Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 700.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 30 Май 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Химия

Продавец

Bohodir Jalolov

Sopolimerlanish va uning tenglsmasi. Alʼfray Praysning Q-e sxemasi

Купить
O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi Andijon davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo ta`lim yo`nalishi ___- bosqich ____ guruh talabasi _______________________________ning Yuqori molekulyar birikmalar fanidan KURS ISHI Mavzu: Sopolimerlanish va uning tenglsmasi. Al fray Praysningʼ Q-e sxemasi Kurs ishi rahbari: ___________________ Andijon – 2024 MUNDARIJA KIRISH.....................................................................................................................3 I BOB: POLIMERLARNING KIMYOVIY XOSSALARI 1.1 Polimerlarning kimyoviy xossalarining o`ziga xosligi........................................6 1.2 Polimerlanish darajasi o’zgarmasdan sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalar..14 II BOB: SOPOPOLIMERLANISH REAKSIYALARI 2.1 Sopolimerlanish haqida umumiy tasnif..............................................................18 2.2 Sopolimerlanishning monomerlar bilan o’zaro faoliyati...................................19 XULOSA................................................................................................................26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................27 2 KIRISH Muhim tabiiy yuqorimolekulyar birikmalarga tirik mavjudotning asosiy tarkibiy qismini tashkil qiluvchi oqsillar kiradi. Ular o’simliklarda ham, asosan, bug’doyda va dukkaklilar urug’ida kup bo’ladi. Oqsil molekulalari peptid bog’lari bilan bog’langan turli aminokislotalar qoldig’laridan tashkil topgan, lekin bu aminokistotalarning bir-biri bilan qanday tartibda boglanganligi xali kup oqsillar uchun noma`lum. Makromolekulalari Chiziqsimon tuzilgan oqsillar bir-biri bilan disulfid guruhlar yoki vodorod bog’lar bilan bog’lanishi mumkin. Har xil oqsillarning molekulyar massasi turli qiymatlarga ega bo’lib bir necha millionga etishi mumkin. Tsellyuloza va kraxmal kabi tabiatda hosil bo’ladigan birikmalarga tabiiy yuqorimolekulyar birikmalar deyiladi. Eng ko’p tarqalgan va sa`noat uchun muhim bo’lgan sintetik polimerlarga polietilen, polipropilen, polivinilxlorid va politetraftoretilen kabi polimerlar kiradi. Etilenni polimerlab polietilen (I) olinadi. Bu polimerning molekulalari chiziqli bo’lib, ba`zan uncha katta bo’lmagan tarmoqlarga ham ega bo’ladi. Polietilen molekulyar massasi 25 000 - 100 000 oralig’ida bo’ladi. Uy haroratida u bironta ham erituvchida erimaydi 110 - 120°S da oson deformatsiyalanadi. Suvga barqaror, gaz va bug’ni yomon o’tkazganligi sababli oziq-ovqat mahsulotlarini o’rovchi yupqa pardalar sifatida ham ishlatiladi. Quvurlar, yopqichlar va suyuqliklarni saqlash uchun idishlar tayyorlashda va sanoatning ko’p sohalarida keng ishlatiladi. Polipropilen (II) molekulyar massasi 60 000-200 000 oralig’ida bo’ladi. Kislota, ishqor va yog’lar ta`siriga hatto yuqori haroratda ham chidamli. Oddiy haroratda hech qanday erituvchida erimaydi 164-170°C suyuqlanadi. Polipropilendan pardalar, idishlar va quvurlar tayyorlashda ishlatiladi. Undan olingan tolalar yuqori mustahkamligi bilan ajralib turadi. Yuqorimolekulyar birikmalardan olingan parda, tola va boshqa buyumlar alohida mexanik xossalari bilan ajralib turadi. Mexanik xossalar makromolekulaning o’lchami, bukiluvchanligi, shakli, tuzilishi va o’zaro joylashish xarakteri va haroratga bog’liq. 3 Polimerlarda quyimolekulyar birikmalardagi kabi funktsional guruxlar bo’lsa ham, ularning kimyoviy xossalarida katta farq bor. Odatda yuqorimolekulyar birikmalar o’ziga o’xshash ko’rinishga ega bo’lgan quyimolekulyar birikmalarga qaraganda kimyoviy reaktsiyaga juda sekin, ba`zan tez kirishadi, ko’pincha birikish, o’rin olish va uzilish reaktsiyalari oxirigacha bormaydi. Ba`zan asosiy reaktsiya bilan bir qatorda funktsional guruhlar xarakterini o’zgartiruvchi va shu bilan asosiy jarayonga to’sqinlik qiluvchi qo’shimcha reaktsiyalar ham boradi. Nihoyat, yuqorimolekulyar birikmalarning muhim xususiyatlaridan biri, ularga juda kam miqdordagi reagentlar ta`siridan o’z xossalarini keskin o’zgartirish qobiliyatiga egaligidir. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib umumiy hajmda 27 betni tashkil etadi. 4 I BOB: POLIMERLARNING KIMYOVIY XOSSALARI Polimerlarning kimyoviy o’zgarishlari turli kimyoviy reaksiyalarni o’z ichiga olib, uning natijasida makromolekulaning kimyoviy tuzilishi, tarkibi va polimerlanish darajasi o’zgaradi. Polimerlarning kimyoviy o’zgarishlarini maqsadga muvofiq o’tkazish yangi xossali makromolekulyar birikmalar sinfini yaratishga imkon beradi. Polimerlarning kimyoviy o’zgarish reaksiyasi uch xil yo’nalishda boradi: 1) polimerlanish darajasi o’zgarmasdan ko’zatiladigan reaksiyalar – polimeranalogik o’zgarishlar va ichki molekulyar reaksiyalar; 2) polimerlanish darajasi ortishi bilan boradigan reaksiyalar – choklanish, payvand va blok – polimerlanish; 3) polimerlanish darajasi kamayishi bilan boradigan reaksiyalar – destruksiyalanish. Polimer funksional guruhlarining reaksiyaga kirishish qobiliyati bilan quyimolekulyar birikmalarning reaksiyaga kirishish qobiliyati orasida tabiatan hech qanday farqi yo’q. Flori prinsipiga muvofiq, polimerlarning reaksiyaga kirishish qobiliyati ularning molekulyar massasiga bog’liq emas. Bu prinsipga binoan karboksil va gidroksil guruhlarning reaksiyaga kirishish tezligi polimer zanjirining o’lchamiga bog’liq emas. Masalan, polivinilpirralidon va uning quyimolekulyar analogi N – izopropil – γ – valerolaktamning ishqoriy gidrolizi (xalqaning ochilishi) bir xil tezlik bilan borib, hatto reaksiyalarning faollanish energiyalarining qiymatlari ham bir – biriga yaqin. 5 NaOH NaOH - CH 2 –CH – CH 2 –CH- ----→ -CH 2 –CH–CH 2 –CH- CH 3 –CH–CH 3 --→ CH 3 –CH–CH 3 | | | | || N N NH NH NNH | | | | || / \ / \(CH 2 ) 3 (CH 2 ) 3 / \ CH 3 - CH H 2 C C=O H 2 C C=O | |CH 3 -HC C=O (CH 2 ) 2 | ||| COOHCOOH | | COOH H 2 C __ CH 2 H 2 C__ CH 2 H 2 C __ CH 2 Xuddi shuningdek, polivinilasetat va vinilasetatning gidrolizlanish tezlik konstantalari ham bir xil qiymatga ega. Polimer molekulasidagi funksional guruhlarning xuddi quyimoekulyar birikma guruhidek reaksiyaga kirishish qobilyatini ta’minlash uchun quyidagi shartlarni bajarish kerak; 1) reaksiya gomogen sharoitda, ya’ni hamma: olingan oraliq va hosil bo`lgan mahsulotlar shu muhitda erishi; 2)reaksiyada bir xil funksional guruhlar qatnashib,olingan mahsulotlar o`lchami kichik va harakatchan bo`lishi; 3) quyi molekulyar analog iloji boricha polimer zvenosiga o`xshash bo`lishi kerak. 1.1 Polimerlarning kimyoviy xossalarining o`ziga xosligi Yuqorida polimerlarning kimyoviy reaksiyalari tabiati jihatidan quyimolekulyar birikmalar reaksiyasidan keskin farq qilmasligini ko`rdik. Ammo makromalekulaning katta o`lchami va uning polifunksiyonalligi polimerlarning kimyoviy reaksiyalariga faqat polimerga xos bo`lgan qator xususiyatlarni kiritadi. Avvalo, polimer zanjiridagi funksional guruhlar reaksiyasi oxirigacha bormaydi. Bu makromolekuladagi sterik noqulaylik tufayli yuz beradi. Masalan, polivinil spirti va etil spirti etirifikasiyasini o`rganish (PVS) makro- molekulasida to`la o`zgarish amalga oshmasligini ko`rsatadi. Quyimolekulyar birikma – etil spirtida etirifikasiya reaksiyasi to’liq bormasa, biz reaksion aralashmada spirt, kislota, murakkab efir va suvning hosil bo’lganini bilamiz va bularni bir-biridan ajratib olishimiz mumkin. Ammo PVS 6 etirifikasiyasidan hosil bo’lgan mahsulot sopolimerlardan iborat bo’ladi va o’z tarkibida bir-biridan ajratish qiyin bo’lgan reaksiyaga kirishmagan – OH va reaksiyada hosil bo’lgan OCOCH 3 guruhli makromolekulalardan iborat bo’ladi. Reaksiya davomida makromolekula zvenolarining hammasi bir xilda reaksiyaga kirisha olmaydi, shuning uchun o’rtacha kimyoviy tarkibga ega bo’lgan makromolekulalar hosil bo’ladi, chunki zvenoning tabiati o’zgarishi bilan bog’liq bo’ladi. Polimer zanjiridagi kimyoviy o’zgarish – makromolekula va undagi funksional guruhlarning kimyoviy reaksiyaga kirishish qobiliyati bilan bog’liqdir. Oxirgi yillarda quyi va yuqori molekulyar birikmalarning reaksion qobiliyatidagi tafovutlar aniqlanib, makromolekulyar birikmalarda maqsadga muvofiq ravishda kimyoviy o’zgarishlarni ta’minlash qonuniyatlari yaratildi. Hozirgi vaqtda quyimolekulyar birikmalar bilan makromolekulalarning tabiatini solishtirib, quyidagi xususiyatlar borligi aniqlandi: 1. Polimerlarda, quyimolekulyar analoglarida bo’lmaydigan, faqat o’zlariga xos bo’lgan reaksiyalar ma’lum. Masalan, zanjirli depolimerlanish, makromolekulyar reaksiyalar. 2. Konfigurasion va konformasion effektlar polimerlarga o’ziga xos xususiyatlar bag’ishlaydi. 3. Konsentrasion effekt yoki eritmada makromolekula yaqinida reaksiyaga kirishayotgan funksional guruhlarning konsentrasiyasini o’zgarishi va uning natijasida reaksiya tezligining o’zgarishi bilan bog’liq effektlar. 4. Reaksiyaga kirishayotgan zarrachalar bilan zaryadlangan makromolekulalar o’rtasida o’zaro elektrostatik ta’sir bilan bog’liq effektlar. 5. Qattiq fazada va eritmada reaksiyaga kirishayotgan zarrachalarning agregasiyasi va assosiasiyasi bilan bog’liq bo’lgan ustmolekulyar effektlar. Shu makromolekulalargagina xos bo’lgan xususiyatlardan ba’zilarini ko’ramiz. Zanjir effekti. Polimerlarda hosil bo’ladigan ba’zi reaksiyalar quyimolekulyar birikmalarda bo’lmaydi. Bunday reaksiyalar makromolekulaning uzun zanjirsimon 7 tuzilishi (strukturasi) tufayli amalga oshadi. Bunday reaksiyalar qatoriga depolimerlanish, ichki molekulyar polisikllanish va boshqa reaksiyalar kiradi. Konfigurasion effektlar . Reaksiya tezligi va mexanizmini o’zgartiradigan effektlar qatoriga ichki molekulyar yoki polimeranologik o’zgarishlar reaksiyasidagi ”qo’shni effekti” deb ataluvchi effekt kiradi. ”Qo’shni effekti” deb polimeranalogik va makromolekulyar reaksiyalar natijasida hosil bo’lgan funksional guruhlarning reaksiya mexanizmi va tezligiga ta’siridan kelib chiqadi. Shu funksional guruh yoki zveno reaksiyaga kirishadigan guruhlarning reaksion qobiliyatini o’zgartirishi mumkin. Bu hodisa gidroliz, siklizasiya, kvaterlanish, galogenlash va boshqa reaksiyalarda kuzatiladi. Makromolekulalar reaksiya knetikasi va mexanizmi o’zgarishini polimerning tabiati va reagentning ta’siri bilan tushuntirish mumkin. Glevisning ko’rsatishicha, izotaktik polimetilmetakrilatning ishqoriy gidroliz, ataktik va sindiotaktik tuzilishga ega bo’lgan polimerlarga qaraganda tezlik va yuqori gidrolizlanish darajasi bilan boradi. Buning sababi: a) reaksiya mahsuloti sifatida sopolimer hosil bo’ladi; b) sopolimer tarkibi kompozision xilma – xil bo’ladi; v) hosil bo’lgan – COOH guruhlar – COOCH 3 guruhlar bilan vodorod bog’lar hosil qiladi, natijada gidroliz tezlashadi. CH 3 CH 3 | | - CH 2 – C – CH 2 – C - | | C=O O=C – OCH 3 | … OH Sindiotaktik polimetilmetakrilatda konfigurasion effekt namoyon bo’lishi qiyin, shuning uchun uning gidrolizi sekin boradi. 8 O – CH 3 | CH 3 C=O CH 3 | | | - CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C - | | | C=OCH 3 C=O | | O – CH 3 O – CH 3 Agar reaksiyaga kirishish kerak bo’lgan yon guruhlarni “A” bilan, reaksiyaga kirishib ulgurgan guruhlarni “B” bilan belgilansa, “B” guruhlar “A” guruhlarni reaksiyaga kirishish qobiliyatini oshirishi yoki susaytirishi mumkin. –CH 2 –CH–CH 2 –CH–CH 2 –CH– –CH 2 –CH–CH 2 –CH–CH 2 –CH––CH 2 –CH– CH 2 –CH–CH 2 –CH– | | | | | | | | | A A A A B A B B B “Qo’shni effekti” namoyon bo’ladigan va bu effektni aniq ko’rsatadigan misol, masalan; poli-paranitro fenilmetakrilatning gidrolizi quyimolekulyar anologi bo’lgan izomoy kislotasining nitrofenil efiriga nisbatan 104 marta tez boradi. Buning asosiy sababi reaksiya mexanizmining o’zgarishidir; sopolimerdagi murakkab efir guruhining gidrolizi “tashqi” OH – ionlari ta’sirida emas (quyimolekulyar modelda ko’rsatilganidek), balki zaryadlangan karboksil guruhining efirdagi karbonil guruhiga hujumi natijasidadir. 9 Quyimolekulyar efirda dissosiyalangan karboksil guruhiga ega zveno bo’lmagani uchun “qo’shni effekti” namoyon bo’lmaydi. Shuning uchun reaksiya oddiy kislotali gidroliz mexanizmi bo’yicha boradi. Muxidning PH 3 dan 6 gacha o’zgarganda gidroliz tezligi zaryadlangan karboksil guruhining zaryadlanish darajasiga to’g’ri proporsionalligi ko’rsatildi. Reaksiyaga kirishib ulgurgan qo’shni guruh, reaksiyaga kirishishi kerak bo’lgan guruhning reaksion qobiliyatini kamaytirishi ham mumkin. Masalan, polimetakrilamidning ishqoriy gidrolizi ikki zaryadlangan qo’shni karboksil guruhlarini birlamchi amid guruhini qo’rshab olishi tufayli reaksiya oxirigacha bormaydi. 10 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 ||| H 2 O | || ||| –CH 2 –C–CH 2 –C–CH 2 –C–→– CH 2 –C–CH 2 –C–CH 2 –C–→–CH 2 –C–CH 2 –C– CH 2 –C - |||OH - ||| ||| O = C O = C O = CO = C O = C O = C O = C O = C O = C ||| ||| || | NH 2 NH 2 NH 2 - O… H– N–H NH 2 - O …H – N – H… O - “Qo’shni effekt” bilan boradigan reaksiyalar knetikasi quyimolekulyar birikmalar reaksiyasidan tubdan farq qilishi mumkin. Yon zvenolarning o’zaro ta’siri ularning fazoviy joylashuviga bog’liq. Shuning uchun tabiiyki, makromolekulalarning konfigurasiyasi reaksiyaning knetikasi va mexanizmiga ta’sir qiladi. Konsentrasion effektlar . Polimer ishtirokida reaksiya tezligining o’zgarishi makromolekula atrofida reaksiyaga kirishayotgan guruhlarning konsentrasiyasi o’rtacha konsentrasiyaga nisbatan oshishi sababli yuz beradi. Bunda makromolekula zvenosi o’z atrofida quyimolekulyar reagentlarni to’plab, o’ziga xos mikrofaza rolini o’ynashi tufayli reaksiya tezligi oshadi. Bu effektlar B.A.Kabanov tomonidan polistirolsul’fokislotasi ishtirokida boradigan organik molekulalarning murakkab efiri (etilasetat) gidrolizi misolida ko’rsatilgan: - CH 2 – CH – | C 6 H 4 SO 3 H Murakkab efirlarning gidrolizlanish tezlik konstantasi polimer katalizatori ishtirokida uning quyimolekulyar analogi toluolsul’fokislotaga qaraganda ancha yuqori. Agar polikislota konsentrasiyasi keng oraliqda o’zgartirilsa, etilasetatning gidrolizlanish tezligi 1000 martagacha ortadi. Gidroliz tezligining oshish sababi polimer zvenolari yaqinida gidroksid ionlari konsentrasiyasining ko’payishi 11 natijasida etilasetatning zaryadlangan shaklini stasionar konsentrasiyasi ko’payishi tufaylidir. Konformasion va ustkimolekulyar effektlar - polimer funksional guruhlarining reaksiyaga kirishish qobiliyatiga ta’sir qiluvchi faktorlardan hisoblanadi. Konformasion o’zgarish vaqtida funksional guruhlarning tashqi agentlariga hujumi osonlashadi. Bunday konformasiyalar ayniqsa fermentativ reaksiyalar uchun xarakterli bo’lib, katta tezlik bilan boradi, chunki reaksiya davomida avvalo makromolekulalarning shakli bilan ularning kimyoviy tarkibi, ichki molekulyar va molekulalararo ta’sirlar, potensial aylanish to’siqlari o’zgaradi. Masalan, murakkab efirlarning α – ximotripsin (XT) ishtirokida gidrolizi boshqa shakldagi denaturlangan fermentga nisbatan 106 marta tez ketadi. H2O XT–OH+ROCO–C 6 H 4 –NO 2 → XT–OCOR+HO–C 6 H 4 NO 2 XT–OCOR ---- → XT–OH+RCOOH Keltirilgan misolda fermentlarning asosiy zanjiri bir xil bo’lishiga qaramay, reaksiyaning turlicha tezlikda ketishi fermentlarning konformatsiyasi bilan bog’liq. Makromolekulaning konformatsion o’zgarishi jarayonning boshlanishida hamma zanjirlari kerakli reagent bilan ta’minlanishi jarayonni tezlatishi, reaksiyaning so’ngi bosqichida esa tezlikni sekinlatishi ham mumkin. Ayrim hollarda zanjirning buralib olishi tufayli reaksiya tezlashadi. Polivenilatetatning gidrolizi (1), uning quyimolekular analoglari etilasetat yoki 1,3- diasetookbutanlarning (2) farq qilib, reaksiya tezligining ortishi bilan ketadi. H2O 1. –CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – -------→ –CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – | | - CH 3 COOH | | OCOCH 3 OCOCH 3 OH OCOCH 3 2H2O 2. CH 3 OCO – CH 2 – CH 2 – CH – OCOCH 3 – -------→ HO - CH 2 – CH 2 – CH – OH | - 2CH 3 COOH | CH 3 CH 3 12 Zanjirdagi gidroksil guruhlar ko’payishi bilan tezlik orta boradi va o’zgarish darajasi 20%ga yetganda quyimolekular efirning gidroliz tezligiga tenglashadi. Bu sharoitda o’ralma (klubok) to’g’rilanib olishi tufayli gidrolizlovchi agentga nisbatan funksional guruhlarning imkoniyati tenglashadi. Birgina konformatsion effektlar umuman kam uchraydi, ular ko’pgina boshqa effektlar ichida yashirin holatda bo’ladi, lekin makromolekulaning konformatsiyasi polimerning ustkimolekular tuzilishini belgilashi sababli, barcha effektlar o’zaro bog’liq. Volf va meosning ko’rsatishicha, polivinil sperti tolasining degidrolanishi va cho’zilishi natijasida toladagi qo’shbog’lar soni keskin ko’payadi, chunki bunda tolaning ustkimolekular qavatining o’zgarishi natijasida toladagi qo’shbog’lar soni keskin ko’payadi., chunki bunda tolaning ustkimolekular qavatining o’zgarishi natijasida poliyin strukturali polimer hosil bo’ladi. Shibayev, Plate va Kargin polietilinning (PE) xlorlanish reaksiyasini tekshirib, bu reaksiya nafaqat “qo’shni effekti”ni ko’rsatibgina qolmay, kimyoviy yo’l bilan eritmada PE ning agregatlanishini ko’zatishga imkon beradi. PE ning xlorbenzoldagi 0,1% li eritmasi 100-125 0 C da xlorlansa, reaksiya mahsuloti turli fraksiyalarga bo’linadi, reaksiya 130 0 C dan yuqorida olib borilsa, reaksiya mahsulotining kompozitsion xilma-xilligi bir jinsli bo’ladi. Shunday qilib, polimerlarda etirifikatsiya, gidroliz, xlorlash va boshqa reaksiyalarning borishi kuchli molekulalararo ta’sirlarning namoyon bo’lishi, bukilmas zanjirli polimerlarda ustkimolekular strukturaning xarakteriga bo’g’liqdir. Elektrostatik effektlar. Quyimolekulyar reagent bilan zaryadlangan makromolekulaning ta’sirlashishi tufayli reaksiya tezligining o’zgarishi elektrostatik effekt bilan bog’liq. Misol tariqasida 3-nitro- 4- asetoksibenzolsulfonatning poli- 4- vinilpiridin katalizatori ishtirokida gidrolizlanishini ko’rish mumkin. Katalizator rolini nuklieofil reagent – zaryadlanmagan piridin halqasi o’ynaydi, ammo shu bilan birga qisman zaryadlangan polivinilpiridin polikationiga manfiy zaryadlangan anion substatining tortilishi tufayli ham reaksiya tezlashadi. 13 Reaksiya tezligining zaryadlangan piridin zvenosi miqdoriga bog’liqligi egri chizig’i 75% zaryadlanmagan guruhlarga to’g’ri kelganda maksimum orqali o’tadi. Bu guruhlarning ionlashuviga musbat zaryadlangan zanjir zvenosi xalaqit qiladi. Reaksion qobilyatli guruhlarning soni muhitni pH past bo’lganda quyimolekular analog – 4 – pikolinga nisbatan 60 - 100 marta yuqori bo’ladi. 1.2 Polimerlanish darajasi o’zgarmasdan sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalar Polimeranalogik o’zgarishlar . Polimerlarda zanjir uzunligi va tuzilishi o’zgarmasdan yon funksional guruhlarning quyimolekular birikmalare bilan almashinishi hisobiga boradigan reaksiyalar polimeranalogik o’zgarishlar reaksiyasi deyiladi. Bunday reaksiyalar natijasida yon funksional guruhlar tabiati o’zgaradi. Bu reaksiyalar tufayli quyimolekular birikmalarning atom yoki atomlar guruhi polimer tabiatida o’zgaradi. Juda ko’pchilik ilmiy izlanishlar natijasida bir guruh reaksiya kirishganida, yangi funksional guruhlarning hosil bo’lishi ko’rsatildi: 1. Monomerlardan sentiz qilinishi mumkin bo’lmagan plimerlar olish. Chunonchi, ularning monomeri ma’lum emas yoki turg’un emas, yoxud polimerlanish reaksiyasiga uchramaydi. Masalan, polivinil spirtini (PVS) polivinilasetatdan (PVA), polivinilaminni polivinilsuksinimiddan yoki polivinilftalimiddan ishqor ishtirokida gidrolizlab olish mumkin: NaOHNaOH [– CH 2 – CH –] n -----→ [– CH 2 – CH –] n [– CH 2 – CH –] n -----→ [– CH 2 – CH –] n ←[– CH 2 – CH –] n | | | || OCOCH 3 OH N NH 2 N / \ / \ PVAPVSO = C C = O O=C C=O ||\ / H 2 C___CH 2 C 6 H 4 14 Polivinilsuksinimid PolivinilaminPolivinilftalimid Bu reaksiyalar jarayonida makromolekulaning polimerlanish darajasi “n” o’zgarmaydi. 2. Kimyoviy o’zgarishlar tufayli yangi xossaga ega bo’lgan polimerlar olish. Polimeranalogik o’zgarishlar reaksiyasiga, ikki funksional guruhning o’zaro birikib, siklik strukturaga ega bo’lgan makromolekula hosil bo’lish reaksiyasini ham kiritish mumkin. Masalan, polivinil spirtini asitillash shular jumlasidandir. O || –CH 2 – CH – CH 2 – CH – + R – C – H → –CH 2 – CH – CH 2 – CH – + nH 2 O | ||| OH OHOO \ / CH | R Polimeranalogik o’zgarishlar reaksiyasi polimerlarni modifikatsiyalash usullaridan biri bo’lib, u yangi polimer materiallar olishga, jumladan qiyin yoki sintez qilish mumkin bo’lmagan polimerlar olishga keng imkoniyat yaratadi. Ko’pchilik polimeranalogik o’zgarishlar sanoatda keng qo’llaniladi, masalan sellullozaning oddiy va murakkab efirlarini, polivinil spirtini olish, polietilin va polivinilxloridni xlorlash reaksiyalari shular jumlasidandir. Asetilselluloza amalda sellulozaga turli kislotalar (asosan, sulfat va xlorat kislota) ishtirokida sirka angidridi ta’sir ettirib olinadi. Sellulozaning sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan murakkab efirlaridan yana biri uning nitroefiridir. U sellulozaga nitrat kislotasi ta’siri bilan olinadi. Yuqoridagi misollardan ko’rinadiki, polimeranalogik o’zgarishlar reaksiyasining asosiy qonuniyatlari xuddi organik kimyoning odatdagi reaksiyalari kabi borishi bilan bir qatorda, ularning o’ziga xos xususiyatlari ham borligi 15 ko’rinib turibdi. Ammo reagentning polimer tabiati bu jarayonning murakkab qonuniyatlarini keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham ko’pchilik polimeranalogik o’zgarishlar oxirigacha bormaydi. Polimeranalogik o’zgarishlar mahsulotning miqdori 100% dan kam bo’lgani uchun reaksiyaga kirishgan va kirishmagan zvenolardan tuzilgan sopolimerni eslatadi. Bu sopolimer zanjirida zvenolarning taqsimlanishi sopolimerlanish mahsuloti zvenolarning taqsimlanishidan tubdan farq qiladi. Misol tariqasida ayrim polimeranalogik o’zgarishlar natijasida polimerning kimyoviy va mexanik xossalarining o’zgarishini ko’rib chiqamiz: a) poliolefinlarni xlorlash reaksiyasi polimerlarni modifikatsiyalash usullaridan hisoblanadi. Bu usuldan foydalanib, turli xossalarga ega bo’lgan, polimerning molekular massasi, tarkibi va strukturasiga, xlorlash darajasi va usuliga bog’liq bo’lgan yangi mahsulotlarni olish mumkin. Polietilen (PE) va polipropilen (PP) suspenziyada (suvda, uglerod to’rt xlorid eritmasida, sirka, sulfat va azot kislotalari eritmalarida) xlorlanadi. Xlorlash oddiy erkin radikal mexanizm sxemasi bo’yicha borib, organik perioksidlar ishtirokida tezlashadi: ichki molekular reaksiyalar – kimyoviy reaksiyalar qatoriga kirib, unda makromolekulalar qayta guruhlanishi yoki bir makromolekulaning atomlari yoki funksional guruhlari o’zaro birikishi sodir bo’ladi va polimerlarning polimerlanish darajasi esa o’zgarmay qoladi. Bu reaksiyalar fizikaviy va kimyoviy omillar ta’sirida sodir bo’ladi. Polimer zanjirining tuzilishiga qarab ichki molekular reaksiyalarni ikki guruhga bo’lish mumkin: 1. O’zida to’yinmagan bog’ tutuvchi makromolekulalar hosil bo’lishi quyimolekular birikmalarning ajralishi bilan kuzatiladi. Bunday reaksiyalar 16 qatoriga issiqlik, yorug’lik, radiatsion nurlar va har xil katalizatorlar (ishqoriy, kislota, tuz) ishtirokida boradigan reaksiyalar kiradi. Polivinilxlorid (PVX) va polivinilspirti (PVS) ni qizdirsak yoki y-nurlari bilan nurlatilsa, degidroxlorlash va degidrolanish reaksiyalari ketib, o’zida to’yinmagan bog’lar tutuvchi yarim o’tkazgich va magnet xossalariga ega bo’lgan polivinilenlar hosil bo’ladi. 2. O’zida siklik (halqa) guruhlar tutgan makromolekulalarning hosil bo’lishi. Bularga o’zida qisqa bog’li yon o’rin bosarlar tutgan va uning ochilishi natijasida zanjirdagi qo’shni guruhlar bilan yangi kimyoviy bog’lar hosil qilib, hech qanday quyimolekulali birikmalar ajralib chiqmaydigan reaksiyalar kiradi. - CH 2 CH 2 CH 2 270 0 CH 2 CH 2 500 0 CH CH \ / \ / \ / ---- → \/ \ / \ / ---- → \ // \ // \/ CH CH CH CH CH CH C CC | | | | | | | | | CN CN CN C C C C CC / \\ / \\ / \\ /\\ / \\ / \\ N NNN Bunday siklik tuzilishiga ega bo’lgan polimerlar yuqori issiqlikga chidamli bo’lib, poliakrilonitril asosida olingan tola “qora nitron” nomi bilan yuritiladi. 17 II BOB: SOPOPOLIMERLANISH REAKSIYALARI 1.2 Sopolimerlanish haqida umumiy tasnif Sopolimerlanish deb - ikki va undan ortiq monomerlarning birga polimerlanishi tushuniladi. Hosil bo`lgan modda- sopolimerning makromolekulasida har-xil monomer bo`g`inlari bo`ladi. Agar 2 xil M 1 va M 2 monomerlarning sopolimerlanishini ko`radigan bo`lsak reaksiyani sxematik ravishda quyidagicha yozish mumkin: Sopolimerlarning tabiatda, hayotimizda, texnikada, sanoatda ahamiyati katta. Sintetik kauchuklarning ko`pchiligi, nitron tolasi, stirol asosidagi plastmassalar sopolimerlarga misol bo`ladi. Keltirgan tenglamada ikki xil monomer bo`g`inlari sopolimer makromolekulasiga tasodifiylik qonuni yoki ehtimollik qonuniyati asosida kirgan. Ammo sopolimerdagi bo`g`inlarning qismi monomerning reaksion faolligi va nisbiy konsentrasiyasi bilan aniqlanadi. Bunday sopolimerlarni statistik sopolimer deb yuritiladi. Sopolimerning tarkib tenglamasi quyidagicha, ya'ni sopolimerlanish ham 4 ta elementar jarayon (inisiirlash, o`sish, uzatilish va uzilish)dan iborat. U polimerlanishdan bitta o`sish jarayoni bilan butunlay farq qiladi. Radikal polimerlanishda o`sayotgan zanjir bilan monomerning birikishigina zanjirni o`sish jarayonini tashkil qiladi. Sopolimerlanishdachi? Buning uchun ikki komponentli- binar sopolimerlanishni ko`raylik. Unda o`sayotgan zanjirning faol markazining reaksion qobiliyati oxirigi bo`g`in tabiatigagina bog`liq degan shartni qabul qilamiz, bu ma'noda reaksion faollik: Bu holda kinetik zanjir bilan М 1 va М 2 monomerlar o`rtasida quyidagi o`sish jarayonlari bo`ladi: 18 Ma'lum sharoitda kinetik zanjirlarning konsentrasiyasi ma'lum vaqt oralig`ida o`zgarmas deb hisoblash qabul qilish mumkin. Bunday stasionar holat uchun sopolimerlanishga olingan monomerlar konsentrasiyasi va hosil bo`layotgan sopolimerning ayni vaqtdagi konsentrasiyasi o`rtasidagi bog`liqlik sopolimer tarkibining tenglamasi bilan aniqlanadi: Mayo-Lyuis tenglamasi 1944 yil kashf qilingan. Bu sopolimerning differensial (ayni vaqtdagi) tarkib tenglamasidir. Bu yerda va monomerlarning sopolimerlanishdagi nisbiy faollik konstantasi yoki qisqacha sopolmerlanish konstantasi deb yuritiladi. Sopolimer tarkibining dastlabki monomer ar alashmasi tarkibiga bog`liqlik diagrammasi, bu Mayo-Lyuis tenglamasining grafik ko`rinishidir. 2.2 Sopolimerlanishning monomerlar bilan o’zaro faoliyati Sopolimerlanishdagi monomerlarning o`zaro faolligiga qarab r 1 va r 2 larning hamda sopolimer tarkibi- monomerlar tarkibi diagrammasining bir necha hollari uchraydi. 5-rasm. Sopolimerlanishning tarkib diagrammasi 19 1- hol. r1=r2=1, ya'ni monomerlarning reaksiyadagi faolligi o`zaro teng. Bu holda kinetik (o`sayotgan) zanjirlar har ikkala monomerni bir xil tezlik bilan biriktiradi. Natijada sopolimerning tarkibi monomerning boshlang`ich tarkibiga teng bo`ladi. Buning natijasidada azeotrop sopolimer hosil bo`ladi. 2- hol. г1>1, г2<1 ya'ni, kinetik zanjir makroradikali "begona" monomerdan ko`ra o`z monomerini tez biriktiradi. Birinchi monomer sopolimerlanishda faol, sopolimer- М* bo`g`inlari bilan boyigan. 3- hol. r2>1, r1<1 яъни, ikkinchi monomer faol, sopolimer uning bo`g`inlari bilan boyiydi. 4- hol. г1<1, г2<1 har ikkala monomer bo`g`ini bilan tugagan kinetik zanjir "begona" monomerni tez biriktiradi. Natijada, ketma-ket tartibli sopolimerlar hosil qiladi. 5- hol. г1→0, г2→0 ya'ni, har bir zanjir makroradikali faqatgina "begona" monomerni o`ziga biriktiradi. Bu holda sopolimer makromolekulalaridagi bo`g`inlarning ketma-ketligi juda aniq, mukammal bo`ladi. 6- hol. r1→0, r2<1. k11≈0, k12 k11, r1·r21. Sopolimerda 1- bo`g`indan keyin doim 2- bo`g`in keladi. Sopolimerda birinchi monomer bo`g`inlarining molyar qismi hech qachon 0,5 dan ortmaydi. 7- holda esa 6- holning teskarisi yuz beradi. Mayo-Lyuis tenglamasidan sopolimerlanish jarayonining boshlanishidan sopolimer tarkibini aniqlash mumkin. Reaksiyaning chuqurroq jarayonida hosil bo`lgan sopolimer tarkibini aniqlash uchun monomerning ayni vaqtdagi konsentrasiyasi bo`lishi kerak. Ularni monomerlarning boshlang`ich konsentrasiyalari va г1, г2 larning qiymatlaridan sopolimer tarkibining integral tenglamasi asosida hisoblanadi. Bu tenglamani hisoblashning qulayroq usullarini Kruze va Meyer taklif qilgan. Monomer ham sopolimerning ayni tarkibidan ayni vaqtgacha hosil bo`lgan sopolimerning o`rtacha tarkibini hisoblash mumkin. Reaksiya borishi bilan hosil bo`layotgan sopolimerning tarkibi doimiy o`zgarib boradi, chunki faol monomer reaksiyaga ko`proq kirishib sopolimer u bilan boyiydi. Monomer aralashmasida esa aksincha, faol komponent molyar qismi 20 kamaya boradi. Shu reaksiya chuqurlashgan sari har-xil tarkibli sopolimer hosil bo`ladi. Radikal sopolimerlanishda monomerlarning nisbiy faolligi- sopolimerlanish konstantalari (5-jadval) Olingan sopolimer har-xil tarkibli fraksiyalardan tashkil topadi, tarkibiy notekis sopolimer bo`ladi. Tarkibiy notekislik darajasiga qarab sopolimerning xossasi o`zgaradi. Amaliyotda sharoit- talabga qarab har-xil xossali sopolimerlar kerak. Shuning uchun tarkibiy tekis sopolimer olish muhim amaliy vazifadir. 6-Jadval. Metakril kislota- N-vinilpirrolidon MAK-VP sopolimerini tarkibini (monomerlar nisbati 0,1:0,9 bo`lganda) vaqtga va polimer hosil bo`lgan miqdoriga bog`liqligi. Sopolimerlanish vaqti va hosila ortishi bilan sopolimer tarkibida faol komponent kamayadi. Faol monomerning vaqt va hosila bo`yicha sarfini aniqlab, uni boshlang`ich molyar qismini o`zgarmas saqlansa xoxlagan vaqtda bir xil 21 tarkibli metakril kislota-N-vinilpirrolidon sopolimeri olinadi. Bu usul kompensasiya usuli deyiladi. Bunda olingan sopolimerning tarkibiy notekisligi ancha pasayadi. U esa sopolimerning har xil xossalarida o`z ifodasini topadi. Polimerlanish va sopolimerlanishda monomerlarning reaksion faolligi, ya'ni monomerlarning polimerlanish reaksiyasidagi reaksion qobiliyati 3 ta omilga bog`liq: 1- qo`shbog`ning uyg`unlanish energiyasi, 2- qo’shbog`ning qutbliligi, 3- qo`shbog`ning o`rinbosar bilan ekranlanishi. I. Polimerlanishda monomer qo`shbog`ining uyg`unlanish energiyasi rolini uyg`unlanishning monomerni faol markazga birikishidagi o`tkinchi holatning barqarorlashtirishi bilan tushintirish mumkin. Uyg`unlanish energiyasining qiymatiga qarab monomerlar ikki guruhga bo`linadi: Faol monomerlarda uyg`unlanish energiyasi katta. Ularda monomer qo`shbog`i o`rinbosarning to`yinmagan guruhi bilan uyg`unlashgan. Misollar: 1,3- dienlar, akril monomerlar, stirol. Passiv monomerlarda uyg`unlanishi yo`q yoki juda kuchsiz. Ularga olefinlar, vinilxlorid, vinilasetat, vinilsilanlar kiradi. Uyg`unlanish energiyasi oshishi bilan monomerning polimerlanish faolligi oshadi, ammo uning radikalining faolligi kamayadi- juftlashmagan elektronning "delokalizasiya"si natijasida, ya'ni monomer va uning radikalining reaksion qobiliyati o`zaro teskari. Bu holatni antibatlik qoidasi deyiladi. Uyg`unlanish faktorining roli radikal sopolimerlanishda yaqqol ko`rinadi. Faol ( М 1 ) va passiv ( М 2 ) monomerlar sopolimerlanganda r 1 1 , г 2 <<1 bo`ladi, sopolimer faol monomer bo`g`inlari bilan boyiydi. Buni faol monomerning passiv М 2 ga qaraganda o`sayotgan zanjirga kattaroq tezlik bilan birikishi bilan tushuntiriladi. Masalan, quyidagi monomerlar juftida: 7-Jadval. Sopolimer tarkibidagi monomerlarning r 1 va г 2 qiymatlari 22 II. Monomerlar qo`shbog`i qutbliligining polimerlanishga ta'siri, ya'ni vinil monomerlarda o`rinbosarlarning donor-akseptor ta'siri natijasida qo`shbog` va tegishli o`sayotgan radikali qutbli bo`lib qoladi: Murakkab molekulalar atomlaridagi qismiy zaryad π- bog`larning va α- bog`larning elektron bulutining tartibli siljishi natijasida hosil bo`ladi. π- bog`larning elektron bulutini siljishi mezomer (I), α- bog`larniki induksion effektni (I) hosil qiladi. Ma'lumki, har-xil atomlarni o`rtasidan kimyoviy bog`ning elektronlari elektromanfiy atomga qarab siljigan. Aytilganlarni quyidagi misol va sxemalardan tushunib olish mumkin: Ayniqsa vinilalkilefirlarda qo`shbog`ning kislorod atomidagi bo`linmagan, umumlashmagan elektron jufti (r- elektronlar bilan uyg`unlanishi) C atomidagi manfiy zaryad qiymati katta. Ular YaMR- spektroskopiya va dipol momentini aniqlash metodlari bilan isbotlangan. Monomerlarning qo`shbog`ini qutbliligi ion polimerlanishda juda katta ahamiyatga ega. Ular polimerlanishning qaysi usulda borishini belgilaydi. Monomer qo`shbog`ining ( β - uglerod atomidagi musbat zaryadi katta bo`lsa (masalan, akrilonitril), anionli usulda, manfiy zaryadi katta bo`lsa (masalan, vinilbutil efir) kationli usulda polimerlanadi. Nihoyatda kuchli qutblangan monomerlar esa radikal polimerlanishga uchramaydi. Induktiv qutblilik faktorining roli sopolimerlanishda yaqqol ko`rinadi. Unda zanjirning o`sish jarayonida uglerod atomlari qarama-qarshi qutblangan monomer va radikallar ko`proq birikishadi. Demak, М 1 ning o`rinbosari elektron donori, М 2 - akseptor bo`lsa K 12 >K 11 , K 21 >K 22 , r 1 1, r 2 1 23 bo`ladi. Bunday sopolimerlanish monomerlar zanjirining chorraxa o`sishi ( М 1 М 2 М 1 М 2 ...) ko`proq borib, sopolimer strukturasiga zvenolarning ketma-ketligi xos bo`ladi. Bu hodisaning qutblilik faktorining sopolimerga ta'siri fizik ma'nosi donor-akseptor ta'sirlanishning o`sish akti "o`tish holati" energiyasi pasaytirishida bo`lsa kerak. Shunday qilib, monomerlarning har-bir juftidagi г i ni mohiyatini umumiy tushunchasi paydo bo`ldi. Monomerlar reaksion qobiliyatining miqdoriy bog`lanishlarini topish zarur edi. Shundagina tajribasiz, hisoblash bilan sopolimerlanuvchi monomerlarning г i ni aniqlash mumkin bo`ladi, Alfrey va Praysning gipotezasida: kinetik zanjirning har bir elementar o`sish jarayoning konstantasi komponentlar (o`sayotgan radikal va birikuvchi monomer)ning uyg`unlanish energiyasi va qutbliligiga quyidagicha bog`liq bo`ladi: K 12 =P 1 Q 2 exp (-e 1 ·e 2 ) bu yerda Р 1 - birinchi monomer bo`g`ini bilan tugagan o`suvchi zanjir radikalining uyg`unlanish energiyasi o`lchami , Q 2 - ikkinchi monomerniki , е 1 va е 2 - o`suvchi zanjir radikali va monomerning qutbliligi o`lchami. Binar sopolimerlanishda bunday jarayonlar 4 ta. Ulardan sopolimerlanishning nisbiy konstantalari uchun quyidagi bog`lanish chiqadi: Bu tenglamalarga ko`ra har bir monomerning reaksion qobiliyati ikkita kattalik Q va e bilan belgilanadi. Ularni tushunish, bilish va aniqlash har qanday monomerlar jufti uchun г 1 ni hisoblab chiqish imkonini beradi: Albatta, sterik omilning tenglamada hisobga olinmaganligi Alfrey- Praysning Q-e sxemasining imkoni va ahamiyatini ancha chegaralaydi, u yarim miqdoriy 24 bog`lanishdir. Ammo umumiy miqdoriy qonuniyat yo`qligida Q-e sxemasi monomerlarning sopolimerlanishini tushunishda katta jiddiy qadam bo`ldi. Ma'lum bo`ldiki, Q va e lar ma'lum fizik ma'noga ega ekan. Shularni hisobga olib Q va e jadvali tuzildi unda standart monomer qilib stirol olindi. Uning Q =1, e =-0,80 deb qabul qilindi. 8-Jadval. Мо nomerlarning Q va e qiymatlari Bulardan har qanday М 1 - М 2 sistemaning г 1 hisoblab chiqilgan bo`lib qiymatlari ma'lum chegarada to`g`ri va foydali hisoblanadi. 25 XULOSA Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Sopolimerlar — makromolekulasi 2 va undan ortiq struktura zvenolaridan iborat polimerlar. Har qaysi turdagi struktura zvenolari makromolekula chegarasida birbiri bilan almashinuvchi uzluksiz uzun bloklar hosil qilgan S. bloksopolimerlar deyiladi. Bir xil kimyoviy tarkibli makromolekula zanjirining ichki zvenolariga bir yoki bir necha boshqa tarkibli monomer biriktirsa bo ladi. Bunday S. payvandlangan S. deb ataladi. Kimyoviyʻ zvenoning bir makromolekulasida turlicha tiplarni birbiriga biriktirib xossalari oldindan ma lum bo lgan materiallar hosil qilish mumkin (qarang ʼ ʻ Polimerlanish). Sopolimerlar makromolekulasining tarkibi reaktsiya uchun olingan monomerlarning molekula qoldiqlaridan bo’g’inlaridan tashkil topdi. Makromolekulaning tarkibi faqat bir xil monomer molekula bo’g’inlaridan tashkil topgan polimerlar g o m o p o l i m e r l a r deyiladi. Gomopolimerlanish jarayonida faqat bir turdagi o’sayotgan zanjirni tashkil etsa, sopolimerlanish esa bir necha xil ko’rinishdagi o’sayotgan zanjirlardan iborat bo’ladi. Hozirgi paytda ikki monomerdan tashkil topgan binar sistemalarning sopolimerlanish quyidagi sxema tarzida ifodalanadi: n M 1 + n M 2 —→ . . . — M 1 — M 1 — M 1 — M 2 — M 2 — M 2 — M 1 — M 2 — M 1 - M 2 — . . . Bu jarayon umumiy holda M 1 va M 2 monomerlarning aktiv radikal ta‘sirida o’zaro reaktsiyaga kirishishi natijasida yangi aktiv markazlar hosil qilib, ulardan biri M 1  monomer molekulasi bilan o’zaro birikishi mumkin. Bu reaktsiyalarning sodir bo’lish ehtimolligini amaliy tajribalar yordamida aniqlash mumkin. 26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. SH.YE.Ishoqov., YU.T.Toshpo'latov, Anorganik kimyo. Toshkent. «O'qituvchi». 1992 y. 2. Plastmassalarni qayta ishlash., O’quv qollanma., Toshkent 2022 3. Polimerlar kimyosi va fizikasi (M.Asqarov, I.Ismoilov) 4. Polimerlar kimyosidan praktikum (O_.Musayev va b.) 5. Yuqori molekulyar birikmalar.Babayev.B.( Yuqori molekulyar birikmalar. ii- qism. dexqanov r.) 6. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. asoslari. Toshkent. «O'zbekiston». 2000 y.Anorganik kimyo nazariy 7. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy Toshkent. «O'zbekiston» 2003 y.va anorganik kimyo. 8. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot". Toshkent, a. "O'qituvchi", 1984 yil 8-22, 27-42-betlar 9. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot". Toshkent, a. "O'qituvchi", 1984 yil 43-107-betlar 10. “Plastmassalarni qayta ishlashning asosiy texnologiyalari” tahririyati ostida. V.N.Kulezneva va VK Guseva, Moskva, "Kimyo", 1995 yil. 11. Tahririyat ostida "Plastmassani qayta ishlashning asosiy texnologiyalari". V.N.Kulezneva va VK Guseva, Moskva, "Kimyo", 1995 yil. 12. G.A.Shvetsov va boshqalar. "Plastmassani qayta ishlash texnologiyasi", Moskva, "Kimyo",1988 yil c. 94-171 13. Семчиков Ю.Д. Высокомолекулярные соединения. М .: АСАДЕМА , 2005, 367 с . Мусаев У . Н ., Бабаев Т . М ., Курбанов Ш . А ., Хакимжонов Б . Ш ., Мухамедиев М . Г . Полимерлар кимёсидан практикум . Тошк.: Университет, 2001 27

Sopolimerlanish va uning tenglsmasi. Alʼfray Praysning Q-e sxemasi

Купить