l a b   s o l i q   t i z i m i n i   b i r x i l l a s h t i r i s h   b o s h l a n d i .
B i r   k a t o r   k a m   s a m a r a l i   s o l i q l a r :   r e s p u b l i k a   t a s h k a r i s i g a   o l i b
c h i k i l a d i g a n   x o m   a s h y o   r e s u r s l a r i   u c h u n   s o l i q   h i s o b l a b   y o z i l g a n
a m o r t i z a s i y a d a n   b y u d j e t g a   3 0   f o i z   u n i d i r i s h   v a   b o s h q a l a r   b e k o r
k i l i n d i .   J a m o a   x o ’ j a l i g i   a ' z o l a r i   v a   x a l k   x o ’ j a l i g i n i n g   b o s h q a
s o x a l a r i d a   i s h l a y o t g a n l a r   u c h u n   s o l i q k a   t o r t i s h n i n g   y a g o n a   t a r t i b i
u r n a t i l d i .   Y a ' n i ,   j a m o a   x o ’ j a l i g i   a ' z o l a r i   m e x n a t i g a   x a k   t o ’ l a s h
j a m g a r m a s i n i   s o l i q k a   t o r t i s h   b e k o r   k i l i n d i   v a   u l a r g a   n i s b a t a n   f u q a r o l a r
d a r o m a d   s o l i g ’ i   t o ’ g ’ r i s i d a g i   q o n u n c h i l i k   t a t b i k   e t i l d i .   F u q a r o l a r
d a r o m a d i g a   s o l i n a d i g a n   s o l i q ,   s h k a l a s i   o ’ z g a r t i r i l d i .
S a r m o y a d o r l a r   u c h u n   r a g ’ b a t l a n t i r i s h l a r   s o l i q   t i z i m i n i n g
b a r q a r o r l a s h u v i g a   k u m a k   b e r a d i .   1 9 9 6   y i l n i n g   1   y a n v a r i g a c h a
r u y x a t d a n   u t k a z i l g a n   x o r i j i y   s a r m o y a   i s h t i r o k i d a g i   k o r x o n a l a r g a
19 s o l i q k a   t o r t i s h   t i z i m i d a   d a r o m a d   y o k i   f o y d a n i   s o l i q k a   t o r t i s h n i   t a n l a s h
x u k u k i   t a k d i m   e t i l d i ,   b o s h q a   b a r c h a   x u j a l i k   y u r i t u v c h i   s u b y e k t l a r   e s a
d a r o m a d   s o l i g ’ i g a   u t k a z i l g a n .
U C H I N C H I   B O S Q I C H .   1 9 9 7   y i l d a n   h o z i r g a c h a   b o ’ l g a n   d a v r .
S o l i q   t i z i m i n i n g   t a r a k k i y o t i   m a m l a k a t d a g i   i q t i s o d i y   i s l o x o t l a r
b i l a n   h a m k a d a m   b o r a y o t g a n l i g i n i   a y t i b   o ’ t i s h g a   x o j a t   y u k .
1 9 9 7   y i l   2 4   a p r e l i d a   O ’ z b e k i s t a n   R e s p u b l i k a s i   S o l i q   K o d e k s i n i n g
t a s d i k l a n i s h i   s o l i q   t i z i m i n i   i s l o x   k i l i s h n i n g   h o z i r g a   k a d a r   a m a l g a
o s h i r i l a y o t g a n   u c h i n c h i   b o s q i c h i n i n g   b o s h l a n i s h i   i f o d a s i   e k a n l i g i
t a m o m a n   q o n u n i y   x o l d i r .
S o l i q   k o d e k s i   a m a l g a   k i r i t i l i s h i   b i l a n   s o l i q k a   t o r t i s h n i n g   b a r c h a
a s o s   b u l u v c h i   m e ' y o r l a r i n i   y a g o n a   x u j j a t g a   j a m l a s h ;   s o l i q
i m t i y o z l a r i n i   t i z i m l a s h t i r i s h ;   f o y d a ,   m o l - m u l k ,   q o ’ s h i l g a n   q i y m a t n i
h i s o b g a   o l i s h g a   v a   s o l i q k a   t o r t i s h n i n g   x a l k a r o   t i z i m i n i   j o r i y   e t i s h g a
i m k o n   y a r a t i l d i .
U c h i n c h i   b o s q i c h d a   y u r i d i k   s h a x s l a r g a ,   b i r i n c h i   n a v b a t d a   k i c h i k
v a   u r t a   k o r x o n a l a r   u c h u n   s o l i q k a   t o r t i s h ,   h i s o b g a   o l i s h   v a   h i s o b o t n i n g
s o d d a l a s h t i r i l g a n   t i z i m i   b a r p o   e t i l d i .   K i c h i k   t a d b i r k o r l i k   s u b y e k t l a r i
i x t i y o r i y   a s o s d a   u m u m d a v l a t   v a   m a x a l l i y   s o l i q l a r   h a m d a   y i g i m l a r
j a m g a r m a c i   u r n i g a   y a g o n a   s o l i q   t u l a y   b o s h l a d i l a r .   V a z i r l a r
M a x k a m a s i n i n g   1 9 9 8   y i l   1 5   a p r e l d a g i   1 5 9 - s o n   q a r o r i   b i l a n   K i c h i k
k o r x o n a l a r   u c h u n   s o l i q k a   t o r t i s h n i n g   s o d d a l a s h t i r i l g a n   t i z i m i n i   k u l l a s h
t a r t i b i   t a s d i k l a n d i .
Y a g o n a   s o l i q n i n g   s o l i q k a   t o r t i l a d i g a n   o b o r o t l a r g a   n i s b a t a n
f o i z l a r d a   k u y i d a g i   s t a v k a l a r i   b e l g i l a n d i :
-       S a v d o     ( h a r i d ,     v o s i t a c h i ,     u l g u r j i   s o t i s h ,     t a ' m i n o t
k o r x o n a l a r i )   —   2 5   f o i z ;
- q i s h l o q ,   x o ’ j a l i g i   k o r x o n a l a r i   —   5   f o i z ;
- x a l k   x o ’ j a l i g i n i n g   b o s h q a   s o x a l a r i   k o r x o n a l a r i   —   1 0   f o i z ;
A g a r   i l g a r i   a k s i z l a n a d i g a n   t o v a r l a r n i   i s h l a b   c h i k a r u v c h i
k o r x o n a l a r   s o d d a l a s h t i r i l g a n   s o l i q k a   t o r t i s h   t i z i m i   k i r m a g a n   b u l s a ,
1 9 9 9   y i l n i n g   1   o k t y a b r i d a n   b o s h l a b   u l a r   a k s i z   s o l i g ’ i n i   t o ’ l a s h   s h a r t i
b i l a n   m a z k u r   t i z i m n i   k u l l a s h l a r i   m u m k i n .
  V a z i r l a r   M a x k a m a s i n i n g   1 9 9 8   y i l   1 0   a p r e l d a g i   1 5 3 - s o n   q a r o r i
b i l a n   t a s d i k l a n g a n   S a v d o   v a   u m u m i y   o v k a t l a n i s h   k o r x o n a l a r i n i   s o l i q k a
t o r t i s h   t a r t i b i g a   m u v o f i k   y a l p i   d a r o m a d   s a v d o   k o r x o n a l a r i   u c h u n
y a g o n a   s o l i q k a   t o r t i s h   o b y e k t i   b u l d i .
1 9 9 9   y i l d a n   b o s h l a b   q i s h l o q   x u j a l i k   k o o p e r a t i v l a r i   ( s h i r k a t l a r i ) ,
f e r m e r   x u j a l i k l a r i ,   a g r o f i r m a l a r ,   q i s h l o q   x u j a l i k   m a x s u l o t l a r i n i n g
b o s h q a   i s h l a b   c h i k a r u v c h i l a r i   P r e z i d e n t n i n g   « Q i s h l o q   x o ’ j a l i g i   t o v a r
i s h l a b   c h i k a r u v c h i l a r i   u c h u n   y a g o n a   y e r   s o l i g ’ i n i   a m a l g a   k i r i t i s h
t o ’ g ’ r i s i d a » g i   F a r m o n i   h a m d a   V a z i r l a r   M a x k a m a s i n i n g   1 9 9 8   y i l   2 6
d e k a b r d a g i   5 3 9 - s o n   q a r o r i   a s o s i d a   i s h l a b   c h i k i l g a n   b y u d j e t   b i l a n
h i s o b - k i t o b l a r   m e x a n i z m i g a   k u r a   y a g o n a   y e r   s o l i g ’ i   t o ’ l o v c h i l a r i
b u l d i l a r .   U   a m a l d a g i   b a r c h a   u m u m d a v l a t   ( a l k o g o l l i   m a x s u l o t l a r g a
20 a k s i z   s o l i g ’ i d a n   t a s h k a r i )   h a m d a   m a x a l l i y   s o l i q l a r   v a   y i g i m l a r   j a m i n i
t o ’ l a s h   u r n i g a   a m a l g a   k i r i t i l d i .   S h u n i n g d e k ,   u s h b u   s o l i q   t u r i g a   d o i r
i m t i y o z l a r   h a m   b e l g i l a n d i .   B y   q i s h l o q   m e x n a t k a s h l a r i g a   h i s o b o t
x u j j a t l a r i n i   k i s k a r t i r i s h   i m k o n i n i   b e r u v c h i   s o l i q k a   t o r t i s h n i n g
s o d d a l a s h t i r i l i s h i g a   y a n a   b i r   y o r k i n   m i s o l d i r .
2 0 0 2 y i l d a n   b o s h l a b   d a v l a t   s o l i q   s i y o s a t i d a   m a x s u l o t   i s h l a b
c h i k a r u v c h i         k o r x o n a l a r d a n         s o l i q         o g ’ i r l i g i n i         y a n a d a
k a m a y t i r a b o r i s h ,   c h e t g a   q a t ’ i y   a l m a s h t i r i l a d i g a n   v a l y u t a d a
m a x s u l o t l a r n i   e k s p o r t   k i l g a n l a r g a   h a m   d a r o m a d g a   ( f o y d a g a )   s o l i q d a n ,
h a m   m o l - m u l k   s o l i g ’ i d a n   p a s a y t i r i l g a n   r e f e s s i v   s o l i q   s t a v k a s i   k u l l a s h
s i y o s a t i n i   y u r g i z i s h   j o r i y   e t i l a   b o s h l a n d i .   S o l i q l a r   t i z i m i d a   t u g r i
s o l i q l a r   s a l m o g i n i   k a m a y t i r a b o r i s h   v a   e g r i   s o l i q l a r   s a l m o g i n i
o s h i r i s h g a   m u l j a l l a n g a n   s i y o s a t   y u r i t i s h   k o ’ z d a   t u t i l g a n .   S h u   b i l a n
b i r g a   s o l i q   q o n u n c h i l i g i   t a k o m i l l a s h t i r i l a   b o r i l d i ,   h a m m a   s o l i q l a r
b u y i c h a   y u r i k n o m a   v a   n i z o m l a r   k a y t a d a n   i s h l a b   c h i k i l d i .
2 0 0 3 y i l d a n     b o s h l a b   s a m a r a s i z ,     b y u d j e t g a   t u s h u s h i n i
k i y i n l a s h t i r a d i g a n   k u y i d a g i   s o l i q l a r   v a   t o ’ l o v l a r   b e k o r   k i l i n d i .   B u l a r :
r e k l a m a   s o l i g ’ i ,   a v t o t r a n s p o r t   v o s i t a l a r i n i   o l i b   s o t i s h   s o l i g ’ i ,
m e ' y o r i d a n   o r t i k   s o t i l m a g a n   t a y y o r   m a x s u l o t   k o l d i g i   u c h u n   2   f o i z l i
x a k ,   h a m d a   t a b i a t n i   i f l o s l a n t i r u v c h i   c h i k i n d i l a r n i   j o y l a s h t i r i s h   u c h u n
x a k l a r d i r .   2 0 0 3   y i l d a n   b o s h l a b   2 0 0 2   y i l d a   j o r i y   e t i l g a n   c h a k a n a   s a v d o
s o x a s i d a   f a o l i y a t   k o ’ r s a t u v c h i   m i k r o f i r m a l a r   v a   k i c h i k   k o r x o n a l a r
u c h u n   b e l g i l a n g a n   d a r o m a d d a n   y a g o n a   s o l i q ,   s a v d o   v a   u m u m i y
o v k a t l a n i s h   k o r x o n a l a r i   u c h u n   y a l p i   t u s h u m d a n   y a g o n a   s o l i q   s o l i s h
d a v o m   e t t i r i l d i .   S o l i q   b a z a l a r i   v a   s t a v k a l a r i g a   h a m   o ’ z g a r t i r i s h l a r
k i r i t i l g a n .  
21 I I I - B O B     S O L I Q L A R   T I Z I M I ,   T A R K I B I .
3 . 1 .   O ’ z b e k i s t o n d a   h o z i r g i   z a m o n   S o l i q l a r   t i z i m i n i n g   t a r k i b i .
B i r   x i l   m o x i y a t g a   e g a   v a   o ’ z a r o   m u n o s a b a t d a   b o g ’ l i q ,   b o ’ l i b
m a r k a z l a s h g a n   p u l   f o n d i n i   v a   d a v l a t n i n g   b o s h q a   f o n d l a r i n i   m a j b u r i y
t a s h k i l   e t a d i g a n   s o l i q   v a   y i g i m l a r   t u r l a r i n i n g   y i g i n d i s i g a   s o l i q l a r
t i z i m i   d e b   a t a l a d i .   B u   t a ' r i f d a   s o l i q   v a   y i g i m l a r   y a g o n a   m o x i y a t ,   y a ' n i
« m a j b u r i y   h a r a k t e r g a   e g a   b o ’ l g a n   m u n o s a b a t »   v a   u l a r n i n g   b i r - b i r i
b i l a n   b o g ’ l i q l i g i   v a   n i x o y a t   b y u d j e t g a   t u s h i s h l i g i n i   k o ’ r s a t a d i .   B u
O ’ z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i   s o l i q   K o d e k s i   m a z m u n i g a   m o s   k e l a d i .   S h u
y e r d a   b a x s l i   m a s a l a   h a m   m a v j u d ,   y a ' n i   d a v l a t n i n g   b y u d j e t d a n   t a s h k a r i
f o n d l a r i g a   ( p e n s i y a ,   i j t i m o i y   s u g u r t a ,   b a n d l i k ,   y u l   f o n d l a r i   v a
b o s h q a l a r )   t o ’ l o v l a r n i   h a m   m a j b u r i y l i k   n u k t a i   n a z a r d a n   s o l i q   t i z i m i g a
k i r i t i s h   m u a m m o s i   m a v j u d .   O ’ z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i   S o l i q
K o d e k s i n i n g   5 - 8 - m o d d a l r i g a   b i n o a n   s o l i q l a r   t i z i m i   k u y i d a g i   t a r k i b g a
e g a   u n g a   k e y i n g i   o ’ z g a r t i r i s h l a r   h a m   k i r i t i l g a n .
O ’ z b e k i s t o n d a   s o l i q l a r   t i z i m i   t a r k i b i :
U m u m d a v l a t   s o l i q l a r i :
1 . H u q u q i y   s h a x s l a r   d a r o m a d i g a     ( f o y d a s i g a )   s o l i q
2 . J i s m o n i y   s h a x s l a r   d a r o m a d i g a
3 . Q o ’ s h i l g a n   q i y m a t   s o l i g ’ i .
4 . A k s i z   s o l i g ’ i .
5 . Y e r   o s t i   b o y l i k l a r i d a n   f o y d a l a n i s h   s o l i g ’ i .
6 . E k o l o g i y a   s o l i g ’ i
7 . S u v   r e s u r s l a r i d a n   f o y d a l a n g a n l i k   u c h u n   s o l i q .
8 . S a v d o   t a s h k i l o t l a r i n i n g   y a l p i   t u s h u m i d a n   y a g o n a   s o l i g ’ i .
Maxalliy soliqlar va yigimlar.
1. Mol-mulk solig’i.
2. Yer solig’i.
3. Kichik biznes uchun ixchamlashtirilgan soliq.
4. Infratuzilmani rivojlantirish solig’i.
5. Jismoniy shaxslarning transport yokilgisi uchun iste'mol solig’i.
6. Chakana     savdo       uchun       mikrofirmalar   va   kichik   korxonalarning
belgilangan daromadidan yagona soliq.
7.     Bojxona boji.
8. Davlat boji.    
9. Qimmatli kogozlarni ruyxatdan utkazish yigimi.
10. Boshqa daromadlar.
11. Jismoniy   shaxslar     chetdan   tovarlar   olib   kirgandagi   yagona   bojxona
to’lovi
22 12. Savdo   xukuk   yigimi,   shu   jumladan   alohida   tovarlarni   turlarini
sotish ,lisenziya yigimi.
13. Ishbilarmonlik   bilan   shugullanuvchi   huquqiy   hamda   jismoniy
shaxslarni  ruyxatdan utkazish yigimi.
14. Boshqa to’lovlar.   (Tadbirkorlardan qat’iy stavkadagi soliq).
Jadvalda kurinib turibdiki, xozirgi kunda soliqlar kodeksda 8 ta umumdavlat
(Respublika)   soliqlari   va   5   ta   maxalliy   soliqlar   ko’rsatilgan.   O’zgartirishlar   bilan
ularning   soni   yigimlari   ham   kushib   ko’rsatilgan.   Soliq   va   yirimlar   bir-biri   bilan
bog’liq   bo’lib,   okibat   natijasida   ular   huquqiy   va   jismoniy   shaxslarning   pul
daromadlaridan   olinadi.   Demak,   soliq   va   yigimlarning   jami   yigindisi   summasi
soliq og’irligi tushunchasini keltirib chikaradi.
3 . 2 .   S o l i q l a r n i   o b y e k t i   v a   i q t i s o d i y   m o h i y a t i   b u y i c h a   g u r u x l a s h .
S o l i q l a r n i   g u r u x l a s h   i q t i s o d i y o t g a   i j o b i y   v a   s a l b i y   t a ' s i r l a r n i
o ’ r g a n i s h n i n g   i l m i y   v a   a m a l i y   u s l u b i d i r .
S o l i q l a r   s o l i q k a   t o r t i s h   o b y e k t i g a   k a r a b   b e s h   g u r u x g a   b u l i n a d i :
1 . O b o r o t d a n   o l i n a d i g a n   s o l i q l a r
2 . D a r o m a d d a n   o l i n a d i g a n   s o l i q l a r
3 . M o l - m u l k   q i y m a t i d a n   o l i n a d i g a n   s o l i q l a r
4 . Y e r   m a y d o n i g a   k a r a b   o l i n a d i g a n   s o l i q l a r .
5 . X a r a j a t l a r g a   k a r a b   o l i n a d i g a n   s o l i q l a r .
O b o r o t d a n   o l i n a d i g a n   s o l i q l a r g a   q o ’ s h i l g a n   q i y m a t   s o l i g ’ i ,   a k s i z
s o l i g ’ i ,   b o j x o n a   v a   y e r   o s t i   b o y l i k l a r i   q i y m a t i d a n   o l i n a d i g a n   s o l i q l a r
k i r a d i .   L e k i n   o b o r o t   ( a y l a n a )   t u s h u n c h a s i   b i z n i n g   q o n u n c h i l i g i m i z
b u y i c h a   i l g a r i d e k   m a x s u l o t   r e a l i z a s i y a s i   o b o r o t i d a n   e m a s ,   b a l k i
m a x s u l o t l a r n i   y u k l a b   y u b o r g a n   q i y m a t   b i l a n   u l c h a n a d i   ( K K S d a ) .   Y a l p i
t u s h u m d a n   o l i n a d i g a n   y a g o n a   s o l i q   h a m   o b o r o t d a n   o l i n a d i g a n
s o l i q l a r g a   k i r a d i .
D a r o m a d d a n   o l i n a d i g a n   s o l i q l a r g a   h u q u q i y   s h a x s l a r n i n g
d a r o m a d i g a   ( f o y d a s i g a ) ,   j i s m o n i y   s h a x s l a r n i n g   d a r o m a d i g a
s o l i n a d i g a n   s o l i q ,   s a v d o   t a s h k i l o t l a r i n i n g   b e l g i l a n g a n   d a r o m a d i d a n
s o l i q l a r i   k i r a d i .   B u   g u r u x   s o l i q l a r g a   i n f r a s t r u k t u r a n i   r i v o j l a n t i r i s h
s o l i g ’ i   h a m   k i r a d i .
M o l - m u l k   q i y m a t i d a n   o l i n a d i g a n   s o l i q l a r g a   m o l - m u l k   s o l i g ’ i ,
e k o l o g i y a   v a   b o s h q a l a r   k i r a d i .
Y e r   m a y d o n l a r i d a n   o l i n a d i g a n   s o l i q l a r g a   q i s h l o q   x u j a l i k   t o v a r
i s h l a b   c h i k a r u v c h i l a r n i n g   y a g o n a   y e r   s o l i g ’ i   v a   y u r i d i k   ( n o q i s h l o q
x u j a l i k )   v a   j i s m o n i y   s h a a x s l a r n i n g   y e r   s o l i q l a r i   k i r a d i .   X a r a j a t l a r d a n
o l i n a d i g a n   s o l i q l a r g a   e s a   e k a l o g i y a   s o l i g ’ i   k i r a d i .  
I q t i s o d i y   m o h i y a t i g a   k a r a b   s o l i q l a r   e g r i   v a   t u g r i   s o l i q l a r g a   y o k i
b e v o s i t a   v a   b i l v o t a   b u l i n a d i .   T u g r i   s o l i q l a r n i   t u g r i d a i   t u g r i   s o l i q
t o ’ l o v c h i l a r n i n g   o ’ z i   t u l a y d i ,   y a ' n i   s o l i q n i   h u q u q i y   t o ’ l o v c h i s i   h a m ,
x a k i k i y   t o ’ l o v c h i s i   h a m   b i t t a   s h a x s   b o ’ l a d i .   T u g r i   s o l i q   y u k i n i
23 b o s h q a l a r g a   o r t i s h   x o l a t i   b u   y e r d a   b u l m a y d i .   B u   s o l i q l a r g a   h a m m a
d a r o m a d d a n   t u l a n a d i g a n   v a   b a r c h a   m u l k   s o l i q l a r i   k i r a d i .
T u g r i   s o l i q l a r d a n   t u g r i d a n - t u g r i   d a r o m a d d a n   s o l i q   t u l a n g a n l i g i
u c h u n   s o l i q l a r   s t a v k a s i n i n g   k a m a y t i r i l i s h i   k o r x o n a l a r   d a r o m a d i n i n g
k o ’ p   q i s m i n i   u l a r g a   k o l d i r i b ,   i n v e s t i s i y a   f a o l i y a t i n i   k e n g a y t i r i s h
i m k o n i n i   y a r a t i b ,   b o z o r   i q t i s o d i y o t i n i   r i v o j l a n t i r a d i .   B u   s o l i q l a r n i n g
s t a v k a l a r i   k o ’ p a y t i r i l s a ,   b i z n e s   i m k o n i y a t l a r i   k a m a y a   b o r i b ,   i q t i s o d i y
r i v o j l a n i s h n i   s u s a y t i r a d i .   D e m a k   b u   g u r u x   s o l i q l a r n i n g   s t a v k a l a r i
t u g r i d a n - t u g r i   b o z o r   i q t i s o d i y o t i   b i l a n   c h a m b a r c h a s   b o g l a n g a n d i r .
E g r i   s o l i q l a r n i   h u q u q i y   t o ’ l o v c h i l a r i   m a x s u l o t   ( i s h ,   x i z m a t n i )
y u k l a b   y u b o r u v c h i l a r d i r   ( x i z m a t   k o ’ r s a t u v c h i l a r d i r ) .   L e k i n   s o l i q
o g ’ i r l i g i n i   h a q i q a t d a n   h a m   b y u d j e t g a   t o ’ l o v c h i l a r i   t o v a r   ( i s h ,   x i z m a t )
n i   i s t e ' m o l   k i l u v c h i l a r d i r ,   y a ' n i   x a k i k i y   s o l i q   t o ’ l o v c h i l a r   b u   y e r d a
y a s h i r i n g a n .   B u   s o l i q l a r   t o v a r   ( i s h ,   x i z m a t )   q i y m a t i   u s t i g a   u s t a m a
r a v i s h d a   k u y i l a d i .
B u   s o l i q l a r n i n g   i j o b i y   t o m o n i   R e s p u b l i k a d a   i s h l a b   c h i k a r i l g a n
t o v a r l a r n i   c h e t g a   c h i k i b   k e t i s h i n i   c h e g a r a l a n g a n ,   m a m l a k a t   i c h i d a ,
' T o v a r l a r   k o ’ p   b u l i s h i g a   y o r d a m   b e r a d i .   E g r i   s o l i q l a r   o r q a l i   t o v a r l a r
q i y m a t i   o s h i r i l m a s a ,   b o z o r l a r d a   u l a r n i n g   t a k c h i l l i g i   o r t a d i .   E g r i
s o l i q l a r   s t a v k a s i n i n g   i l m i y   o s h i r i l i s h i   k o r x o n a l a r   f a o l i y a t i n i n g
m o l i y a v i y   y a k u n i g a   t u g r i d a n   t u g r i   t a ' s i r   e t m a y d i ,   y a ' n i   i n v e s t i s i o n
f a o l i y a t i n i   k i s k a r t i r m a y d i .   A m m o   s o l i q   s t a v k a s i   t a h l i l s i z   o s h a   b o r s a
k o r x o n a l a r   s o t i s h   k i y i n c h i l i g i g a   u c h r a b   f o y d a   o l i s h n i   h a m   b y u d j e t g a
t o ’ l o v l a r n i   h a m   k a m a y t i r i s h i   m u m k i n .
B u   s o l i q l a r n i n g   y a n a   b i r   t o m o n i   m u o m a l a d a g i   o r t i k c h a   p u l
m a s s a s i n i   k a m a y t i r i b ,   i n k i r o z n i   j i l o v l a b   b o r a d i .   B i r o k   b u   s o l i q l a r
m e x n a t k a s h l a r   r e a l   d a r o m a d i n i   p a s a y t i r a d i .   K o r x o n a l a r d a   t u g r i   s o l i q l a r
s t a v k a s i n i   k a m a y t i r i s h   h i s o b i g a   b e r i l g a n   i m k o n i y a t   k o ’ p r o k   m a x s u l o t
i s h l a b   c h i k a r i s h n i   k o ’ p a y t i r i b ,   t o v a r l a r   m u l   k u l l i g i n i   t a ' m i n l a s h i   k e r a k .
J a x o n   s o l i q   a m a l i y o t i d a   t u g r i   v a   e g r i   s o l i q l a r   n i s b a t i g a   k a r a b   u
y e k i   b u   m a m l a k a t   i q t i s o d i y o t i n i   r i v o j l a n i s h i   y o k i   i q t i s o d i y
k i y i n c h i l i k l a r n i   b o r l i g i n i   t a h l i l   q i l i b   b e r i s h   m u m k i n .   M a c a l a n .   A K S h
d a   t u g r i   s o l i q l a r   s a l m o g i n i n g   b y u d j e t   d a r o m a d i d a   9 0 %   g a   y a k i n   b u l i s h i
b u   y e r d a   r i v o j l a n g a n   b o z o r   i q t i s o d i y o t i   m a v j u d l i t i d a n   d a r a k   b e r a d i .
E g r i   s o l i q l a r   t a r k i b i g a   K . K . S ,   a k s i z   s o l i g ’ i ,   b o j x o n a   b o j i ,   y e r o s t i
b o y l i k l a r i d a n   f o y d a l a n i s h   s o l i q l a r i   k i r a d i .   Y u q o r i d a   a y t i b   u t i l g a n i d e k ,
t u g r i   v a   e g r i   s o l i q l a r   y a g o n a   s o l i q   t i z i m i n i   t a s h k i l   e t i b   b i r - b i r i   b i l a n
o ’ z a r o   b o g l a n g a n .   U m u m i y   s o l i q   s u m m a s i   o ’ z g a r m a g a n   x o l d a   b i r i n i n g
s t a v k a s i n i   k a m a y t i r i s h   i k k i n c h i s i n i   s t a v k a s i n i   o s h i r i s h n i   t a l a b   e t a d i .
3 . 3 .   S o l i q l a r n i n g   u m u m d a v l a t   v a   m a x a l l i y   S o l i q l a r g a   b o ’ l i n i s h i   v a
u l a r n i   f a r q i .
S o l i q l a r n i n g   u m u d a v l a t   ( r e s p u b l i k a )   v a   m a x a l l i y   s o l i q l a r g a
b u l i n i s h i   x u k u m a t   i d o r a l a r i n i n g   r e s p u b l i k a   x u k u m a t i   v a   m a x a l l i y
24 x u k u m a t l a r g a   b u l i n i s h i   a s o s i d a   k e l i b   c h i k a d i .   H a r   b i r   x o k i m i y a t
i d o r a l a r i   o ’ z l a r i n i n g   b a j a r a d i g a n   m u x i m   v a z i f a l a r i d a n   k e l i b   c h i k i b ,   o ’ z
b y u d j e t i g a   v a   u n i   t a ' m i n l a y d i g a n   s o l i q l a r g a   e g a   b u l i s h i   k e r a k .
R e s p u b l i k a   x u k u m a t i   u m u m d a v l a t   m a s s h t a b i d a   j u d a   k a t t a   v a z i f a l a r n i
m u d o f a a ,   x a v f s i z l i k n i   s a q l a s h ,   t a r t i b   i n t i z o m   i n f r a s t r u k t u r a s i n i
y a r a t i s h ,   m e x n a t k a s h l a r g a   i j t i m o i y   h i m o y a s i n i   t a s h k i l   e t i s h   v a   b o s h q a
b i r   k a t o r   y i r i k   v a z i f a l a r n i   b a j a r a d i .   S h u n i n g   u c h u n   u n i n g   b y u d j e t i   h a m
s o l i q l a r i   h a m   s a l m o k l i   b u l i s h i   s h a r t .   Y i r i k   K K C ,   a k s i z   h u q u q i y
s h a x s l a r n i n g   d a r o m a d i d a n ,   f u q a r o l a r   d a r o m a d i d a n   o l i n g a n   s o l i q l a r
r e s p u b l i k a   b y u d j e t i g a   t u s h a d i .   U m u m d a v l a t   s o l i q l a r i n i n g   m u x i m
x u s u s i y a t i   s h u n d a k i ,   r e s p u b l i k a   b y u d j e t i g a   t u s h a d i g a n   s o l i q l a r d a n
m a x a l l i y   b y u d j e t l a r n i   b o s h q a r i b   b o r i s h   u c h u n   a j r a t m a   s i f a t i d a   t u s h u s h i
m u m k i n .   B o r d i - y u ,   a j r a t m a   r a v i s h d a   h a r   x i l   a j r a t m a   v a   b a d a l l a r
h i s o b i g a   t o ’ z i l a d i .   B u   j a m g a r m a l a r g a   m a b a l a r   b e r m a s l i k n i n g   i l o j i   y u k .
C h u n k i   b u l a r   h a m   q o n u n   v a   q o n u n   o s t i   x u j j a t l a r i   v a   s o l i q l a r   s i n g a r i
m a j b u r i y l i k   a s o s i d a   t a s h k i l   t o p a d i .   B u n d a y   j a m g a r m a l a r g a   p e n s i o n
j a m g a r m a g a   a j r a t m a   ( m e x n a t   x a k i   j a m g a r m a s i   h i s o b i d a n   3 5   f o i z ,
s o t i l g a n   m a x s u l o t   x a j m i d a n   0 , 7   f o i z ) ,   b a n d l i k   f o n d i   ( M X J d a n   1 , 5   f o i z ) ,
k a s a b a   u y u s h m a l a r   f e d e r a s i y a s i   ( M X J d a n   0 , 7   f o i z )   m i k d o r i d a   h u q u q i y
s h a x s l a r   t u l a y d i .   B u   j a m g a r m a l a r g a   D a v l a t   m u l k   k u m i t a s i g a ,   y u l
j a m g a r m a s i g a   a j r a t m a l a r   h a m   k i r a d i .   B u   j a m g a r m a l a r n i   b y u d j e t d a n
t a s h k a r i   j a m g a r m a l a r   d e b   h a m   a t a l a d i .   B y u d j e t g a   s o l i q l a r   t u s h i s h i   v a
j a m g a r m a l a r g a   a j r a t m a l a r   t o ’ l a s h   m o h i y a t i   j i x a t d a n   y a g o n a d i r ,   y a ' n i
m a j b u r i y   t o ’ l o v l a r   h i s o b l a n i b ,   a y n a n   b u   t o ’ l o v l a r n i   h a m   s o l i q   t o ’ l o v l a r
t a r k i b i g i   k i r i t i s h   t u g r i   k e l a d i .
Y u q o r i d a g i   j a m g a r m a l a r n i   b o z o r   m u n o s a b a t l a r i   r i v o j l a n i b   b o r i s h i
b i l a n   i x t i y o r i y   a s o s i d a   u t k a z i l s a   h u q u q i y   s h a x s l a r   u c h u n   s o l i q   o g ’ i r l i g i
a n c h a   k a m a y i b ,   u l a r n i n g   i q t i s o d i y o t i   a n c h a   r i v o j l a n i b   b o r i s h i   m u m k i n .
«Soliq   yuki»   deganda,   mamlakat   yalpi   ichki   maxsuloti   tarkibidagi   soliqlar
mikdorinig   yalpi   ichki   maxsulot   mikdori   (xajmi)ga   nisbati   tushuniladi.   Unga
boshqacha   ta'rif   berish   mumkin:   Davlat   xarajatlarining   mamlakat   yalpi   ichki
maxsulotiga   nisbatiga   soliq   yuki   deyiladi.   Garchi   bu   ta'riflar   bir-biridan   shaklan
biroz   fark   kilsada,   ular   mohiyatidan   bir   narsani   ya'ni   soliq   yukining   mazmunini
belgilaydi.
Soliq   yuki,   ko’pchilik   uylaganidek,   tugri   ma'nodagi   og’irlik   ulchovidir.
Ya'ni   uni   tugri   ma'nodagi   og’irlik   ulchovining   birliklari   bo’lgan   tonna,   sentner,
kilogramm   yeki   grammlarda   ifodalab   bulmaydi.   Soliq   yuki   nisbatning   ifodasi
bo’lganligi   uchun   koeffisentda   yeki   foizda   ifodalanadi.   Amalietda   esa   uni   foizda
aks ettirish kabul kilingan.
Ko’pchilik xollarda soliq yuki ikki xil tarzda ulchanadi:
Birinchisida     faqat   soliqlarning   sof   mikdori   inobatga   olinsa,   ikkinchisida
soliqlarning   tarkibiga   boshqa   ijtimoiy   ajratmalar   yeki   boshqa   maqsadli   fondlarga
ajratmalar   ham   kushib   hisoblanadi.   Bular   odatda,   soliq   yukini   aniqlashdagi
nisbatning (kasrning) suratini tashkil etadi. Uning maxraji esa ikkala xolda ham bir
ko’rsatkichga – YaIMning mikdori (xajmi)ga teng bulishi kerak.
25 Kurinib   turibdiki,   nisbatning   suratida   ikki   xil   ko’rsatkich   (biri   kichik,
ikkinchisi   esa   katta)   aks   etyapti.   Bunday   xolatlarda   soliq   yukining   darajasi
(og’irligi) ham ikki xil bulishi tabiiydir.
Soliq   yukining   og’irligi   nafaqat   mamlakatimiz   mikesida,   balki   tarmoklar,
xududlar, korxonalar yeki alohida olingan xujalik yurituvchi subyektlar uchun ham
aniqlash   mumkin.   Buning   uchun   uni   ulchashning   umumiy   tartibiga   rioya   kilish
kerak.   Bunda,   tabiiyki,   ijtimoiy   yeki   boshqa   maqsadli   jamgarmalarga
ajratmalarning mikdorini aniqlashda unchalik muammo bulmaydi. Ammo tarmok,
xudud,   korxona   yeki   alohida   olingan   xujalik   yurituvchi   subyektlar   doirasida
YaIMni aniqlashda ba'zi bir muammolar bulishi mumkin.
Statistik ma'lumotlarga nazar tashlansa, xozirgi kunda mamlakatimizda soliq
yukining   og’irligi   30   foiz   atrofida   ekanligi   aen   bo’ladi.   Bu   –   O’zbekiston
YaIMning   shuncha   qismi   solmklarga   tugri   keladi,   degmkdir.   Bu   xolat   boshqa
mamlakatlarda kuyidagicha:
№ Mamlakatlar nomi Soliq   yukining   og ’ irligi,
% da
1 Daniya  60,0
2 Shvesiya  58,4
3 Norvegiya  55,3
4 Finlyandiya  53,1
5 Belgiya  51,5
6 Gollandiya  51,4
7 Avstriya  47,5
8 Portugaliya  45,7
Soliqlar davlat moliyasini shakllantirishning asosiy vositalaridan biridir. 
Soliqlar orqali davlat o‘ziga kerakli mablag’‘larni yig‘ib, iqtisodiyotni 
rivojlantirish, ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish va davlat apparatini boshqarish 
kabi masalalarni hal etadi. O‘zbekiston Respublikasida soliqlar umumdavlat va 
mahalliy soliqlarga bo‘linadi. Quyida ushbu soliqlar va ularning farqlari haqida 
umumiy ma'lumot beriladi.
Umumdavlat soliqlari respublika miqyosida to‘lanadigan va davlat byudjetining 
asosiy qismini tashkil etuvchi soliqlar hisoblanadi. Bu soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
yoki bilvosita shaklda yuridik va jismoniy shaxslardan undiriladi.  Asosiy 
umumdavlat soliqlari quyidagilar:
 Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS):  QQS iqtisodiyotda eng keng tarqalgan 
soliqlardan biri bo‘lib, u tovarlar va xizmatlarning qiymati ortishi orqali 
26 undiriladi. O‘zbekiston Respublikasida QQS stavkasi amaldagi 
qonunchilikka muvofiq belgilanadi.
 Foyda solig‘i:  Bu soliq yuridik shaxslarning sof foydasidan undiriladi. 
Foyda solig‘i korxonalar faoliyatining samaradorligini rag‘batlantiruvchi 
omil hisoblanadi.
 Jismoniy shaxslar daromad solig‘i:  Ushbu soliq aholining daromadlariga 
qarab hisoblanadi va progressiv stavkalar asosida undiriladi.
 Aksiz solig‘i:  Bu soliq alohida turdagi tovarlarga (masalan, alkogol, tamaki 
mahsulotlari, avtomobillar) qo‘llaniladi va bilvosita haridorlar tomonidan 
to‘lanadi.
 Eksport va import bojxona to‘lovlari:  Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga 
solish maqsadida tovarlarning eksport va importida undiriladigan soliqlar.
Mahalliy soliqlar
Mahalliy   soliqlar   esa   faqatgina   hududiy   darajada   to‘planadi   va   mahalliy
byudjetlarga   yo‘naltiriladi.   Bu   soliqlar   mahalliy   hokimiyatlar   tomonidan
belgilangan   ijtimoiy-iqtisodiy   loyihalarni   moliyalashtirish   uchun   xizmat   qiladi.
Asosiy mahalliy soliqlar quyidagilardir:
 Yer solig‘i:  Yer resurslaridan foydalanish uchun undiriladigan soliq bo‘lib, 
uning miqdori yerning joylashuvi, sifati va foydalanish maqsadiga qarab 
belgilanadi.
 Mulk solig‘i:  Jismoniy va yuridik shaxslarning ko‘chmas mulkidan 
undiriladi.  Bu soliq mulkning qiymati asosida hisoblanadi.
 Savdo va xizmat ko‘rsatish soliqlari:  Mahalliy bozorlarda faoliyat yurituvchi
tadbirkorlar uchun qo‘llaniladigan soliqlar.
 Transport vositalari soliqlari:  Hududiy miqyosda avtomobillar va boshqa 
transport vositalaridan foydalanish uchun undiriladigan soliq.
Umumdavlat va mahalliy soliqlarning farqlari
Umumdavlat va mahalliy soliqlar o‘z vazifalari, to‘planish tartibi va qo‘llanish 
sohasi bo‘yicha bir-biridan farqlanadi:
 Qo‘llanish sohasi:  Umumdavlat soliqlari respublika miqyosida to‘planib, 
markaziy byudjetga yo‘naltiriladi. Mahalliy soliqlar esa hududiy miqyosda 
yig‘ilib, mahalliy byudjet ehtiyojlarini qondiradi.
 Tartibga soluvchi organlar:  Umumdavlat soliqlari O‘zbekiston Respublikasi 
Davlat soliq qo‘mitasi orqali boshqariladi. Mahalliy soliqlarni esa hududiy 
soliq inspeksiyalari va mahalliy hokimiyatlar nazorat qiladi.
27  Maqsadli foydalanish:  Umumdavlat soliqlari ijtimoiy dasturlar, mudofaa, 
sog‘liqni saqlash va ta‘lim kabi umumiy ehtiyojlarni moliyalashtirishga 
qaratilgan. Mahalliy soliqlar esa hududiy infratuzilmani rivojlantirish, 
kommunal xizmatlar va mahalliy loyihalarni qo‘llab-quvvatlash uchun 
ishlatiladi.
 Soliq stavkalari va undirish usullari:  Umumdavlat soliqlarining stavkalari va
undirish tartibi qat‘iy belgilangan bo‘lsa, mahalliy soliqlar stavkalari 
mahalliy hokimiyatlar tomonidan belgilanishi mumkin.
Soliqlar   davlat   va   jamiyat   uchun   muhim   moliyaviy   resurs   hisoblanadi.
Ularning   to‘g‘ri   boshqarilishi   iqtisodiy   o‘sishni   rag‘batlantiradi,   aholining
farovonligini oshiradi va ijtimoiy tenglikni ta‘minlaydi. Shu bilan birga, mahalliy
soliqlar hududlarning iqtisodiy rivojlanishini ta‘minlashda muhim ahamiyatga ega.
Umuman   olganda,   O‘zbekiston   Respublikasida   soliqlarning   umumdavlat   va
mahalliy   soliqlarga   bo‘linishi   davlat   boshqaruvi   va   hududiy   rivojlanishni
ta‘minlashda muhim o‘rin tutadi. Har ikkala turdagi soliqlar o‘ziga xos vazifalar va
maqsadlarni bajaradi. Ularning samarali boshqarilishi esa iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishiga xizmat qiladi.
28 XULOSA
Ushbu   kurs   ishimizda   mamlakatimizda   soliqlarning   iqtisodiy   mohiyati,
ularning   vazifalari,   turlari,   soliqlarni   undirish   mexanizmining   bugungi   kundagi
holatini   tahlil   qilishga,   shuningdek   bugungi   kunda   soliqlardan   foydalanishni
samarali   tashkil   qilish   masalalarini   ochib   berishga   harakat   qildik   va   quyidagi
xulosalarni chiqardik:
Soliqlar,   yig'imlar,   bojlar   va   boshqa   to'lovlar   hisobiga   davlat   moliyaviy
resurslari   tashkil   topadi.   Davlat   faoliyatining   barcha   yo'nalishlarini   mablag'   bilan
ta'minlashning   asosiy   manbalaridan   biri   va   davlat   ustuvorligini   amalga
oshirishning   iqtisodiy   vositasi   soliqlardır.   Soliq   tizimini   tartibga   solish   va
mukammallashtirish   samarali   davlat   iqtisodiy   siyosatini   olib   borishga,   xususan,
moliyaviy tizimni rivojlantirishga yordam  beradi.
Soliqlar moliyaviy resurslarni davlat ixtiyorida to'planib qolishini ta'minlaydi ,
bu resurslardan iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat, mintaqaviy vazifalarini   hal
qilish,   ishning   samaradorligi   va   sifatini   rag'batlantirish,   ijtimoiy   adolat
tamoyillaridan kelib daromadlarni tartibga solish uchun foydalaniladi.
Soliqlarning   umumdavlat   va   mahalliy   soliqlarga   bo'linishi   hukumat
idoralarining   respublika   hukumati   va   mahalliy   hukumatlarga   bo'linishi   asosida
kelib chiqadi.
Soliqlarning   iqtisodiy   mohiyati   davlat   bilan   huquqiy   va   jismoniy   shaxslar
o'rtasida   vujudga   keluvchi   obyektiv   majburiy   to'lovlarga   asoslangan   moliyaviy
munosabatlar   orqali   xarakterlanadi.   Bu   moliyaviy   munosabatlar   maxsus   ijtimoiy
xarakterga   ega   bo'lib,   milliy   daromadning   bir   qismi   bo'lgan   pul   mablag'larini
davlat ixtiyoriga safarbar qilishga xizmat  qiladi.
Oxirgi  bir   yarim  yil  davomida  O'zbekiston  Respublikasining   soliq  siyosatini
takomillashtirish konsepsiyasini hayotga joriy etib bosh natijasida bir qator soliqlar
va yig'imlar unifikatsiya qilindi, birgina 2019 yilda tushumdan olinadigan majburiy
ajratmalarni to'liq bekor qilish natijasida korxonalarda qo'shimcha 5,2 trillionso'm
ulaning o'zlanda  qolishi,   jismoniy shaxslar   uchun daromad  solig'ining  eng yuqori
stavkasi 22 foizdan 12 foizgacha, yagona ijtimoiy to'lovi 25 foizdan 15 foizgacha
tushirilishi,   fuqarolarning   8   foizlik   sug'urta   badali   bekor   qilinishi   natijasida   aholi
daromadlari   6,5   foizga   oshishi,   1  
yuridik   shaxslar   mol-mulk   solig'i   5   foizdan   2
foizgacha,   foyda   solig'i   14   dan   12   foizgacha,   kichik   biznes   sub'ektlari   yagona
solig'i   5   foizdan   4   foizgacha   kamaytirilishi   natijasida   tadbirkorlar   ixtiyorida   2
trillion so'm qo'shimcha mablag'  2 
qolishi, 2019 yil 1 oktyabrdan boshlab qo'shilgan
qiymat   solig'ining   20   foizdan   15   foizga   tushirilishi   hisobiga   esa   tadbirkorli
sub'ektlari ixtiyorida 10 triln so'mdan ko'proq mablag' qolishi kutilmoqda.
2018 yilda soliq turlari bo'yicha byudjetga tushumlar hajmi 54,2 trln so'mni tashkil
etgan   bo'lsa,   2019   yilga   kelib   bu   ko'rsatkich   83,3   trln   so'mni   tashkil   etdi   va   154
foizga oshdi.
29 2019   yilda   bevosita   soliqlar   hajmi   22,7   trln   so'mni,   bilvosita   tarmoqlar   33,2
trln   so'mni,   resurs   soliqlari   va   mol-mulk   solig'i   19,7   trln   so'mni,   davlat   boji   va
jarimalar 1,9 trln so'mni, boshqa soliqlar va yig'imlar 5,8 trln so'mni tashkil qilgan.
2019   yilda   byudjet   tushumlarining   40   foizi   bilvosita   soliqlar,   27   foizi   bevosita
soliqlar,   24   foizi   resurs   to'lovlari   va   mol-mulk   solig'i,   2   foizi   davlat   boji   va
jarimalar, qolgan 7 foizi boshqa hisobiga to'g'ri kelgan.
2019   yilda   byudjet   tushumlarining   aksariyat   qismi   Toshkent   shahri   (24   foizi)
hissasiga  to'g'ri keladi. Shuningdek Navoiy viloyati 12 foiz, Toshkent  viloyati 11
foiz, Qashqadaryo viloyati 8 foiz byudjet tushumlarini ta'minlab berdi.
Soliqlarning   iqtisodiy   mohiyati,   ularni   guruhlash   asoslari   hamda   ulardan
foydalanishni   samarali   tashkil   qilish   masalalarini   hal   etishga   qaratilgan
mulohazalarni amalga oshirish maqsadida quyidagilarni taklif qilamiz:
Har   bir   soliq   to'lovchi,   hoh   u   yuridik   shaxs   yoki   u   jismoniy   shaxs   bo'lsin,
to'layotgan   soliqlarini   qayerga,   nima   uchun   va   qanday   maqsadlarga
sarflanayotganligini   ongli   ravishda   tushunib   bilishi   uchun   kengroq   matbuotdan
foydalanishni,   ayniqsa   mahalliy   soliqlarni   undirishda   xalq   orasida   targ'ibot-
tashviqot   ishlarini   tashkil   etishda   mahalliy   hokimiyat   vakillari   kuchidan
foydalanishning qonuniy asosini yaratish.
Hozirgi   kunda   mahalliy   soliqlardan   tushayotgan   daromadlar   mahalliy
budjetlarning   daromadlarida   katta   salmoqqa   ega   emas.   Bizning   fikrimizcha   bu
nafaqat mahalliy soliqlarni joriy qilish imkoniyatlaridan to'liq foydalanmaslik bilan
balki   mahalliy  budjetlar  daromadlarini   tartibga  solishda  qo'llanilayotgan   amaliyot
bilan   bog'liqdir.   Bu   amaliyotni   tahlil   qilish   shu   narsani   ko'rsatadiki,   hali   ham
soliqlar markaziy budjetga yig'iladi, so'ng uning ma'lum foizi mahalliy budjetlarga
xarajatlarni qoplashga birlashtirilgan daromadlari yetmasa ajratma sifatida har yili
har xil foizda qoldiriladi.
Mahalliy hokimiyat organlarining o'z hududidan undirilgan soliqlarni to'liq va
o'z   vaqtida   tushirishi   ta'minlashga   bo'lgan   qiziqishini   rag'batlantirish   ularning   o'z
daromadlari   potensialini   o'sishini   rag'batlantirish   maqsadida   umumdavlat
soliqlaridan   ajratmalar   meyorlarini   hududlar   bo'yicha   tabaqalashgan   tarzda   emas,
balki teng ravishda amalga oshirish lozim.
Ushbu   ko'rsatib   o'tilgan   takliflardan   ko'zlangan   maqsad   Respublikamizning
kelgusida   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanish   ravnaqi,   ulkan   iqtisodiy   o'zgarishlarni
ta'minlashda, hozir sarflanayotgan har bir so'm budjet mablag'i respublikamizning
kelajak   ravnaqi   va   istiqboli   uchun   o'z   natija   va   samarasini   berishi   kerak,   deb
hisoblaymiz.
30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston, 2017 y.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasini 
yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida"gi  1 
PF-4947-
sonli Farmoni. 2017  2 
yil 7 fevral.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga 
Murojaatnomasi. 2020 yil, 24 yanvar.
4. O'zbekiston milliy ensiklopediyasi. O'zbekiston milliy ensiklopediyasi 
Davlat ilmiy nashriyoti. 04.02.2021. Toshkent
5. Jane Frackowall-Hughes. The Theory, Principles and Management of 
Taxation An introduction, Routledge Taylor and Francis Group.  2021, p. 2.
6. Рикардо Д. Сочинения т. I. «Начало политической экономии и 
налогового обложения». Пер. с англ. - М.: Госполитиздат
7. Основы налогового права С.Г. Пепеляев Москва, 2021 г.
8. Черник Д. Г. «Налоги в рыночной экономике». - Финансы, 2021 г.
9. Болдырев «Финансы капитализма». «Финансы», М.: 2021 г.
10. Oltmjonov. O. «Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida soliq siyosati». «Hayot 
va iqtisod», 2021 y.
11.   O'zbekiston Respublikasining "Soliq kodeksi" (yangi tahriri), 2019-yil 30-
dekabr.
12. O'zbekiston Respublikasi prezidenti SH.M.Mirziyoyevning 2020 yil 25 
yanvardagi 2020 yil uchun eng muhim ustivor vazifalar haqidagi Oliy 
Majlisga Murojaatnomasi.
13. O'zbekiston Respublikasi prezidentining "O'zbekiston Respublikasida 
raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi  1 
qarori. 
Toshkent sh., 2018 yil 3 iyuldagi PQ-3832 sonli.      
31
Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Industrial tarmoqlarida kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish, tayyorlash va qayta tayyorlash
  • 2016-2023 yillarda O'zbekistonda asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar dinamikasi
  • Assotsiatsiya koeffitsienti
  • XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish
  • Xizmat sohasida yetakchi bo’lishning zamonaviy tamoyillari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский