Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	16000UZS
Размер	236.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Sopollitepa ilk dehqonchilik madaniyati

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Mirziyoev SH.M. 'Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko'taramiz'. I-jild. T., 2017.B.29.
2. Abdullaev O'.I. O'rta Osiyoda ibtidoiy jamoa tuzumi va ilk davlatchilik tarixi.
Monografiya, Tashkent, 2019.
3. Abramova 3. A. Pozdniy paleolit Aziatskoy chasti SSSR // Arxeologiya
SSSR. Paleolit SSSR. M., 1984/
4. Anisyutkin N. K., Islamov U. I., Kraxmal` K. A., Sayfullaev B. K.,
Xushvakov N. O. Predva- ritel`nie issledovaniya dolini reki Axangaran za 1994 g.
S-Pb., 1995.
5. Anisyutkin N. K., Islamov U. I., Kraxmal` K. A., Xushvakov N. O. Novie
issledovaniya paleolita v Axangarane (Uzbekistan) // Materiali IIMK. S-Pb., 1995.
6. Anisyutkin N. K., Islamov U. I., Kraxmal` K. A., Sayfullaev B., Xushvakov
N. O. Raskopki stoyanki Kul`bulak v 1995 g. // Novie arxeologicheskie otkritiya i
izuchenie kul`turnoy transformatsii. S-Pb., 1996.
7. Anoykin A. A., Gladishev S. A. Pamyatniki kamennogo veka v gorax
Baysun-Tau (Uzbekistan) // Arxeologiya i paleekologiya Yevrazii. Novosibirsk,
2004.
8. Boriskovskiy B.A. Paleoliticheskie mestonaxojdeniya v Turkmenistane,
vipusk XVIII, 1947.
9. Berdiev O.K. Drevneyshie zemledel`tsi Yujnogo Turkmenistana, Ashxabad,
1969.
10. Buryakov YU. F., Krikis YA. K., Ravshanov R., Rostovtsev O. M.
Arxeologicheskie raboti v Samarkandskoy oblasti // AO 1971 g. M., 1972.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
37

Kuchuktepa, Pshaktepa, antik davrning sho'rtepa, ilk o'rta asrlar davriga tegishli
Munchoqtepa kabi yodgorliklari joylashgan. Bular orasida eng qadimiysi Sopollitepa
bo'lib, uning umumiy maydoni qal'a-qo'rg'on va uning tashqarisida joylashgan turar-
joy maskanlari bilan taxminan 3 gektarni tashkil etadi.
Sopollitepada olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida, u bronza davri
dehqon jamoalarining noyob manzili sifatida shakllangan protoshahar ekanligi
isbotlangan. Sopollitepada uchta qurilish davri aniqlangan. Davr o'tishi bilan ushbu
manzilda aholi ko'payib, yangi erlarni o'zlashtirish uchun Ulanbuloqsoy suv manbai
kamlik qilganligi sababli, Sopollitepaning 3-qurilish bosqichida dehqon jamoalarining
bir qismi yangi erlar qidirib, sherobod daryosining quyi havzalariga, Bo'stonsoyning
yuqori oqimi yoqalariga borib o'rnashganlar. Bu joyda olib borilgan arxeologik
qidiruv ishlarida Bo'stonsoyning har ikkala sohillarida dehqon jamoalarining
qishloqlari, ular yaqinida qator bronza davrining qabristonlari paydo bo'lganligi
aniqlangan. Ular orasida yirik yodgorlik 100 gektardan kam bo'lmagan, Bo'stonsoy
chap sohilini egallagan Jarqo'ton qishlog'i bo'lib, tez orada bu qishloq tipidagi aholi
turar-joyi bronza davrining ilk shahriga aylanadi.
Jarqo ' ton ilk shahar maydonining janubida , shahar tashqarisida , maydoni 20 ga
dan kam bo ' lmagan Jarqo ' ton shahar qabristoni tarkib topadi . Undan janubroqda ,
Bo ' stonsoyning chap sohili bo ' ylab , yana uchta tabiiy tepaliklarda Jarqo ' ton IV a , b , v
qabristonlari paydo bo ' ladi . YOdgorlikning hududiy o ' zlashtirilishini o ' rganishga
qaratilgan stratigrafik shurflar bu maskanda 500-600 yillar hayot davom etganligini
ko ' rsatadi . Bo'stonsoyning o'ng sohilidan yana bir necha qabriston va manzilgohlar
topilib, ular Bo'ston 1,2,3,4,5,6 nomlari ostida o'rganilgan. Mana shu yodgorliklar
majmuai Bo'stonsoy kichik vohasini tashkil etadi. Bo'stonsoyning quyi oqimida,
qadimgi Zang kanali hududida, uning g'arbiy o'zani suv bazasida ilk temir, antik va
ilk o'rta asrlar davrining qator yodgorliklari ro'yxatga olinadi. Ularning eng qadimiysi
Talashkantepa bo'lib, u ilk temir davrining noyob qal'a-qo'rg'onidir.

21xulosaga keladi 3
. Bu fikr zaminida qandaydir tarixiy haqiqat borligi
ishonarlidir.

erkaklar o’ng biqini, ayollar esa, chap biqini bilan oyoq qo’llari ғ ujanak xoliga
keltirib yotqizilgan. Mozorlarda bronzadan yasalgan turli xil taqinchoqlar, tumor
muxrlar, qimmatbaho toshlardan yasalgan munchoqlar, oltin munchoqlar, kumush
bilakuzuklar, bronza oy boshpeshlari va xakozolar ko’plab topiladi. eng luxim
tomoni shundaki, mozorlardan topilgan buyumlarga qarab, bu «Duradgor usta»
mozori, bu «To’qimachi» mozori», bu «Kulol» , bu «Ovchi» mozori yoki
«jangchi» mozori deb atash mumkin. Chunki bu mozorlarda xar bir ko’milgan
odam-ni kasbiga, ya`ni tiriklik davrida qilib yurgan ishiga qa-rab buyumlar
qo’yilgan. Jarqo’ton IV qabristonini ochish vaqtida kenrtaf qabrlari xam ochilgan.
Bunday qabrlarda odam jasadini qoldiqlari o’rniga loydan yasalgan xaykalcha-lar
qo’yilib ular qizil rangda bo’yalgan bo’ladi. Ko’pincha be-darak yo’qolgan jamoa
a`zolarini ko’mish marosimini o’tka-zib ular o’rniga xaykalchalar qo’yilgan.
Ikkinchi kenotaf mozorlarida bedarak ketgan jamoa a`zosi o’rniga hayvonni
qo’yish odati bo’lgan. Қ o’yiltan hayvonlarni xam oyoqlari buklangan bo’lib, ular
atrofiga har xil idishlar qo’yilgan. Sopollitepa qishloq - qo’r ғ onini o’rganish
asosida xar bir kvartal bir patriarxal uru ғ jamoasiga doir bo’lib, ularning xar biri
bir nechtadan juft oila xo’jalik kom-plekslaridan iborat bo’lgan deyish mumkin.
Қ ishloq qo’r ғ o-nining 8 ta kvartalga bo’linishi Sopollitepaliklarning ishlab
chiqarysh jamoalari uyushmasi 8 ta uru ғ dan iborat ekanligini ko’rsatadi. Xar bir
uru ғ ning o’z o’to ғ asi - uru ғ boshli ғ i bo’lgan. Қ abrlardan topilgan moddiy
ashyolarga qa-raganda Sopollitepada ayollar iqtisodiy-ijtimoiy hayotda o’z o’rnini
erkaklarga allaqachon bo’shatib bergan bo’lsalar-da, ularni traditsion obro’yi,
jamoadagi mavqei xali kuchli edi. Sopollitepa uy-joy komplekslari odatda ko’p
xonali bo’lib, xonalarning birida albatta o’choq va sandal o’rni uch-raydi.
Sopollitepada barcha turdagi qurilish inshoatlari xam ғ ishtlardan qurilib, bironta
joyida paxsa alomati ko’rinmaydi. Uy-joy komlpekslari doirasida non pishiradi-
gan tandirlar ochilgan. Sopollitepada arxeologik moddiy ashyolari asosini xilma xil
shakldagi kulolchilik, charxida ishlangan sopol idishlar tashkil kiladi. Ular sifat
jiha-tidan shunchalar jozibador, bejirim, jarangdor va yupqa Қ ilib ishlanganki,
bularni xozirgi kunimizda qariyb 4 ming yil avval ishlanganligiga ishonging
25

17tashlangan. Ammo, vayron etilgan qabrlardan topilgan sopol idishlar aynan Sopolli
madaniyatining Mo'lali bosqichi bilan xarakterlanadi. Buzilgan qabrlardan yana
Andronova qabilalari madaniyatiga tegishli bronza bilakuzuklar ham topilgan.
Kulob va Parxar o'lkashunoslik muzeylari eksponatlari orasida bronza davrining
tosh giralari*, bazalt toshidan ishlangan shon (sapojnaya kolodka) topilgan 1
. Ular
mahalliy aholi tomonidan o'z tomorqalarida erga ishlov berish vaqtida topilib, muzey
eksponatlari orasidan joy olgan. Ular ham ushbu kichik vohaning bronza davri
tarixidan guvohlik beradi.
Dehqon jamoalarining yana ikkita qabri shaartuz tumanining Qizil qal'a shahri
yaqinidan topilgan. Qabrda ikkita skelet yotgan bo'lib, ular juda boy ashyoviy dalillar
bilan dafn etilgan. Qabrda ikkita sopol idish, 800 dan ortiq bronza, qimmatbaho
toshlar, kumush, hatto oltin munchoq va bezaklar topilgan. Ikkinchi qabrda ikkita
sopol idish va bronzadan ishlangan pichoq uchratilgan. Bu erdan topilgan sopol
buyumlar qabrlarni Sopolli madaniyatining Mo'lali bosqichiga tegishli ekanligini
tasdiqlaydi. Bu topilmalar Janubiy Tojikiston hududida to'rtinchi shaartuz kichik
vohasi shakllana boshlaganligidan guvohlik beradi.
Ta'kidlash joizki, Janubiy Tojikiston hududlarida uchratilgan qadimgi
dehqonchilik madaniyati yodgorliklarining birontasida na Sopollitepa, na Jarqo'ton va
na Tillabuloq yodgorliklaridagi monumental asos ko'zga tashlanmaydi. Bundan
ko'rinib turibdiki, Janubiy Tojikiston hududi sherobod vohasi kabi qadimgi
urbanizatsiya o'choqlarini shakllanishi darajasiga etib bormagan. Fundamental
asosdagi o'troq dehqonchilik madaniyati markazlarini tashkil topishi ilk temir ya'ni
Qadimgi Baqtriya davlat tizimlari shakllangan davrda yuz beradi.
shimoliy Baqtriyaning Tojikiston qismi bronza davrida tog' vodiylari, katta va
kichik daryo va soylar hosil qilgan o'tloq adir va jilg'alar mintaqada yaylov
chorvachilik xo'jaligining rivojlanishiga keng imkoniyatlar ochgan. shu bois bo'lsa
kerak, nafaqat mintaqaning qadimgi mahalliy qabilalari, hatto miloddan avvalgi II-
ming yillikning ikkinchi yarmida sherobod va Boysun qadimgi dehqonchilik
vohalaridan bu mintaqaga kirib kelgan dehqon jamoalari ham tabiiy-geografik sharoit

11borganligi aniqlandi. Qadimgi dehqon jamoalarining dastlabki manzilgohi Tillabuloq
atrofi ochiq, harbiy strategiya jihatidan qulay, baland tabiiy tepalik maydonida qad
ko'targan. Tepalik atrofi Tillabuloq suvi oqimi yo'nalishida hosil bo'lgan soy o'zani
havzasi bo'ylab ekinbop tekisliklardan iborat. Demak, qadimgi tillabuloqliklar shu
joylarda dehqonchilik qilgan bo'lishlari mumkin. Hozirda Pashqurt vodiysidagi
qadimgi dehqon jamoalarining Tillabuloq qishloq makonidan tashqari yana 10 ga
yaqin joylarda bronza davri manzillari sh.shaydullaev tomonidan aniqlandi. Pashqurt
tog' vodiysining tabiiy-geografik sharoiti vodiyda nafaqat sug'orma dehqonchilik
jamoalarining, balki lalmikor dehqonchilik va yaylov chorvachilik xo'jaliklarini
rivojlanishi uchun ham qulay imkoniyatlarga ega. Uning Zarautkamar qoyatosh
suratlari yodgorliklarini ham hisobga olganda, uni Janubiy O'zbekistonning uzoq
tarixiy ildizga ega Pashqurt lalmikor dehqonchilik va yaylov chorvachilik xo'jaligi
jamoalarining tog' orasida tashkil topgan vohasi sifatida o'rganish mumkin.
Shimoliy Baqtriya hududlaridan o'rganilgan bronza davri qadimgi dehqonchilik
madaniyati yodgorliklari, ularga xos xususiyatlarga ko'ra, ikki guruhga bo'linadi.
Birinchisi, Sopolli madaniyati tipidagi yodgorliklar, ikkinchisi Kuchuk 1, Qizil 1,
ya'ni CHust madaniyati tipidagi yodgorliklardir. Ularning tarixiy va antropologik
kelib chiqish ildizlari bir bo'lsada, ammo xronologik jihatdan turli davrlarga
tegishlidir. Ularning etnomadaniy rivojlanish darajasi, antropologik qiyofasi, davriy
sanalari va moddiy madaniyatining o'ziga xos jihatlari keng ko'lamda o'rganilgan.
Ayniqsa, Sopolli madaniyatining xronologik izchillik asosida taklif etilgan
bosqichlarining davriy ketma-ketmaligi birlamchi manbalar asosida tuzilgan. shu
bois, ushbu bobda keyingi izlanishlar tufayli paydo bo'lgan ba'zi bir muammolar va
ularning davriy sanalari bilan bog'liq yangicha qarashlarni tahlil etish, umumlashtirish
va o'z qarashlarimizni bayon etish ko'zda tutilgan. CHunki, shimoliy Baqtriya
yodgorliklarining mavjud xronologiyasi bilan bog'liq ba'zi bir qarashlarga aniqliklar
kiritish bronza davri dafn marosimlarini o'rganishda tarixiy izchillikni ta'minlaydi.

10Boysun qadimgi dehqonchilik vohasining markaziy qismini sho'rchi tumani
hududlari tashkil etadi. Bu sug'orma dehqonchilik madaniyati markazi qadimda
Boysuntog' daralaridan chiqqan Xo'jaipak suv manbai asosida tashkil topgan.
Xo'jaipak daryosi o'zining quyi havzalaridan keng tarmoqlarga bo'linib ketgan
Xalqajar, Qiziljar, Qizilsuv yoyilma o'zanlari bo'ylab tarkib topgan o'nlab katta-
kichik hajmdagi bronza va ilk temir davri jamoalarining manzilgohlari topib
o'rganilgan. Ana shunday yodgorliklar guruhi (Mo'lali manzili va qabristoni,
Achamayli, Xotamtoy qabristoni, Mirshodi, Bo'yrachi 1, 2, Qiziljar, Qizilcha 1, 2,
3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11) Mirshodi qishlog'i atroflarida mujassamlashgan bo'lib, bu
kichik vohada ilk bor o'rganilgan Mirshodi qishlog'i nomi bilan Mirshodi kichik
vohasi, deb ataldi. Mirshodi kichik vohasining bosh yodgorligi Qizilsuv yoqasida
joylashgan Qiziltepa 1
yodgorligi hisoblanadi. Bu yodgorliklardan Mo'lali qishloq
makoni va qabristoni, Xotamtoy qabristoni hamda Achamayli manzili yodgorliklari
Sopolli madaniyatiga tegishlidir.
Boysun qadimgi dehqonchilik vohasining uchinchi kichik vohasi Sangardak-
To‘palangsoy kichik vohasi bo'lib, bu mintaqada bronza davri yodgorliklari kam
uchratilgan. Kichik vohaning ikkita joyida bronza davri jamoalarining izlari
saqlangan. Ulardan birinchisi Denov bekligining qal'asi ostidan topilgan Mo'lali davri
jamoalarining izlari bo'lsa, ikkinchisi Oltinsoy tumani hududidan topilgan Sopolli
madaniyatining Mo'lali bosqichiga tegishli kenotaf mozordir. Bu kichik vohadan
topilgan bronza davri jamoalarining dastlabki izlariga ko'ra, Sangardak- To'palang
dehqonchilik kichik vohasi xali yaxlit bir sug'orish hududi yoki kichik voha sifatida
uzil-kesil shakllanib ulgurmagan. Kelajakda bronza davrining yangidan-yangi
yodgorliklarini topilishiga umid bog'lagan holda, uni alohida qadimgi dehqonchilik
kichik vohasi turkumiga kiritish mumkin.
Keyingi yillarda olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida Sopolli
madaniyati jamoalarining bir guruhi Jarqo'ton bosqichida sherobod vohasidan g'arbda
joylashgan Ko'xitang tog' oralig'idagi Pashqurt vodiysiga ham kirib

topildi va o’rganildi. 1969-1974 yillar davomida Sopollitepada olib borilgan keng
miqyosdagi arxeologik qazish ishlari natijaSida yodgorlik to’liq ochilib, uni turar
joy komplekslari, mudofa devorlari va qishloq ichidagi xilxonalari keng o’rganil-
di. Sopollitepani umumiy maydoni 4 ga ga yaqin. Ammo, uni ancha qismi Қ izil
Imperiya davrida buzilib, paxta maydoniga aylantirilgan. Yodgorliklarni markaziy
qismi kvadrat shaklida bo’lib, u o’zini balandiligi va aniq pla-nirovkasi bilan
ajralib turadi. Sopollitepaning atrofi uch qator mudofa devorlari bilan o’ralgan.
Mudofa devorla-rining qalinligi 2 metr. Devor xom ғ ishtlar bilan tikla-nib somon
suvoq qilingan. Ғ ishtlarining xajmi 20x12x42, 22x12x44 sm. Sopollitepada
Mur ғ ob vodiysidagidek burj-lar yo’q. Bu erda burjlar o’rniga, devorlar
koridorsimon bloklarga bo’linib, bu bloklarning eni 3.2 metrni, uzunli-gi 26 metrni
tashkil qilib, bular tuzoq rolini o’ynagan. Bu tuzoq rolini o’ynagan koridorlar ichki
va tashqi bo’limlarga bo’lingan. Kalha qo’r ғ on ichida joylashgan. Uy - joy kom-
plekslari aniq qilib, 8 ta kvartalga bo’lingan. Sopolli-tepada madaniy qatlamni
qalinligi 2 metr, ba`zi joyla-rida 3 metrga boradi. Sopollitepa topilmalarini
o’rganish natijalari va radiokarbon analizi materiallariga asos-langan xolda undagi
hayot eradan avvalgi II ming yillikning XUP-XU asrlariga oid deb topildi.
Sopollitepa axolisi eradan avvalgi II ming yillik-ning o’rtalarida xech qanday
tashqi taziyqsiz o’z manzilgox-larini tashlab ketganlar. Bunga sabab,
manzilgoxlarni suv bilan ta`minlab tu-ruvchi Ulanbuloqsoyni o’z o’zanini boshqa
tomonga o’zgarti-rib ketgani bo’lgan. Sopollitepa dehqon jamoalari Bo’ston-soy
soxillariga borib joylashganlar. Ilmiy izlanishlar natijasi, Sopolli tepani ikkita quyi
qatlam «Sopolli» bosqichi, uning yuqori qatlami va Jarqo’tonni quyi qatlami
«Jarqo’ton» bosqichi ekanligin ko’rsatdi. Sopollitepadan 150 dan ortiq 8 ta
kvartallarga bo’lingan uy-joy qoldiqla-ri va 138 ta mozor komplekslari ochildi.
Sopollitepa yod-gorliklarini o’ziga xos xususiyatlaridan biri, ochilgan mo-zorlar
(lanzilgox xududida ma`lum bir maydonni egallama-gan. Ularning bir qismi bu
erda ochilgan ko’p xonali uy -joy xo’jaliklarining poli, xona devorlari va eshik
osto-nalari ostiga ko’milgan. Sopollitepa mozorlarining deyarli xammasi yaxshi
saqlangan. Қ abrlarga qo’yilgan idishlar 2-3 tadan to 50 tagacha etadi. Қ abrlarda
24

20A.M.Mandalshtam tomonidan bildirilgan faraz haqiqatdan uzoqroq ekanligi
isbotlandi. Bu muammo, keyinroq, Janubiy-g'arbiy Tojikistonning Vaxsh va Qizilsuv
daryolari quyi havzalarida B.A.Litvinskiy tomonidan Vaxsh madaniyati yodgorliklari
ochib o'rganilgach, o'z ilmiy echimini topdi. U o'z qarashlarida, ularning kelib chiqish
tarixiy ildizlarini Janubiy Turkmaniston bronza davri dehqon jamoalari bilan
bog'laydi. Bir guruh dehqonchilik madaniyati jamoalari shimoliy Afgoniston orqali
Vaxsh va Qizilsuv daryolari havzalariga kirib kelganlar. Bu zaminning tabiiy-
geografik sharoiti va ekologik imkoniyatlari Nomozgoh dehqon jamoalarini yangi
sharoitga moslashib, chorvachilik xo'jaligini yuritishga majbur bo'lganliklarini
asoslashga qaratadi. Sopolli va Bishkent-Vaxsh madaniyatlari orasida uzviy
genetik aloqa borligi masalasida akademik A.Asqarov ham o'zining aniq
qarashlarini bayon etgan. Ularning izidan borgan tadqiqotchilar
L.T.Pyankova va N.M.Vinogradovalar u tadqiqotchilarning qarashlari
asosida qandaydir tarixiy haqiqat borligini e'tirof etgan holda, Bishkent
va Vaxsh madaniyatlarining kelib chiqish tarixiy ildizlari va ularning yangi
sharoitdagi rivojlanish yo'nalishlarini hisobga olib, Janubiy-G'arbiy
Tojikiston hududining qadimgi chorvador qabilalar madaniyatlarini
birlashtirib, Bishkent-Vaxsh madaniyati 2
, deb atashni taklif qiladilar. 5
Lekin, na B.A.Litvinskiy, na A.M.Mandelshtam va ularning izdoshlari
Bishkent va Vaxsh madaniyatining shakllanishida mahalliy Hisor
madaniyati jamoalarining ishtiroki haqida fikr bildirmaydilar. A.Asqarov
bu masalada o'z qarashlarini bayon etib, Ilk Tulxor yodgorligining
antropologiyasi andronovaliklarnikiga, ya'ni protoevropoidlar va o'rta er
dengizi tiplaridan tubdan farq qilib Bishkent-Vaxsh madaniyatining
shakllanishida mahalliy Hisor jamoalari ham qatnashgan, degan
5
Anisyutkin N. K., Islamov U. I., Kraxmal` K. A., Xushvakov N. O. Novie issledovaniya paleolita v Axangarane
(Uzbekistan) // Materiali IIMK. S-Pb., 1995

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
, -
deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida talabalarga
etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z ustida
tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning asosiy
bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi, mustaqil
faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga qiziqish paydo
bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan bilim,
ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan o‘qituvchisi
maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov

dehqonchilik vohalari hamda Pashqurt tog‘ vodiysiga bo'lib o'rganish maqsadga
muvofiqdir.
Ikkinchidan, har bir bronza davrining yirik dehqonchilik vohasida daryo va
ularning havza tarmoqlari asosida bir nechtadan kichik vohalar tarkib topgan.
Yodgorliklarni rayonlashtirishda ularning geografik joylashish nomlaridan kelib
chiqilgan. shuni alohida ta'kidlash joizki, bu ikkita yirik qadimgi dehqonchilik
vohalari bir vaqtda shakllanmagan. Masalan, bronza davrining Sopolli madaniyati
bosqichlari davomida tub ma'nodagi qadimgi dehqonchilik vohasi faqat sherobod va
Pashqurt vodiylarida shakllangan. Boysun tog' oldi hududlarida esa, bronza davrida
hali tub ma'nodagi qadimgi dehqonchilik vohasi shakllanib ulgurmagan edi. Chunki,
bu hududlarga Sopolli madaniyatining Mo'lali bosqichi davrida dehqon jamoalarining
ayrim guruhlari kirib kelishi kuzatiladi. Boysun tog' oldi hududlarining qadimgi
dehqonchilik vohasi sifatida shakllanishi so'nggi bronza (Sopolli madaniyatining
Mo'lali va Bo'ston bosqichlari hamda bronzadan ilk temir asriga o'tish davrida, ya'ni
Kuchuk I) davrida yuz beradi. Ammo, Pashqurt vodiysida tarkib topgan Tillabuloq
yodgorligi arxeologik topilmalar tahliliga ko'ra, sherobod dehqonchilik vohasi bilan
bir vaqtda tarkib topganligini ko'rsatmoqda
Mana shu mulohazalardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, Janubiy
O'zbekiston hududlarida qadimgi dehqonchilik madaniyati ilk bor sherobod vohasida
yuz beradi. sherobod dehqonchilik vohasi o'zining suv manbai imkoniyatiga ko'ra,
ikkita kichik vohani tashkil etadi. Ulardan birinchisi Muzrabod kichik vohasidir. U
Ko'xitangtog' daralaridan, Muzrabod mavzesi yaqinida sherobod dashtiga, undan
Amudaryoga o'tadigan Ulanbuloqsoy suv manbai asosida tarkib topgan.
Ulanbuloqsoyning quyi havzasida mahalliy aholi orasida Sopollitepa, Kultepa,
Kichiktepa deb atalgan bronza davri ajdodlarimizning qishloqlari qad ko'targan bo'lib,
ulardan ikkitasi (Kultepa va Kichiktepa) butunlay hamda Sopollitepa qal'a-qo'rg'oni
tashqarisidagi turar-joy majmualarining ham ma'lum qismlari sherobod cho'lini
o'zlashtirish vaqtida buzib tashlangan. Ulanbuloqsoyning o'rta oqimida so'nggi
bronza va ilk temir davrining

e tiqodi‟ ustida izlanishlar olib borish, bronza davrida yashagan ajdodlarimizning
diniy e tiqodi
‟ bilan bog„liq urf-odatlari, udumlari va diniy mafkurasi qay darajada va
qanday bo„lganligini chuqur ilmiy asosda, atroflicha o„rganish ushbu mavzuning
dolzarbligini belgilaydi. Shimoliy Baqtriya hududiy jihatdan janubiy O„zbekiston va
janubiy-g„arbiy Tojikiston viloyatlarini o„z ichiga oladi . So„nggi bronza davrida bu
hududlar kelib chiqishi jihatidan har xil bo„lgan uchta yirik tarixiy va etnomadaniy
birliklarning (Sopolli madaniyati, Bishkent-Vaxsh madaniyati va Andronova
madaniyati qabilalari) aloqa maydoniga aylanadi. Uning O„zbekiston qismida
Sopollitepa, Jarqo„ton, Ko„zali, Mo„lali, Bo„ston, Kuchuktepa, Qiziltepa kabi o„troq
dehqonchilik madaniyati yodgorliklari o„rganilgan. Ular qadimgi qishloqlar, ilk
shahar harobalari, qadimgi qabriston yodgorliklari ko„rinishida bizgacha etib kelgan.
Hozirgacha o„sha davr o„troq aholisining har xil nuqtalarda ikki mingdan ortiq
qabrlari ochilgan. Ularda aholining etnomadaniy hayoti, dafn marosimlaridagi turli
xil urf-odatlari va diniy e tiqodi
‟ o„z aksini topgan.
Kurs ishi maqsadi: Zarautsoy qoyatosh tasvirlari o’rganishda pedagogik
texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti: Zarautsoy qoyatosh tasvirlari.
Kurs ishi predmeti: Zarautsoy qoyatosh tasvirlarini o'rganilishi .
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.

xavzasi tarmoqlari bo’ylab qadimgi dehqonlarning yangidan yangi kishloqlari qad
ko’tara boshlagan. Ana shunday qishloqlarning katta bir guruxi Sherobod
daryosining qadimgi irmo ғ i Bo’stonsoy soxillarida, uning Jarqo’ton punktida
shakllanganligini ko’ramiz. Keyinroq esa qadimgi dehqonlar yangi erlar axtarib
o’z xududlarini kengaytiradilar. Shunday qilib, eradan avvalgi ikkinchi ming yillik
davomida Nomozgox madaniyati merosxo’rlarining Shimoliy Baqtriya erlarida
qator qishloqlari qad ko’taradi, dehqonchilikni ishchi vohalari tashkil topadi.
Shimoliy Baqtriyaga ko’chib kelgan mur ғ oblik dehqon jamoalari yangi joyda
Nomozgox madaniyati an`alarini davom ettirish bilan birga, asta sekin milliy
sharoitga mos.ashgan xolda, yangi madaniy rivojlanish yo’liga tushib oladilar.
Ularning moddiy madaniy faoliyatlaridan qator o’zga{. ishlar sodir bo’lib boradi.
Natijada Қ adimgi Baqtriya bron;a davri madaniy xo’jalik dunyosida mur ғ ob
voxasining Nomsitox arxeologik kompleksiga 6
yaqin yangi arxeologik
kompleksSogolli madaniyati tashkil topadi. Shuni a;;oxida ta`kidlash joizki, shu
kunlarda o’zbek xalqining faxri, iftixoriga aylanib qolgan Sopollitepa yodgorligi
Surxonlaryo viloyatining Sherobod cho’li xududida 1968 yili N. I. Al’baum va V.
A. Kozlovskiylar tomonidan topilib, 1969 yilG`.an boshlab, N. Asqarov tomonidan
xamma tomonlama mukamm;l o’rganildi. Sopollitepada o’tkazilgan qazish ishlari
natijasida ajdodlarimizni bizga koldirgan ajoyib yodgorliklari topildiki, bular bizni
bronza asrida juda yukori madaniyatga ega bo’lganligimizdan dalolat beradi. 1971
yilga kelib, Sopollitepada qazish ishlarini olib borish jarayonida, N. Asqarov
tomonidan Sopollitepa yaqinidan Kichiktepa va Kultepa yodgorliklari kabi
qadimgi qishloq qoldiqlarini, 3. Xakimov va T. Belyaevskiylar tomonidan esa
Surxondaryoning Sho’rchi tumani xududidan Tulali nomli yodgorlikni tchpdi.
1973 yili esa Sh. Pidaev va R. Piminkolar Sherobod chulini qadimgi o’zani
Bo’stonsoy soxilidan Jarqo’ton qishleq xarobasini, 1974 yili N. Asqarov
tomonidan shu nomdagi qabriston topilgan. Shunday kilib, Қ adimgi Baqtriyaning
shimoliy ғ arbiy o’lkasi hisoblangan Surxondaryo viloyatini xududida 20 dan ortiq
bronza davri Sopolli madaniyatiga oid yodgorliklar o’zbek arxeologlari tomonidan
6
Anoykin A. A., Gladishev S. A. Pamyatniki kamennogo veka v gorax Baysun-Tau (Uzbekistan) // Arxeologiya i
paleekologiya Yevrazii. Novosibirsk, 2004.
23

14 Nomozgoh-YAz1, Sopolli-Kuchuk1, Dashli-Tilla1 madaniyatlari o'rtasidagi
davomiylikni Jarqo'ton yodgorligi misolida o'rganish mumkinligini ta'kidlash joiz.
Ammo, Jarqo'ton yodgorligi ustki qismida uchragan Kuchuk 1 qatlami qalin-
yupqaligiga qaraganda, Kuchuk 1 davriga 300 yil berish shubhalidir. Chust
madaniyati o'z vatani Farg'ona vodiysida 300-500 yilgacha bo'lgan davrni qamrab
olgan bo'lishi mumkin. Ammo, Qadimgi Baqtriyaga, Marg'iyonaga chustliklar
mil.avv. 1000 yoki uzog'i bilan 1100 yildan oldin kirib kelgan emas. Chunki, Bo'ston-
Kuchuk II o'rtasida davomiylik uzilmagan. Kuchuk 1 davri etnik guruhlarning kirib
kelishi bilan harbiy-siyosiy ziddiyatlar tufayli Sopolli shahar madaniyati an'analari
ma'lum vaqtga inqirozga uchraydi. shuning uchun ham Kuchuk I davri sanasini mil.
avv. 1300-1000 yillar bilan belgilash shubhalidir. Bizningcha, Qadimgi Baqtriyada
Kuchuk I davri sanasini mil. avv. 1000-900 yillar bilan, Sopolli madaniyati sanasini
esa mil. avv. 2000-1100 yillar bilan belgilash to'g'riroq bo'ladi O'zbek-Olmon
Baqtriya arxeologik ekspeditsiyasining yosh a'zolari Mayk Toyfer va Kay Kanyutlar
Sopolli madaniyatining davriy ketma-ketligi xususida o'z qarashlari bilan yangilik
kiritmoqchi bo'lganlar. Ular Sopolli madaniyatining 5 bosqichga bo'linishini tan olgan
holda, Jarqo'ton bosqichidan keyin Ko'zali emas, balki Mo'lali bosqichi keladi, deb
ta'kidlaydilar. Bo'ston 6 va 7 ob'ektlarida uzoq yillar davomida dala tadqiqotlari olib
borayotgan professor N.A.Avanesova ularning xulosalarini asossiz ekanligini
ko'rsatib, ilmiy maqolalar orqali e'lon qildi. Qadimgi dehqonchilik madaniyati
yodgorliklari o'tgan asrning 70-yillaridan boshlab janubiy Tojikiston hududlaridan
ham topila boshladi. Masalan, Sopolli madaniyatiga tegishli 2 ta qabriston Nurek
GES hududida, Xisor vodiysida Tandiryo'l va Zarkamar qabristonlari, Daxana va
Teguzak makonlari, Tairsuv daryosi havzasida Kangurtut qabristoni va makoni
hamda Baraki-Kurug makoni 2
va nihoyat yana bir yodgorlik-Xo'ja G'oyib 3
, Kulob
vodiysidan o'rganilgan. Ulardan topilgan arxeologik majmualar, birinchi navbatda,
kulolchilik mahsulotlari Sopolli madaniyatining Mo'lali bosqichi topilmalariga
o'xshashligi bilan xarakterlanadi. Demak, Janubiy-g'arbiy Tojikiston hududlaridan
o'rganilgan qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari Sopolli madaniyatining
Mo'lali bosqichi sanasi bilan, ya'ni mil. avv. 1300-1200 yillar bilan belgilash mumkin.

Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko„ra, qadimgi Baqtriya bronza
davrida sug„orma dehqonchilik sivilizatsiyalarining dasht qabilalari bilan
bevosita madaniy aloqa ko„prigiga aylangan va bu zaminda ilk
davlatchilik asoslarining erta shakllanishiga olib kelgan. Ayniqsa, shimoliy
Baqtriya hududlarida olib borilgan izlanishlar va ularning natijalari mil.
avv. II-ming yillikning uchinchi chorak oxiri va to„rtinchi choragidan
boshlab, shimoliy Baqtriya o„troq dehqonchilik jamoalari bilan cho„l
mintaqalari chorvador jamoalarining etnomadaniy uchrashuv, bir-birlari
bilan qorishuv, etnik jihatdan aralashuv maydoniga aylanadi 2
. Bu xilma-
xil etnomadaniy manzara shimoliy Baqtriya bronza davri qabilalarining
dafn marosimlari va shakllanib borayotgan diniy e‟tiqodida yaqqol
ko„zga tashlanadi. shimoliy dasht qabilalarining (Andronova madaniyati)
izlari Xisor vodiysida Qumsoy, Xovalin rayonida Tuyun qabristoni, Vaxsh
daryosining yuqori oqimida Kirov nomli sovxoz hududidan topilgan
manzilgoh, sharqiy Pomirdan va Bishkent- Vaxsh madaniyatiga tegishli
Toshguzar manzilgohi misolida o„rganilgan. Bundan tashqari
Jarqo„tondan, Bo„ston qabristonidan ularga tegishli sopol parchalari va
boshqa ashyoviy dalillar topilgan. Shunday qilib, hozirgi kunda birgina shimoliy
Baqtriya hududlarida bronza davriga oid xilma xil yodgorliklar, jumladan turli diniy
e tiqod va rang-barang‟ diniy urf-odatlar aks etgan yodgorliklar o„rganilganki, ular
haqida ilmiy adabiyotlarda juda qisqa, zaruriy holatlardagina ma lumotlar berilgan.
‟
Ammo, bu bronza davri ajdodlarimizning diniy-ma naviy va mafkuraviy hamda
‟
etnomadaniy hayoti bilan bog„liq juda katta qatlam ma lumotlar hozirgacha yaxlit bir
‟
ilmiy tizimga solinib, tahlil etilmagan va tegishli ilmiy xulosalar asosida
umumlashtirilmagan. Bronza davri shimoliy Baqtriya o„troq va chorvador
qabilalarning dafn marosimlari va diniy e tiqodi
‟ birgalikda, maxsus tadqiqot ob ekti ‟
sifatida o„rganilmagan. shimoliy Baqtriya aholisining dafn marosimlari va diniy

nosabati darajasi bilan belgilanishini hisobga olsak, bizning ota ajdodlarimizning
qon tomirlarida ana shu yuk-sak madaniyat tosh asridayoq jo’sh urganini ko’ramiz.
YUqori paleolitdan boshlangan ayollarga xurmat, izzat va muxabbat keyingi
davrlarda tobora kuchayib bordi. Buni isboti si-fatida bizning Markaziy Osiyo
xududida neolit davridayoq maxsus zebu ziynat bezaklarini yasash bilan
shu ғ ullanuvchi Ustaxonalarni paydo bo’lganligini ko’rsatishimiz mumkin.
Markaziy Osiyodagi arxeologik yodgorliklarni olimlarimiz tomonidan o’rganish
natijalari yana shuni ko’rsatdiki mezo- Li
t davriga kelib o’q-yoyni paydo bo’lishi
million yil davomida ajdodlarimiz xo’jaligini asosini tashkil 9
qilib kelayotgan
o’zlashtiruvchi xo’jalikni, ishlab chiqaruvchi xo’jalik bilan almashtirish imkonini
yaratdi. Neolit davriga kelib, G. Chayldning iborasi bilan aytganda, bizning
Markaziy Osiyo xududida xam «Neolit inqilobi» yuz berdi. Demak o’zlashtiruvchi
xo’jalikdan ishlab chiqaruvchi xo’jalikka o’tildi. Ammo bunday xodisa, Markaziy
Osiyoning barcha xu-dudlarida birdaniga sodir bo’lmadi. Arxeolog olimlarimiz-ni
izlanish natijalari Markaziy Osiyoda bir vaqtni o’zida, aniqro ғ i neolit davrida uch
xil yo’nalishda taraqqiyot ri-vojlanib bordi: 1. Markaziy Osiyoni shimoliy qismida
«Kaltaminor madaniyati» ni sohiblari ovchilik, baliq-chilik va termachilik bilan
shu ғ ullangan bo’lsalar, uning sharqiy qismila «Xisor madaniyati» ning qabilalari
chor-vachilik bilan shu ғ ullanganlar. Janubida esa «Joyitun madaniyati» ning
egalari dehqonchilik, chorvachilik va ov-chidlik bilan xam shu ғ ullanganlar. Demak
bir vaqtni o’zida, ya`ni neolitda Markaziy Osiyoni shimolida xo’jalikni aso-sini
o’zlashtiruvchi usul tashkil etgan bo’lsa, uni sharqida chorvachilikka asoslangan
ishlab chiqaruvchi usul, janubida esa dehqonchilik va chorvachilikkka asoslangan
ishlab chiqa-ruvchi usul bosh rolni o’ynagan. Ovchilik «Joyitun madanya-ti» da
o’z mavqeini yo’qotib faqat yordamchi vazifasini o’ta-gan xolos.
Izlanishlar yakuni yana shuni ko’rsatdiki ajdodlarimiz tosh asrini oxirlariga kelib,
aniqro ғ i neolitda mehnat qurollarini yasashda sifatli xom-ashyolarni farqini anglab
etdilar. endi ular tabiatni o’zi er satxidagi sifatsiz xom-ashyolar o’rniga, «ona.
ba ғ ri» da yotgan sifatli chaqmoq-toshlardan foydalanishga o’tdilar. Bunday
9
Abdullaev O'.I. O'rta Osiyoda ibtidoiy jamoa tuzumi va ilk davlatchilik tarixi. Monografiya, Tashkent, 2019
31

13Madaniyatlarni qadimiylashtirish g'oyasi asosida O'rta Osiyo yodgorliklaridan
olingan radiokarbon analiz natijalari hamda ashyoviy dalillarning qadimgi sharq
yodgorliklari topilmalari bilan qiyosiy taqqoslash yotadi. shuningdek, ular o'z vaqtida
Sopollitepa va Jarqo'tondan olingan radiokarbon sanalarni-(mil. avv. 1690 va 1560
yillar) S-14 metodining takomillashgan (kalibrlashtirilgan) sanalariga asoslanib,
Sopollitepa bosqichini F.Koll mil. avv. 2190-1880 yillargacha, Xibert esa mil. avv.
2277-1745 yillargacha qadimiylashtirganlar Nemis olimi D.Xuff Berlin
laboratoriyalarida Jarqo'tondan olingan 23 ta ko'mir va kul qoldiqlarini kalibrlashgan
radiokarbon analizdan o'tkazib, ulardan Jarqo'ton bosqichiga oid qatlamlar (15ta
analiz) mil. avv. 1950- 1600 yillarni bergan. Amerikada F.Xibert tomonidan
o'tkazilgan kalibrlashgan analizlar esa, mil. avv. 1950-1750 yillarni bergan.Yuqorida
keltirilgan radiokarbon analiz natijalari arxeologik majmualarning qiyosiy tipologik
analizlariga nisbatan bir muncha zid. shu bilan birga, A.Asqarov va sh.
shaydullaevlarning keng qiyosiy tahlillari asosida taklif etgan Sopolli madaniyati va
uning bosqichlari sanalari haqidagi mulohazalari tarixiy haqiqatga yaqinroqdir.
Demak, yodgorliklar xronologiyasidagi tarixiy jarayonlarning kechishi va bu
jarayonlarni davriy ketma-ketlikda mantiqan rivojlanish tendensiyasini hisobga
olganda, Sopolli madaniyatining Sopollitepa bosqichi davriy sanasi Nomozgoh VI
davri xronologiyasi doirasidan chiqmaydi. shu sababli, Sopolli madaniyati va
bosqichlarini yangi aniq sanalari baxslidir. Buning ustiga, na Sopollitepa, na
Jarqo'tonda Nomozgoh V davri sopollari uchramagan. O'rta Osiyo qadimgi
dehqonchilik madaniyati yodgorliklarining davriy sanalari masalasida an'anaviy
qarashlar asosida o'rganish maqsadga muvofiqdir. Sopolli madaniyati va uning
xronologiyasini dastlab, A.Asqarov uch xronologik bosqichga, ya'ni Sopollitepa,
Jarqo'ton va Mo'lali bosqichlariga bo'linishini asosladi. Ularning sanalarini (Sopolli
bosqichi:1700-1500 yy, Jarqo'ton bosqichi: 1500-1350 yy, Mo'lali bosqichi:1350-
1000 yy) aniqladi. Undan so'ng, arxeolog B.Abdullaev Jarqo'ton IVa qabristonining
maydonida qazishmalar olib borib, 731 ta qabr topilmalari asosida Sopolli madaniyati
davriy sanasiga Ko'zali bosqichi kiritilishini taklif qildi. Uning yil sanasi mil. avv.
1350- 1200 yillar bilan belgilandi.

yashikka solib ko’mish marosimi zarastrizmga ishonuvchilarda bo’lgan. Bu
yashiklar- ostodon deyilgan) Murdani qizil rangga bo’yab ko’mish yoki murda
ustiga qizil rang sochish kabi urf-odatlar paydo bo’ladi. O’sha davr madaniy
qatlamiga tegishli bir xona o’rtasidan doira shaklida ishlangan altar’- o’choq
topildi. Bularning barchasi zaroastrizmni muqaddas belgisi - olovga topinishning
yorqin namunasidir. Xulosa qilib aytganda Sopolli madaniyati qadimgi Sharq
tsivilizatsiyasini ajralmas bir qismi, uning eradan avvalgi II ming yillikda o’rta
Amu xavzasida, Қ adimgi Baqtriya erlarida tashkil etilgan yangi markazi edi.
Shunday qilib ushbu qo’llanmada o’z kasblarining xaqiq-iy fidoiylari bo’lgan
arxeolog olimlarimizni tinimsiz mexnatlari tufayli yuzaga kelgan o’nlab
monografiyalari va yuzlab ilmiy risolalariga tayanilgan xolda Markaziy Osiyo
xududida yashab o’tgan ajdodlarimizni bir million yillik tarixi xaqida imkonimiz
qadar so’z yuritdik. XX-asrni birinchi yarmida aniqrogi uni ikkinchi chora-gida
Markaziy Osiyo xududida yashagan ajdodlarimizni ilk tarixini boshlanishini
xorijiy olimlar 80-100 ming yil bilan belgilab, arxeologik jixatdan must’e davriga
te-gishli deb topib, must’egacha bo’lgan arxeologik yodgorlik-larni Markaziy
Osiyo xududidan xali topilmagani uchun, teshik tosh ғ ori sohiblarini chetdan
kelgan kelgindilar deb notugri nuqtai nazarlarini keltirgan edilar. Ammo shu asrni
ikkinchi yarmiga kelib, akademik Ya. Ғ . Ғ ulomovni sayi xarakatlari tufayli yuzaga
kelgan. Markaziy Osiyoda yagona bo’lgan arxeologiya institutining O’zbekiston
Respublikasi-ni Fanlar akademiyasi tarkibida tashkil topishi natijasi-da juda katta
ilmiy kashfiyotlar qilindi. eng muximi bu arxeologiya institutini asosini milliy
kadrlar tashkil et-di. Shuning uchun xam nafaqat yuqoridagi kabi ғ ayri ilmiy nuqtai
nazarlariga zarba berildi, balki tinimsiz izla-nishlar tufayli Markaziy Osiyo
xududida yashagan ajdodla-rimizni tarixi daliliy ashyolarga tayangan xolda 100
ming yildan 1 mil. yilga uzaytirildi. Қ adimiy ajdodlarimizni chetdan kelgan
kelgindilar emasligi, balki ularni ilk il-dizlari aynan shu Markaziy Osiyoni o’zidan
ekanligi Selun-gur va Ko’lbuloqlarning madaniy qatlamlaridan topilgan bir necha
minglab mexnat qurollariga tayanilgan xolda is-botlab berildi. Milliy arxeolog
olimlarimizni XX asrni 2- yarimida olib borgan ilmiy izlanishlarni yakunlari Mrka-
28

12Sopolli madaniyati va uning xronologiyasini dastlab, A.Asqarov uch xronologik
bosqichga, ya'ni Sopollitepa, Jarqo'ton va Mo'lali bosqichlariga bo'linishini asosladi.
Ularning sanalarini (Sopolli bosqichi:1700-1500 yy, Jarqo'ton bosqichi: 1500-1350
yy, Mo'lali bosqichi:1350-1000 yy) aniqladi. Undan so'ng, arxeolog B.Abdullaev
Jarqo'ton IVa qabristonining maydonida qazishmalar olib borib, 731 ta qabr
topilmalari asosida Sopolli madaniyati davriy sanasiga Ko'zali bosqichi kiritilishini
taklif qildi. Uning yil sanasi mil. avv. 1350- 1200 yillar bilan belgilandi. U.Raxmanov
Jarqo'tonda kulolchilik bilan bog'liq muammolar ustida izlanishlar olib borib,
yodgorlikning vertikal va gorizontal stratigrafiyasiga alohida e'tibor qaratadi.
Jarqo'ton yodgorligi hududlarini o'zlashtirilishining tarixiy va xronologik ketma-
ketligini o'rganib, Sopolli madaniyati uchun yakunlovchi Bo'ston bosqichini taklif
qiladi 3
. Mo'lali bosqichining yil sanasi mil. avv. 1200-1050 yillar bilan, Bo'ston
bosqichi esa mil.avv. 1050-900 yillar bilan belgilanadi.
Sopolli madaniyati va uning bosqichlarga bo'linishi yuzasidan akademik
A.Asqarov va uning shogirdlari tomonidan taklif etilgan davriy ketma-ketlik ilmiy
jamoatchilik orasida qabul qilinib, uzoq yillar ilmiy muomalada bo'lib keldi. Biroq,
keyingi yillarda Jarqo'ton yodgorligi va uni o'rganishga bo'lgan qiziqish xalqaro
ahamiyat kasb etib, Germaniya olimlari e'tiborini o'ziga tortmoqda. Germaniyalik
arxeolog D.Xuff o'zbek arxeologlari (sh.shaydullaev, T.shirinov va boshqalar) bilan
ijodiy hamkorlikda Jarqo'tondagi arxeologik izlanishlarda qatnashib, ma'lum
yutuqlarni qo'lga kiritdi. D. Xuff asosiy e'tiborni Jarqo'ton ibodatxonasi ostida
saqlangan qal'a-qo'rg'onni o'rganishga qaratadi. Darhaqiqat, Jarqo'ton monumental
ibodatxonasi o'rnida dastlab, qala-qo'rg'on bo'lib, tashqi devor parametri bo'yicha
aylana shaklida burjlar bo'lganligi, qal'aning ichki tuzilishi keng to'g'ri burchakli bir
necha xonalardan tashkil topganligini aniqlaydilar. Keyingi yillarda Jarqo'tondan
topilgan noyob ahamiyatga ega bo'lgan topilmalar, madaniy qatlamlar hajmi hamda
S-14 analizlariga asoslanib, Sopolli madaniyati va uning bosqichlari xronologiyasini
350-400 yilgacha qadimiylashtirdilar, ya'ni Sopolli bosqichi sanasini mil. avv. 2150-
1900 yillarga, so'nggi Bo'ston bosqichini esa, 1400-1300 yillar bilan belgilandi 1
.

19parchalari Mo'lali bosqichi sopollari bilan xarakterlanadi. Bu tasodifiy topilmalar
Janubiy-g'arbiy Tojikiston hududlari bronza davri jamoalari tomonidan keng
ko'lamda o'zlashtirilganligi haqida ishora beradi. Ammo bu hududni arxeologik
jihatdan o'rganish ishlari 1955 yildan Bishkent vodiysida A.M.Mandelshtam
izlanishlaridan keyin boshlanadi.
1955-1959 yillarda A.M.Mandelshtam Kofirnigon daryosi quyi havzalarida antik davr
mozor-qo'rg'onlarini o'rganish vaqtida bronza davriga tegishli qabrlarga duch keladi.
Ular ikki guruhdan iborat bo'lib, tadqiqotchi birinchisini – “Ilk Tulxor” (75 ta mozor)
va ikkinchisini – “Ilk Aruktau” (12 ta mozor-qo'rg'on) yodgorliklari deb ataydi. Bu
yodgorliklar Janubiy Tojikiston hududlarida keng ko'lamda o'rganilgan ob'ektlar
bo'lib, tadqiqotchi tomonidan qabrlarning ichki tuzilishiga ko'ra, 4 xil turi aniqlangan.
Ular orasida Ilk Tulxor ob'ektining 57 tasida qabrga qo'yilgan buyumlarining tarkibi
va qabr tuzilishi jihatidan bir xil, ya'ni qabrlar ayvonidan lahadga bir pillapoya
orqali (yama so spuskom) kirilgan. Bunday tuzilish va ashyoviy tarkib jihatidan bir
xil mozorlar tadqiqotchi tomonidan Janubiy Tojikiston bronza davri
chorvadorlarining Bishkent madaniyati, deb ataladi. Ularning davriy sanasi esa mil.
avv. XIII-IX asrlar bilan belgilandi.
Afsuski, na tadqiqotchi, na uning izdoshlari Bishkent madaniyati qabilalarining
tarixiy kelib chiqish ildizlarini mahalliy qabilalar bilan bog'lamaydi. Aksincha,
A.M.Mandelshtamning farazlariga ko'ra, Bishkent madaniyati jamoalari Baqtriyadan
shimolroqda Zamonbobo va Andronova jamoalari chorvador qabilalarning bu
zaminga kirib kelishi bilan bog'laydi. shuningdek, Bishkent arxeologik majmualarida
uchraydigan dehqon jamoalariga xos topilmalarning uchrashi, bu ikki madaniyat
jamoalari o'rtasida bo'lib turadigan iqtisodiy va etnomadaniy aloqalar tahlili bilan
izohlaydi. A.M.Mandelshtamning bunday xulosaga kelishida Buxoro vohasining
Zamonbobo madaniyati qabrlari tuzilishidagi o'xshashlik va uning sopol majmuasida
uchraydigan sharsimon (korpusli) tuzilishdagi xurmachalar asos bo'lgan. Biroq, xali
Sopolli madaniyatining Mo'lali va Bo'ston bosqichlari haqida, ularning arxeologik
majmualari to'g'risida ilmiy adabiyotlarda tegishli ma'lumotlar mavjud emas edi.
Sopolli madaniyati va uning bosqichlarini keng ko'lamda o'rganilishi natijasida

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
36

Shimoliy Baqtriya Nomozgox -Sopolli madaniyati yodgorliklarining
xronologiyasini ishlab chiqishda Jarqo’ton qabristonini qazish ishlari xal kiluvchi
asosiy materiallarni berdi. Jarqo’ton qabristonida arxeo-log olim B. Abdullaev
1974 - 1977 yillari arxeologik qazish ishlarini olib borib unumli natijalarga erishdi.
Na-tijada 3 ta arxeologik kompleksga ega bo’lgan 719ta mozor ochildi. Ularni
sinchiklab o’rganish tufayli N. Asqarov So-pollitepa madaniyatini uchta
xronologik 1 Sopolli, 2 Ja-rqo’ton, 3 Mulali bosqichlarga bo’lib chiqdi.
Sopollitepani 2 ta quyi qatlami Sopolli bosqichini, uning yukori qatlami va
Jarqo’tonning quyi qatlami Jarqo’ton bosqichini, Jarqo’tonning yukori qatlami esa
Mulali bosqichi komplek-sini tashkil etdi. B. Abdullaev Jarqo’ton qabristoni mod-
diy ashyolarini xar tomonlama sin- chiklab o’rganib Mula-li bosqichini ikki
boskichga ajratib, birinchisini Kuzali, ikkinchisini esa Mulali deb atashni taklif
etdi. Shunday kilib Sopolli madaniyati to’rtta xronologik kompleksga bo’linib
uning Sopolli boskichi eradan avvalgi XUP-XU asrlar , Jarqo’ton boskichi XU-
X1U asrni o’rtalari, Kuzali bosqichi esa XIV asr o’rtalaridan XIII asrni to’laligicha
bo’lgan davrni, Mulali bosqichi esa XP-X asrlar bilan bel-gilandi. Bu bosqichlarni
xammasida bir-biriga o’xshashlik bo’lsada, ularni bir - birlaridan ajratuvchi aniq
belgilar xam mavjud. Ko’zali bosqichidan boshlab, Xunarmandchilikni barcha
soxalarida tub sifat o’zgarishlari yuz beradi. Ammo shunisi qiziqki, Sinfiy
jamiyatga yaqinlashgan sayin qabr-lardagi buyumlar ko’payishi o’rniga kamayib
bordi. Jarqo’-tonda ochilgan 719 ta qabrdan birontasida boy qabr, ya`ni
buyumlarga boy qabr uchramadi. Ular biri biridan farq qi-lar edilar. Balki
Jarqo’ton «aristokratiyasi» uchun aloxi-da xilxonalar ajratilgadir. Ammo, bunday
aloxida xilxo-nalar xozircha topilgani yo’q. Shuning uchun bu masala xali o’z
echimini topganicha yo’q. Jarqo’tondagi qazish ishlari ja-rayonida ko’pgina uy
ro’zgor buyumlari - sopol idishlar, bronza buyumlari va boshkalar orasida granit
toshidan yasal-gan birinchi tosh omoch, suvoqchilik quroli-andava topilgan.
Sopolli madaniyatining oxirgi bosqichiga tegishli yod-gorliklarning mozorlarida
zarastrizm elementlari paydo bo’la boshlaydi. Masalan: Kenetaf qabrlarda maxsus
mitti ostodonlar (o’liklarni suyaklarini yi ғ ishtirib kremikadan asalgan maxsus
27

16qishloq xo'jaligi ekinlarini ekish, parvarish qilish vaqtlarida Dushanbe
shahri atroflaridagi sharshara, Arakchin, Ramit
mavzelarida uchratilgan. Janubiy Tojikiston hududlaridan topib
o'rganilgan bronza davri yodgorliklari va boshqa topilmalar orasida eng qadimiysi
mis boltalar bo'lib, mutaxassislar ularni Nomozgoh V davriga tegishli ekanligini
ta'kidlaydilar. Qolgan yodgorliklarning deyarli hammasi Sopolli madaniyatining
Mo'lali-Bo'ston bosqichlariga tegishli ekanligi aniqlangan. Vaxsh daryosining yuqori
oqimidagi Teguzak kichik vohasida qadimgi dehqonchilik madaniyatiga tegishli
Kangurttut, Daxana, Teguzak, Baraki Kurug va Nurek kabi yodgorliklar o'rganilgan.
Kangurttut manzilgohi va qabristoni Dangara tumanining tog'li vodiysida,
Kangurttut qishlog'i yaqinidan topilgan. Ushbu yodgorliklar Tairsuv daryosiga kelib
qo'shiladigan Kangurttut va Dugoboz soylari oralig'idagi sug'orishga qulay adirlik
joylarni egallagan. Ularning shimoliy tomonida, Tairsuv
daryosi irmoqlarining yuqori havzalarida Nurek qabristoni, Teguzak va Daxana
manzilgohlari joylashgan. Ularda olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida bu
kichik voha yodgorliklarida Sopolli madaniyatining Mo'lali bosqichi materiallari
bilan Andronova hamda Bishkent-Vaxsh madaniyati topilmalari birgalikda uchrashi
kuzatiladi 3
.
Uchinchi qadimgi dehqonchilik vohasi Qizilsuv soyining Ko'kchadaryoga yaqin
sharqiy irmoqlari havzasida tashkil topgan Parxar-Kulob kichik vohasidir. Bu kichik
vohaning bir necha joylarida qadimgi dehqonchilik jamoalarining moddiy madaniyat
izlari saqlanib qolgan. Aslida Qizilsuv daryosi YAxsuv va Tairsuv soylari asosida
tarkib topgan bo'lib, uning YAxsuv tarmog'i havzasida baland-past tepaliklardan
iborat Parxar-Kulob tekisligi hosil bo'lgan. Aynan ana shu joyda ushbu kichik
mintaqaning ikkita dehqon jamoalariga tegishli qabristoni joylashgan. Hozirgi kunda
har ikkala qabriston maydonini, bugungi kundagi qabristonlar egallagan. Ba'zan yangi
qabrlarni qazish vaqtida bronza davriga tegishli qabrlar ham uchratiladi. Afsuski, bu
joylarda rejali arxeologik qazishmalar o'tkazish man etilgan. Bir qadimgi qabr Xo'ja
G'oyib Kulobiy qabristonidan, yana biri Parxar shahri yaqinidagi O'rtaboz tepaligidan
topilgan. Bu qadimgi qabriston, hozirgi zamon qabrlarini qazish vaqtida buzib
3
Abramova 3. A. Pozdniy paleolit Aziatskoy chasti SSSR // Arxeologiya SSSR. Paleolit SSSR. M., 1984

151.2 Chorvador qabilalar madaniyati yodgorliklari
Tojikiston hududlari shimoliy Baqtriyaning ajralmas tarkibiy qismi
hisoblanadi. Uning hududlari qadimda ko'proq chorvachilik xo'jaligining rivojlanishi
uchun qulay imkoniyatlarga ega bo'lsada ammo Sopolli madaniyatining Mo'lali
bosqichidan boshlab, qadimgi dehqon jamoalarining ayrim guruhlari Hisor vodiysiga
ham kirib boradilar. Bunga dehqonchilik va chorvachilik xo'jaliklarini birgalikda olib
borish uchun qulay joy hisoblangan tog' oldi hududlari tanlangan. Bu mintaqalarda
yomg'ir tez-tez yog'ib turishi sababli, bu hudud lalmikor dehqonchilik va yaylov
chorvachiligi uchun qulay joylar hisoblangan. Sug'orma dehqonchilik uchun ham soy
havzalarida keng imkoniyatlar mavjud bo'lgan 2
.
Janubiy-g'arbiy Tojikiston hududlarida olib borilgan arxeologik izlanishlar
natijalariga ko'ra, dehqonchilik madaniyati yodgorliklarini uch kichik vohaga bo'lib
o'rganish mumkinligi aniqlangan. Birinchisi – Hisor qadimgi dehqonchilik kichik
vohasi, ikkinchisi – Vaxsh daryosi yuqori oqimi soy havzalarida tashkil topgan
Teguzak kichik vohasi, uchinchisi – Qizilsuv soyi quyi oqimining sharqiy irmoqlari
havzasida tashkil topgan Parxar-Kulob kichik vohasidir. Bu uchala kichik vohalarda
keyingi 25-30 yil ichida Sopolli madaniyatining so'nggi bosqichlariga tegishli qator
dehqonchilik qishloq-makonlari va qadimgi qabristonlar topib o'rganildiki, ular
orasida Kangurttut, Daxana, Teguzak qishloq- makonlari va Tandiryo'l, Kangurttut,
Nurek qabristonlari alohida diqqatga sazovor yodgorliklardir. Bu yodgorliklar orqali
Janubiy Tojikistonda qadimgi dehqonchilik madaniyatining tarixiy ildizlarini so'nggi
bronza davri bilan bog'lash imkonini beradi.
Janubiy Tojikistondan Hisor vodiysining ikki joyida dehqonchilik bilan
shug'ullangan ajdodlarimizning qadimgi qabristonlari o'rganilgan. Ular Tandiryo'l va
Zarkamar qabristonlari bo'lib, bu arxeologik ob'ektlar
haqida N.M. Vinogradova asarlarida to'liq ma'lumot berilgan 1
. Bronza
davri yolg'iz qabri kushonlar davrining Tupxona va Qora pichoq mavzeida ham
uchratilgan. Sopolli madaniyati jamoalarining izlari esa Hisor qal'asining ostidan
topilgan. Mo'lali va Bo'ston yodgorliklarining ayrim idishlari va mis boltalari
2
Abdullaev O'.I. O'rta Osiyoda ibtidoiy jamoa tuzumi va ilk davlatchilik tarixi. Monografiya, Tashkent, 2019

xodisalar bizni Markaziy Osiyo xududida xam yuz berganini Uchtut shaxtalari
misolida ko’rib o’tdik. Uchtut shaxtalarini topilishi va uni o’rgaiish natijalari bir
tomondan nafaqat neolit balki mezolitdan xam ajdodlarimizni sifatli
chaqmoqtoshlardan foydalanganliklarini bildirsa, ikkiinchi tomondan Marka-ziy
Osiyo xududida sifatli chaqmoqtosh konlari bo’lmagani tufayli chaqmoqtoshlar
Uraldan keltirilgan deb xulosa qi-luvchilarni fikrlari noto’ ғ ri ekanligini aniqro ғ i
tosh as-rida xam bizni ajdodlarimiz xech kimdan va xech qachon qar-zdor
bo’lmaganini ko’rsatib berdi. Izlanishlar yakuni yana shuni ko’rsatdiki, Markaziy
Osiyoning to ғ lik rayonlarini juda ko’pchilik joylarida qoyatoshlarga solingan.
rasmlar ko’plab uchraydi. Bularning qoyatoshlarga tushirilish texni-kasi xar xil
bo’lsada, mazmuni yuksak darajada bo’lib, bu rasmlar qadimgi ajdodlarimiz
yashagan davrdagi hayvonot olami bilan bizlarni to’liq ravishda tanishtiradi.
Markaziy Osiyo xamdo’stlik mamlakatlari orasida biz-ning O’zbekistonimizda
qoyatoshlarga tushirilgan rasmlar nisbatan ancha keng o’rganilgan bo’lib, bular
jumlasiga Za-rautsoy, Sarmishsoy, Bironsoy, Teraklisoy, Jarsoy, Tutli-soy,
Қ oron ғ uungursoy, Chadansoy va boshqalar kiradi. Bu joylardagi qoyatoshlarda:
buqalar va sigirlar, sher-lar va yo’lbarslar, qoplon va gepartlar, tulki va bo’rilar,
arxar va to ғ echkilari va xokazolarni ko’rish mumkin. eng muximi bu rasmlar
orasida odamlarni o’q va yoy bilan niq-ob ostida ov qilayotgan tasvirlarini xam
ko’rish mumkin.
Shuni aloxida aytish kerakki, Markaziy Osiyoda ne-olitdan keyingi eneolit va
bronza asri yodgorliklarini o’rganish natijalari shuni ko’rsatdiki, bu davrda
ajdodla-rimiz ancha hayotiy tajribaga ega bo’lib, xam aqliy xam jismoniy jixatdan
kamolotga etgan edilar. Shuning uchun xam ular metallardan foydalanishni
ikkinchi bosqichidayoq, ularni eritish va loydan qilingan qoliplarda quyma mehnat
qurollari yasashni bilib olganlar. Agar neolit davrida o’zlashtiruvchi xo’jaliklardan
ish-lab chiqaruvchi xo’jalikka o’tish notekis ravishda bo’lgan bo’lsa, bronza asriga
kelib, Markaziy Osiyoni deyarli ko’p joylarida sodir bo’lgan edi. Biz ushbu
qo’llanmada ana shu jarayonlarni, ya`ni ajdodlarimizni taraqqiyot tarixini uz-luksiz
rivojlanganligini imkon qadar ko’rsatishga xarakat qildik. Markaziy Osiyoni
32

II BOB. SOPOLLI MADANIYATI
2.1 Janubiy O’zbekiston Nomozgox – Sopolli madaniyati
1970 yilning boshlaridan boshlab, O’zbekistonimizning janubiy qismida N.
Askarov, shimoliy Afgonistonda esa, V. I. Sarianidilar tomonidan bir vaqtning
o’zida juda katta ko’lamda arxeologik ishlarni olib borilishi natijasida Markazi
Osiyo arxeologiyasi uchun juda katta tarixiy axamiyatga ega bo’lgan kashfiyotlar
qilindi. Janubiy O’zbekiston va shimoliy Af ғ oniston xududida Қ adimgi Sharq
tsivilizatsiyasini yangi o’cho ғ i ochildi va bu bilan bronza davridagi Қ adimgi Sharq
tsivilizatsiyasini Baqtriya markazini jahon ilmiy jamoatchiligiga etkazildi. V. I.
Sarianidi yil davomida shimoliy Af ғ oniston ilmiy tadqiqot ishlarini olib borib, 30
dan ortiq bronza davri yodgorliklarini o’rganib chiqdi. Ana shular orasida Dashtli
voxasi yodgorliklaridan qilingan ishlarning yakuni aloxida diqqatga sazovordir.
Aynan bir vaqtning o’zida janubiy O’zbekistonda, qadimgi Baqtiriya bronza davri
tsivilizatsiyasini o’rganish ishini N. Asqarov Sopollitepa, Jarqo’ton, Bo’ston kabi
yodgorliklarda keng ko’lamda boshlab yuborgan edi. Natijada O’zbekistonning
janubiy rayonlari eradan avvalgi ming yillikda Қ adimgi Sharq tsivilizatsiyasi
zonasiga kirganligi N. Asqarov tomonidan isbotlab berildi. Қ adimgi Baqtriya
shimoliy va janubiy qismlaridan o’tkazilgan arxeologik tadqiqot ishlarining
natijalari, bu o’lkaning bronza davri tsivilizatsiyasining shakllanishida janubiy
Turkmaniston dehqon jamoalarining roli katta bo’lganligi aniqlandi. N. Asqarovni
O’zbekistonimizni Janubida olib borgan arxeologik izlanishlarining natijalari
Nomozgox madaniyati nomi bilan mashxur bo’lgan. Janubiy
Turkmanistonning•to ғ oldi qadimgi dehqon jamoalari avval Mur ғ ob voxasini
o’zlashtirgach so’ng qo’shni Қ adimgi Baqtriya erlariga xam borib etadilar. Bu
voqealar Sopolli tepa misolida eradan avvalgi II ming yillikning 2 choragida sodir
bo’ladi. Mur ғ oblik dehqonlar janubiy O’zbekistonda avval Sherobod cho’lini
o’zlashtiradilar. O’larning birinsi qarorgohi Ulanbuloqsoy suvi bazasida tashkil
topgan Sopollitepa bo’lgan. Sopolli tepaliklar asta sekin Ko’xitosh va Boysun to ғ
etaklari bo’ylab, shimoliy sharqqa siljigan. Natijada Sherobod daryosining quyi
22

yodgorliklarning hududiy joylashishiga ko'ra, bir necha dehqonchilik vohalariga
bo'lib, o'zlarining qarashlarini bayon etadilar.
Bizning fikrimizcha, qadimgi dehqonchilik vohalarini nomlash masalasida
birinchidan, uzoq davrlar mobaynida tarixan tarkib topgan tabiiy – geografik
toponim nomlari va u erlardan topib o'rganilgan bronza davri yodgorliklaridan kelib
chiqilishi maqsadga muvofiqdir. Janubiy O'zbekiston hududida o'rganilgan bronza
davri yodgorliklari asosida uni ikkita yirik qadimgi dehqonchilik vohalariga va bitta
tog' vodiysi kichik vohalariga ajratish mumkin. Bular: sherobod, Boysun

9Surxondaryo hududiy doirasida shakllangan ikkinchi yirik markaz – Boysun
qadimgi dehqonchilik vohasidir. U yuqorida ta'kidlaganimizdek, sherobod
dehqonchilik vodiysidan keyinroq, so'nggi bronza va ilk temir davrida shakllangan.
Boysuntog' etaklarida, janubiy-g'arbdan shimoliy-sharqqa tomon cho'zilgan tog' oldi
dashtlari qadimdan Bandixonsoy, Urgulsoy, Xo'jaipak, Xalqajar, Sangardak,
To'palangdaryo suv manbai asosida sug'orib kelingan. Ana shu daryo va tog'
soylarining quyi havzalarida, ularning yoyilib ketgan tarmoqlari bo'ylab so'nggi
bronza davrida Boysun dehqonchilik vohasi shakllangan. Uning hududiy doirasida
uchta qadimgi dehqonchilik kichik vohalari tashkil topgan. Ulardan birinchisi,
Qiziriqdara dashtida joylashgan Bandixon kichik vohasidir. Bu kichik vohada bir-
birlariga parallel Urgulsoy va Bandixonsoylar o'tgan.
Bu maskanda akademik E.V.Rtveladze ilk bor izlanishlar olib borib, uch tarixiy
davrlarga oid yodgorliklar majmuasini topgan. Ular asosan Urgulsoy bo'ylab
joylashgan. Ularning eng qadimiysi mahalliy aholi orasida Maydatepa nomi bilan
yuritilgan yodgorlik bo'lib, uning ostidan Kuchuk I davri qatlami uchratilgan. Uning
ustki qatlami esa, qadimgi Baqtriya davri bilan xarakterlanadi. E.V.Rtveladze
Maydatepani Bandixon I yodgorligi sifatida ro'yxatga olgan.
Demak , Bandixon kichik vohasi ilk bor so ' nggi bronza davridan boshlab ,
qadimgi dehqon jamoalari tomonidan o ' zlashtirila boshlangan . YOdgorliklar asosan,
Urgulsoy bo'ylab joylashgan bo'lib, ular bir necha tarixiy davrlarni o'z ichiga oladi.
Bandixon kichik vohasining ilk bor o'zlashtirilishi Kuchuk I davriga oid bo'lib,
yodgorliklarning asosiy qismi qadimgi Baqtriya – ilk temir davriga tegishlidir. Kichik
vohada antik va ilk o'rta asrlar davriga tegishli yodgorliklar ham uchraydi. Hozirgi
vaqtda Bandixon vohasi kam suvli, chorva boqishga qulay imkoniyatlarga ega.
Kichik vohaning gullashi ilk temir, antik va ilk o'rta asrlar davriga to'g'ri keladi.
Demak, ilk o'rta asrlardan boshlab, Bandixon soyning suvi keskin kamayib ketgan
bo'lishi mumkin. CHunki, ushbu kichik vohada keyingi davrlar tarixiga oid
yodgorliklar uchratilmaydi.

eneolit va bronza asrini yori-tishda A. Asqarov va M. Jo’raqulovlarni 1984 yili
Sama-rqanddachop etilgan «Eneolit va bronza davrida O’rta Osiyo» o’quv
qo’llanmalaridan keng ko’lamda foydalandik. Shuning uchun xam yuqoridagi
qo’llanmaning mualliflariga o’z tashak-kurimizni izxor etamiz. Shu bilan birga
Markaziy Osiyoni eneolit va bronza davrini yuqoridagi qo’llanmada etarli
Darajada yoritilganini xisobga olib, biz bu davrlar haqida iloji boricha ixchamroq
to’xtashni ma`qul ko’rdik. 10
Shuning uchun xam xurmatli kitobxonlarimizga
Markaziy Osiyoki eneolit va bronza asrlarini o’rganishlarida «Eneolit va bronza
davrida O’rta Osiyo» o’quv qo’llanmasidan, «Markaziy Osiyo arxeologiyasi»
qo’llanmasining davomi sifatida foy-Dalanishingizni tavsiya qilamiz. Chunki, bu
bilan nafaqat eneolit va bronza balki temir asri haqida xam etarli ma`lumotga ega
bo’lasiz. Markaziy Osiyo arxeologiyasi haqida yanada kengroq ma`lumotlarga ega
bo’lishni istasangiz ushbu qo’llanmani bayon qilishda biz foydalangan adabiyotlar
ro’yxatidan foydalanishingiz mumkin. Adabiyotlar ro’yxati qo’llanmani oxirgi
betlarida berilgan. Fursatdan foyda-lanib o’z kasblarining haqiqiy fidoiylari
bo’lgan arxeolog olimlarimizga ularni ilmiy monografiyalari va risolala-ridan
ushbu qo’llanmani yozishda foydalanganimiz uchun o’zi-mizni samimiy
tashakkurimizni izhor etamiz. Ushbu qo’l-lanmani yuzaga kelishida xomiylik
qilgan Far ғ ona Davlat Universitetining rektori, professor A. Қ . O’rinovga, tash-
kiliy ishlarni amalga oshirishda yaqindan yordam bergan o’quv bo’limi xodimi f.
m. f. n. Sh. Zokirovga, Tarix faku-l’tetining dekani t. f. n. Қ . Sulaymonovga,
«Vatan tarixi» kafedrasini mudiri t. f. n. R. Arslonzodaga, «Informatika»
kafedrasini mudiri f. m. f. n. A. Mirzaqu-lovga va Tarix fakul’tetini II bosqich
talabasi N. Xamoev-larga o’z minnatdorchiligimizni izxor etamiz. So’zimizni
oxirida yana shuni izxor qilamizki arxeologiya fanida barcha iboralar asosan rus
tilida bo’lgani sababli, ularni o’zbek tiliga o’girishda juda katta qiyinchiliklarga
10
Buryakov YU. F., Krikis YA. K., Ravshanov R., Rostovtsev O. M. Arxeologicheskie raboti v Samarkandskoy
oblasti // AO 1971 g. M., 1972
33

I BOB. SOPOLLITEPA DEHQONCHILIK VA CHORVADOR QABILALAR
MADANIYATI
1.1 Qadimgi dehqonchilik madaniy at i y odgorlik lari
Shimoliy Baqtriyaning keng va xilma xil geografik iqlim sharoiti, uning
aholisi ishlab chiqarish xo'jalik shakllarida o'z aksini topgan va ko'p hollarda
ularning tarixiy rivojlanish yo'llarini oldindan belgilab bergan. shu bois, bronza
davri yodgorliklari tog' oldi hududlari va tog'lar oralig'idagi vohalarida, daryo
havzalarida joylashgan. Hududiy jihatdan ular shimoliy Baqtriya doirasida ikki
qismga – Janubiy O'zbekiston va Janubiy – g'arbiy Tojikiston hududlariga bo'linadi.
Janubiy O'zbekiston hududiy doirasida, uning tabiiy – geografik iqlim sharoitiga
ko'ra, mil.avv. II ming yillikda qator katta va kichik hajmdagi dehqonchilik vohalari
shakllangan. U vohalarda hozirgi kunda bir nechta o'troq dehqonchilik madaniyati
yodgorliklari borligi aniqlangan va o'rganilgan. shimoliy Baqtriyaning Tojikiston
qismida esa, asosan bronza davrining chorvador qabilalari yashagan hamda uning
Janubiy O'zbekistonga chegaradosh hududlarida bronza davrining so'nggi
bosqichlarida qadimgi dehqonchilik bilan shug'ullangan qabilalar yashaganliklari
haqida guvohlik beruvchi yodgorliklar ham topilgan.
Yuqorida ta'kidlaganimizdek, Janubiy O'zbekiston hududida bronza davriga
oid bir necha qishloqlar va shaharmonand qishloq aholisining qabristonlari topib
o'rganilgan. Ular asosan Ko'xitang va Boysun tog'ining janubiy – sharqiy tog' oldi
hududlariga va tog' oralig'idagi vodiylarga joylashgan. Ularni akademik A.Asqarov,
E.V.Rtveladze, professor A.Sagdullaev, t.f.d. sh.shaydullaevlar har biri

kelmaydi. Demak, Sopollitepa sohiblari juda yukori darajadagi madaniyatga
erishgan ajdodlarimizni vakillari bo’lgan. Sopollitepani nafaqat sopolli idishlari,
balki u erdan topilgan barcha moddiy ashyolarni mukammal darajada
o’rganilganligi nati jasida O’zbekistonimizni janubidagi bronza asri madaniya-ti
haqida qator xulosalarga kelish imkonini beradi. Bu-lardan eng muximi
O’zbekistonimiz xudida sunhiy sugorish-ga asoslangan o’troq dehqon xujaligining
kelib chiqish ta-rixi yaqin ming yilga qadimiylashdi. O’zbekiston va Toji-kiton
xududlarining janubiy viloyatlarini Қ adimgi Sharq madaniyati yoyilgan zonaga
kiritish imkoniyati tu ғ ildi. Bu demak vatanimizning janubiy xududida qadimgi
Sharq tsivilizatsiyasini ajralmas tarkibiy qismi, ya`ni tsiviliza-tsiyani o’cho ғ i
bo’lganligini anglatadi. Sopollitepada ipakchilik, bo ғ dorchilik va qorako’lchi-likka
doir yangi materialla qo’lga kiritildi. Ilk shaxar-lar tarixi xaqidagi taasurotlarimiz
xam rosa ming yilga qadimiylashdi. Sopollitepa qishloq - qo’r ғ oni planirovkasi
(aniq rejasi) natijasida O’rta Osiy va eron xalqalari o’tmish xalqining nodir yozma
manbai xisoblangan «Avestoda» ta`riflangan qadimgi shahar VAG ning arxeolo-
gik isboti qo’lga kiritildi. eng muximi, 7
agar avvallari Movarounnaxr xududida ilk
shaharlarning paydo bo’lish ne-gizlari eron xududidan qidirilgan bo’lsa, endilikda
O’zbe-kiston ilk shaxarlarning kelib chiqish negizi moddiy va ma-daniy asosi
Respublikamizning janubiy rayonlarida ekanligi dalili ashyolarga tayanilgan xolda
xar tomonlama isbotlab berildi. Yuqoridagi aytilganlarga xulosa qilib shuni aytish
joizki Sopollitepa yodgorligi O’zbekiston va Tojikiston xalqlari tarixiga o’zini juda
boy va sermazmun moddiy ashyolari bilan 1970 yillardagi yirik ilmiy kashfiyot
sifa-tida oltin xazina bo’lib kirdi. Sopollitepada arxeologik qazish ishlari yakuniga
etgach, bronza davri dehqon jamoalarini tarixi o’rganish Jarqo’-tonda, Bo’stonsoy
yodgorliklarida davom etdi. Xozirgi kunlarga kadar O’zbekistonimizning janubiy
xududlarida 20 dan ortik bronza davri yodgorliklari topi-lib, o’rganilish natijasida,
bronza asri yodgorliklarini xronologik davriy sistemasi ishlab chikildi. Bu
yodgorlik-lardan Jarqo’ton va Bo’ston, Kultepa va Mulali tepalar bo’lib, ular
asosan Surxondaryo viloyatining Sherobod, Sho’rchi zonalarida joylashgan.
7
Boriskovskiy B.A. Paleoliticheskie mestonaxojdeniya v Turkmenistane, vipusk XVIII, 1947
26

esa yuqori paleolitdan tortib keyingi bosqichlarda neantroplar yashaganlar. Bizning
Mar-kaziy Osiyo xududida hayot uzluksiz ravishda davom etgan. demak,
Teshiktosh ғ oridan uchburchaksimon o’tkir uchli nayza (Ostrokonechnik) lar
topilgan ekan. Bu ov qurolini Sele-ungur ғ oridagi bodomsimon ashell’ qurollarini
takomil-lashgan shakli deb tushunmoq kerak. Yoki Markaziy Osiyo xu-dudida
neolit davriga kelib ming- minglab pichoqsimon ajoyib plastinkalar paydo bo’lgan
ekan. Bularning xosil qilish texnikasini Obiraxmat va Samarqand makoni kabi
yuqori paleolit yodgorliklariga borib taqalishini angla-mo ғ imiz kerak. Shuni
aloxida ta`kidlash joizki, Seleungurdan odam suyaklarini arxeolog olimlarimiz
tomonidan topilishi va ularni antropologlarimizni o’rganish natijalari bir to-
mondan ajdodlarimiz tarixini o’n karra qadimiylashtirgan bo’lsa, ikkinchi
tomondan pitekantroplar bilan sinantrop-lar orasidagi bo’shlikni to’ldirdi. Agar
pitekantroplar yashagan davrni xozirgi kunimizdan 1, 5- 2 mln. yil avval desak,
sinantroplarni yoshi 300 ming yil bilan belgilan-gan. Bizni Fergantroplarni davri
esa 1 mln. yil bilan belgilanadi. Demak, Fergantroplar pitekantroplardan so’ng,
sinantroplardan avval_ yashaganlar. Ana shu jixatdan fergantroplarni arxeologiya
faniga kiritilishi jahon ahamiyatiga molik desak ham bo’ladi. Tosh asri
yodgorliklarini o’rganish tarixi shuni ko’rsat-diki, ajdodlarimizda narigi dunyoga
ishonish, e`tiqod qi-lish kabi ilk diniy qarashlar Markaziy Osiyoda must’e dav-
ridan boshlangan ekan. Bunga dalil sifatida Teshiktosh ғ o-ridagi neandertal’ bolani
maxsus qabrga ko’milishini va bu qabrni atrofiga hayvon shoxlarini sanchib
qo’yilishini ko’rsatishimiz mumkin. Bunday e`tiqodlarni must’edan so’ng xam
davom etib, yuqori paleolit, mezolit, neolit, ayniqsa bronza asriga kelib, juda
takomillashib ketganini Marka-ziy Osiyo xududlarini ko’plab arxeologik
yodgorliklarida uchratdik. Ona ajdodlarimizning yuqori paleolitdan bosh-lab, xar
xil taqinchoqlar taqib o’zlariga oro bera boshla-ganliklarini Samarqand makoni
misolida ko’rib o’tdik. eng muximi asosan toshlardan iborat bu taqinchoqlarni ota
aj-Dodlarimiz tomonidan yasalganini hisobga olsak, ularni ona ajdodlarimizni
xozirgi kunimizdan 40 ming yil avval xurmatlarini bajo keltirganlarini guvoxi
bo’lamiz. Mada-niyatni eng yuksak cho’qqisi erkaklarni ayollarga bo’lgan mu-
30

18va ekologik imkoniyatlar darajasidan kelib chiqib, chorvachilikni rivojlantirishga
ko'proq urg'u berganlar.
Ana shunday urug' jamoalarining turkum yodgorliklari Kofirnigon va Vaxsh
daryolari quyi oqimlari adirlarida, Amudaryoga yaqin hududlarda keng tarqalgan.
Ular Vaxsh 1,2,3, Tigrovaya Balka, Oyko'l, Jarko'l, Ilk Tulxor, Ilk Aruktau, Bishkent
I, II, III va Isanboy kabi yodgorliklari bo'lib, ular turli xil ichki va tashqi qurilish
ko'rinishidagi qadimgi qabristonlar sifatida bizgacha etib kelgan. CHorvadorlarning
bir qabristoni Makoni-mor Qizilsuv daryosining Amudaryoga qo'shilish yaqinidagi
dashtga joylashgan. Kofirnigon daryosining quyi havzasi dashtlaridan topilgan
Aruktau, Tulxor, Bishkent yodgorliklarining tadqiqotchisi A.M.Mandelshtam ularni
Bishkent madaniyati nomi ostida o'rgangan. Aynan shu tipdagi Vaxsh vodiysi
yodgorliklarini o'rgangan B.A.Litvinskiy esa, ularni Vaxsh madaniyati nomi bilan
fanga kiritgan. Janubiy-g'arbiy Tojikistonning bronza davri
yodgorliklari kelib chiqish
tarixiy ildizlariga ko'ra, uchta etnik guruhlarga borib taqaladi. Bular:
- chorvador Bishkent va Vaxsh madaniyati etnik guruhlari;
- qadimgi dehqonchilik madaniyati etnik guruhlari;
- Evroosiyo dashtlarining andronova madaniyati etnik guruhlari.
Demak, janubiy-g'arbiy Tojikiston hududlari so'nggi bronza davrida turli etnik
guruhlarning o'zaro iqtisodiy va siyosiy hamda etnomadaniy aloqalar markazi
bo'lgan 4
.
Bronza davrining tasodifiy topilgan yana bir ashyosi – bu dastasiga qadama
naqsh berilgan hanjar bo'lib, uning yil sanasi ham (mil. avv. II-ming yillikning oxiri)
belgilanadi. Xisor vohasining antik davriga tegishli Tupxona qabristonidan skeletning
qo'l-oyoqlari bukilgan va yonboshlatilgan holatda ko'milgan ikkita bronza davriga oid
qabr ochilgan. Ulardan birida qo'y suyaklari va asosi chaqmoqtoshdan ishlangan
nukleus uchratilgan. B.A.Litvinskiy mana shu nukleusga asoslanib, bu ikkala bronza
davri qabrlarini ilk bronza davri bilan belgilaydi 2
. Aslida u erdan topilgan sopol
4
Anisyutkin N. K., Islamov U. I., Kraxmal` K. A., Sayfullaev B. K., Xushvakov N. O. Predva- ritel`nie issledovaniya
dolini reki Axangaran za 1994 g. S-Pb., 1995

ziy Osiyo xududida ajdodlarimizni 1mln yil avval boshlan-gan xayotlari uzluksiz
ravishda davom etib, bir madaniyat ikkinchi madaniyat ichidan o’sib
chiqqanliginini isbotlab berdi. Ana shu bosib o’tilgan tarixiy yo’lni 99,75 % sin-fiy
jamiyat paydo bo’lgunga qadar bo’lgan. sinfsiz jamiyat-ni aks ettirib, arxeologik
jixatdan quyi paleolit, o’rta paleolit, yuqori paleolit, mezolit, neolit, eneolit, xatto
bronza asrini so’nggi bosqichigacha bo’lgan davrni o’z ichiga olgan, Sinfiy
jamiyat esa xozirgi kunimizdan o’rta xisobda 2500 avval paydo bo’lib
ajdodlarimizni bosib o’tgan yo’li-ni faqat 0,25% igina aks ettiradi xolos. Arxeolog
olim G. N. 8
Matyushininig iborasi bilan aytganda, insoniyat ta-rixini 400 bo’lakka
bo’lib o’rganilsa, shundan 399 bo’lagini yoritish arxeologlar zimmasiga tushadi.
Faqat bir bo’lagigi-na yozma manbalar bilan shu ғ ullanuvchi zimmasiga tushadi
xolos. Ushbu qo’llanmani bayon qilishimiz jarayonida biz mu-alliflar uchun 2 ta
narsa juda qo’l keldi: Birinchisi biz-ning Markaziy Osiyo xududimizda
ajdodlarimizni bosib o’tgan 1mln. yillik hayotlarini xar bir bosqichini aks etti-
ruvchi arxeologik yodgorliklarni mavjud ekanligi bo’lsa, ikkinchisi anashu
yodgorliklarni arxeolog olimlarimiz to-monidan zamon talabi darajasida o’rganib,
o’z adabiyotlari orqali bizga bergan qimmatli ma`lumotlari bo’ldi. Bunga misol
qilib Seleungurdan topilgan Fergantropdan tortib , bronza asrini oxirgi
bosqichlarigacha bo’lgan yodgorliklarda odam suyak qoldiqlarni va ularni mexnat
qurollarni uzluk-siz ravishda rivojlanib kelishini aks ettiruvchi topilma-larni
mavjudligini ko’rsatishimiz mumkin. Xulosa qilib shuni aytishimiz kerakki,
Markaziy Osiyodagi eng qadimgi ajdodlarimizni ilk tarixi Far ғ ona vodiysining
Seleungur ғ oridan boshlanib, so’ng Ko’lbuloq, Teshiktosh ғ orlarida da-vom etgan.
Teshiktoshdan esa Samarqand va Obiraxmat kabi yuqori paleolit odamlari, ulardan
esa Markaziy Osiyo xu-dudida yuzlab, xatto minglab uchraydigan mezolit, neolit,
bronza davri odamlari tarqalganlar, Markaziy Osiyo yodgor-liklardagi madaniy
qatlamlaridan topilgan moddiy ashyola-rini o’rganish natijalari shuni ko’rsatdiki,
bu regionda eng qadimgi vakillari bo’lmish arxantroplar shell’ va ashell’ davrida
yashab, ulardan so’ng paleontroplar must’e davrida yashaganlar. Bulardan so’ng
8
Berdiev O.K. Drevneyshie zemledel`tsi Yujnogo Turkmenistana, Ashxabad, 1969
29

MUNDARIJA:
KIRISH ........................................................................................................................2
I BOB. SOPOLLITEPA DEHQONCHILIK VA CHORVADOR QABILALAR
MADANIYATI.............................................................................................................5
1.1 Qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari ................................................5
1.2 Chorvador qabilalar madaniyati
yodgorliklari ............................................. .....14
II BOB. SOPOLLI MADANIYATI.........................................................................20
2.1 Janubiy O’zbekiston Nomozgox – Sopolli madaniyati ...................................20
XULOSA ....................................................................................................................34
ADABIYOTLAR RO'YXATI .................................................................................35

Sopollitepa ilk dehqonchilik madaniyati

Купить