Sotish jarayonlarining hisobi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	556.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Omonullayev Jasurbek

Ro'yxatga olish sanasi 15 May 2025

2 Sotish

Sotish jarayonlarining hisobi

Sotib olish

Mavzu: Sotish jarayonlarining hisobi

Mundarija
KIRISH…………..3
I.BOB: MAHSULOT, TOVAR (ISH, XIZMAT) LAR VA ULARNI SOTISH
HISOBI
1.1. Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larning baholanishi va ularni hisobga olish
vazifalari……7
1.2. Mahsulotni yuklab jo‘natish va sotish jarayonini hujjatlarda
rasmiylashtirish……12
1.3. Ishlab chiqarilgan mahsulotning sintetik va ombordagi hisobi….. 17
II.BOB: TIJORAT FAOLIYATIDAN OLINGAN TUSHUMLAR VA
MOLIYAVIY HISOB-KITOBLAR
2.1. Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan tushum hisobi…..24
2.2. Xaridor va buyurtmachilardan olingan avanslar hisobi….30
2.3 Ishlarni bajarish va xizmatlarni ko‘rsatishdan tushum va tovarlar eksporti
bo‘yicha hisob-kitoblar hisobi……35
XULOSA VA TAKLIFLAR…..41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI….42

KIRISH
Ma'lumki, barcha mamlakatlarda buxgalteriya hisobini to‘g‘ri va aniq yuritish maqsadida
buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi tamoyillar va qoidalar ishlab chiqilgan. Masalan, AQSH
da mamlakatda barcha kompaniyalar uchun qo‘llanilishi zarur bo‘lgan “buxgalteriya hisobining
umum qabul qilingan qoidalari” (GAAP) qabul qilingan bo‘lsa, Germaniya, Fransiya va
yaponiya kabi mamlakatlarda bir necha qonun hujjatlari asosida buxgalteriya hisobi tartibga
solinadi. Jumladan, Respublikamizda 1996 yildan beri “buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonun
va 24 ta milliy standartlar amal qilib turibdi. Buxgalteriya hisobi fan sifatida shakllanishidagi
evolyutsion jarayonning sistematik to‘zilishini quyida ko‘rishimiz mumkin: 1-davr. Naturalistik
davr (ushbu davr eramizdan oldingi 4000 yildan bizning eraning 500 yiliga qadar bo‘lgan davrni
o‘z ichiga olishi olimlar tomonidan belgilangan). Ya’ni, bu ilk xo‘jalik jarayonlarining ro‘yxatga
olinishi bilan xarakterlanadi. Xo‘jalik jarayonlarining ro‘yxatga olinishi esa yangi bir jarayonnni
yo‘zaga keltirganki bu jarayon qiymat davriga o‘tishni belgilab bergan. 2-davr: Qiymat davri.
(bizning eraning 500 yilidan 1300 yiliga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi) ushbu davr pulni
o‘ylab topilishi va muamola vositasiga aylanishi bilan belgilanadi. Shu paytga qadar xo‘jalik
jarayonlari naturada o‘lchangan bo‘lsa endilikda unga parallel ravishda qiymatda ham
baholashga o‘tildi. 3-davr: Ikki yoqlama yozuv davri. (ushbu davr 1300-1850 yillarni qamrab
oladi.) Bu davrda xo‘jalik jarayonlarining ommalashuvi, murakkablashuviga mos ravishda oddiy
yozuvdan ikki yoqlama yozuvga o‘tish zaruriyatining yo‘zaga kelishi bilan xarakterlanadi. 4-
davr: Nazariy-amaliy davr (ushbu davr 1850-1900 yillar oralig‘ini egallaydi). Bu davrga kelib
xo‘jalik jaryonlariga huquqiy maqom shakllandi. Natijada jaryonga ham iqtisodiy jihatdan, ham
huquqiy jihatdan yondashuvlar belgilandi.
Schyotlar rejasining differentsiyasi boshlandi, shakllariga ahamiyat qaratildi, balans,
foyda, tannarx, ishlab chiqarish va muomala xarajatlari tushunchalari shakllandi. 5-davr: Ilmiy
davr. (ushbu davr 1900 – 1950 yillarni o‘z ichiga oladi). Bu davrda asosiy e’tibor mahsulot
ishlab chiqarish xarajatlariga va mahsulot tannarxini to‘g‘ri aniqlash, xarajatlarning jadalligi
bilan ajralib turadi. Kalkulyatsiyalash tartibi ham ushbu davrga xos. Mahsulotning ishlab
chiqarish va to‘liq tannarxini aniqlash, smeta qiymati tushunchasi, direkt kost, standart kost
usullari, to‘g‘ri va egri xarajatlar ushbu davrning eng muammoli masalasiga aylangan. 6-davr:
Hozirgi davrni o‘z ichiga oladi. Bu davr 1950 yildan hozirgi kunga qadar bo‘lgan davrni o‘z
ichiga oladi. Xalqaro standartlarning qabul qilinishi bilan xarakterli bo‘lgan ushbu davr
buxgalteriya hisobining rivojlanishida o‘ziga xos revolyutsiya davri bo‘ldi deyish mumkin.
Tayyor mahsulotlar - sotish uchun mo’ljallangan ishlab chiqarish tsiklining oxirgi
natijasidir. Bular korxonada ishlab chiqarilgan tayyor va yarim tayyor mahsulotlar, to’liq

butlangan, ularni tasdiqlangan tartibda qabul qilish bo’yicha korxona omboriga topshirilgan va
sotishga tayyordir.
Texnologik qayta ishlashning barcha bosqich va jarayonlaridan, sinovdan o’tgan,
jihozlangan, belgilangan me’yor va talablarga javob bergan, tayyor mahsulotlar omboriga
topshirilgan va tegishli birlamchi tasdiqlovchi hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan bo’lsa,
mahsulotlar tayyor hisoblanadi. Agar bunday mahsulotlarga nisbatan yuqoridagi shartlardan
kamida bittasi bajarilmasa, buxgalteriya hisobida qilingan xarajatlar tugallanmagan ishlab
chiqarish mahsulotlari tarkibiga olib boriladi.
4-son BHMS bo’yicha tayyor mahsulotlar va tovarlar korxonaning moddiy-ishlab
chiqarish zahiralarining bir qismidir. Tayyor mahsulotni hisobga olish quyidagi vazifalarni
bajarishi kerak:
- tayyor mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisoblash uchun ma’lumotlarni
shakllantirishni amalga oshirish;
- mahsulotlarni qabul qilish va chiqarish bo’yicha operatsiyalarning to’g’ri va o’z vaqtida
hujjatlashtirilishini nazorat qilish;
- xaridor va buyurtmachilar to’lovlarining o’z vaqtidaligini nazorat qilish;
- mahsulotlarni jo’natish va sotish bilan bog’liq xarajatlar smetalarining bajarilishini
kuzatish;
- tayyor mahsulotlarning saqlash joylarida va harakatning barcha bosqichlarida
mavjudligi va butligini nazorat qilish.
Ishlab chiqarish jarayonining hisobi Ishlab chiqarish jarayonida xo‘jalik yurituvchi
subyektlarda tayyor mahsulot yaratiladi. Tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun uning turiga
qarab xarajatlar qilinadi. Mazkur xarajatlar tarkibi esa, “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab
chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi
to‘g‘risidagi” Nizomda keltirilgan. Ishlab chiqarish hisobini yuritish uchun bir qancha schyotlar
qo‘llanilib, ulardan asosiysi 2010–“Asosiy ishlab chiqarish” aktiv schyotidir. Mazkur schyot
yordamida ishlab chiqarish umumiy hajmi aniqlandi. Mahsulot tayyor bo‘lganidagi so‘ng esa,
2010 schyoti kretidan 2800–“Tayyor mahsulotlar” schyotining debetiga o‘tkaziladi. Mahsulot
ishlab chiqarish texnologiyasi murakkab, hamda o‘zlukiz bo‘lsa, har oyning oxirida
tugallanmagan ishlab chiqarish yo‘zasida qoldiqlar aniqlanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarish
bu barcha ishlab chiqarish boskichlaridan utmagan texnika nazorati tomonidan tekshiruv qabul
qilinmagan buyum va mahsulotlardir, ya’ni ular texnologik jarayon va standartlar talablariga
javob bermaydi. Tugallanmagan ishlab chiqarish 2010–“Asosiy ishlab chiqarish” schyoti
debetida qoldiq siafatida hisobga olinib, inventarizatsiya usuli orqali aniqlanishi yoki normativ
(reja)dagi ishlab chiqarish tannarxi bo‘yicha baholnishi mumkin. Ishlab chiqarishning haqiqiy

tannarxini aniqlashda quyidagi formula foydalaniladi. ( T=X+B – O ) bu yerdaT – ishlab
chiqarilgan mahsulotning tannarxi; X – ishlab chiqarish xarajatlari; B – oy boshiga
tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘i; O – oy oxiriga tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘i.
Sotish jarayonining hisob i Sotish jarayoni xo‘jalik jarayonlarini ichida oxirgisi bo‘lib,
bunda ishlab chiqarish jarayoni natijasida tayyorlangan mahsulotlar sotilib, pul ko‘rinishida
korxonaga kirim qilinadi. Shu bilan birga bu jarayonda sotish natijalari aniqlanadi, sotish
natijalari esa, foyda yoki zarar bo‘lishi mumkin. Sotish jarayoni hisobining vazifalari
quyidagilardan iborat:– sotish bilan bog‘liq xarajatlarni hisobini to‘g‘ri va o‘z vaqtida hisobini
tashkil etish;– sotish natijasida olingan daromadlarni ular hosil bo‘lgan joylari bo‘yicha to‘g‘ri
hisobini tashkil etish;– sotish natijalarini to‘g‘ri hamda o‘z vaqtida aniqlash. Sotilgan tayyor
mahsulotlarni tannarxini hisobini yuritish uchun 9110 schyot, sotilgan tovarlarning tannarxini
hisobini yuritish uchun 9120 schyot, bajarilgan ish va xizmatlarning tannarxini hisobini yuritish
uchun esa, 9130 schyotlar mo‘ljallangan.Masalan, tayyor mahsulot xaridorlarga jo‘natildi, ya’ni
sotildi:Debet 4010–“Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar”. Kredit
9010–“Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar”. Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxini
hisobdan chiqarilishi esa, quyidagi buxgalteriya provodkasi orqali aks ettiriladi: Debet
9110–“Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi”.Kredit 2810–“Ombordagi tayyor mahsulotlar”.
Mahsulotni sotishdan olingan moliyaviy natijani aniqlanishi 9910–“Yakuniy moliyaviy natija”
schyoti orqali amalga oshiriladi: Debet 9910–“Yakuniy moliyaviy natija”. Kredit
9110–“Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi”. Bir vaqtning o‘zida: Debet 9010–“Tayyor
mahsulotlarni sotishdan daromadlar”.Kredit 9910–“Yakuniy moliyaviy natija”.Yuqoridagi
misoldan ko‘rinib turibdiki, 9910–“Yakuniy moliyaviy natija” schyoti yordamida mahsulotni
sotishdan olingan daromad va shu mahsulotning tannarxi solishtiriladi. 9910 schyotning kredit
qoldig‘i foydani, debet qoldig‘i esa, zararni bildiradi.
Tayyor mahsulotlarni hisobga olishda saqlash joylarida va moddiy javobgar shaxslar
bo’yicha tayyor mahsulotlarning mavjudligi va harakati haqidagi ma’lumotlarning shakllanishini
ta’minlash lozim.
Odatda, barcha tayyor mahsulotlar tayyor mahsulotlar omboriga topshirilishi kerak.
Istisno tariqasida katta o’lchamli va shunga o’xshash mahsulotlar uchun, texnik sabablarga ko’ra
omborga topshirish qiyin bo’lganligi uchun, ruxsat etiladi. Ushbu mahsulotlar ishlab chiqarish,
butlash yoki yig’ish joyida xaridor (buyurtmachi) vakili tomonidan qabul qilinishi yoki bevosita
shu joylardan jo’natilishi mumkin.
Ombordagi tayyor mahsulotlar harakatini hisobga olish ikki bosqichdan iborat:
- tayyor mahsulotlarni omborga qabul qilish;

- tayyor mahsulotni ombordan xaridorlarga (buyurtmachilarga) realizatsiya tartibida
jo’natish yoki uning boshqa shaklda chiqim qilish.
Mahsulotlarni jo’natish va sotishni hujjatlashtirish . Tayyor mahsulotni xaridorlarga
(buyurtmachilarga) chiqarish tashkilotlarda tegishli birlamchi hisob-kitob hujjatlari – yuk xati
asosida amalga oshiriladi. Yuk xatianing standart shakli sifatida M-15 shakl “Materiallarni
chetga chiqarish yuk xati”dan foydalanish mumkin.
Buxgalteriya bo’limi tashkilotning boshqa bo’linmalari (sotish, qo’riqlash va boshqalar)
bilan birgalikda tizimli ravishda tayyor mahsulot va boshqa aktivlarning omboridan chiqib
ketishini va haqiqiy jo’natilganini tekshirib boradilar. Buning uchun yuk xatlari ma’lumotlari va
yuk xatlarini qayd qilish jurnalining muayyan grafalarini taqqoslash yo’li bilan amalga oshiradi.
Tayyor mahsulotlar jo’natish yuk xati va korxonaning boshqa shunga o’xshash birlamchi
hujjatlar asosida (odatan sotish bo’limi) belgilangan shaklda ikki nusxa hisobvaraq-faktura
yoziladi, birinchi nusxasi xaridorga beriladi va ikkinchi nusxasi sotish kitobida qayd qilish va
qo’shilgan qiymat solig’i hisoblash uchun MEBda qoladi. Hozirgi paytda EHMlardan keng
qo’llanilgani uchun hisobvaraq-fakturalar elektron shaklda xaridorga yuborilyapti. Bu haqda
Soliq kodeksining 47 moddasida atroflicha tushuntirish berilgan.
Mahsulotlar, tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishda yuridik shaxslar va yakka
tartibdagi tadbirkorlar, ushbu tovarlarni (xizmatlarni) sotib oluvchilarga hisobvaraq-fakturani
taqdim etishi shart.
Hisobvaraq-faktura, qoida tariqasida, elektron hisobvaraq-fakturalarning axborot tizimida
elektron shaklda rasmiylashtiriladi.
Realizatsiya qilinayotgan tovarlar (xizmatlar) qiymati o’zgarganda, shu jumladan etkazib
berilgan tovarlar yoki ko’rsatilgan xizmatlar narxi o’zgargan yoxud miqdori (hajmi)
aniqlashtirilgan hollarda, sotuvchi sotib oluvchiga ushbu Soliq kodeksida nazarda tutilgan
tartibda qo’shimcha yoki tuzatilgan hisobvaraq-fakturani taqdim etishi shart.

I- MAHSULOT, TOVAR (ISH, XIZMAT) LAR VA ULARNI
SOTISH HISOBI
1.1. Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larning baholanishi va ularni
hisobga olish vazifalari
Ishlab chiqarish jarayonining pirovard mahsuli bo‘lib tayyor mahsulotlar hisoblanadi. Tayyor
mahsulotlar – bu mazkur korxonada ishlab chikarish texnologik jarayonining barcha
boskichlaridan utgan, qaytadan ishlashni talab qilmaydigan, standartlar va texnik shartlarga
to‘liq javob beradigan, texnik nazorat bo‘limi (TNB) yoki maxsus komissiya tomonidan qabul
qilingan va korxona omboriga topshirilgan yoki buyurtmachi tomonidan qabul qilingan buyum
va mahsulotlardir.
Korxona sotish hajmi bilan bir qatorda foyda summasini ham rejalashtiradi, chunki mahsulotning
sotish (shartnoma) narxi belgilanganda uning tarkibiga ma’lum summada yoki foizda foyda
(daromad) summasi ham kiritiladi. Agar shartnoma (reja) bo‘yicha sotishga tegishli mahsulotlar
miqdorini shartnoma bahosiga ko‘paytirsa reja bo‘yicha ularni sotish qiymati kelib chiqadi,
foyda foiziga qarab esa reja foyda summasi hisoblab chiqiladi. Bu byudjetga foydadan bo‘nak
ajratmasini to‘lash uchun baza bo‘lib hisoblanadi.
Korxona aylanma mablag‘ining tarkibiy qismi hisoblangan tayyor mahsulotlar O‘zR 4- sonli
«Tovar moddiy zaxiralar» BHMS ning 7- bandiga binoan quyidagilarning eng kam bo‘yicha
baholanishi kerak: tannarxida yoki sof sotish qiymatida.
Tayyor mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisobot davri tugagandan so‘ng, ya’ni mahsulotni
ishlab chiqarish bilan bog‘liq barcha xarajatlar hisobga olib, umumlashtirilgandan so‘ng aniqlash
mumkin. Biroq mahsulotlarning harakati har kuni sodir bo‘ladi, shuning uchun joriy hisobda
mahsulotni shartli bahoda baholash kerak. Tayyor mahsulotlar harakatining kundalik hisobi
ishlab chiqarish reja tannarxida yoki korxonaning shartnoma baholarida yoki hisob bahosi deb
nomlanadigan chakana jo‘natish baholarida yuritiladi.
Tayyor maxsulot - xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt ishlab chiqarish jarayonining pirovard
maxsulotidir. Ushbu sub‘ektda ishlovi batamom nixoyasiga yetgan turli standartlar va texnikaviy
shartlar talabiga javob beradigan, texnika nazorati bulimi qabul qilib olgan hamda tayyor
maxsulot omboriga topshirilgan maxsulot tayyor maxsulot deyiladi.
Hozirgi davrda, ya‘ni bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar asosan to‘zilgan
shartnomalar (buyurtma papkasi) va bozor talabini chukur va har tomonlama o‘rganib maxsulot
ishlab chiqarish, ularning turlari va hajmini belgilaydilar. Buning uchun esa yirik kompaniya,
kontsern va firmalarning tarkibida marketing bulimlari tashkil kilinib ular fakatgina bozorning

talabi va taklifini urganish, ya‘ni zarur, tez sotiladigan maxsulotlarning turlarini va ularga
bo‘lgan talabni o‘rganish bilan shugullanadilar. Boshqaruv raxbariyatiga tegishli takliflarni berib
ushbu xulosalar u yoki bu maxsulotlarni ishlab chiqarish, ularning sifati va xajmi yo‘zasidan
karorlar kabul kilishda asosiy urin tutadi.
Hozirgi davrda sub‘ektning rivojlanishi va barqarorligida maxsulotlarni oldindan to‘zilgan
shartnomaga asosan ishlab chiqarish va sotish muxim urin tutadi. Ushbu tartib sub‘ekt
faoliyatining iqtisodiy ko‘rsatkichini belgilashda va xo‘jalik faoliyatining samaradorligini
belgilash va belgilangan maqsadga muvofikligini isbotlashda asosiy kursatkichlar majmuasi
hisoblanadi. Sub‘ektning maxsulotni sotish hajmi ko‘rsatkichini aniqlashda unga qiymatining
kelib tushishidan qat‘iy nazar sotilgan va jo‘natilgan maxsulotlar, bajarilgan ishlari va ko‘rsatgan
xizmatlarining umumiy summasidan foydalanadilar. Tayyor maxsulotlar, ish va xizmatlar
sub‘ektning mablag‘lari qatorida hisoblangani uchun ushbu jarayon xo‘jalik faoliyatining oxirgi
bosqichi hisoblanadi va xo‘jalikka tegishli mablag‘larning doiraviy aylanishini ta‘minlaydi.
Ushbu jarayon natijasida tayyor maxsulotlar ishlab chiqiladi, ular, ishlar va xizmatlar
iste‘molchilarga yetkazib beriladi va sub‘ektga pul mablag‘lari shaklida yoki almashuv natijasida
boshqa moddiy resurslar kelib tushadi. Natijada davlat oldidagi byudjetga to‘lanadigan soliq
majburiyatlari, boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha majburiyatlar, mol yetkazib beruvchilarga,
banklarga, ishchi va xizmatchilarga va boshqa sub‘ektlarga bo‘lgan qarz majburiyatlarini o‘z
vaqtida to‘lash imkoniyatini yaratadilar. Tayyor maxsulotlarni sotish, ishlarni bajarish va
xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha belgilangan rejalarni bajarmaslik esa salbiy natijalarga olib keladi.
Sub‘ektning aylanma mablaglarining doiraviy aylanishini sekinlashtiradi, iste‘molchilar oldidagi
majburiyatlarni bajara olmasligi natijasida jarimalar to‘lashga olib keladi, boshqa to‘lovlarni
(soliq, ajratmalar, mehnat haqi va boshqalar) o‘z vaqtida to‘lay olmaslikka, umuman olganda
sub‘ektning moliyaviy xolatining pasayishiga olib keladi. Sub‘ektlar maxsulotni sotish, ishlarni
bajarish va xizmatlarni ko‘rsatish rejalarini to‘zayotganda ushbu faoliyat natijasida olinadigan
(kutilayotgan) foyda xajmini ham belgilaydilar. Chunki shartnomada kelishilgan baho
ko‘rsatilganda uning tarkibiga maxsulotning tannarxi va soliqlardan tashkari tegishli mikdorda
foyda summasi ham kushiladi. Bu summani shartnomada ko‘rsatilgan tayyor maxsulotlarning
miqdoriga ularga qo‘shilgan foyda summasi qo‘shilsa umumiy kutilayotgan foyda hajmi
aniqlanadi. Ushbu kutilayotgan foyda summasi asosida to‘lanadigan b ы naklarning mikdori-
byudjetga soliq bo‘yicha to‘lanadigan summa aniklanadi. Olingan foydaning haqiqiy summasi
esa belgilangan tartibda, asosan oyning va yilning oxirida aniqlanadi- sotilgan maxsulotlar,
bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning kelishilgan sotish bahosi bilan ularning to‘liq
haqiqiy tannarxi (ishlab chiqarish tannarxi va ularni sotish bilan bog‘lik sarflar) o‘rtasidagi farq
summasidan qo‘shilgan qiymat va aktsiz soliqlarini chegirilgan holdagi farq summasi

hisoblanadi. Shuning uchun ham sub‘ektning xo‘jalik faoliyatida tayyor maxsulotlar, ularni
sotish, ishlarni bajarish va xizmatlarni ko‘rsatish muhim o‘rin tutadi. Tayyor maxsulotning
buxgalteriya hisobi, ularni yuklash va sotish ustidan nazoratni olib borib, quyidagilarni
ta‘minlash kerak:
 tayyor maxsulotni ishlab chiqarish, uning zahiralari xolati va omborlarda
saqlanishi, bajarilgan ishlar va xizmatlar ustidan muntazam nazoratini;
 ortilgan va berilgan maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni o‘z vaqtida va to‘g‘ri
xujjatlashtirish, xaridorlar bilan hisoblashishlarni anik tashkil etish;
 maxsulot yetkazib berish shartnomalarining xajmi va turi buyicha ijro etilishini
nazorat kilish;
 maxsulotni sotishdan olinadigan summani, maxsulotni ishlab chiqarish va sotish
uchun amalda sarflangan xarajatlarni, foyda summasini hisoblashni o‘z vaqtida va
to‘g‘ri bajarish.
Ushbu vazifalarni bajarish sub‘ektning bir tekisda faoliyat ko‘rsatishi, maxsulotlarni sotishni va
omborxona xo‘jaligini to‘g‘ri tashkil qilish va ushbu muomalalarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri
hujjatlashni talab qiladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatida tayyor mahsulot (ishlar, xizmatlar) tarkibiga quyidagi
tarkibiy qismlar kiradi:
 Subyekt tomonidan ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot, ishlar va xizmatlar , shuningdek,
xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar ;
 Sanoat xarakteridagi ishlar va xizmatlar , ya’ni ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq
bo‘lgan xizmat ko‘rsatish faoliyati;
 Nosanoat xarakteridagi ish va xizmatlar , ya’ni yordamchi yoki ishlab chiqarishdan
tashqari xizmat ko‘rsatish turlari;
 Butlash uchun sotib olingan tayyor buyumlar , ya’ni yakuniy mahsulot tarkibiga kiruvchi,
boshqa subyektlardan xarid qilingan qismlar;
 Qurilish, qurilish-montaj ishlari , shuningdek, loyiha-qidiruv, geologiya-razvedka va
ilmiy-tadqiqot ishlari , ya’ni asosiy fondlar yaratish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi
texnik-iqtisodiy faoliyat;
 Transport korxonalarida yuk va yo‘lovchilarni tashish xizmatlari , bu turdagi xizmatlar
ko‘pincha ishlab chiqarilgan mahsulotni iste’molchiga yetkazishda muhim ahamiyat kasb
etadi;
 Yengil avtomobillarning ijarasi hamda avtomobillarni yetkazib berish (haydab kelish)
xizmatlari ;

 Transport-ekspeditsiya xizmatlari , shuningdek yuklarni yuklash va tushirish ishlari ;
 Aloqa korxonalari tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlar , masalan, pochta, telefon, internet
kabi aloqa turlariga oid xizmatlar va boshqa shu kabi faoliyatlar.
Mazkur tarkibiy qismlar mahsulot (ish, xizmat) hajmini aniqlashda, ularni hisobga olish va tahlil
qilishda muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu turdagi xizmatlar va ishlab chiqarish natijalari
ko‘pincha subyektning umumiy iqtisodiy faoliyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda mahsulot hisob-kitobi natura , shartli-natura va qiymat
ko‘rsatkichlari da olib boriladi.
Natura ko‘rsatkichlari mahsulotning jismoniy xossalariga muvofiq ravishda uning soni, hajmi va
og‘irligini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichlar tayyor mahsulotni miqdoriy jihatdan hisobga olishda
qo‘llaniladi. Misol uchun, tonna, dona, litr, metr kabilar natura o‘lchov birliklari hisoblanadi. 1
Shartli-natura o‘lchov birliklari esa bir xildagi mahsulot turlarini umumlashtirib hisoblashda
ishlatiladi. Mahsulotlar miqdori turli ko‘rinishlar bo‘yicha maxsus koeffitsiyentlar yordamida
shartli og‘irlik, nav yoki yagona o‘lchov birliklariga aylantiriladi va qayta hisoblab chiqiladi. Bu
usul mahsulotlarning xilma-xilligini yagona ko‘rsatkichda aks ettirish imkonini beradi. 2
Qiymat ko‘rsatkichlari ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy qiymatini ifodalaydi. Agar
mahsulot to‘liq hajmda sotuvga mo‘ljallangan bo‘lsa, uning qiymat ko‘rsatkichi tovar mahsuloti
hajmi bilan aniqlanadi. Tovar mahsuloti quyidagi narxlar asosida baholanishi mumkin:
 rejalashtirilgan narxlar,
 amaldagi (real) narxlar,
 ishlov berishning me’yoriy qiymatlari,
 bozor narxlari. 3
Subyektlarda mahsulot hisobining reja bo‘limida natura ko‘rsatkichlari , ombor hisobida esa
qiymat ko‘rsatkichlari asosida yuritiladi. Bu mahsulot harakatini va uning qiymatini aniq nazorat
qilish imkonini beradi. 4
Tayyor mahsulot buxgalteriya hisobida quyidagi qiymatlarda baholanishi mumkin:
1
G‘ulomov s.s., qurbonov a.q. va boshqalar. Buxgalteriya hisobi: nazariya va amaliyot . – toshkent: “iqtisod-
moliya”, 2021.
2
g‘aniev j.g‘., ostonov a.j. buxgalteriya hisobi nazariyasi . – toshkent: “fan va texnologiya”, 2020.
3
o‘zbekiston respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standartlari (bxms), 2022-yilgi tahrir.
4
o‘zbekiston respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standartlari (bxms), 2022-yilgi tahrir.

 amaldagi ishlab chiqarish tannarxi,
 rejalashtirilgan ishlab chiqarish tannarxi,
 ulgurji sotuv narxlari,
 erkin sotuv narxlari va tariflar,
 bozor narxlari. 5
Shuni alohida ta’kidlash joizki, tayyor mahsulot korxonaning aylanma mablag‘lari tarkibiga
kiradi. Shu bois, amaldagi buxgalteriya hisobi va hisoboti to‘g‘risidagi **milliy standartlar
(BXMS)**ga muvofiq, mahsulot balansda haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo‘yicha aks
ettirilishi lozim. 6
Mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish rejasi
Mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish rejasi — bu ishlab chiqarish hajmi,
nomenklaturasi, ishlab chiqarish va realizatsiya qilish muddatlari ko‘rsatilgan yoyma tizimli
dasturdan iborat bo‘ladi. Ushbu ishlab chiqarish dasturida quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar
ifodalanishi lozim:
 tayyor mahsulotlar (ishlar va xizmatlar)ning hajmi va turlari;
 tayyor mahsulotlar (ishlar va xizmatlar)ni ishlab chiqarish grafigi;
 alohida ishlab chiqarish jarayonlarining tugash muddatlari;
 har bir mahsulot va har bir ish jarayoni bo‘yicha qiymat o‘lchovlarida ifodalangan yillik
ish hajmi;
 tovar mahsulotini ishlab chiqarish va realizatsiya qilish muddatlari;
 hisobot davrining (oy) boshiga va oxiriga tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarining
ulgurji narxlari;
 ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar;
 mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan umumiy xarajatlar;
 ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulotning tannarxi;
 mahsulotlarni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish uchun zarur bo‘lgan boshqa sarf-
xarajatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar.
Mazkur ma’lumotlar asosida moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi resurslariga bo‘lgan ehtiyoj
aniqlanadi. Dastlabki texnologik rejada muhandis mahsulotning eng optimal yaratilish
xususiyatlarini yozib beradi, bu esa texnologik kalkulyatsiya varaqasida batafsil hisob-kitoblarni
5
xamidov a.m. moliyaviy hisobot va tahlil . – toshkent: “iqtisodiyot”, 2021.
6
o‘zbekiston respublikasi moliya vazirligi rasmiy axborotlari, www.mf.uz saytidan olingan materiallar.

amalga oshirishga xizmat qiladi. Dastlabki texnologik rejaning tarkibiga mahsulot, ish va
xizmatning nomi, miqdori va turlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar kiritiladi. Ishlab chiqariladigan
mahsulotning barcha parametrlari, standart talablari, sarflanadigan xarajatlar turlari va miqdori
(texnologik karta)da ko‘rsatiladi.
Ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarish o‘zoq ishlab chiqarish muddatini talab qiladi va bunday
mahsulotlar hisobot davrining boshida yoki oxirida tugallanmagan ishlab chiqarish holatida
qoladi. Boshqacha aytganda, tayyorlanayotgan mahsulot ishlab chiqarish bosqichida bo‘ladi.
Yalpi mahsulot — bu ma’lum davr ichida ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy hajmini
qiymat ifodasida aks ettiruvchi ko‘rsatkich bo‘lib, u tayyor mahsulot hajmini va tugallanmagan
ishlab chiqarish qiymatini o‘z ichiga oladi. Yalpi mahsulot quyidagi formula asosida aniqlanadi:
Ya=X+(Tb−To)+MYa = X + (Tb - To) + MYa=X+(Tb−To)+M
bu yerda:
Ya – yalpi mahsulot (so‘mda);
X – tovar mahsuloti hajmi (so‘mda);
Tb – hisobot davrining boshiga tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi (so‘mda);
To – hisobot davrining oxiriga tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi (so‘mda);
M – buyurtmachilardan jalb qilingan materiallar hajmi (so‘mda). 7
1.2. Mahsulotni yuklab jo‘natish va sotish jarayonini hujjatlarda
rasmiylashtirish
Tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish sohasidan omborxonaga o‘tkazish jarayonida
quyidagi dastlabki hujjatlar rasmiylashtiriladi :
 Qabul qilish – topshirish yuk xatlari.
 Dalolatnomalar.
 Rejalar.
 Kartalar.
Tayyor mahsulotlarni yuklab jo‘natish o‘z ichiga ikkita hujjatni – omborga buyruq va
jo‘natish uchun yuk xatini o ladi. Omborga buyruqni xaridorlar bilan to‘zilgan sharnoma
shartlariga asosan mol oluvchining nomi, uning kodi, mahsulotning miqdori va assortimenti
hamda jo‘natish muddati ko‘rsatilganligini tegishli xizmat bo‘limi yozib beradi. Bu hujjat
tegishli xizmat boshlig‘i, omborchi va ekspeditor tomonidan imzolanadi.
7
G‘ulomov S.S., Qurbonov A.Q. va boshqalar. Buxgalteriya hisobi: nazariya va amaliyot . – Toshkent: “IQTISOD-
MOLIYA”, 2021.

Buyruq – yuk xati (n akladnoy ) ikki nusxada to‘zilib, birinchisi tovar – transport
nakladnoyiga binoan jo‘natilgan o‘rin miqdorini, yukning og‘irligini va mol oluvchining
bekatigacha mahsulotni yetkazib berish bo‘yicha to‘langan temir yo‘l tarifi summasini ko‘rsatish
uchun ekspeditorga beriladi. Ikkinchi nusxasi molning jo‘natganligi to‘g‘risida asos bo‘lib
omborchida qoladi. Unga binoan ombor hisobi kartochkasining «chiqim» grafasiga jo‘natilgan
mahsulotning miqdorini yozib qo‘yadi va hujjat buxgalteriyaga topshiriladi.
Ekspeditor mahsulotni transport tashkilotiga topshirib , undan yukni qabul qilib ol in ganligi
to‘g‘risida kvitantsiya oladi. Mahsulot jo‘natilgandan keyingi kuni ekspeditor buyruq –
nakladnoyini va transport tashkilotining kvitantsiyasini mol oluvchining nomiga to‘lov
talabnoma – topshiriq yoki boshqa hujjat yozish uchun buxgalteriyaga topshirishi shart. SHu
bilan bir vaqtda schet – faktura ham yoziladi.
To‘lov talabnomasida jo‘natilgan tovarning assortimenti, miqdori, sotish (shartnoma)
bahosi va qiymati ko‘rsatiladi, bunday holda schet faktura to‘lov talabnomasiga albatta ilova
qilinishi kerak.
To‘lov talabnomasi mol oluvchining hisob – kitob schetidan schet – fakturaga asosan yuklab
yuborilgan mahsulot qiymatini o‘tkazib berishi to‘g‘risida mol yuboruvchining bankka bergan
buyrug‘i bo‘lib hisoblanadi.
Schet – faktura yoki to‘lov talabnomasininig alohida qatorida mol oluvchilar tomonidan
to‘lanadigan idish va o‘rama qiymati hamda temir yo‘l tarifi ko‘rsatiladi. Ayrim hollarda mol
yuboruvchining to‘laydigan temir yo‘l tarifi to‘lanmalar summasiga qo‘shilishi mumkin, QQS
summasi alohida qatorda ko‘rsatiladi.
Mahsulotlarni bir me’yorda ishlab chiqarish xaridorlarga mahsulot jo‘natish shartnoma
majburiyatlarini, m a h s u l o t n i o ‘ z v a q t i d a s o t i s h , b a r c h a h i s o b – k i t o b v a
t o ‘ l o v l a r n i b a j a r i l i s h i n i t a ’ m i n l a y d i . Ishlab chiqarilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi
2810 -«Ombordagi tayyor mahsulotlar» schetini debeti va 2010- «Asosiy ishlab chiqarish»
schetini krediti bo‘yicha aks ettiriladi. 2810- «Ombordagi tayyor mahsulotlar» scheti aktiv
inventar ь sch yo t bo‘lib, uning sal ь dosi , ya’ni qoldig‘i korxonaning ombordagi mahsulotlar
qoldig‘ining haqiqiy tannarxini ko‘rsatadi; debet oboroti – asosiy ishlab chiqarishdan qabul
qilingan mahsulotlarning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxini, shuningdek mol oluvchilar
tomonidan qaytarilgan mahsulotlar summas ini, kredit oboroti hisobot oyida xaridorlarga yuklab
jo‘natilgan mahsulotlar , ya’ni sotilgan mahsulotlar ning haqiqiy tannarxini ko‘rsatadi.
2810 “Ombordagi tayyor mahsulot” schetning to‘liq ma’lumotlari ikki bahoda – haqiqiy va
hisob bahoda olinadi. Bu oy oxiriga bo‘lgan tayyor mahsulotlarning umumiy hajmidagi haqiqiy

xarajatlar salmog‘ini (oy boshiga qoldiq plyus mahsulotning kirimini ularning hisob bahosiga
nisbati) topish uchun zarur. Agar shu foiz 100 ga teng bo‘lsa, demak, haqiqiy xarajatlar rejaga
teng ekanligi; agar foizi 100 dan kam bo‘lsa, korxona mahsulot tannarxining pasayganligini,
natijada ushbu mahsulotni sotishdan u rejadan ortiq foyda olganligini; agar shu foiz 100 dan
ortiq bo‘lsa, korxona kal ь kulyatsiya moddalari bo‘yicha me’yorga nisbatan ortiqcha xarajatlarga
yo‘l qo‘yganligini va bu o‘z navbatida, foydani kamaytirganligini ko‘rsatadi.
Mahsulotni realizatsiya qilish, ya’ni sotish va mijozga yetkazib berish jarayoni tegishli hujjatlar
bilan rasmiylashtiriladi. Bunga quyidagilar kiradi:
 mahsulotlarni yuklab jo‘natish dalolatnomasi,
 hisob-faktura (schet-faktura),
 harakat dalolatnomalari,
 transport hujjatlari,
 mahsulot qabul qilish dalolatnomalari.
Ishlab chiqarilgan mahsulotning sintetik hisobi buxgalteriya hisobi bo‘limida qiymat
ko‘rsatkichlarida yuritiladi, ombor hisobi esa miqdor va sifat ko‘rsatkichlari asosida yuritiladi.
Ushbu ikki turdagi hisob o‘zaro bog‘liq holda olib borilib, mahsulot harakati ustidan doimiy
nazoratni ta’minlaydi. 8
Tayyor mahsulotlar subyektning omborida ham, buxgalteriya hisobida ham hisobga olib boriladi.
Tayyor mahsulotning omborga kelib tushishi birlamchi hujjatlarda qayd etiladi. Ushbu
hujjatlarda buyumlar turlariga qarab mahsulot ishlab chiqarishning ularning soniga ko‘ra natura
hisobi yuritiladi. Bunday mahsulotning umumiy hajmi hisobot davri tugaganidan so‘ng
baholanadi .Ko‘rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar dalolatnomalar bilan qayd etiladi. Tayyor
mahsulotni ishlab chiqarishdan omborga topshirish qabul qilish-topshirish yukxatlari bilan
rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjatlarda quyidagi ma’lumotlar ko‘rsatiladi:
 mahsulotni topshirayotgan tsexning nomi;
 uni qabul qilayotgan omborning nomi;
 mahsulotning nomenklatura kodi (raqami) va nomi;
 o‘lchov birligi;
 mahsulotning nomi;
 topshirish sanasi;
 javobgar shaxslarning imzolari.
8
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. Buxgalteriya hisobi milliy standartlari (BXMS) , 2022-yilgi tahrir.

Q abul qilish-topshirish yukxatlarining aniq mazmuni mahsulotning texnologik xususiyatlariga va
ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatiga bog‘liq. Bunday hujjatlarga texnika nazorati bo‘limining
vakili , mahsulotni topshirayotgan tsex xodimi, ombor mudiri (yoki xodimi) yoki mahsulotni
saqlash uchun qabul qilayotgan boshqa javobgar shaxslar imzo chekishadi.
Qabul qilish-topshirish yukxatlari bir martalik va yig‘ma (kunlik, oylik) bo‘lishi mumkin.
Hujjatlarni topshiruvchi tsex xodimi ikkita nusxada yozadi: birinchi nusxasi ombor mudiriga
beriladi, ikkinchi nusxasi esa mahsulot qabul qilinganligi haqidagi tilxat bilan tsexda qoladi.
Buxgalteriyada topshirilgan yukxatlar asosida har oyda tayyor mahsulot ishlab chiqarishning
jamg‘aruv qaydnomalari yuritiladi. Oy tugaganidan keyin qaydnomalarda mahsulot turlariga
qarab necha tayyor mahsulot ishlab chiqarilganligi hisoblab chiqiladi va haqiqiy tannarxga ko‘ra
baholanadi. Tayyor mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi mahsulot turlari yoki buyurtmalari
bo‘yicha asosiy ishlab chiqarishning analitik hisob ma’lumotlariga qarab belgilanadi.
Har bir mahsulot turi bo‘yicha belgilangan tannarx summasi tayyor mahsulotni ishlab chiqarish
qaydnomasiga yozib qo‘yiladi, so‘ngra jamlanadi. Shunday qilib, butun ishlab chiqarishning
haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi hisoblab chiqiladi. Har tomonlama mustaqillikni qo‘lga kiritgan
subyektlar, o‘zlari ishlab chiqqan mahsulotlarini erkin narxda, iste'molchilar bilan kelishilgan
narxda sotishga intiladilar. Kamyob mollarni mol va tovar birjalari orqali sotish, kim-oshdi
savdosi keng rivojlangan.
Omborga qabul qilingan va xaridor korxonalarga jo‘natilgan mahsulot buxgalteriya hisobida
haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo‘yicha aks ettiriladi. Biroq, tsexlardan mahsulot omborga
qabul kilinganida uning haqiqiy tannarxi ma'lum bo‘lmagani uchun mahsulotning harakati
hisobda qabul qilingan reja tannarxi yoki ulgurji bahoda - shartnoma narxida hisobga olinadi,
ya'ni baholanadi. Hisobot oyi davomida mahsulot reja tannarxi bilan haqiqiy tannarxi yoki
haqiqiy tannarx bilan ulgurji baho o‘rtasidagi farq alohida hisobga olinadi.
Tayyor mahsulot xaridorlarga mahsulot yetkazib berish shartnomasi va yuklab jo‘natish rejasiga
muvofiq jo‘natiladi. Shartnomada yetkazib berilayotgan mahsulotning nomi, miqdori, turi va
sifat darajasi, narx, hisoblash tartibi, mahsulot yetkazib beruvchi bilan xaridorning to‘lov va
pochta rekvizitlari hamda boshqa zarur ma'lumotlar qayd etiladi.
Mahsulot sotish bo‘limi shartnomaga asosan tayyor mahsulot omboriga mahsulotni xaridorga
yuklab jo‘natish bo‘yicha buyruq beradi. Mahalliy xaridorlarga mahsulot ishonchnoma asosida,
boshqa shahar xaridorlariga esa farmoyish va yukxat asosida beriladi.

Farmoyishli yukxatda quyidagi ma'lumotlar ko‘rsatilishi kerak:
 Berilishi lozim bo‘lgan va aslida berilgan mahsulotning nomi, turi va miqdori;
 Narxi va umumiy summasi;
 Xaridorning manzili;
 Javobgar (topshirgan va olgan) shaxslarning imzolari.
Bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar topshirish dalolatnomalari bilan rasmiylashtiriladi.
Subyektning buxgalteriyasi mahsulotni jo‘natish hujjatlari yoki bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan
xizmatlarni topshirish dalolatnomasi asosida xaridor, buyurtmachi nomiga to‘lov hujjatlarini,
ya'ni schyot-faktura (ilova), to‘lov talabnomasi (ilova) va to‘lov talabnoma topshiriknomalarini
(ilova) yozib beradi. Bu hujjatlar mahsulot sotib oluvchini tayyor mahsulot yuklab
jo‘natilganidan xabardor qiladi va uning haqining to‘lanishini talab qiladi. To‘lov hujjatlari
nusxalari buxgalteriyada qoladi va jo‘natilgan mahsulotlarni hisobga olishda asos bo‘lib xizmat
qiladi.
Texnik nazorat bo‘limi tomonidan qabul qilingan, tayyor holga keltirilgan mahsulotlar omborga
topshiriladi. Bu jarayon ko‘pchilik subyektlarda topshirish yukxati yoki mahsulotni topshirish
qaydnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Bu hujjatlarda topshiruvchi tsex, topshirish muddati,
mahsulotning nomenklatura raqami, uning nomi, miqdori, reja tannarxi va tegishli moddiy
javobgar shaxslarning imzosi ko‘rsatiladi. Qabul hujjatlari asosida buxgalteriya mahsulotni
topshirish qaydnomasini yuritadi. Bajarilgan ish yoki ko‘rsatilgan xizmatlar qabul qilish-
topshirish dalolatnomasi bilan rasmiylashtiriladi.
Omborlarda mahsulot harakatining miqdor ko‘rsatkichlaridagi hisobi varaqalarda yuritiladi.
Varaqaga har bir kirim va chiqim hujjatlari asosida mahsulotning harakati bilan bog‘liq
muomalalar yozib boriladi. Tayyor mahsulotning ombordagi hisobi tezkor buxgalteriya usuli
bo‘yicha tashkil etiladi, ya'ni har bir mahsulot nomenklatura raqamiga ombor materiallari
hisobiga kartochka ochiladi (M-17 shakli). Tayyor mahsulotning kelib tushishi va chetga
berilishi bilan ombor xodimi hujjatlar asosida ularning sonini kartochkalarga yozib qo‘yadi va
har bir yozuvdan keyin qoldiq hisoblab chiqiladi. Buxgalter har kuni tugagan sutka uchun yoki
belgilangan grafik bo‘yicha ombordan hujjatlarni qabul qilib olishi kerak (qabul qilish-topshirish
yukxati, tovar-transport yukxatlari).
Ombor hisobining to‘g‘ri yuritilganligi ombor hisob kartochkasi asosida har oyda tayyor
mahsulotning nomenklaturasi, o‘lchov birligi, miqdori asosida tayyor mahsulotning qoldiq hisobi
baholari bo‘yicha qoldiqlar aniqlanadi. Mahsulotning kirimi va chiqib ketishi bilan bog‘liq

muomalalar rasmiylashtirilgan dastlabki hujjatlar ombor varaqalariga yozilgandan so‘ng
buxgalteriyaga topshiriladi. Bu yerda hujjatlar tekshiriladi, guruhlanadi va ular asosida tegishli
hisob registrlari to‘ziladi. Tayyor mahsulot harakatining pul ko‘rinishida ifodalangan hisobi
buxgalteriyada ombor mudirining hisoboti ma'lumotlari asosida yuritiladi.
1.3. Ishlab chiqarilgan mahsulotning sintetik va ombordagi hisobi
Hisobning jurnal-order shaklida tayyor mahsulotning analitik hisobi 16-qaydnomada yuritiladi.
Bu qaydnomaning 1-bulimi "Tayyor mahsulotning pul shaklidagi harakati" deb nomlanadi. Unda
mahsulotning hisobot oyi boshlanishiga qoldigi, omborga qabul kilingani, xaridorlarga
jo‘natilgani va hisobot oyi oxiriga qoldigi, hisobda qabul qilingan baho hamda haqiqiy tannarx
ko‘rsatiladi. 9
Jo‘natilgan mahsulotni analitik hisobga olish quyidagilarni ko‘zatib borishni talab qiladi:
 Mahsulotni jo‘natishga doir muomalalarni xaridor manziliga yuborilgan to‘lov hujjatlari
asosida joriy ro‘yxatdan o‘tkazish;
 Yuk-xatlari va to‘lovnomalarni to‘lashdan bosh tortilgan taqdirda, ularni ko‘zatib borish;
 Har bir oy davomida qayd etilgan yozuvlarni umumlashtirish. 10
Bu shunday tartibda amalga oshirilishi lozimki, unda jamlama schyotlarga doir buxgalterlik
ma'lumotlari ko‘zga tashlanib tursin. Bu qaydnomaning 1-bulimi "Mahsulotni jo‘natish, uni
berish va sotish" nomli bo‘limida yuritiladi. Jurnal orderning bu bo‘limida har bir to‘lov
talabnoma-topshiriknoma (schyot-faktura) qayd etiladi. Ushbu to‘lov talabnoma-
topshiriknomasining tegishli ustunlarida xaridorlar, tayyor mahsulotlar, ularning miqdori va
qiymati, xaridorlar tomonidan to‘lanadigan transport xarajatlari, shuningdek, yuk (ish,
xizmat)larni oluvchilar hisobiga o‘tkaziladigan ustama va chegirmalar ko‘rsatilishi lozim. 11
Bu yerda mahsulotni jo‘natish, sotish (ishlarni bajarish, xizmatlarni ko‘rsatish) hamda xaridorlar
va buyurtmachilar bilan amalga oshirilgan hisoblashishlarning analitik va sintetik (jamlama)
hisobi birlashtiriladi. Mahsulotlarni jo‘natish va sotishning analitik hisobini tashkil etish ayrim
mahsulot turlari bo‘yicha, to‘lov hujjatlari bo‘yicha natura ifodasida ham amalga oshiriladi.
Ushbu tadbir ikki xil narxda — sotilish narxlarida va haqiqiy tannarx bahosida amalga
oshiriladi. 12
9
Akramov, B. (2010), Buxgalteriya hisobi: Nazariyasi va amaliyoti, 45-bet.
10
Ismailov, R. (2015), Buxgalteriya hisobining zamonaviy muammolari, 83-bet.
11
Xo‘jaev, A. (2018), Buxgalteriya hisobi va audit, 120-bet.
12
Shodiev, M., & O‘rinov, T. (2017), Mahsulotlar va xizmatlar bo‘yicha hisobot, 102-bet.

Hisobga olish narxlari va tayyor mahsulotlarning haqiqiy tannarxi o‘rtasidagi farq ayrim
mahsulot turlari bo‘yicha keskin o‘zgarib turishi mumkin bo‘lgan subyektlarda tayyor
mahsulotning harakati haqidagi ma'lumotlar mazkur mahsulotlarning guruhlari bo‘yicha aks
ettiriladi. Subyekt mahsulotlarni guruhlar bo‘yicha taksimlashni haqiqiy tannarxning ayrim
mahsulotlarning hisobga olish narxiga doir qiymatidan chekinish darajasidan kelib chiqqan holda
amalga oshiradi. Bunday maqsad ularning har bir guruhda taxminan bir xil o‘zgarishiga
erishishdan iboratdir. 13
16-qaydnomaning 2-bulimini ochish va yuritish tartibi quyidagicha: 16-qaydnoma har oyda
ochiladi. Ushbu qaydnomani ochishda unga o‘tgan oydagi qaydnomaga oid to‘lanmagan
to‘lovlarning oy boshidagi qoldigi kuchirib o‘tkaziladi. Shundan so‘ng jo‘natish va to‘lov
hujjatlari asosida joriy oyga doir yozuvlar qayd etiladi. Bank ko‘chirmalarining kelib tushishiga
qarab qaydnomaning tegishli ustunlarida to‘lovnomalar to‘langani haqidagi tegishli yozuv qayd
etiladi. Unda tushum sanasi, summasi va qaysi schyotga o‘tkazilgani yoki hisoblashish qaysi yo‘l
bilan amalga oshirilgani ko‘rsatiladi.
16. "Tayyor mahsulotlarning harakati, ularni jo‘natish va sotishni hisobga olish" qaydnomasi 3-
bolimida "Tulanganga va tulanmagan schyotlar haqida umumiy ma'lumotlar" deb nomlanadi.
Unda jo‘natilgan va sotilgan mahsulotlar haqida umumiy ma'lumotlar ko‘rsatiladi. Ushbu
qaydnomaning 4-bolimida soliq yo‘zasidan soliq muassasalari bilan hisoblashishga doir
ma'lumotlar aks ettiriladi.
17. Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan tushum hisobi. Xaridor va buyurtmachilardan
olingan avanslar hisobi. Tayyor mahsulotni buxgalteriyada yoki omborda hisobga olish uchun
schyotlar rejasiga ko‘ra, 2800-"Ombordagi mahsulotlar" aktiv inventar schyotlari ko‘zda
tutilgan. Ushbu schyotlar quyidagi turlarga bo‘linadi:
o 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar";
o 2820-"Ko‘rgazmadagi tayyor mahsulotlar".
Ushbu schyotlar omborda qancha tayyor mahsulot mavjudligi va uning harakati haqida
ma'lumotlarni aks ettirishda foydalaniladi. 2800-"Ombordagi tayyor mahsulot" schyotlarining
debeti 2010-"Asosiy ishlab chiqarish", 2310-"Yordamchi ishlab chiqarish" schyotlarining krediti
bilan bog‘lanadi. Kreditga esa 9100-"Sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan
xizmatlar" tannarxini hisobga oluvchi schyotlar bog‘lanadi va bunda 9110-"Sotilgan
mahsulotlarning tannarxi" schyoti qo‘llaniladi.
13
Akramov, B. (2010), Buxgalteriya hisobi: Nazariyasi va amaliyoti, 45-bet.

Chetga bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning qiymati 2800-"Ombordagi tayyor
mahsulotlar" schyotlarida aks ettirilmaydi. Bular bo‘yicha amaldagi xarajatlar ishlab chiqarish
xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlardan bevosita 9100-"Sotilgan ishlar va xizmatlarning
tannarxi" schyotlariga o‘tkazilib, hisobdan chiqariladi.
Ishlab chiqarishda mahsulot tayyorlashning analitik hisobi "Ishlab chiqarilgan tayyor
mahsulotlarning qaydnomasi"da natura va qiymat ifodasida yuritiladi. Bu ma'lumotlardan ishlab
chiqarish hajmi bo‘yicha rejaning bajarilishini nazorat qilishda, jamlama hisob varaqlarida
buxgalteriya yozuvlarini qayd qilishda foydalaniladi. 14
Tayyor mahsulotlarning kirimini qayd etish bilan bog‘liq xo‘jalik muomalalari 10/1-jurnal-
orderda amalga oshiriladi. Debet: 2800-"Ombordagi va ko‘rgazmadagi tayyor mahsulotlar"
schyotlari, Kredit: 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" schyoti. 15
Ombordagi tayyor mahsulotlar ombor hisobida miqdor va qiymat ifodasida hisobga olinadi yoki
materiallarni hisobga olishga o‘xshab turlari, soni, navi va bahosi ko‘rsatilgan holda hisobga
olinadi. Bu varaqchalar (kartochkalar) sub'yektning buxgalteriyasi tomonidan tayyor
mahsulotning har bir nomenklatura raqami uchun ochiladi va tilxat olib ombor mudiriga
topshiriladi. 16
Varaqchaga yozuvlarni moddiy javobgar shaxslar muomalalar sodir bo‘lishi sari, tayyor
mahsulotlarning kelib tushishi va chiqib ketishi to‘g‘risidagi hujjatlarga asoslanib yoziladi.
Varaqchada har bir yozuvdan keyin yangi qoldiq hisoblab topiladi. Varaqchalar omborda maxsus
kutularda saqlanadi. Har bir kutida varaqlar tayyor mahsulotlarning guruhlari, ular ichida esa
nomenklatura raqamlari bo‘yicha joylashtiriladi.
Moddiy javobgar shaxs har kuni yoki bir necha kunda barcha birlamchi hujjatlarni
buxgalteriyaga topshiradi. Hisobning tezkor saldo usuli qo‘llanilganda bu ishlarning hammasi
bevosita ombor mudiri tomonidan bajariladi. Buxgalteriya xodimi muntazam, kamida haftasiga
bir marta bevosita omborning o‘zida ombor mudiri ishtirokida mahsulotning harakati xususidagi
birlamchi hujjatlarning ma'lumotlarini ombor hisob varaqchalariga o‘tkazishning to‘g‘riligini
tekshirib ko‘rishi va buni o‘z imzosi bilan tasdiqlashi kerak va aniqlangan tafovutlar va xatolar
shu yerning o‘zida bartaraf etiladi. Ayni vaqtda birlamchi hujjatlar buxgalteriya xodimiga
topshiriladi. Odatda birlamchi hujjatlarni qabul qilish-topshirish maxsus reestr bilan
rasmiylashtiriladi.
14
Xo‘jaev, A. (2018), Buxgalteriya hisobi va audit, 112-bet
15
Shodiev, M., & O‘rinov, T. (2017), Mahsulotlar va xizmatlar bo‘yicha hisobot, 140-bet
16
Akramov, B. (2010), Buxgalteriya hisobi: Nazariyasi va amaliyoti, 66-bet

Tezkor saldo (qoldiq) usulida ombordagi tayyor buyumlarning ham son, ham nav jihatdan
hisobga olishning buxgalteriyada shu buyumlarning qiymat ifodasidagi hisobi bilan aloqasi
ombordagi tayyor mahsulotlarning qoldiqlari hisobi qaydnomasi yordamida amalga oshiriladi.
Bir oy mobaynida bu qaydnoma buxgalteriyada saqlanadi va ma'lumotnoma sifatida
foydalaniladi. Oy oxirida qaydnoma har bir nomenklatura raqami bo‘yicha ombor hisob
varaqchalaridan oy oxirida tayyor mahsulot qoldiklarining qancha bo‘lganini yozib qo‘yish
uchun omborga beriladi. Shundan so‘ng qaydnoma yana buxgalteriyaga beriladi, bu yerda esa
qoldiklarning miqdori aniqlanadi va summasi hisoblab chiqariladi.
Ayrim sub'yektlarda ombordagi mahsulotning qoldiklari qaydnomasi o‘rniga moddiy javobgar
shaxsning ombordagi tayyor mahsulotning bir oy mobaynidagi harakati to‘g‘risidagi hisobotidan
foydalaniladi. Ushbu hisobot ombor hisob varaqchalarining yakuniy ma'lumotlariga ko‘ra
to‘zilib, ularda har bir nomenklatura raqami asosida ombordagi tayyor buyumlarning miqdoriy
ifodasi aks ettirilgan bo‘ladi. Buxgalteriyada hisobot ma'lumotlari asosida tayyor
mahsulotlarning navlari va turlari bo‘yicha aylanma qaydnomasi to‘ziladi. 17
Bundan tashqari, buxgalteriyada tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishning natura va summa
ifodasidagi qaydnomasi, shuningdek 16-"Tayyor buyumlar harakatini, tayyor mahsulot hamda
moddiy boyliklarni yuklab jo‘natish va sotish"ning hisobi qaydnomasi ham yuritiladi. 16-
qaydnomaning 1-bo‘limida bir xil mahsulot guruhlari bo‘yicha hisob narxlari hamda amaldagi
tannarxga ko‘ra ombordagi tayyor buyumlarning harakati ko‘rsatilgan bo‘ladi. Bu yerda qolgan
va ishlab chiqarishdan kelgan tayyor mahsulotning amaldagi tannarx salmog‘ining hisob narxlari
bo‘yicha qiymati aniqlanadi. Ushbu foiz nisbatidan buxgalteriyada hisobot oyida yuklab
jo‘natilgan, xaridorlar tomonidan qaytarilgan va oy oxirida qolgan tayyor mahsulotning haqiqiy
tannarxini hisoblashda foydalaniladi.
Oy oxirida omborda qolgan hisob narxlaridagi tayyor mahsulotning qoldigi (ombordagi
mahsulot qoldigining hisobi qaydnomasi yoki moddiy javobgar shaxsning hisobotiga ko‘ra)
16-"Tayyor mahsulotlarning harakati, ularni yuklab jo‘natish va sotish" qaydnomasining 1-
bolimida aks ettirilgan shunga mos qoldik bilan solishtiriladi. Qoldiklarning bir xil bo‘lishi
hisobning to‘g‘riligidan dalolat beradi, bir xil chiqmasligi esa, xatolar mavjudligini ko‘rsatadi,
bu xatolarni esa o‘z navbatida bartaraf etish lozim.
Masalan, xo‘jalik yurituvchi sub'yekt tomonidan "A" mahsulotini ishlab chiqarish uchun 100,000
so‘m sarflash nazarda tutilgan, ya'ni rejadagi tannarxi 100,000 so‘m. Ishlab chiqarilgan ushbu
17
Akramov, B. (2010), Buxgalteriya hisobi: Nazariyasi va amaliyoti, 67-bet

mahsulotning haqiqiy tannarxi buxgalteriya ma'lumotlariga ko‘ra 98,000 so‘mni tashkil qiladi.
Mahsulotning haqiqiy tannarxi bilan reja tannarxi o‘rtasidagi farq (tejangan) 2,000 so‘mni
(100,000 - 98,000) tashkil qiladi. Hisobda bu quyidagi tarzda buxgalteriya o‘tkazmalari to‘zish
orqali schyotlarda aks etadi:
D-t 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar" schyoti - mahsulot reja tannarxiga (hisobot oyi
davomida) - 100,000 so‘m (oy davomida).
D-t 2810-"Ombordagi tayyor mahsulot" schyoti - mahsulot haqiqiy tannarxi bilan reja tannarxi
o‘rtasidagi farq summasiga (haqiqiy tannarx aniqlangandan so‘ng) (-) 2,000 so‘m, oy oxirida.
K-t 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" schyoti - mahsulotning ishlab chiqarish rejadagi tannarxiga
100,000 so‘m, oy davomida, va K-t 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" (-) 2,000 so‘m, oy oxirida.
Tayyor mahsulotni hisobga olishda ulgurji, chakana narx va reja tannarxidan foydalaniladigan
bo‘lsa, u holda jo‘natilgan hamda sotilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi bilan hisobda qabul
qilingan baho o‘rtasidagi farqni aniqlash zarurati tug‘iladi.
Tayyor mahsulotlarning sintetik hisobi 2800 schyotlarda yuritiladi. Bu schyotlarning debeti
2010-"Asosiy ishlab chiqarish", 2310-"Yordamchi ishlab chiqarish" schyotlarining krediti bilan,
krediti esa 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" schyotining debeti bilan
korrespondentsiyalanadi. Joriy hisobda ishlab chiqarishdan omborlarga qabul qilingan mahsulot
quyidagicha aks ettiriladi. Haqiqiy tannarx ma'lum bo‘lgandan keyin o‘rtasidagi farq summaga
schyotlarda quyidagicha buxgalteriya o‘tkazmalari to‘ziladi:
1-rasm
Tayyor mahsulotlar harakatining hisobini to‘g‘ri tashkil qilish uchun korxona tomonidan ishlab
chiqariladigan mahsulotlarning turlari nomining ro‘yxati — nomenklaturasidan foydalanish katta
ahamiyatga ega. Uni to‘zish asosida tayyor mahsulotni turkumlash, ya'ni ushbu sub'ektda ishlab

chiqariladigan bir mahsulot turini boshqa mahsulotdan ajratib turuvchi ma'lum belgilari yotadi.
Nomenklatura ro‘yxatini to‘zish asosida quyidagi belgilar olinadi: model, fason, artikul, marka,
nav va hokazo.
Har bir mahsulot turiga nomenklatura raqami biriktiriladi va u har xil sondan iborat bo‘ladi.
Mahsulot nomenklaturasidan sub'ekting quyidagi xizmatlarida foydalaniladi:
 Dispetcherlik xizmati mahsulotlarni ishlab chiqarish grafigining bajarilishini nazorat
qiladi;
 Tsexlar — ishlab chiqarilgan mahsulotlarning assortimentini nazorat qilib, omborga
tayyor mahsulot topshirishda yukxatni yozish uchun foydalanadi;
 Marketing bo‘limi — tayyor mahsulotlarni jo‘natish bo‘yicha shartnomalarni bajarish
imkoniyatini nazorat qilish uchun foydalanadi;
 Buxgalteriya — tayyor mahsulotlarning analitik hisobini yuritish, umumiy ma'lumotlar
va hisobotlar to‘zish uchun foydalanadi.
Tayyor mahsulotlarning xaridorga jo‘natilgani, ishlar bajarilgani va xizmatlar ko‘rsatilgani,
vositachilik asosida yoki boshqa shunga o‘xshash asoslarda tayyor mahsulotlar sotish uchun
o‘tkazilganligi xususida tegishli hujjatlar (yukxatlar, qabul qilish-topshirish dalolatnomalari)
bilan rasmiylashtirilganida, mahsulot (ish, xizmat)larni yuklab jo‘natilgan (sotilgan) mahsulot,
bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmatlar deb ataladi.
"Asosiy xo‘jalik faoliyatidan olingan daromadlar" nomli 2-BXMS muvofiq mahsulot ombordan
chiqarilgan yoki to‘lov hujjatlari bankka topshirilgan vaqtdan boshlab, xaridorlar ularga haq
to‘lashidan qat'iy nazar mahsulot sotilgan deb hisoblanadi.
Tayyor mahsulotlar harakatining hisobini tashkil qilish buxgalteriya va ombor hisobining muhim
qismi bo‘lib, korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini nazorat qilishda asosiy o‘rin tutadi. Tayyor
mahsulotlar harakatining hisobini to‘g‘ri yuritish, nafaqat mahsulotlarning miqdori, balki uning
qiymati, xarajatlari, foydasi, shuningdek, ombor va sotish jarayonlaridagi o‘zgarishlarni ham
aniq aks ettiradi.
Tayyor mahsulotlarning nomenklaturasi — bu mahsulotlarning tasnifi va guruhlanishi bo‘lib, har
bir mahsulot turiga alohida raqam yoki kod berilishi zarur. Bu raqamlar mahsulotni
xarakterlovchi belgilarga (fason, model, artikul, marka) asoslanadi. Nomenklatura ro‘yxati
asosida mahsulotlarning turkumlanishi va ularning harakatini monitoring qilish osonlashadi. Shu

bilan birga, korxonaning ishlab chiqarish, ombor va sotish tizimida birlashtirilgan ma'lumotlarni
tahlil qilish imkoniyatini beradi.
Mahsulotlarni to‘g‘ri turkumlash, ishlab chiqarishni tashkil qilish, ombordagi mahsulotlarning
harakati va ularni sotish jarayonlarini nazorat qilishni ta'minlaydi. Har bir mahsulot turiga nomer
biriktirilganda, bu nomer uning turlari, xususiyatlari, miqdori va narxini aniqlashda yordam
beradi. Shuningdek, nomenklatura ro‘yxati yordamida mahsulotlarni qaysi bo‘limlar, xizmatlar
va texnikaviy shartnomalar bilan bog‘langanligini aniqlash mumkin bo‘ladi.
Tayyor mahsulotlarning harakati, ya'ni omborga kelgan, sotilgan yoki xaridorga jo‘natilgan
mahsulotlar haqida barcha ma'lumotlar ombor hisob varaqalariga kiritiladi. Buxgalteriya
tomonidan bu ma'lumotlar to‘g‘riligi tekshiriladi va har oyda qaydlar yangilanadi. Omborda
mahsulotlarning harakati, qiymat va miqdori bo‘yicha ma'lumotlar saqlanadi.
Ombor varaqchalarida har bir mahsulotning o‘z nomenklatura raqami bo‘yicha ma'lumotlar aks
ettiriladi. Buxgalteriya xodimi har hafta yoki ma'lum bir davrda ombordagi mahsulotlarning
harakati bo‘yicha tekshiruvlar o‘tkazadi, xatoliklar va tafovutlarni aniqlab, zarur choralarni
ko‘radi.
II.BOB: TIJORAT FAOLIYATIDAN OLINGAN TUSHUMLAR VA
MOLIYAVIY HISOB-KITOBLAR
2.1. Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan tushum hisobi
Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan tushum hisobi — bu korxona yoki kompaniya tomonidan ishlab
chiqarilgan tayyor mahsulotlarni xaridorlarga sotishdan olingan daromadni va bu daromadning moliyaviy
hisobini ta’riflaydi. Tayyor mahsulotlar sotishdan olingan tushum korxonaning asosiy faoliyatidan
keladigan daromadning muhim qismi bo‘lib, bu tushumni to‘g‘ri hisobga olish korxonaning moliyaviy
hisobotlari va soliq majburiyatlari uchun juda muhimdir. Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan tushum,
korxona tomonidan ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlardan olingan jami daromadni anglatadi. Bu
tushumga mahsulotlar narxidan tashqari, sotish jarayonida yo‘zaga kelgan barcha qo‘shimcha to‘lovlar,
masalan, aktsiz solig‘i, QQS (qo‘shilgan qiymat solig‘i) va transport xarajatlari ham kiritilishi mumkin.
Ammo, sotishdan olingan sof tushum faqat mahsulotning sotish narxidan olingan haqiqiy to‘lovni
ifodalaydi. Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan tushum hisobiga olish uchun buxgalteriyada quyidagi
schyotlar va usullar qo‘llaniladi:

 9010 «Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar» — Bu schyotda tayyor mahsulotlar sotishdan
olingan jami daromad hisobga olinadi. Bu daromad mahsulotlarning sotish narxi va qo‘shimcha
soliq va yig‘imlarni o‘z ichiga oladi.
 4010 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan hisoblar» — Bu schyot xaridorlardan olingan
to‘lovlarni, ya'ni mahsulotlar uchun hisoblangan summalarni o‘z ichiga oladi.
Hisoblash jarayoni:
1. Mahsulot sotilganida: Mahsulot sotilganda va yetkazib berilganda quyidagi buxgalteriya
provodkasi amalga oshiriladi:
o Dt 4010 "Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan hisoblar" — Xaridorlardan olinadigan
jami summa.
o Kt 9010 "Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar" — Mahsulotning sotish qiymati
(yuqorida aytib o‘tilgan qo‘shimcha soliq va yig‘imlar bilan birga).
2. Mahsulotlar uchun to‘lov amalga oshirilganida: Agar xaridorlar to‘lovni amalga oshirgan bo‘lsa,
bu quyidagi tarzda buxgalteriyada aks ettiriladi:
o Dt 5110 "Kassa" yoki 5520 "Bank hisob raqami" — Xaridorlardan olingan to‘lov.
o Kt 4010 "Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan hisoblar" — Xaridorlarning qarzi o‘z
o‘rniga o‘tkaziladi.
Sotishdan olingan tushumning hisoblanishi jarayonida, QQS (qo‘shilgan qiymat solig‘i) va aktsiz solig‘i
kabi soliqlar ham hisobga olinadi.
 QQS : Mahsulotlar sotilganda, korxona o‘zi tomonidan hisoblangan QQS summasini va xaridorlar
tomonidan to‘langan QQSni hisoblashi zarur. QQS ko‘rsatilgan summalar bank hisob raqamida
alohida aks ettiriladi.
 Aktsiz solig‘i : Mahsulotlarga qo‘llaniladigan aktsiz solig‘i ham sotishdan olingan daromad bilan
bog‘liqdir. Aktsiz solig‘i hisoblangan summalar korxonaning byudjetga to‘lash majburiyatlariga
kiradi.
Aktsiz va QQSni hisoblash:
 Dt 4010 "Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan hisoblar" — Mahsulotning to‘lanishi kerak
bo‘lgan jami summasi.
 Kt 6410 "Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (turlari bo‘yicha)" — QQS va aktsiz solig‘i.
Sotishdan olingan sof tushum, ya'ni daromad, mahsulotlar sotilganidan so‘ng kamaytirilgan barcha
xarajatlar, masalan, chegirmalar, qaytarilgan mahsulotlar yoki hisob-kitobdagi xatolarni hisobga olgan
holda aniqlanadi. Agar mahsulot qaytarilgan bo‘lsa yoki xaridorlarga chegirma berilgan bo‘lsa, bu
jarayonlar quyidagi tarzda buxgalteriyada aks ettiriladi:

 Dt 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytishi" — Mahsulot qaytarilgan vaqtda.
 Dt 9050 "Xaridorlarga berilgan chegirmalar" — Xaridorga berilgan chegirmalar.
 Kt 9010 "Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar" — Sof daromad miqdoriga to‘g‘ri
keladigan summa.
Sotishdan olingan tushum oxir-oqibatda kompaniyaning umumiy moliyaviy natijasiga ta’sir qiladi. Agar
kompaniya sotishdan kutilgan daromadni olgan bo‘lsa, u holda bu daromad, ya'ni tushum, moliyaviy
natijaga ijobiy ta’sir qiladi.Sotishdan olingan jami daromadlar har oyning oxirida 9910 "Yakuniy
moliyaviy natija" schetiga o‘tkaziladi.
Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan tushum hisoboti korxonaning moliyaviy holatining asosiy
ko‘rsatkichlaridan biridir. Sotish jarayonini to‘g‘ri tashkil etish va tushumni to‘g‘ri hisobga olish, nafaqat
moliyaviy hisoboti, balki soliqlar va boshqa majburiyatlarni aniq va o‘z vaqtida bajarishda ham muhim
ahamiyatga ega.
Mahsulotning sotilishi sub‘ekt faoliyatining asosiy salmoqli ko‘rsatkichi hisoblanadi. Sotish jarayoni
maxsulot (ish, xizmat)larni jo‘natish va sotishga doir xo‘jalik muomalalarining yaxlitligi bilan bog‘liqdir.
Amaldagi qoidaga muvofiq, 1-yanvar 1998 yildan qabul qilingan hisoblash usuliga muvofiq, mahsulotlar
(ish, xizmatlar) jo‘natilgan sana yoki bankka to‘lov-hisoblash hujjatlarini taqdim etgan kun sotuv amalga
oshirilgan sana deb hisoblanadi. Biroq, xalqaro standartlarga ko‘ra, kassa usuli, ya'ni sotilgan mahsulot,
bajarilgan ish yoki ko‘rsatilgan xizmatlar uchun xaridorlardan mablag‘larning kelib tushishi sanasi ham
tavsiya qilinadi.
9100 - Sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxini hisobga oluvchi
schyotlar quyidagicha:
 9110 - "Sotilgan mahsulotlarning tannarxi"
 9120 - "Sotilgan tovarlarning tannarxi"
 9130 - "Bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi"
 9140 - "Tovar-moddiy zahiralarni sotib olish" (davriy usulda)
 9150 - "Tovar-moddiy zahiralarning bahosini muqobillashtirish" (davriy hisob usulida)
Sub'ektlarda mahsulot va tovarlarni sotish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatishga doir axborotlarni
umumlashtirish, shuningdek, sotuv natijalarini aniqlash uchun schyotlar rejasida 9910 - "Yakuniy
moliyaviy natijalar" jamlama schyoti ko‘zda tutilgan.
9910 - "Yakuniy moliyaviy natijalar" schyotining debetida sotilgan yoki jo‘natilgan mahsulot (ish,
xizmat)larning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi, mahsulotni sotish xarajatlari, mahsulot narxiga ustama
ravishda to‘lanadigan idish bahosi, qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi, aksiz va bojxona soliqlari

summasi aks ettiriladi. Ushbu summalar asosan 9110 - "Sotilgan mahsulotlarning tannarxi", 9410 va
boshqa schyotlarning kreditidan olinadi.
9910 - "Yakuniy moliyaviy natijalar" schyotining kreditida sotilgan yoki jo‘natilgan mahsulot (bajarilgan
ish, ko‘rsatilgan xizmat) uchun to‘lov hujjatlari bo‘yicha ko‘rsatilgan summalar yoki ko‘rsatilgan
xizmatlar uchun xaridorlardan olinadigan summalar (4010) va bank schyotlariga o‘tkazilgan summalar
qayd etiladi. Ushbu summalar tegishli 9010 - "Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan olingan
daromadlar" va 9030 - "Bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar" schyotlarining
debetidan olinadi.
Maxsulot jo‘natilganidan yoki sotilganidan so‘ng va tulov hujjatlari ko‘rsatilganidan keyin
sub‘ektning buxgalteriyasida quyidagi yozuvlar qayd etiladi:
 Sotuv narxlarining qiymati miqdoriga:
o 4010 – "Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar" schyotining
debeti;
o 9010 – "Maxsulotlarning sotilishidan olingan daromadlar" schyotining krediti.
 Bir vaqtning o‘zida:
o 9110 – "Sotilgan maxsulotlarning tannarxi" schyotining debeti va
o 2810 – "Tayyor maxsulot" schyotining krediti haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi
miqdoriga.

2-rasm
Maxsulotlarni jo‘natish va sotish (ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish)ning hisobi 11-jurnal-
orderda yuritiladi. Mazkur jurnal-order 2800 – "Tayyor maxsulotlar", 2910 – "Tovarlar", 9110 –
"Sotilgan maxsulotlarning tannarxi", 9130 – "Bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning
tannarxi", 4010 – "Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan tulovlar" schyotlarining kreditiga
oid muomalalar hamda 9010 , 9030 va 9110 schyotlarining analitik ma’lumotlarini aks ettirishga
mo‘ljallangan.
11-jurnal-order va 15, 16-qaydnomalar analitik ma’lumotlar asosida yuritiladi. 9110 , 9130 va
9010 , 9030 schyotlarining analitik ma’lumotlari haqiqiy tannarx, hisob narxlari, taqdim etilgan
tulovnoma yoki uning o‘rnini bosuvchi hujjatga doir summa, shuningdek, hisobot oyi
muomalalari hamda yil boshidan beri amalga oshirilgan hajmi bo‘yicha soliq summalari ham 11-
jurnal-orderda keltiriladi.
9010 , 9030 va 9110 , 9130 schyotlarining analitik hisobi sotilgan maxsulot, bajarilgan ish va
ko‘rsatilgan xizmatlarning har bir turi bo‘yicha alohida yuritiladi.
Sotilgan maxsulotning haqiqiy tannarxini hisoblash uchun dastlab 11-jurnal-orderda yil boshidan
beri jo‘natilgan maxsulotlarning haqiqiy tannarxi muomalasi uning taqdim etilgan tulovnomalar

(yoki ularning o‘rnini bosuvchi hujjatlar) bo‘yicha qiymatiga foiz nisbati belgilanadi. Olingan
foiz bilan oy yakuni holatiga ko‘ra hali to‘lanmagan, lekin jo‘natilgan maxsulotning haqiqiy
tannarxi aniqlanadi. Buning uchun oy yakuni holatiga ko‘ra hali to‘lanmagan barcha
tulovnomalarning sotuv qiymati ushbu foiz nisbatiga ko‘paytiriladi. Sotilgan maxsulot
(bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat) va xaridorlarga jo‘natish xarajatlarining haqiqiy tannarxga
ularni hisobot oyida jo‘natish qiymati (qaytarilgan maxsulot summasi bunga kirmaydi)
qo‘shiladi va undan oy oxiridagi qoldiq ayirib tashlanadi. 18
11-jurnal-orderda shuningdek, yaroqsizligi uchun xaridorlar tomonidan qaytarilgan
maxsulotlarga doir muomalalar ham aks ettiriladi. Agar maxsulot uning qiymati to‘langunga
qadar qaytarilsa, hisobda quyidagi yozuvlar qayd etiladi:
 Sotuv narxi qiymati miqdoriga:
o 9040 – "Sotilgan maxsulotlarning qaytarilishi" schyotining debeti;
o 4010 – "Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan tulovlar" schyotining krediti;
 Maxsulot (ish, xizmat)larning haqiqiy tannarxi miqdoriga:
o 2810 – "Tayyor maxsulot" schyotining debeti;
o 9110 – "Sotilgan maxsulot (ish, xizmat)larning tannarxi" schyotining krediti;
 Foyda yoki zarar summalarining hajmi esa 9910 – "Yakuniy moliyaviy natijalar"
schyotida aniqlanadi:
o 9010 – "Sotilgan maxsulot (ish, xizmatlardan olingan daromadlar" schyotining
debeti;
o 9910 – "Yakuniy moliyaviy natijalar" schyotining krediti;
o 9910 – "Yakuniy moliyaviy natija" schyotining debeti;
o 9040 – "Sotilgan maxsulotlarning qaytarilishi" schyotining krediti;
o 9110 – "Sotilgan maxsulot (ish, xizmat)larning tannarxi" schyotining kreditidan
9910 – "Yakuniy moliyaviy natija" schyotining debetiga o‘tkaziladi.
 Haqiqiy tannarx miqdoriga:
2810 – "Ombordagi tayyor maxsulotlar" schyotining debeti, 2010 – "Asosiy ishlab chiqarish"
schyoti krediti va 9110 – "Sotilgan maxsulotlarning tannarxi" schyotining debeti 2810 –
"Ombordagi tayyor maxsulotlar" schyotining kreditidan o‘tkaziladi. 19
18
O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonuni va Buxgalteriya hisobi bo‘yicha
me’yoriy hujjatlar.
19
O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonuni (2013 y. 3 dekabr, 3-ylik);

Maxsulotni sotish bilan bog‘liq xarajatlar haqida axborotlar 9400 – "Davr xarajatlari" schyotlarining 9410
– "Sotish bilan bog‘liq sarflar" schyotlarida tuplanadi. Maxsulotni jo‘natish va sotishga doir barcha
xarajatlar ko‘rsatilgan nomenklaturaga muvofiq ravishda 9400 – "Davr xarajatlari" schyotlarining
guruhiga kiruvchi 9410 schyotlarining debetida ko‘rsatiladi. Har bir hisobot davrining oxirida 9410 –
"Sotish bilan bog‘liq sarflar" schyotidagi summa 9910 – "Yakuniy moliyaviy natijalar" schyotining debet
tomoniga o‘tkaziladi.
Maxsulotni sotish xarajatlarining hisobini yuritish uchun sub'yektning buxgalteriyasida quyidagi yozuvlar
kiritiladi:
1. Tayyor maxsulot omboridagi idish va urab-bog‘lash materiallari qiymatiga:
o 9413 – "Idish sarflari" schyotining debeti va 1070 – "Idish va idish materiallari"
schyotining krediti.
2. Yordamchi ishlab chiqarish va maxsulotni urab-bog‘lash hamda jo‘natish bo‘linmalariga xizmat
ko‘rsatish tsexlari tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlarning haqiqiy tannarxi miqdoriga:
o 9410 – "Maxsulot (ish, xizmat)larni sotish bilan bog‘liq sarflar" (9411 va 9413)
schyotining debeti va 2300 – "Yordamchi ishlab chiqarish" schyotlarining krediti.
3. Tijorat xarajatlari qatoriga o‘tkaziladigan ishlar va xizmatlarga kassa orqali haq to‘lashga:
o 9410 – "Maxsulot (ish, xizmat)larni sotish bilan bog‘liq sarflar" schyotining (9419
schyoti) debeti va 5010 – "Kassadagi milliy valyutadagi mablag‘lar" schyotining krediti.
4. Tijorat xizmatlari (reklama, sotishga yordam berish va boshqalar)ning haqiqiy qiymati miqdoriga:
o 9412 – "Reklama va sotishga yordam berish sarflari" schyotining debeti va 6010 –
"Maxsulot yetkazib beruvchilar va pudratchilarga bo‘lgan qarzlar" schyotining krediti.
5. Xodimlarga yuklash va tushirish ishlari uchun haq hisoblanganda:
o 9411 – "Sotish va tashish sarflari" schyotining debeti va 6710 – "Mehnatga haq to‘lash
yo‘zasidan xodimlarga bo‘lgan qarzlar" schyotining krediti.
6. Ijtimoiy sug‘urta jamg‘armasiga ajratmalar o‘tkazishga:
o 9415 – "Mehnat haqining jamg‘armasidan ajratmalar" schyotining debeti va 6520 –
"Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar" schyotining krediti.
7. Hisobdor shaxslar tomonidan to‘langan tayyor maxsulotlarni jo‘natish xarajatlarining summasi
miqdoriga:
o 9419 – "Boshqa savdo sarflari" schyotining debeti va 6870 – "Hisobdor shaxslarga
bo‘lgan qarzlar" schyotining krediti.
9410 – "Maxsulot (ish, xizmat)larni sotish bilan bog‘liq xarajatlar"ning analitik hisobi belgilangan
nomenklaturaga muvofiq 15-kaydnomada yuritiladi. Oy yakunida 9410 schyotining debet tomonida
hisobga olingan summalar 9910 – "Yakuniy moliyaviy natijalar" schyotiga hisobdan chiqariladi.

9910 – "Yakuniy moliyaviy natijalar" schyotining debetiga 9410 – "Maxsulotlarni sotish sarflari"
schyotlarining kreditidan o‘tkaziladi.
Ushbu o‘tkazmalar 11-jurnal-orderda aks ettiriladi.
2.2. Xaridor va buyurtmachilardan olingan avanslar hisobi
Xaridor va buyurtmachilardan olingan avanslar hisobi – bu kompaniya yoki korxona tomonidan
to‘lovlarni amalga oshirishdan oldin xaridorlar yoki buyurtmachilardan olgan avanslar yoki oldindan
to‘langan summalarni hisobga olish jarayonini ta’riflaydi. Avanslar odatda mahsulot yoki xizmatlar
yetkazib berilishidan oldin, ya’ni to‘lovning qisman yoki to‘liq amalga oshirilishi bilan bog‘liqdir.
Avans – bu xaridor yoki buyurtmachilardan mahsulot yoki xizmat yetkazib berish uchun oldindan
to‘langan pul mablag‘laridir. Avanslar, shuningdek, o‘zi bilan kelajakdagi xizmatlar yoki mahsulotlar
uchun to‘lovlarni hamda majburiyatlarni ifodalaydi. Xaridorlar avans to‘laganida, bu kompaniya uchun
vaqtincha mablag‘ bo‘lib, u mahsulot yoki xizmatlar yetkazib berilgandan so‘ng to‘liq sotish daromadiga
aylanishi kerak. Avanslar buxgalteriya hisobi uchun katta ahamiyatga ega, chunki ular moliyaviy
natijalarni va operatsiyalarni to‘g‘ri aks ettirishda, shuningdek, majburiyatlar va tushumlar o‘rtasidagi
farqni nazorat qilishda yordam beradi. Bu jarayon korxonaning moliyaviy holatini aniq tushunishga
imkon beradi, chunki avanslar oldindan olingan mablag‘lar sifatida balansda ko‘rsatiladi. Avanslarni
hisobga olish uchun quyidagi schyotlar va operatsiyalar ishlatiladi:
 4000 – "Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan avanslar" : Bu schyotda xaridorlardan yoki
buyurtmachilardan olingan avanslar hisobga olinadi. Ular to‘langan pul summasiga qarab debetga
yoki kreditga yoziladi.
Avansni olish: Xaridor yoki buyurtmachidan avans olinganida, bu quyidagi tarzda buxgalteriyada aks
ettiriladi:
o Dt 4000 "Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan avanslar" – Avans summa miqdori.
o Kt 6810 "Qisqa muddatli kreditorlik qarzlar" – Olingan avans summasi.
Mahsulot yoki xizmatni yetkazib berish: Mahsulot yoki xizmatlar sotilganida va olingan avans to‘liq yoki
qisman hisobdan chiqarilganda:
o Dt 6810 "Qisqa muddatli kreditorlik qarzlar" – Olingan avansni to‘lash.
o Kt 9010 "Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar" – Mahsulot yoki xizmatlar uchun
sotish summasi.

Agar avans to‘lanmagan bo‘lsa, bu schyotda faqat xaridorlardan olingan avanslar mavjud bo‘ladi. Avans
to‘langan bo‘lsa, ular to‘liq hisobdan chiqariladi. Avanslar bir necha turga bo‘linadi:
 To‘liq avans : Mahsulot yoki xizmatlar uchun to‘lovning to‘liq summasi oldindan to‘lanadi.
 Qisman avans : Mahsulot yoki xizmatlarning faqat bir qismi uchun oldindan to‘lov amalga
oshiriladi.
 Kafolat avansi : Mahsulotni yoki xizmatni yetkazib berishdan oldin, kafolat sifatida to‘lanadigan
avans.
Olingan avanslar hisobiga QQS (Qo‘shilgan qiymat solig‘i) yoki boshqa soliqlar qo‘shilishi mumkin.
Avanslar bo‘yicha soliq hisoboti vaqtida amalga oshiriladi, ya’ni avans to‘langanda soliq hisoblanadi va
mahsulotlar yoki xizmatlar yetkazib berilgandan so‘ng to‘langan QQS to‘liq hisobga olin adi:
 Dt 4000 "Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan avanslar" – Avans summasi.
 Kt 6410 "Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz" – QQS summasi.
Avanslar orqali to‘langan mablag‘lar vaqtincha passiv hisoblanadi. Avanslar olingan va to‘lanmagan
summalar, korxonaning moliyaviy hisobotlarida moliyaviy natijaga ta’sir qilmaydi. Mahsulot yoki
xizmatlar yetkazib berilganda va daromad hisobga olindi, faqatgina sotishdan olingan sof tushum
moliyaviy natijaga hisobga olinadi.
Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan avanslar hisobi korxonalar uchun nafaqat moliyaviy
jarayonlarni aniq nazorat qilish, balki soliq va moliyaviy hisobotlarni to‘g‘ri yuritish uchun ham zarur.
Avanslarni to‘g‘ri hisoblash va qayd etish, xaridorlar bilan hisob-kitoblar va korxonaning moliyaviy
barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Agar maxsulot haqiqatan xaridor tomonidan to‘langan bo‘lsa, bu holda sanab o‘tilgan
buxgalteriya yozuvlaridan tashqari kelib tushgan pul mablag‘lari summasiga quyidagi
buxgalteriya o‘tkazmasi amalga oshiriladi:
 6310 – "Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bynaklar" schyotining debeti va 4010 –
"Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan tulovlar" schyotining krediti va qolgan
summa 5010 , 5110 yoki 5210 schyotlarining debetida va 4010 schyotining kreditiga qayd
etiladi.
Xaridorlar tomonidan qaytarilgan yaroqsiz maxsulot quyidagicha rasmiylashtiriladi:
 2610 – "Ishlab chiqarishdagi brak" schyotining debeti va 6860 – "Da’volar bo‘yicha
tulanadigan tulovlar" schyotining krediti.

Maxsulotni xaridorga o‘z hisobidan yetkazib berishga doir transport xarajatlari uchun quyidagi
o‘tkazma amalga oshiriladi:
 9410 – "Maxsulotni sotish bilan bog‘liq sarflar" schyotining debeti va 2310 –
"Yordamchi ishlab chiqarish" schyotining krediti.
Brak maxsulotining xaridor tomonidan yetkazib berilishiga doir transport xarajatlari quyidagicha
aks ettiriladi:
 2610 – "Ishlab chiqarishdagi brak" schyotining debeti;
 5110 – "Pul mablag‘lari" schyotining krediti. 20
Maxsulot (ish, xizmat)larning sotilishining moliyaviy natijasi 9910 – "Yakuniy moliyaviy
natijalar" schyotining krediti va debeti jamlamalarini taqqoslash yo‘li bilan aniqlanadi. Agar
9910 schyotining kredit tomonidagi jamlama debet tomonidagi jamlamasiga qaraganda
yuqoriroq bo‘lsa, bu holda sub‘ekt foyda olgan hisoblanadi va oyning jamlama schyotida to‘liq
hisoblab chiqariladi hamda bu holda ma’lumotlar 15-jurnal-orderda qayd etiladi. 21
Agar 9910 schyotining kreditdagi jamlama summasi debetidagi jamlama summasidan kam
bo‘lsa, u holda sub‘ekt zarar ko‘rgan bo‘ladi va 11-jurnal-orderda qayd etiladi. 22
Maxsulotni sotish xarajatlariga quyidagilar kiradi:
 maxsulotning jo‘natilishini tashkil etish (marketing muomalalari)ga doir xarajatlar;
 tayyor maxsulotlar omboridagi maxsulotning idishi va uni o‘rab-boglash xarajatlari;
 maxsulotni yetkazib beruvchi hisobidan u jo‘natiladigan stantsiya (port)ga yetkazib berish,
vagonlar, kemalar, avtomobillar va boshqa transport vositalariga yuklash xarajatlari;
 maxsulotni jo‘natish va boshqa vositachilik yig‘imlari (ajratmalari)ni to‘lash xarajatlari;
 maxsulotni sotish joyidagi ular saqlanadigan binolarning karovi va qishloq xo‘jaligi
korxonalarida sotuvchilarning mehnatiga xak to‘lashga doir xarajatlar;
 reklama xarajatlari;
 boshqa, yuqorida qayd etilgan xarajatlardan tashqari maqsadli xarajatlar.
Maxsulotni o‘rab-bog‘lash va saqlashga oid xarajatlar xaridorlar tomonidan sarflansa, sotuv xarajatlariga
kiritilmaydi.
20
O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining "Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tashkil etish"
bo‘yicha metodik ko‘rsatmalar (2020);
21
A. N. Valiyeva, "Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisoboti" (Samarqand, 2019).
22
S. J. Muminov, "Moliyaviy va soliq hisobi" (Toshkent, 2021)

Ombordagi tayyor maxsulotlarni xaridorlarga sotish sub‘ektning marketing bo‘limi tomonidan amalga
oshiriladi. Ushbu jarayonni amalga oshirish uchun xaridorlar bilan oldindan to‘zilgan shartnomalar va
jo‘natish grafigiga asosan sub‘ekt rahbarining buyrugi chiqariladi yoki mahalliy iste‘molchilarga yuk
xatiga asosan sotiladi. Sub‘ektning moliya bo‘limi yoki buxgalteriya xaridor-sub‘ektning nomiga schyot
yoki to‘lov-talabnoma hujjatini yozib, tovar sotuvchi sub‘ektga xizmat ko‘rsatuvchi bankka topshiradi.
To‘lov-talabnoma mol yetkazib beruvchining schyot-fakturaga mos ravishda ortib jo‘natilgan maxsulot
qiymati uchun xaridorning hisoblashish raqamidan mablag‘ni o‘tkazib berishi to‘g‘risida bankka bergan
buyrug‘idir. Unda ortib jo‘natilgan maxsulot qiymati va sotish bahosi, miqdori va assortimenti qayd
qilinadi.
Franko-ombor mol yetkazib beruvchining ombori. Ushbu tartibda maxsulotni ortib-jo‘natish bilan bog‘liq
bo‘lgan barcha xarajatlarni xaridor o‘z zimmasiga oladi va to‘lov talabnomasida ko‘rsatilmaydi. Bu
sarflar maxsulotlarni yuklash, bekatga olib borish, temiryo‘l tarifi va maxsulotni vagonga ortish
xarajatlarining yig‘indisidan iborat.
Maxsulot ombordan xaridor-sub‘ektning vakiliga berilgan ishonchnomasi asosida jo‘natiladi va tovar
transport yukxati hujjati bilan rasmiylashtiriladi. Maxsulot jo‘natilgandan so‘ng sotilgan maxsulot
qiymati 2810 – "Ombordagi tayyor maxsulotlar" schyotining kreditidan 9110 – "Sotilgan maxsulotlarning
tannarxi" schyotining debetiga yoziladi va shu vaqtda 4010 – "Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan
schyotlar"ning debeti va 9010 – "Sotilgan maxsulotlardan olingan daromadlar" schyotining kreditida
qayd qilinadi.
Xaridorga mahsulot yuklab jo‘natishdan oldin ulardan mahsulot qiymatining eng kamida
15 % bo‘nak to‘lovlari tariqasida qabul qilinishi lozim. 23
Olingan bo‘naklarning sintetik hisobi 6310 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan
bo‘naklar» schetida yuritiladi. Bu schet moddiy qiymatliklarni yetkazib berish uchun yoki
bajarilgan ishlar uchun olingan avanslar bo‘yicha, shuningdek buyurtmachilar uchun bajarilgan
qisman tayyor bo‘lgan mahsulot va ishlarni to‘lash bo‘yicha olib boriladigan hisob – kitoblar
to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan.
Olingan bo‘naklar summasi, shuningdek qisman tayyor bo‘lgan ishlar va xizmatlar uchun
olingan to‘lanmalar, pul mablag‘larini hisobga oladigan schetlar (5010, 5110, 5210) ning debeti
va 6310 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar» schetining kreditida aks ettiriladi.
Masalan, ishlab chiqarish tannarxi 560000 so‘m, sotish qiymati 800000 so‘m bo‘lgan Mahsulot
uchun hisobot yilining 15 aprelida 15 % miqdorda, ya’ni 120000 so‘m oldindan bo‘nak to‘lov
23
ЎзР Президентининг « Тўлов интизоми ва ўзаро ҳ исоб - китоблар тизимини муста ҳ камлаш чора - тадбирлари
тў ғ рисида » Фармони . 1996 йил 24 январ

qilindi. Mahsulot xaridorga 20 aprelь kuni jo‘natildi. 15 aprelь kuni quyidagi buxgalteriya
o‘tkazmasi beriladi:
Debet 5110 Hisob-kitob schyoti – 1200000 so‘m
Kredit 6310 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar» scheti- 120000 so‘m
Mahsulot yuklab jo‘natilganda xaridordan olingan bo‘nak to‘lovlari hisobgaolinib, xaridordan
olinadigan summa, ya’ni debitorlik qarzlari buxgalteriya o‘tkazmasida aks ettiriladi. Yuqoridagi
misolda 20 aprelь kuni ikkita buxgalteriya o‘tkazmasi beriladi. Birinchi o‘tkazma yuklab
jo‘natilgan Mahsulotning sotish qiymatiga beriladi:
Debet 4010 Olinadigan schyotlar – 680000
Debet 6310 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar» scheti -120000so‘m
Kredit 9010 Mahsulot sotishdan tushum - 800000
Xaridorga yuklab jo‘natilgan Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga esa quyidagi o‘tkazma
beriladi:
Dt 9110 -«Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi» scheti – 560000
Kt 2810 -«Ombordagi tayyor mahsulotlar» scheti – 560000
Ayrim hollarda Mahsulot ishlab chiqaruvchi va xaridorning o‘zaro kelishuviga binoan
xaridor Mahsulotning 100 % qiymati summasida oldindan to‘lov qilishi mumkin. Bunda
daromadni tan olishning ikkinchi sharti, ya’ni pul tushish ehtimoli to‘liq bajarilgani bilan
bevosita shartnoma hali bajarilmaganligi uchun daromad tan olinmaydi. Xaridordan tushgan
mabla- esa “Muddati o‘zaytirilgan daromad” nomi bilan majburiyat. Ya’ni qarz sifatida aks
ettirilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan misoldagi sotish jarayonida 100 %
oldindan to‘lov bo‘ldi. Deb faraz qilamiz. Bunda pul tushgan kuni quyidagi buxgalteriya
o‘tkazmasi beriladi:
Dt 5110 Hisob-kitob schyoti – 800000
Kt 6230 Muddati o‘zaytirilgan daromad – 800000
Mahsulot yuklab jo‘natilgan kuni esa quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi beriladi:
Dt 6230 Muddati o‘zaytirilgan daromad – 800000
Kt 9010 Mahsulot sotishdan tushum yoki daromad - 800000
To‘la tayyor buyumlar, materiallar va bajarilgan ishlar uchun mol oluvchi
(buyurtmachi)larga schetlar taqdim etilganda, ushlab qolinadigan olingan bo‘nak summalari va

qisman tayyor bo‘lgan mahsulot va ishlar bo‘yicha olingan to‘lanmalar 6310-schetning debetida
va 4010 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schetlar» schetining kreditida aks
ettiriladi. 6310 - schet bo‘yicha analitik hisob har bir kreditor bo‘yicha yuritiladi.
2.3 Ishlarni bajarish va xizmatlarni ko‘rsatishdan tushum va tovarlar
eksporti bo‘yicha hisob-kitoblar hisobi
Yuklab jo‘natilgan mahsulotlar (bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar) – mahsulot hamda xizmatlar
uchun to‘lov hujjatlari, mol yuboruvchilar tomonidan bankka topshirilgan, lekin xaridorlar tomonidan
to‘lanmagan summani anglatadi. Oy oxirida yuklab jo‘natilgan, lekin to‘lov hujjatlari bankka
topshirilmagan mahsulotlar balansda ombordagi tayyor mahsulotlar bilan birga aks ettiriladi va
korxonaning aylanma mablag‘lari tarkibida ko‘rsatiladi.
Tayyor mahsulotlar harakatining sintetik hisobi 2810 – "Ombordagi tayyor mahsulotlar" schyotida
yuritilib, u mavjud tayyor mahsulotlar va ularning harakati to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun
tayinlangan. Bu schyotning debetida omborga tushgan mahsulotlar, kreditida esa ombordan jo‘natilgan
mahsulotlar aks ettiriladi. Agar mahsulotlar harakatining joriy hisobi reja tannarxida yuritilsa, 2810
schyotning debetida ikkita ko‘rsatkich: reja tannarxi va reja tannarxidan farq summasi hisobga olinadi.
Agar joriy hisobda korxonaning ulgurji baholari qo‘llanilsa, 2810 schyotning debetida quyidagi
ko‘rsatkichlar bo‘ladi: ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatining korxona ulgurji bahosi va ulgurji baho
qiymati bilan haqiqiy tannarx orasidagi farq.
Mahsulot (ish va xizmatlar)ni sotish hisobi 9010 – "Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar", 9020 –
"Tovarlarni sotishdan daromadlar" va 9030 – "Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar"
schyotlarida yuritiladi. Ushbu schyotlar tranzit bo‘lib, passiv schyotlarga mansubdir. Bu schyotlar tayyor
mahsulotlar, tovarlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarni sotish jarayoni to‘g‘risidagi axborotni
umumlashtirish uchun tayinlangan. Bu schyotlarning kredit qoldiqlari moliyaviy natijani aniqlash
maqsadida har oyning oxirida 9910 – "Yakuniy moliyaviy natija" schyotiga o‘tkazilib boriladi.
1998 yilning 1 yanvaridan boshlab mahsulotlar yuklab jo‘natilgan, xizmatlar ko‘rsatilgan, ishlar
bajarilgan sana hisoblash usuliga ko‘ra sotilgan vaqt hisoblanadi. Hisoblash usulida mol
oluvchilarga mahsulot yuklab jo‘natilganda, sotilgan mahsulotning haqiqiy ishlab chiqarish
tannarxiga quyidagicha buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: Dt 9110 – "Sotilgan tayyor
mahsulotlarning tannarxi" schyoti, Kt 2810 – "Ombordagi tayyor mahsulotlar" schyoti.
Yuklab jo‘natilgan mahsulotning shartnoma (sotish) qiymatiga, Dt 4010 – "Xaridorlar va
buyurtmachilardan olinadigan schyotlar" schyoti, Kt 9010 – "Tayyor mahs ulotlarni sotishdan
daromadlar" schyoti kabi yozuv amalga oshiriladi.

Yuklab jo‘natilgan mahsulotlar harakatining hisobi 16 - qaydnomaning II-bo‘limida yuritiladi. Bu
qaydnomaning ikkinchi bo‘limida jo‘natilgan, sotilgan mahsulotlar, material qiymatliklar, xizmatlar va
xaridorlar bilan hisoblashishlarning analitik va sintetik hisobi o‘z ifodasini topgan. Jo‘natilgan va sotilgan
mahsulotlar analitik hisobi ularning natural ko‘rinishdagi turlari bo‘yicha yoki to‘lov hujjatlari bo‘yicha
ikki bahoda – haqiqiy tannarxda va sotish narxida tashkil etiladi.
Shuni ham aytish kerakki, oy boshiga va oy oxiriga to‘lanmay qolgan, hisobot oyida jo‘natilgan,
xaridorlar tomonidan qaytarilgan va sotilgan mahsulotlarning umumiy miqdori ham hisobga olinadi.
Qaydnomaning II-bo‘limini to‘ldirish uchun oldingi oyning qaydnomasi (to‘lanmagan mahsulotning oy
boshiga qoldig‘i), to‘lov hujjatlari, hisobot oyida jo‘natilgan mahsulotlarga buyruq – nakladnoylari,
shuningdek, korxonaning hisob-kitob schyotidan olingan bankning ko‘chirmalari asos bo‘lib hisoblanadi.
Mol oluvchi hisobidan chek bilan to‘langan temir yo‘l tarifi qaydnomada alohida ko‘rsatiladi, chunki u
mahsulot sotish hajmiga kiritilmaydi.
Qaydnomaning II-bo‘limida quyidagi ma’lumotlar o‘z ifodasini topadi:
 Oy davomida ombordagi yuklab jo‘natilgan mahsulotlarning assortimenti va qiymati bo‘yicha
miqdori;
 Transport xarajatlari summasi;
 QQS summasi;
 Schemalar – to‘lov hujjatlari bo‘yicha olishga tegishli summa;
 Xaridorlar bilan hisob-kitoblar holati;
 Mahsulot uchun hisobot oyida tushgan summalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
 Transport xarajatlarini qoplanishi va boshqa ma’lumotlar.
Qaydnomaning ko‘rsatkichlari katta operativ ahamiyatga ega, chunki har kuni yuklab jo‘natilgan, sotilgan
mahsulotlar hajmi to‘g‘risida ma’lumotlar qayd etilgan bo‘ladi. Bundan tashqari, shartnoma
majburiyatlarining bajarilishi ham nazorat qilinadi.
16 - qaydnomaning III-bo‘limida to‘langan, hisobdan chiqarilgan, to‘lan magan va hisobdan
chiqarilmagan summalar to‘g‘ risidagi yig‘ma ma’lumotlar aks ettiriladi.
III. To‘langan, hisobdan chiqarilgan, to‘lanmagan va hisobdan chiqarilmagan summalar bo‘yicha yig‘ma
ma’lumotlar
A. Korrespondentlanuvchi schyotlar bo‘yicha to‘lanishi va hisobdan chiqarilishi.
1-jadval 24
Debetlanuvch
i schot Kreditlanuvchi va debetlanuvchi schotlar jami
oy uchun qaydnoma
24
Namangan davlat universiteti «iqtisodiyot» kafedrasi “Buxgalteriya hisobi” fanidan o’quv – uslubiy majmua

bo‘yicha
5110 2810-schetning kreditidan (mahsulot sotish
bo‘yicha oborot shaklida aks ettirilmagan
summa) 5110 - schetlarning debetiga: «Hisob-
kitob scheti» 9010-schetning quyidagi Jami oy
qaydnoma bo‘yicha uchun o‘tgan oy qaydnoma
bo‘yicha 9600 uchun kreditidan quyidagi
schetlarning debetiga: 9600
4010 Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-
kitoblar 726272
jami 735872
B. Mahsulotni qaytarilishi bilan bog‘liq bo‘lgan taqdim etilgan summalarni kamaytirish
tartibidagi hisobdan chiqarishlar.
V. Hisob guruhlari bo‘yicha to‘lanmagan va hisobdan chiqarilmaganlar.
2-jadval 25
Qaydnomaning III-bo‘limi taqdim etilgan schyotlar bo‘yicha umumiy summasini ko‘rsatib oy oxirida
to‘ldiriladi va u uch qismdan iboratdir:
 A – to‘lanishi va hisobdan chiqarilishi;
 B – mahsulot qaytarilganligi uchun hisobdan chiqarilishi;
 V – to‘lanmagan, hisobdan chiqarilmagan.
25
Namangan davlat universiteti «iqtisodiyot» kafedrasi “Buxgalteriya hisobi” fanidan o’quv – uslubiy majmua

Bu bo‘lim 2810 va 9010 schyotlarning kredit oborotlarini II-jurnal-ordeerida to‘liq aks ettirilganligi va
2810 schyot bo‘yicha keyingi oyga qolgan qoldiqni to‘g‘ri hisoblab chiqilganini nazorat qilish uchun
xizmat qiladi.
Mahsulot sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xo‘jalik operatsiyalarining majmui sotish jarayoni deb ataladi.
Mahsulot sotish jarayonini rejalashtirish korxonani buyurtma bilan ta’minlashdan boshlanadi. Unga
binoan ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish asosi bo‘lgan nomenklatura bo‘yicha reja to‘ziladi.
Buyurtmalarda mahsulotlarning assortimenti, yuklab jo‘natish muddati, miqdori va sifati, narxi,
hisoblashish shakllari ko‘rsatilgan bo‘lib, buyurtmachi va mol yuboruvchilar bilan kelishib olinadi.
Mahsulot uchun pul xaridorlardan hisob-kitob schyotiga kelib tushgan sanada sotildi deb hisoblanadi
(kassa usuli) yoki yuklab jo‘natilgan, topshirilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar, xizmatlar uchun hujjatlar
bankka topshirilgan sanada sotildi deb hisoblanadi (hisoblash usuli). Ikkala usulda ham sotilgan mahsulot
(ish, xizmatlar) 9010 – "Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar", 9020 – "Tovarlarni sotishdan
daromadlar", 9030 – "Ishlar bajarilgan va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar" schyotlarida hisobga
olinadi. Sotilgan tovarlarning qaytarilishi va xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar 9040 –
"Sotilgan tovarlarning qaytishi" va 9050 – "Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar"
schyotlarida hisobga olinadi.
Bu schyotlarning xususiyatlari shundan iboratki, ularning debeti va kreditida bir hajmdagi (miqdordagi)
sotilgan mahsulot (ish, xizmat)lar bir xil summada aks ettiriladi.
9010, 9020 va 9030 schyotlarning kreditida 4010 – "Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan
schyotlar" schyoti bilan korrespondentlashgan holda mahsulot (ish va xizmat)lar sotishdan tushadigan sof
tushum aks ettiriladi.
Bu schyotlarda xaridorlarga jo‘natilgan mahsulot (ish va xizmat)lar bo‘yicha hisoblangan aktsiz solig‘i va
QQS summalari aks ettirilmaydi, balki quyidagi provodka bilan 4010 – "Xaridorlar va buyurtmachilardan
olinadigan schyotlar" schyotida aks ettiriladi:
 Dt 4010 – "Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar" jo‘natilgan mahsulotlar uchun,
aktsiz solig‘i va QQS summasi qo‘shilgan holda, xaridorlardan olinadigan jami summaga.
 Kt 6410 – "Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (turlari bo‘yicha)" hisoblangan aktsiz solig‘i va
QQS summasiga.
 Kt 9010 – "Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar" mahsulot sotishdan tushadigan sof
tushumga.
9010, 9020 va 9030 schyotlarning kreditida aks ettirilgan summa oy oxirida 9910 – "Yakuniy moliyaviy
natija" schyoti bilan korrespondentlangan holda yopiladi.

Hisoblash usulida , ya’ni mahsulotni topshirish (yuklab jo‘natish), ish va xizmatlarni bajarish fakti sotildi
deb hisoblanganda 4010 – "Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar" schyoti qo‘llaniladi.
Bu schyot aktiv bo‘lib, uning saldosi buyurtmachiga topshirilgan mahsulotlar, ishlar, xizmatlarning
to‘lanmagan sotish qiymatini ko‘rsatadi; debet oboroti hisobot oyida topshirilgan mahsulot, bajarilgan ish
va xizmatlarning sotish qiymatini, kredit oboroti esa hisobot oyida xaridorlar tomonidan to‘langan
summani ko‘rsatadi.
3-jadval : Mahsulot sotish hisobi bo‘yicha jurnal-order
Schetlar krediti
2810 9410 9010 9020 6410 Jami
Schetlar debeti
2810 «Yuklangan tovarlar» 432800 432800
4010 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan
schetlar» 2832 440108 442940
5010 «Milliy valyutadagi pul mablag‘lari» 9600 565300 160972 735872
Jami 432800 2832 449708 565300 160972 161612
Yuklab jo‘natilgan mahsulotlar hajmidagi yil boshidan jamlanuvchi oborotlari haqiqiy
tannarxni taqdim etilgan schetlar summasiga bo‘lgan foiz nisbatini hisoblash uchun
foydalaniladi. Bu nisbat 100% dan kam bo‘lishi kerak, chunki u korxonaning mahsulot sotishdan
tushgan tushumidagi haqiqiy xarajatlar ulushini ko‘rsatadi. Qolgan qismi foyda ulushini
ko‘rsatadi. Koxona bo‘yicha foiz nisbati 82,0 (2520000 x 100 : 3068000).
Demak, sotishdan tushgan tushumning qariyb 18% ini foyda tashkil etadi. Ushbu
ko‘rsatkich nafaqat reja bajarilishini tahlil qilishda, balki oy oxiriga qolgan yuklab jo‘natilgan
mahsulotlar, bajarilgan ish va xizmatlarning haqiqiy tannarxini hisoblashda katta ahamiyatga
ega. Buning uchun barcha schetlar bo‘yicha oy oxiriga to‘lanmagan sotish qiymatidagi summani
foiz nisbatiga ko‘paytiriladi. Koxonada haqiqiy tannarx bo‘yicha qoldiq 90692 so‘mga teng
(110600 x 82,0 : 100).
Jurnal–orderning analitik ma’lumotlari bo‘yicha foyda summasiga buxgalteriyada yozish
uchun quyidagi korrespondentlanuvchi schetlarni ko‘rsatib ma’lumotnoma to‘zadi:
 D-t 9010, 9020, 9030- schetlar
 K-t 9910 «Yakuniy moliyaviy natija» scheti.

Quyida mahsulot sotish operatsiyalarini schyotlarda aks ettirish sxemasi keltiriladi. Yuklab jo‘natilgan
va sotilgan mahsulotlarning turlari bo‘yicha sintetik hisobi 11- jurnal–orderida yuritiladi. Bu
jurnal- order 2810, 9410, 9010, 9020, 9030, 9210, 9220, 4010 - schetlarning kredit oborotlarini
va 9010, 9020, 9030 - schetlarining analitik ma‘lumotlarini yozish uchun tayinlangan. 11 -
jurnal–order 15 va 16 - qaydnomalarning analitik ma‘lumotlariga asosan to‘ldiriladi.
3-rasm 26
26
Namangan davlat universiteti «iqtisodiyot» kafedrasi “Buxgalteriya hisobi” fanidan o’quv – uslubiy majmua

XULOSA VA TAKLIFLAR
Sotish jarayonlarining hisobi buxgalteriya va moliya sohalarida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, mahsulot
va xizmatlar sotish jarayonlarini to‘g‘ri va aniq hisobga olishni ta'minlashga yordam beradi. Ushbu
jarayonlarning to‘g‘ri hisobi korxonaning moliyaviy holatini aniqlash, soliq hisobini yuritish, daromadlar
va xarajatlarni tahlil qilishda asosiy omil bo‘ladi. Quyida sotish jarayonlarining hisobi bo‘yicha ba'zi
xulosa va takliflar keltirilgan:
Xulosa: Sotish hisobi tizimi : Sotish jarayonlarini samarali boshqarish uchun korxonalar aniq va ishonchli
hisobot tizimiga ega bo‘lishi kerak. Bu tizim mahsulotlar va xizmatlar bo‘yicha sotish qiymatini,
xaridorlar bilan hisob-kitoblarni, shuningdek, tushum va soliq majburiyatlarini to‘g‘ri aks ettirishni
ta'minlashi lozim. Tayyor mahsulotlarni sotishdan tushadigan daromadlar : Sotishdan olinadigan
daromadlar 9010, 9020 va 9030 schetlarida aks ettiriladi. Bu jarayon sotish qiymatini, aktsiz va QQS
summalarini ajratib ko‘rsatishni o‘z ichiga oladi. Xaridorlar bilan hisob-kitoblar va soliq majburiyatlari
to‘g‘ri yuritilishi lozim. Sotishning asosiy usullari : Sotish jarayonida ikkita asosiy usul mavjud — bu
kassa usuli va hisoblash usuli. Kassa usulida mahsulotlar faqat to‘lovlar qabul qilingandan keyin sotilgan
deb hisoblanadi, hisoblash usulida esa mahsulotlar jo‘natilgan va xizmatlar ko‘rsatilgan vaqtda sotilgan
deb qabul qilinadi. Sotishning iqtisodiy va moliyaviy tahlili : Sotish jarayonining tahlili kompaniyaga
o ‘ zining iqtisodiy faoliyatini optimallashtirishda yordam beradi . Sotish hajmi, narxlar, chegirmalar va
boshqa faktorlar kompaniyaning foydasi va soliq to‘lovlarini hisoblashda muhim omillar hisoblanadi.
Takliflar: Sotish jarayonini avtomatlashtirish : Sotish va hisob-kitoblar jarayonlarini avtomatlashtirish, shu
jumladan, raqamli hisob-kitob tizimlarini joriy etish, xatolarni kamaytirish va hisobni tezlashtirishga
yordam beradi. Bu jarayon korxona faoliyatini optimallashtiradi va ish samaradorligini oshiradi. Sotish
jarayonlarini yaxshilash uchun treninglar tashkil etish : Sotuvchilar va buxgalteriya xodimlari uchun
muntazam treninglar tashkil etish, sotish jarayonining aniq va samarali hisobini ta'minlashga yordam
beradi. Bu xodimlarning malakasini oshirish va korxonada yirik xatolarni kamaytirishga yordam beradi.
Sotish va soliq hisobini yaxshilash : Xaridorlar bilan to‘lov hujjatlari va hisob-kitoblarni samarali
boshqarish orqali soliq va daromadlar hisobi aniq va to‘g‘ri amalga oshirilishi kerak. Shu bilan birga,
aktsiz solig‘i va QQS summalarini alohida hisobga olish, yanada aniqroq soliq hisobi yuritish imkonini
beradi. Sotish narxlarini tahlil qilish va optimallashtirish : Sotish narxlarini va chegirmalarni muntazam
ravishda tahlil qilish, bozor talabiga mos ravishda narx siyosatini optimallashtirish va korxonaning
foydasini oshirish imkonini beradi. Sotish va qaytish jarayonlarini aniq belgilash : Mahsulotlarning
qaytarilishi va sotuvchilarga berilgan chegirmalar to‘g‘risidagi ma'lumotlar hisobotlarda aniq aks
ettirilishi kerak. Bu jarayonlar tushum va xarajatlarni aniq hisoblashda yordam beradi. Sotish
jarayonining to‘g‘ri hisobini yuritish, korxona faoliyatini yanada samarali qilish, soliqqa tortiladigan

daromadni aniq hisoblash va hisob-kitoblarni optimallashtirishda asosiy rol o‘ynaydi. Yuqoridagi takliflar
korxonalarga sotish jarayonini samarali boshqarishda yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YXATI
O‘quv Qo‘llanmalar:
1. G‘ulomov S.S., Qurbonov A.Q. va boshqalar. Buxgalteriya hisobi: nazariya va amaliyot . –
Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2021.
2. G‘aniev J.G‘., Ostonov A.J. Buxgalteriya hisobi nazariyasi . – Toshkent: “Fan va texnologiya”,
2020.
3. Xamidov A.M. Moliyaviy hisobot va tahlil . – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021.
4. Shodiev, M., & O‘rinov, T. Mahsulotlar va xizmatlar bo‘yicha hisobot . – Toshkent:
“Rivojlanish” nashriyoti, 2017.
Kitoblar:
1. Akramov, B. Buxgalteriya hisobi: Nazariyasi va amaliyoti . – Toshkent: “Iqtisodiyot”
nashriyoti, 2010.
2. Ismailov, R. Buxgalteriya hisobining zamonaviy muammolari . – Toshkent: “Yangi nashr”
nashriyoti, 2015.
3. Xo‘jaev, A. Buxgalteriya hisobi va audit . – Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2018.
Milliy Standartlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standartlari (BXMS) , 2022-yilgi tahrir.
Veb-saytlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi rasmiy axborotlari, www.mf.uz saytidan olingan
materiallar.
Qonunlar va Metodik Ko‘rsatmalar:
1. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonuni (2013 y. 3 dekabr, 3-
ylik).
2. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining "Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni
tashkil etish" bo‘yicha metodik ko‘rsatmalar (2020).
O‘quv – Uslubiy Majmualar:

1. Namangan davlat universiteti «iqtisodiyot» kafedrasi. “Buxgalteriya hisobi” fanidan o’quv-
uslubiy majmua.

Sotish jarayonlarining hisobi

Sotib olish