Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	51.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Август 2024
Расширение	docx
Категория	История

Sovet davri tadqiqotlarida Turkiston boshqaruvi haqida

Ma’lumki, 1867 yilda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilib, uning
general-gubernatori o‘z qo‘lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan.
General-gubernator bir vaqtning o‘zida podsho noibi, harbiy okrug qo‘shinlari
qo‘mondoni, Ettisuv kazak qo‘shinlari atamani, bosh mirshab va bosh prokuror
vazifalarini ham o‘tagan. General-gubernator imperator tomonidan tayinlangan va
vazifasidan ozod etilgan bo‘lib, u harbiy vazirga bo‘ysungan. Turkiston
generalgubernatorligi boshqaruv tizimi markaziy, viloyat, uezd (tuman), uchastka
(volost), shahar, qishloq va ovul boshqaruvi shakllaridan iborat edi. General-
gubernatorlik dastlabki tashkil etilgan paytda ikkita – markazi Toshkent bo‘lgan
Sirdaryo va markazi Verniy (Olmaota) bo‘lgan Ettisuv viloyatlaridan iborat
bo‘lgan. Sirdaryo viloyati hududiga aosan ilgari Turkiston viloyatiga tegishli
bo‘lgan erlar va Qo‘qon xonligining bosib olingan shimoliy hududlari kirgan.
Ettisuv viloyati esa Semipalatinsk viloyatining Sergiopol, Kopal va Alatavsk
okrugi hududlari hamda Turkiston viloyatining bir qismidan iborat hududlarda
tashkil etilgan. Sirdaryo viloyati ma’muriy jihatdan Kazalinsk, Perovsk, Turkiston,
CHimkent, Avliyoota,
Toshkent, Xo‘jand, Jizzax uezdlariga bo‘lingan bo‘lsa, Ettisuv viloyati Sergiopol,
Kopal, Verniy, Issiqko‘l va To‘qmoq uezdlariga bo‘lingan.
Tarixchi olima Avsharovaning “Русская периодическая печать в
Туркестане (1870-1917)” asarida shunday keltiriladi “Rossiya hukumati yangidan
bosib olingan erlar hisobiga Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga qo‘shimcha
ma’muriy – hududiy birlik tashkil etib borgan. Jumladan, 1868 yilda Buxoro
amirligiga qarashli bosib olingan erlarda markazi Samarqand bo‘lgan Zarafshon
okrugi, Xiva xonligiga qarashli erlarni bosib olish hisobiga 1874 yilda markazi
Petro-Aleksandrovich (To‘rtko‘l) bo‘lgan Amudaryo bo‘limi, 1876 yilda Qo‘qon
xonligi hududlarida markazi Yangi Marg‘ilon (Skobelev, Farg‘ona) bo‘lgan
Farg‘ona viloyati tashkil etilgan edi” 1
.
1 Aвшарова М. П. Русская периодическая печать в Туркестане (1870-1917) / Библиографический чказатель
литературы Ташкент. 1960. – C.39.
11

Toshkent o‘zining harbiy, strategik va iqtisodiy jihatdan tutgan o‘rni va
joylashuviga asosan Turkiston o‘lkasi shaharlari orasida alohida ahamiyatga ega
edi. SHuning uchun ham Toshkent shahri general gubernatorlikning markazi etib
belgilangan edi. 1877 yilda mahsus muvaqqat komissiya tuzilib, Toshkent shahri
dumasi saylovlari uchun mahsus tartiblarni belgilab chiqdi. Bunga ko‘ra, Dumaga
saylovchilar mol-mulklariga asosan uch toifaga ajratildi. Etarli miqdorda mulk
bo‘lmaganlar saylov huquqidan mahrum etildi. 2400 saylovchi ishtirokida bo‘lib
o‘tgan saylovda shahar Dumasi va boshqarmasi saylandi. Bunda rus noiblari uchun
uchdan ikki qismi o‘rni ajratildi. SHahar boshqaruv faoliyatini nazorat qiluvchi
harbiy gubernatori boshchiligidagi viloyat idorasi tuzildi.
Serebrennikovning “Сборник материалов для истории завоевания
Туркестанского края” asarida 1888 yilda imperator tomonidan Toshkent shahrini
boshqaruv ishi ma’qullandi va shu bilan birga uni nazorat qilish general
gubernatorga yuklatildi. Ichki ishlar vaziri huquqi harbiy okrug qo‘mondoni
zimmasiga yuklatildi. Duma oqsoqoli harbiy vazir tomonidan tayinlangan va 1877-
1907 yillarda bu vazifani hokim to‘raning o‘zi bajargan. SHahar ma’muriy
politsiya tartiblari asosida boshqarilganligini keltirib o’tgan 1
. Rossiya
imperiyasining Turkistondagi asosiy tayanch ma’muriy va majbur qiluvchi
tashkiloti - bu politsiya idorasi edi. U juda katta vakolatlarga ega bo‘lgan. Politsiya
ma’muriyati mustamlakachilik qonun – qoidalariga amal etishni nazorat qilar,
mahalliy xalqning istalgan shubhali shaxsni istalgan paytda hibsga olar edi. Amaliy
hayotda esa politsiyaning o‘zi inson huquqlarini qo‘pol ravishda buzardi. Podsho
hukumati politsiyaga suyangan holda Turkiston o‘lkasi idorasini eng quyi
bo‘g‘inidan oliy bug‘inigacha o‘z qo‘lida tutgan.
General – gubernatorning o‘zi bosh mirshab vazifasini o‘tagan. Hokimi mutlaq
general – gubernator o‘lkadagi istagan odamini, xoh o‘zbek xoh rus bo‘lishidan
qat’i nazar, imperiyaning chekkalariga 5 yil muddatga surgun qilishi huquqi
1 Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба
Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. – C.163.
27

muzofoti Farg’ona va az iqlimi Turkiston, bu tariqa ayon va bu tarzda bayon
qilur...” jumlasidan ma’lumki, Ibrat ushbu asarini qozilik davri (u 27 yil davomida
T о ‘raq о ‘rg‘on qozisi lavozimida faoliyat olib borgan)da yozgan. Mazkur tarixiy
asarda asosan, o’zbek davlatchiligi rivojining oqsagan bosqichi, ya’ni xonliklaming
tanazzulga yuz tutishi va rus bosqinchiligi kulfatlari keng tasvirlanadi. Asar
1916yilda yozib tugallangan. Ushbu asarda rus mustamlakachilik davriga oid
ko’plab ma’lumotlar berilgan. Masalan “1281-hijriyda Turkiston va Avliyo ota
Russiya tasarrufiga o’tdi. Andin Chimkandg‘a qasd etg‘oni amirlashkarg’a
eshitildi. Ho’qand askari bilan qish vaqtida Chimkandg’a keldi, unda Rusiya askari
Turkistondan chiqqani y о ‘q ekan... Amiriashkar Turkistonga borib, urush
qilmoqchi b о ‘lib Qo’qonga bordi. Turkistondan Rusiyaga hech pisand bo’lmay,
ahamiyat bir oz soldat ila urushga kirdi”.
Babajanovning ilmiy dissertatsiyasida keltirilishicha “Ibrat Toshkent uchun
bo’lgan jang haqida yozar ekan, “Toshkand tashinda muhosarasindagi Rusiya
askari ikki ming miqdorinda bo’lub, qirg‘iz-qazoq qo’shulub, k о ‘b edi. Bu
muhorabada islomdan k о ‘b odam nobud bo’lub, Rusiyadan talofot bir yuzga
yetmas edi, deydilar”. Ya’ni, Toshkent uchun bo’lib o’tgan jangdan ko’plab
musulmon mahalliy aholi vakillari nobud bo’lgan. Ibrat rus bosqini davrida
Xudoyorxonning mamlakatni himoya qilish о ‘miga maishatga berilganini tanqidiy
tarzda ochib berdi deb keltirib o’tgan” 1
. Asardagi ma’lumotlarga ko’ra,
“Xudoyorxon Rusiyadan xotirjam b о ‘lub, vaqtini о ‘yin-kulgi ilan o’tkarub, qush
solmak va k о ‘kb о ‘ri chopmoq yotiarinda ulamo va fuzalo nasihatlariga amal
qilmay, zulm va jabr tarafiga о ‘tub turganda, raiya, xalq yuz o’gurub turganida
Musulmonqulning о ‘g‘li oftobachi mulla Abdurahmon vaat g’animat deb,
atosining intiqomini olmoq qalbindan chiqqan yo‘q edi”.
Muarrixning fikriga ko‘ra, rus imperiyasi zobitlari mahalliy xalqlami o‘z
xizmatiga olish uchun ularga manfaatli takliflar berib turgan. Masalan, “Rusiya
1 1 Babajanov. B “Русская колонизацсия Центральной Азии, взгляд местных интеллектуалов”. Париж. 1976.
– С.
12.
7

vakolatlar berildi”. 1867 yilgi “Nizom” loyihasida Turkiston o‘lkasining Rossiya
harbiy vazirligi tarkibida bo‘lishi, o‘lka harbiy hokimiyat orqali boshqarilishi,
general-gubernator o‘lkada joylashgan qo‘shinga qo‘mondonlik qilishi,
boshqaruvning quyi bo‘g‘iniga erlik aholi vakillari saylov orqali saylanishi, o‘lka
boshqaruvini Rossiya imperiyasidagi mavjud boshqaruv tizimiga yaqinlashtirib,
keyinchalik o‘lkani imperiyaning ajralmas bir qismiga aylantirish, o‘lkaning
ma’muriy – hududiy bo‘linishida esa imperiyaning siyosiy, iqtisodiy va strategik
maqsadlaridan kelib chiqib ish tutilishi ko‘rsatib o‘tilgan.

2.1 Sovet davri tadqiqotlarida Turkiston o’lkasining boshqaruv organlari
tizimining yoritilishi
Rus sharqshunos olimi Serebrennikov o’z asarida “XIX asrning 60-80-yillari
o‘rtalarida yuzaga kelgan Turkistonni mustamlaka sifatida ekspluatatsiya
qilishning shakl va usullari to‘g‘risidagi qarama-qarshi tasavvurlar o‘lka
ma’muriyatining siyosatiga, eng avvalo, u tayyorlagan Turkistonni boshqarish
to‘g‘risidagi yangi qonun loyihasiga ta’sir qildi. Rossiya byurokratik apparatining
tarkibiy qismi hisoblangan K.P.Kaufman boshchiligidagi “harbiy xalq” boshqaruvi
bu loyihadagi oliy feodal-monarxik tabaqalarning manfaatlarini jon-dildan
qo‘llabquvvatlaganligi haqida yozib o’tgan 1
. Boshqa tomondan, kundalik amaliyot
mustamlaka hokimiyatini ekspluatatsiya qutilishning noiqtisodiy usullari
Turkistonning chor g‘aznasiga daromad berishi darajasining jadal o‘sishiga olib
1 Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба
Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. – C.131.
16

5. Babajanov. B “Русская колонизацсия Центральной Азии, взгляд
местных интеллектуалов”. Париж. 1976.
6. Бартольд В. В. Отчет о командировке в Туркестан. 1902 г. // Соч. T IX
М., 1973
7. Бичурин Н. Я. Собрание сведений по исторической географии
Восточной и Средней Азии. Чебоксары, 1960
8. Сулейманова X. В опросы уголовного права узбекских ханств идо
револю ционного Туркестана. С обр. соч. Т.1 Т., 1967.
9. Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания
Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба Туркестанского военного округа,
Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг.
10. Мирза Салимбек о бухарских событиях 1918 года И ОНУ 1967. № 4. /
Пер. Н. К. Норкулова.
11. Otajonov. A. Организация и деятельность Рабоче-крестьянской
инспекции в Туркестанской. Автореф. дисс. канд. ист. наук. - Т., 1966.
12. Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и Россия. М., 1954.

32

mustahkamlanib olish uchun etarli emasligini bilib, bu erga Rossiyaning markaziy
rayonlaridan “ortiqcha” notinch aholini ko‘chirish siyosatini olib bordilar.
CHorizm turli yo‘llar va vositalar bilan mahalliy xalqlarning erlarini rus mujiklari
foydasiga musodara qilishga urindi. Erga soliqlar miqdorini haddan tashqari
oshirib yuborish ana shunday vositalardan biri bo‘ldi. Natijada aholi o‘z erlarini
sotishga yoki undan butunlay voz kechishga majbur bo‘ldi. Rossiyadan
Turkistonga “ortiqcha” aholini ko‘chirish chorizm uchun bu erda strategik jihatdan
mustahkamlanib olish, mustamlakachilik tartiblarini o‘rnatish, o‘lkada tayanch
punktlarini kuchaytirish uchun zarur edi. Dastlab ruslarni Turkistonga ko‘chirib
keltirish siyosati majburiy amalga oshirilgan. Keyinchalik, ixtiyoriy ko‘chib
keluvchilarning soni tobora ko‘payib borgan.
Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, ko‘chib kelganlarning 43,1 foizi mol-mulksiz, 37,8
foizi pulsiz edilar. Ko‘chib kelgan dehqonlarga o‘rtacha 38,8 so‘m miqdorda pul
berilgan. Markaziy Rossiyadan Turkistonga doimiy yashash uchun ko‘chib
keluvchilarning soni yildan – yilga ko‘payib bordi. Jumladan, manbalarga ko‘ra
1875 yildan 1890 yilgacha Turkistonga 1300 ta oila ko‘chirilib, 19 ta rus qishlog‘i
paydo bo‘lgan bo‘lsa, 1891-1892 yillar Rossiyada ocharchilik kuchaygan vaqtda
bu qishloqlarning soni 25 taga etdi. X1X asrning oxirlarida o‘lkada 116 ta rus
posyolkalari qurilib, ularda 70.745 kishi yashagan bo‘lsa, XX asr boshlariga kelib,
Turkistondagi rus aholisining soni 197.420 kishiga etgan.
Mustamlaka sharoitidagi milliy va sinfiy tengsizlik hamda rus ishchilarining
imtiyozlari va ularning mahalliy ishchilardan keskin farqlanuvchi hukmron
mavqei, chorizmning ruslashtirish siyosati, ko‘chirib keltirilgan rus aholisiga
mahalliy aholi erlarining bo‘lib berilishi milliy – ozodlik harakatlariga sabab
bo‘lgan edi.

22

progressiv ahamiyati” kabi siyosatni qullab yangicha mavzuga yondashib
tadqiqotlar qiladilar. XX asr 50-60 yillarida Toshkent tarixi va uning boshqaruv
sistemasi va adliya masalalariga bag’ishlangan ayrim asarlar orasida M.E.Masson,
M.D.Vahobov, V.A.Shishkinlar asarlarida Toshkentning arxeologiyasi, o’tmish
tarixiga oid faktlar keltirilgan. XX asrning 60-yillarida yozilgan F.A. Ozodaev,
A.M. Aminov, Yu.A.Sokolovlarning asarlarida Toshkentda ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy tarixi, shaharning XIX asr o’rtalarigacha tarixiy o’tmishi, uning 1865 yilda
Chorizm tomonidan bosib olinishi o’z aksini topgan. Yana shuni alohida
takidlashimiz kerakki, XIX asr 80 yillaridan XX asr boshlariga qadar mahalliy
qozilar tomonidan Toshkent shahar boshqarmasiga barcha qabul qilingan hukm va
qarorlari junatilgani arxiv materiallarida o‘z aksini topgan. Shu davr ichida sud
mahkama ishidagi faqat Toshkent shahriga xos har bir yil uchun (yanvardan dekabr
oxirigacha) ko’rib chiqilgan mahalliy sud idorasi chiqargan hukm va qaror ostida
rus tilida ko’rilgan ishlarni qabul qilinganligi kuzatilgan. Rossiya imperiyasiga
nafaqat Turkistonni, balki Buxoro va Xiva xonliklarini ham o’z ta‘siri ostida saqlab
turish uchun muntazam qo’shin zarur edi. Shu sababli 1867 yilda imperiyaning
to’la hukmronligi ostida bo’lgan Turkiston generalgubernatorligi tashkil etilishi
bilan Turkiston harbiy okrugi (THO) vujudga keldi. Rus zobitlari va soldatlaridan
tashkil etilgan THO harbiy xizmat bilan bir qatorda Turkiston general-
gubernatorligi, Buxoro va Xiva xonliklarida imperiya hukmronligini ta‘minlash va
ularning chegaralarini qo’riqlash va harbiy-statistik tadqiqotlar olib borish asosida
tabiiy iqlim, iqtisodiy salohiyat, ijtimoiy ahvol, siyosiy va harbiy vaziyat hamda
xalq kayfiyatini chuqur o’rganish; hukumatga qarshi harakatlarni bostirish va
xalqni to’la itoatda saqlash, qo’shni mamlakatlarda strategik maqsadlarda razvedka
ishlarini olib borish va ulardagi ichki vaziyatni tahlil etish kabi muhim vazifalarni
bajargan. Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida
(1867–1917 yy.)
Turkiston o’lkasining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotida tub o’zgarishlar yuz
berdi. Xususan, bunday o’zgarishlar ilm-fan va ta‘lim sohasiga ham doir bo’lib,
30

права узбекских ханствo идо революционного Туркестана” 1
Аминов А.М.,
Бабаходжаев А.Х. “Экономические и политические последствия
присоединения Средней Азии к России” 2
, kabi ilmiy dissertatsiyalar va yurtimiz
tarixini yoritishda ko’plab ilmiy izlanishlar olib borishgan M.E.Masson,
M.D.Vahobov, V.A.Shishkin, F.A. Ozodaev, A.M. Aminov, Yu.A.Sokolovlarning
asarlarida Toshkentda ijtimoiyiqtisodiy va siyosiy tarixi, shaharning XIX asr
o’rtalarigacha tarixiy o’tmishi, uning 1865 yilda Chorizm tomonidan bosib olinishi
o’z aksini topgan. O’zbek tarixchilaridan “Ўзбекистан коммунисти” (1986-yil, 7-
son) va “Ўзбекистонда ижтимоий фанлар” (1987-yil, 5-son) jumallarida X.
Tursunov, M. Vahobov, S. Namozov va D. Ziyoevalaming maqolalari e’lon
qilindi. Sovet davrida o’zbekistonlik tarixchilar tomonidan ushbu davr bo’yicha
ilmiy ishlar qilinmagan yoki juda ham kam bo’lgan bo’lsada bugunga kelib
mustaqillik davridan so’ng diyorimizda haqqoniy tarixni yoritish maqsadida
tarixchi manbashunoslarimiz tomonidan juda ko’plab ilmiy izlanishlar olib
borilyabdi.
Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraph, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

1 Сулейманова X. В опросы уголовного права узбекских ханств идо револю ционного Туркестана. С обр.
соч. Т.1 Т., 1967. стр. 76—83.
2 Аминов А.М., Бабаходжаев А.Х. “Экономические и политические последствия присоединения Средней
Азии к России. – Ташкент, 1966.
5

Har bir xo`jalikning tomorqasi 34,5 tanobdan iborat edi. Turkistondagi eng yaxshi
yerlarga egalik qilgan bunday rus xonadonlari 1916 yilga kelganda 2.659 ming
desyatina yerni o`ziniki qilib olgan 336 ming oiladan iborat edi. Bu o`lka umumiy
aholisining 4,5 foizini tashkil etardi. Bundan tashqari 14 million desyatina yer
bevosita davlat hazinasi ixtiyoriga olinadi. 190 ming desyatina yerni esa rus
plantatorlari va pomeshchiklari o`zlariniki qilib oldilar. Eng katta yer egasi bo`lgan
podsho Nikolay II ning birgina Murg`ob vohasidagi yerlari 104 desyatinaga teng
edi. 1886 yilda Chor hukumati yer islohoti o`tkazadi. Mustamlakachilik
harakteridagi bu yer islohoti natijasida barcha serunum va sug`oriladigan yerlar
boylar va zamindorlar qo`liga o`tib ketadi, kambag`al dehqon xo`jaliklari yanada
qashshoqlashdi va xonavayron bo`ladi” deb yozib o’tgan 1
. 1889-1893 yillarda
bunday xonavayron bo`lgan dehqonlar o`z bisotlaridagi 15.588 desyatina yerni
sotib yuborqadilar. AQSHdan paxta olishdan deyarli mahrum bo`lgan Russiya
hukumati bu qimmatli homashyoga nisbatan o`sib borayotgan ehtiyojnini asoratga
solingan Turkiston hisobidan qondirishga asosiy diqqat-e`tiborini qaratadi.
1869 yili «Rus sanoati va savdosi o`sishiga yordam berish jamiyati» kengashida
I.N.Raevskiy «Rossiya va unga qo`shni sharq mamlakatlarida paxtachilikni
rivojlantirish» mavzuida ma`ruza qiladi. Ma`ruzachi Rossiyaga O’rta Osiyo va
boshqa paxtakor joylardan hom ashyo keltirilishi har jihatdan foydali va qulayligini
isbotlab beradi. Uning ta`kidlashicha, Rossiyaga jami 3 088 285 pud (42 710 136
so`mlik) paxta keltirilgan bo`lib, shundan 639192 pud (5972491 so`mlik) paxta
sharq o`lkalaridan olib kelingan ekan. Bu Rossiyaga keltirilgan paxtaning 21
foizini tashkil etgan. Albatta ko`p miqdordagi paxtani harid qilish uchun millionlab
so`m mablag` sarflangan. Rossiyada savdo floti bo`lmaganidan paxta Yevropa

mamlakatlari floti va temir yo`llarida olib kelingan, natijada ulovidan tushovi
qimmatga tushgan. Turkiston Rossiya tojidagi bebaho javohir ekanligini qayta-
qayta ta’kidlagan chorizm ma’murlari, ko‘rilayotgan chora-tadbirlar o‘lkada
1 Otajonov. A. Организация и деятельность Рабоче-крестьянской инспекции в Туркестанской. Автореф. дисс.
канд. ист. наук. - Т., 1966. – C.81.
21

Tarixni o`rganishga bo`lgan munosabatning turli siyosiy tuzumlar ta`sirida
o`zgarib turishi bugungi kun tadqiqotchilari oldiga uni xolisona tahlil qilish va
ob`ektiv ilmiy xulosalar chiqarish kabi katta va mas`uliyatli vazifa qo`yadi. Bunda
eng avvalo ilmiy bilishning asosiy tamoyillari, umumjahon tarix fanining nazariy –
kontseptual asoslari, milliy istiqlol mafkurasi falsafasiga asoslanish muhim
ahamiyat kasb etadi. Mustaqillikka erishgan respublikamiz milliy madaniyatining
tezkorlik bilan rivojlanishi tabiiy ravishda uning asosiy manbai bo`lmish madaniy
merosimizni keng va chuqur hamda ilmiy asosda izchil o`rganishimizni taqozo
etadi.
Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Turkiston o‘lkasida Rossiya imperiyasining
mustamlakachik boshqaruv tizimi tarixini sovet davri tadqiqotlarida o’rganilishi
ishining ob’ekti sifatida belgilangan. Tadqiqotning predmetini Rossiya imperiyasi
tomonidan Turkiston o‘lkasining bosib olinishini, Rossiya imperiyasining o‘lkada
mustamlaka boshqaruv tizimining qaror topishini ilmiy manbalar asosida tahlil
qilish masalalari tashkil qiladi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishida Rossiya imperiyasining
Turkistonda mustamlaka boshqaruv tizimi qaror topishi tarixi mavzuga oid
manbalar va ilmiy adabiyotlar asosida o‘rganish, tadqiq etish maqsadi qo‘yildi.
Ushbu umumiy maqsaddan kelib chiqib, kurs ishida quyidagi vazifalarni hal etish
belgilandi:
- Rossiya imperiyasining Turkistonda mustamlaka boshqaruv tizimining qaror
topishi va uning mohiyati tarixi bo‘yicha ilmiy-tarixiy adabiyotlarni
tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilish;
- Sovet davri tadqiqotlarida Turkiston o’lkasining boshqaruv organlari
tizimining yoritilishi;
- Rossiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasining bosib olinishini
to‘g‘risida ma’lumotlarni yoritish;
- Turkistonda mustamlaka tuzumining mustahkamlanishi va uning o‘ziga xos
jihatlarining manbalarda yoritilishi;
3

mustamlaka ma‘muriyati ilm-fan va ta‘lim sohasini o’z maqsadlariga
bo’ysundirgan holda uning rivojlanishini ta‘minlagan. Rossiya imperiyasining
hukmron doiralari yangi bosib olingan erlardan ko’proq iqtisodiy foyda olish,
mahalliy aholining tobeligini ta‘minlash maqsadida o’lkani va bu erdagi shart-
sharoitlarni tizimli o’rganishga harakat qiladi. Rus hukmatining o’lkadagi
ma‘muriy boshqaruvi ham
O’rta Osiyo haqida iloji boricha tezroq ilmiy ma‘lumotlarga ega bo’lishga
qiziqardi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad uning er osti va usti boyliklari
joylashgan manzillar haqida batafsil ma‘lumotga ega bo’lish va u erlarga harbiy
harakatlarni boshlash edi. Shu maqsadda Rossiya imperiyasining markaziy va
o’lkadagi mahalliy amaldorlari Turkiston general-gubernatorligi tashkil topishi
bilanoq bir qator boshqaruv organlari, ilmiy jamiyatlar va muassasalarni tashkil
etadilar. Shuning uchun ham ushbu mavzuni tadqiq qilishda yuqorida keltirilgan
boshqaruv organlari va ilmiy muassasalarning hujjatlari alohida o‘rganildi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. —Т.: Ўзбекистон.
1997.
2. Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil. 9 fevral soni
3. Aвшарова М. П. Русская периодическая печать в Туркестане (1870-
1917) / Библиографический чказатель литературы Ташкент. 1960.
4. Аминов А.М., Бабаходжаев А.Х. “Экономические и политические
последствия присоединения Средней Азии к России. – Ташкент, 1966.
31

Serebrennikovning ma’lumotlariga ko’ra “1899 yil 14 mayda ochilgan Toshkent
sud palatasi barcha sudlar ustidan nazorat ishlarini ham olib borardi” 1
.
Mahalliy sudlar esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek, siyosiy tusga bo‘lmagan barcha
fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqish huquqiga ega edi. SHaharlar hamma tarixiy
davrlarda bo‘lganidek, XIX asr ikkinchi yarmida ham siyosiy harbiy, iqtisodiy va
madaniy markazlar vazifalarini bajarganlar. Turkiston general gubernatorligiga
qarashli Toshkent, Samarqand, Qo‘qon, Marg‘ilon, Andijon, Namangan,
Ashxobod yirik shaharlardan sanalsa, mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan CHimkent,
Turkiston,

Xo‘jand, Jizzax, Kattaqo‘rg‘on kabi shaharlar ham o‘ziga xos ahamiyatga ega
bo‘lgan shaharlardan hisoblangan. Bosqinchilarning O‘rta Osiyoni mustamlakaga
aylantirishi barobarida Kazalinsk, Petro-Aleksandrovsk, Skobelev, CHernyaevka
kabi shaharlar va aholi turar joylari barpo etildi. Bosib olingan shaharlarda ruslar
yashaydigan alohida turar-joylar barpo etildi va shaharlar yangi hamda eski
shaharlar qismlarga ajratildi.
Eski shahar aholisining yangi shaharlar hududlariga o‘tishlari mat’iyan ta’qiqlab
qo‘yildi. Bu ham milliy kamsitishning bir ko‘rinishi edi. YAngi shaharlarda
aholining yashashlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratildi. SHaharlarda rus
millatiga mansub fuqarolarning savdo-sotiq qilishlari uchun katta imtiyozlar
berildi. Aksincha, musulmon fuqarolarining iqtisodiy jihatdan kuchayib
ketmasliklari uchun turli-tuman choralar ko‘rilib turildi. Turkiston o‘lkasida
shaharlar boshqaruviga mahsus e’tibor XIX asrning 70 yillaridan boshlab
kuchaydi. «SHaharlar Nizomini qo‘llash» bo‘yicha ishlab chiqilgan qonun loyihasi
1872 yilda
Sirdaryo viloyati boshqarmasida ko‘rib chiqildi va 1877 yildan boshlab bu
Nizomni qo‘llash haqida qaror qilindi. Bu Nizom bosib olingan shaharlardan
faqatgina Toshkent va Olmaata shaharlariga nisbatan qo‘llanildi.
1 Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба
Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. – C. 158.
26

Туркестанского края” kitobida qabul qilingan Muvaqqat nizomda haqida shunday
yoziladi “bo‘lim boshlig‘i bir vaqtning o‘zida bo‘lim harbiy komendanti ham
hisoblangan. Bo‘lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi va rus
amaldorlaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar bo‘ysungan. Shuningdek, bu
“Nizom” ga ko‘ra, Turkiston viloyati gubernatori, “biy, oqsaqol, rais va qozi
lavozimidagi tub joy aholi vakillarini egallab turgan lavozimiga tasdiqlash,
bo‘shatish, almashtirish vakolatiga ega bo‘lgan” deb keltirib o’tilgan 1
. Bundan
tashqari kitobda mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning
vazifalari joylarda tinchlikni saqlash, karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o‘rmon,
suv inshootlarini qo‘riqlash, o‘troq va ko‘chmanchi aholi o‘rtasidagi janjallarni hal

qilish, aholiga soliq va majburiyatlarni belgilash, ularni o‘z vaqtida va o‘z
miqdorida to‘lashni nazorat qilish, nazorat natijalarini bo‘lim boshlig‘iga
etkazishdan iborat bo‘lganligi haqida ham ma’lumotlar yozilgan. Mahalliy
aholining o‘troq hayot kechiruvchi qismida sud ishlari bo‘yicha qozilar chiqargan
hukmlar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanishi lozim bo‘lib, qozilarning
chiqargan hukmlarini harbiy gubernator o‘zgartirish huquqiga ega bo‘lgan.
Ko‘chmanchi aholining biy sudlari mahalliy aholi boshqaruvchilarining ruxsati
bilan o‘tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat qoidalari asosida ko‘rilgan.
1865 yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan Orenburg va
G‘arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati turmush tarzi va
umumiy ahvolini o‘rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzilib, O‘rta Osiyoga
jo‘natiladi. Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni
o‘rganish hamda ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar
to‘plashdan iborat edi. Komissiya o‘z ish jarayonida bosib olingan erlardan
quyidagi qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi. Harbiy va
fuqaro hokimiyatini bir qo‘lda to‘plagan holda o‘lkani boshqarish. Siyosiy
1 Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба
Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. C.87.
14

nomlangan kitobida 1866 yil yanvar oyida Chernyaev tomonidan Jizzaxga yurish
boshidan to Turkiston general – gubernatorligi tashkil topishigacha bo’lgan
ma’lumotlarni o’zining asarida jamlaganligiga guvoh bo’lamiz. Yakunin Jizzaxda

bo’lgan daxshatli jang haqida shunday yozadi “1866 yil yanvar oyining oxirida
Chernyaev Jizzaxga yurish boshlaydi. Ammo 8-9 ming kishilik shahar
himoyalashilarining ko`rsatgan qarshiligi tufayli u orqaga chekinishga majbur
bo`ladi. 1866 yil mart oyida Chernyaev Peterburgga chaqirib olinadi, uning o`rniga
genyeral Romanovskiy yuboriladi. Toshkentga yordam uchun yuborilgan Buxoro
amirining 100 ming kishilik ko`shini bilan genyeral Romanovskiy
qo`mondonligidagi Chor Rossiyasi qo`shinlari o`rtasida 8 mayda Erjarda bo`lgan
jangda rus qo`shinlari g`alaba qozonadi. 24 mayda rus askarlari Xo`jandda ham
g`alabaga erishadilar.
Avgust oyida Romanovskiy Toshkent, Xo`jand va Chirchiq orti o`lkasini
Rossiyaga qo`shib olish to`g`risida ko`rsatma beradi. Buxoro amiri bilan
muzokaralarda kelisha olmagach, Romanovskiy 2 oktyabrda Buxoro amirligiga
qarashli O`ratepa qal`asini, 18 oktabrda esa Jizzaxni bosib oladi” 1
. Jizzax uchun
jang g`oyatda dahshatli bo`lganligini bayon etgan asar tarixni yoritish uchun juda
muhimdir.
Yana bir o’zbek tarixchi olimi Tarixchi olim Hamid Ziyoevning yozishicha bu
jang davomida “...to`kilgan odam qoni bamisoli ariq suviga o`xshab oqqan”.
Romanovskiy 1866 yil 19 oktyabrda Harbiy vazirga yozgan telegrammasida
Buxoro amirining Sirdaryo vodiysidagi so`nggi tayanchi, besh kunlik qamaldan
so`ng 18 oktyabr soat 12 da zarb bilan egallandi. Himoyachilardan oz qismi qutilib
qoladi, holos. Ko`plari halok bo`ladi yoki asir olinadi. “26 bayroq, 53 qurol va juda
ko`p boyliklar qo`lga tushiriladi. Bizning yo`qotishimiz, xudoning irodasi bilan
100 kichidan kamroq bo`ldi, shu jumladan to`rt ofityer yaralandi”. General
Romanovskiy Jizzax uchun bo`lgan jangda kamida 6 ming kishi o`ldirilganligi va 2
1 Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и Россия. М., 1954. – C. 93.
9

2.2 Sovet davri tarixchilari tominidan Turkistonda hokimiyat, politsiya va sud
organlari: ularning jazolash funksiyalarini kengayishini tadqiqotlarda yoritib
berish.
Tadqiqotchi Yakunin kitobida Turkistonda poitsiya va sud organlarini
quydagicha yoritib bergan “Turkiston general-gubernatorligida joriy qilingan
boshqaruv usuli mahalliy aholi ustidan to‘la nazorat qilish imkonini bera oladigan
tarzda qilib tashkil etilgan edi. Markaziy o‘lka boshqaruvi general gubernatori,
uning Kengashi va mahkamasidan iborat bo‘lgan. Turkiston general gubernatori
o‘z qo‘lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan edi. Ayni vaqtning o‘zida
u podsho noibi, harbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondoni, Ettisuv kazak qo‘shinlari
qo‘mondoni, bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham o‘z qo‘lida
birlashtirgan edi. Turkiston general gubernatori Rossiyaga vassal hisoblangan
Buxoro amirligini Rossiya imperator siyosiy agentligi (1885-1917) va Xiva
xonligini Amudaryo bo‘limi (1873-1918) boshliqlari orqali nazorat qilingan 1
.
O‘lka boshqaruvining eng dolzarb masalalari general gubernatorlik kengashi
tomonidan hal etilgan. Bu kengash o‘z tarkibiga harbiy guernator, sud palatasi
raisi, prokuror, okrug shtabi boshlig‘i, general gubernator yordamchisini kiritgan
edi. SHuningdek, markaziy boshqaruvda to‘rt mahkamadan iborat general
gubernator mahkamasining ham o‘rni katta bo‘lgan. Birinchi bo‘lim ma’muriy va
nazorat ishlarini, ikkinchi bo‘lim bosh boshqarmaning moliyaviy xo‘jalik ishlarini,
uchinchi bo‘lim soliqlar, shaharlar mablag‘lari va boshqaruvga doir loyihalar
tayyorlash ishlarini nazorat qilgan bo‘lsa, to‘rtinchi bo‘lim mahsus bo‘lim bo‘lgan.
Bu bo‘lim 1886 yilgacha faoliyat yuritgan va harbiy hamda adliya vazirliklari
ko‘rsatmalariga ham amal qilmagan.
General gubernatorning diplomatiya idorasi Buxoro amirligi, Xiva xonligi,
Afg‘oniston va Qoshg‘ar bilan munosabatlarini muvofiqlashtirish ishlari bilan
shug‘ullangan. Avsharovaning tadqiqotida shunday keltirilgan “General gubernator
1 Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и Россия. М., 1954. – C.147.

23

kelmasligiga ishontirdi. SHu bois, ular o‘z loyihalarida islohotlarni sekin-asta va
ehtiyotkorlik bilan amalga oshirish yulidan borishni taklif qildilar. Bu islohotlar
ersuv munosabatlarini, aholiga soliq solish tizimini qayta ko‘rish, sanoat va temir
yo‘l qurilishiga davlat mablag‘ini jalb qilish va shu kabilarni nazarda tutardi.
Umuman olganda, mahalliy ma’murlar dasturi chor xukumatining XIX asr
oxiridagi Rossiyaning markaziy mintaqalarini jadal sur’atlarda sanoatlashtirish va
ixtisoslashtirishga qaratilgan umumiy yo‘lidan chetga chiqardi. Biroq,
ijtimoiyiqtisodiy o‘ziga xosliklar va harbiy-siyosiy vaziyatdan kelib chiqib
tayyorlangan bu dastur katta sarf-xarajatlarni talab qilardi.
Rossiyaning iqtisodiy ahvoli va moliyaviy imkoniyatlari mustamlaka
ma’muriyatining byudjetini qat’iy chegaraga soldiki, buning natijasida, olib
borilayotgan siyosat darhol yoki tez orada samara berishi mumkin emasdi. SHu
bois
Rossiyaning oliy byurokratik hokimiyati K.P.Kaufman yo‘liga ishonchsizlik
bildirdi va uning 1871 hamda 1873 yillarda taqdim etgan Turkistonni boshqarish
to‘g‘risidagi nizom loyihalarini rad qildi. Loyihaning etarli darajada puxta

o‘ylanmaganligi haqidagi fikr-mulohazalar bunga bahona bo‘ldi. Vazirlar
Kaufmanni byurokratik radikalizmda, ya’ni muhim davlat vazifalarini bajarishga
volyuntaristik munosabatda bo‘lishda aybladilar.
Asarda yana shunday ma’lumotlar keltiriladi “Rossiya vazirliklari tomonidan
Turkistonni boshqarish masalalari yuzasidan juda ko‘p ta’nali gaplar aytildi.
Chunonchi, Adliya vazirligi “tub aholining barcha huquqlarini rus fuqarolariniki
singari batafsil sanab o‘tirish”ni ortiqcha deb hisobladi va tub aholiga “qonunlarda
belgilangan qishloq va shahar obivatellari huquqlari”ni berish bilan
chegaralanishni tavsiya qildi. “O‘z turmush sharoitiga ko‘ra, imperiyaning past
tabaqasiga yaqinroq bo‘lgan qishloq aholisi” huquqlariga kelganda ularni
kengaytirishdan tiyilish tavsiya qilinib, ular “rus fuqarolariga o‘xshash biron-bir
17

maxsus huquqlarga ega bo‘lmasligi lozimligi” uqtirildi. SHu bilan birga, dasturda
tub aholining ichki turmushiga tegishli bo‘limlarni (85-modda) kuchaytirish va
“e’tiqod erkinligi”, “shaxsiy, uy va jamoat hayoti o‘zgarmay qoldirilishi”ning
ijobiy ahamiyatini ajratib ko‘rsatish, ularni mavjud urf-odatlarga muvofiq merosiy,
mulkiy va shartnomaviy huquqlarini batafsil bayon etish yo‘li bilan kengaytirish
taklif qilindi” 1
.
Ichki ishlar vazirligi o‘z navbatida Turkiston shaharlarining barcha fuqarolariga
“shahar obivatellari huquqlari”ni berish niyatini tanqid qildi va bunday huquqni
faqat SHarqning tarixiy yuzaga kelgan yirik savdo markazlari bo‘lgan Toshkent,
Qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon, Namangan va Samarqand shaharlarining
fuqarolarigina olishlari mumkinligini uqtirdi. “Uezd mahkamalari, mansabdor
shaxslar va qo‘shinning katta qismi jamlangan” Xo‘jand, CHimkent, Avliyoota,
Kattaqo‘rg‘on va Turkiston shaharlarining fuqarolariga ham shunday huquqlarni
berish mumkinligi ko‘rsatildi. SHuningdek, “ruslar ko‘chirib keltirilgan” va “ruslar
savdo qiladigan” aholi punktlari fuqarolariga ham shunday huquqlar berilishi
mumkinligi aytildi. V. Bartoldning « Отчет о командировке в Туркестан ”
kitobida shunday ma'’umot keltiriladi “amalda esa hamma Kaufman podshodan
olgan
“chegarasiz vakolatlar” unga ko‘ngliga kelgan ishini qilish imkonini berishini
yaxshi

bilardi. U xuddi shunday ish tutadi va bu haqda o‘z hisobotida ma’lum qiladi:
“Zarafshon okrugi va Amudaryo bo‘limidagi vaqf er egaligi shu ma’noda tartibga
solindiki... umumiy soliq to‘lash holatiga bo‘ysundirildi, avvalgi egalariga mutlaqo
aloqasi yuk va ularga g‘aznadan pul beriladi”. Fargona viloyatida ham ahvol
shunday edi. 1880 yilda maxsus “Jamoat, soliqqa tortish va er-suv qurilishi
to‘g‘risidagi majmua” e’lon qilindi, u chegaralash ishlarini amalga oshirish, vaqf
erlari hisobi bo‘yicha maxsus vedomostlar tuzish, ularning hajmlarini belgilash,
1 Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба
Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. – C.132.
18

ming kishining asir olinganligini yozgan edi. Qizig`i shundaki, Buxoro amiri rus
qo`shinlariga qarshi birgalikda jang qilishni Qo`qon xoni Xudoyorxonga taklif
qilganda u turli vaj-karsonlarni bahona qilib bu ishga bosh qo`shmaydi.
Amirlik qo`shinlari Ho`jand va Jizzaxda yengilgach, Xudoyorxon rus

bosqinchi generali Romanovskiyga tabrik telegrammasi yuboradi. Bu
telegrammada biz quyidagi sharmandali jumlalarni o`qiymiz: “Oq podsho bilan
do`stlikni saqlab, turli bahonalar bilan Qo`qondan chiqmadim va o`z
Chegaralarimni saqlash uchun 35 ming qo`shinni to`plab Shaytonmuzgarda turdim.
Shundan so`ng Ho`jandda turgan amir o`z qo`shini va boshlig`ini olib shaharni
mutlaqo bo`sh qoldirganligini eshitdim; bu haqdagi xabarni bilib o`z qo`shinim va
artelleriyam bilan orqaga qaytdim va agar men Oq podsho bilan do`stlikni
istamaganimda men qo`shinim bilan Shaytonmuzgardan qaytmasdanoq,
Ho`jandga kirar edim va buning oqibatida Buxoro amiri bilan kuchli raqib bo`lur
edim. Alloh yordamida Siz Ho`jandni zabt etdingiz, buni eshitib, ilgarigi do`stlikni
mustahkamlash uchun Sizni g`alaba bilan tabriklayman”.
Suleymanovaning “ В опросы уголовного права узбекских ханств идо револю
ционного Туркестана ” kitobida shunday yoziladi “1867 yil 14 iyunda chor
hukumati bosib olgan joylarda favqulodda Turkiston general-gubernatorligi
tuziladi. Injener-general K.P.Kaufman bosh qilib tayinlangan bu gubernatorlikning
markazi Toshkent bo`lib uning tarkibiga Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari ham
kirgan edi.
K.P.Kaufman podsho Aleksandr II dan katta vakolatlar bitilgan “Oltin yorliq”
oladi. U mustaqil ravishda urush e`lon qilish, sulh tuzish va boshqa huquqlarga ega
edi.
Shu bois Turkiston xalqi K.P.Kaufmanni “Yarim podsho” 1
deb atalgan ekanligini
yozgan asari orqali bilib olamiz.
1 1 Сулейманова X. В опросы уголовного права узбекских ханств и д о револю ционного Туркестана. С обр.
соч. Т.1 Т., 1967. – C.76.
10

markaziy va mintaqaviy — tarmog‘i ham o‘zini xuddi Turkiston xalklarining
manfaatlari va ehtiyojlari haqiida qayg‘urayotgandek qilib ko‘rsatar, amalda esa
chorizm uchun muhim bo‘lgan bitta vazifa - o‘lkani mustamlakaga aylantirishni
tezlatish va mustamlaka tuzumini mustahkamlash vazifasini bajarardi.
Rossiya imperiyasining Turkistondagi agrar siyosatidan ko`zlangan bosh maqsad
va asosiy yo`nalishlarini Davlat mulklari va ziroatchilik vaziri
A.V.Krivoshein shunday ifodalagan; «Bu O’rta Osiyo masalasida uch lavha
mavjud.
Agar birinchisiga yarqirab turgan yozuv «Paxta» bo`lsa, ikkinchisida «Sug`orish»
va nihoyat, uchinchisida soyalanib turgan bo`lsa ham aslida hammasidan muhimi
«ruslarni keltirib o`rnashtirish» yozuvi turibdi». Chor ma`murlari Turkiston
o`lkasida olib borgan mustamlakachilik siyosatlarida o`z oldilariga bosh maqsad
qilib ruslashtirish siyosatini qo`ydilar. Bu boradagi eng muhim va boshlang`ich
qadam Rossiya hududlaridagi xalqlarni Turkiston yerlariga ko`chirishdan iborat
bo`ladi. Chorizmning ko`chirish siyosatining mohiyatiga shundan iborat ediki
ko`chirma xo`jaliklar uchun yer fondi mahalliy xalqning yerga bo`lgan xuquqlarini
o`taketgan darajada buzish yo`li bilan tuzilgan Rossiyadan dehqonlarni u yerga
ko`chirish esa, chekka o`lkalarni ruslashtirish maqsadini ko`zlab millatchilik
tamoyili asosida amalga oshirilgan.
Otajonov, A ning “ Организация и деятельность Рабоче - крестьянской
инспекции в Туркестанской ” dissertatsiyasida shunday ma’lumot yoziladi “1869
yildayoq Yettisuvdagi dehqonlar manzilgohlari to`g`risidagi qoidalar ishlab
chiqilgan bo`lib, bu qoidalar ruslarning turkistonlilar yurtiga ko`plab ko`chib
kelishlari uchun qulay sharoitlar yaratib berardi. 1868-1882 yillarda Yettisuvda har
birida 250 aholi bo`lgan 29 rus qishlog`i tuziladi. Shu davrda Sirdaryo viloyatida
bunday qishloqlar 19 ta bo`lib 1300 aholini o`z qamroviga olardi. Xususan 1891
yildagi Russiyada ro`y bergan ochlikdan so`ng O’rta Osiyoga bamisoli vabodek
yopirilib kelayotgan rus oilalari oqimi kuchaydi. 1906 yilda o`lkaning besh
viloyatida 451 ming tanob yerga ega bo`lgan 136 rus posyolkalari paydo bo`ladi.
20

- Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat tuzilishi va uning funksiyalarini
manbalarda o’rganilishi;
- Sovet davri tarixchilari tominidan Turkistonda hokimiyat, politsiya va sud
organlari: ularning jazolash funksiyalarini kengayishini tadqiqotlarda yoritib
berishdir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Turkiston diyoriga Chor Rossiyasini bostirib
kirishi va mustamlakachilik boshqaruv tartibini qaror topishi Sovet davrida tarixchi
olimlar tomonidan ko’plab ham tadqiq etilmagan. Bu asarlarda Chor Rossiyasi
tomonidan o‘zbek xonliklariga qarshi olib harbiy istelochilik yurishlari, uning
maqsad va vazifalari, mintaqada chorizm mustamlakachilik boshqaruv tartibining
qaror topishi, ya’ni boshqaruv masalalariga oid qabul qilingan qonunlar sovet davri
tarixchilarining ilmiy tadqiqotlarida o‘z aksini topgan.
Jumladan Babajanov. B “Русская колонизацсия Центральной Азии, взгляд
местных интеллектуалов” 1
, Norqulov. N “Мирза Салимбек о бухарских
событиях” 2
, Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории
завоевания Туркестанского края” 3
, Otajonov. A “Организация и деятельность
Рабочекрестьянской инспекции Туркестанской” 4
, V. Bartold “Отчет о
командировке в Туркестан” 5
, Бичурин Н. Я. Собрание сведений по
исторической географии Восточной и Средней Азии” 6
, Aвшарова М. П.
“Русская периодическая печать в Туркестане (1870-1917)” 7
, Якунин А.Ф.
“Народы Средней Азии и Россия” 8
, Сулейманова X. В опросы уголовного
1 1 Babajanov. B “Русская колонизацсия Центральной Азии, взгляд местных интеллектуалов”. Париж. 1976.
– С.
11-12.
2 Мирза Салимбек о бухарских событиях 1918 года И ОНУ 1967. № 4. / Пер. Н. К. Норкулова.
3 Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба
Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг.
4 Otajonov. A. Организация и деятельность Рабоче-крестьянской инспекции в Туркестанской. Автореф. дисс.
канд. ист. наук. - Т., 1966.
5 Бартольд В. В. Отчет о командировке в Туркестан. 1902 г. // Соч. T IX М., 1973
6 Бичурин Н. Я. Собрание сведений по исторической географии Восточной и Средней Азии. Чебоксары,
1960 7
Aвшарова М. П. Русская периодическая печать в Туркестане (1870-1917) / Библиографический
чказатель литературы Ташкент. 1960. -C.196. 8
Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и Россия. М., 1954.
4

Kitobda yana shunday ma’lumotlar ham keltirilgan XIX asr oxiri – XX asr
boshlarida Turkiston general-gubernatorligi ma’muriy-hududiy jihatdan Sirdaryo,
Ettisuv, Samarqand, Farg‘ona va Kaspiyorti (Zakaspiy) viloyatlari hamda
Amudaryo bo‘limidan iborat edi. Viloyatlar uezdlarga bo‘lingan bo‘lib, ular
quyidagilar edi: Sirdaryo viloyati – Avliyoota, Kazalinsk, Qurama, Perovsk,
Turkiston, CHimkent; Toshkent shahri markaz sifatida general-gubernatorga
bo‘ysungan; Amudaryo bo‘limi ham Sirdaryo tarkibida bo‘lgan; Ettisuv viloyati –
Verniy, Kopal, Jarkent, Lepsin, Pishpek, Prjevalsk, To‘qmoq; Farg‘ona viloyati –
Andijon, Qo‘qon, Marg‘ilon, Namangan, O‘sh, CHust va CHimyon; Samarqand
viloyati – Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Xo‘jand va Jizzax; Kaspiyorti (Zakaspiy)

viloyati – Mang‘ishloq, Krasnovodsk, Ashxobod, Tajan va Marv uezdlari tashkil
etilganligi haqida ma’luotlar uchraydi.

12

Reja
KIRISH
I BOB. Sovet davri tadqiqotlarida Turkiston boshqaruvi.
1.1. Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat tuzilishi va uning funksiyalarini
manbalarda o’rganilishi
1.2. Turkistonda mustamlaka tuzumining mustahkamlanishi va uning o‘ziga xos
jihatlarining manbalarda yoritilishi
II BOB. XIX asrning 60-yillari - 80-yillarning o’rtalarida Turkistonda
Rossiya mustamlaka tuzumining qaror topishini sovet davri tadqiqotchilari
tomonidan o’rganilishi.
2.1. Sovet davri tadqiqotlarida Turkiston o’lkasining boshqaruv organlari
tizimining
yoritilishi
2.2. Sovet davri tarixchilari tominidan Turkistonda hokimiyat, politsiya va sud
organlari: ularning jazolash funksiyalarini kengayishini tadqiqotlarda yoritib berish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1

1.2 Turkistonda mustamlaka tuzumining mustahkamlanishi va uning o‘ziga
xos jihatlarining manbalarda yoritilishi
Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Turkiston ma’muriyati imperiyaning
boshqa o‘lkalari boshqaruvidan o‘zining keskin harbiylashgani bilan alohida ajralib
turadi. Rossiya hukumatining Turkiston o‘lkasi uchun 1865-1916 yillar oralig‘ida
ishlab chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o‘nta qonun loyihalari (1865, 1867,
1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916 yillar) da va ularning moddalariga
adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o‘zgarishlarda ana
shu holat o‘z aksini topgan. Toshkent shahri bosib olinganidan so‘ng 1864-1865
yillarda bosib olingan hududlarda Orenburg general-gubernatorligi tarkibida (1865
y.) harbiylashgan ma’muriy boshqaruv tartiblariga asoslangan Turkiston viloyati
tashkil etilib, unga general-mayor M.G.CHernyaev gubernator etib tayinlanadi.
Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865 yil 6 avgustda “Turkiston viloyatini
boshqarish to‘g‘risidagi Muvaqqat Nizom” qabul qilinib, unga muvofiq harbiy va
fuqarolik hokimiyati harbiy gubernator qo‘lida bo‘limlarga bo‘linib, ularni bo‘lim
boshliqlari boshqargan.
Serebrennikovning “Сборник материалов для истории завоевания
13

mahkamasi ixtiyorida Turkiston ommaviy kutubxonasi, Toshkent muzeyi,
markaziy

arxiv, «Turkestanskie vedomosti» va «Turkiston viloyatining gazeti» gazetalari va
bosmaxona ham bo‘lgan 1
. Turkiston o‘lkasi markaziy bosh boshqarmasida general
gubernatorga bo‘ysunmaydigan adliya, moliya, ziroat va davlat mulklari
vazirliklariga qarashli idoralar ham bo‘lgan va ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri podshoga
bo‘ysunganligi haqida ma’lumotlar ham uchraydi.
X. Tursunovning “ Ўзбекистан коммунисти ” jurnalida yozgan maqolasida sud
organlari haqida ma’lumotlar berilgan. “Turkiston general gubernatorligi beshta
viloyatdan iborat bo‘lib, ular Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand, Ettisuv va Kaspiyorti
viloyatlari edi. Viloyatlar podsho tomonidan tayinlangan harbiy gubernatorlar
ixtiyorida bo‘lgan. Bir vaqtning o‘zida ular viloyat harbiy qo‘shinlari qo‘mondoni
vazifasini ham bajarganlar. Viloyatdagi ma’muriy, politsiya va sud hokimiyatlari
ham harbiy gubernatorlarga bo‘ysunganligi” 2
haqida ma’lumotlar uchraydi.
Viloyatlar o‘z navbatida uezdlarga bo‘lib boshqarilgan.
Uezdlar uezd boshliqlari tomonidan idora etilgan. Sirdaryo viloyati Toshkent,
Avliyoota, Kazalinsk, Perovsk, CHimkent: Farg‘ona viloyati Marg‘ilon, Andijon,
O‘sh, Qo‘qon, Namangan: Samarqand viloyati Jizzax, Xo‘jand, Samarqand:
Ettisuv viloyati Verniy, Kopal, Lersin, Pishpak, Prjevalsk: Kaspiyorti viloyati
Ashxobod,
Krasnovodsk, Mang‘ishloq, Marv, Tajan, uezdlariga bo‘lingan. Uezdlar
uchastkalarga bo‘lib idora qilingan. Uchastkalar esa o‘z navbatida mahalliy
ma’muriy amaldorlar boshqaradigan ma’muriy hududlarga bo‘lingan.
Mustamlakachi sud hokimiyati Turkistonda imperiyaning mustamlaka siyosatini
amalga oshirishda asosiy tayanch ma’muriy va majburiy qiluvchi hokimiyat
bo‘g‘ini bo‘lgan. Turkistondagi mustamlakachi sud hokimiyati cheklanmagan katta
1 Aвшарова М. П. Русская периодическая печать в Туркестане (1870-1917) / Библиографический чказатель
литературы Ташкент. 1960. -C.227.
2 “Ўзбекистан коммунисти” (1986-yil, 7-son).
24

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Mustaqillik sharoitida va tub islohotlarni amalga
oshirish jarayonida milliy tiklanish, ma’naviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga
xoslikni yaxlit tarzda anglab etgan, erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va
mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash
vazifalarini hal etishda tarix fanining roli jiddiy ravishda ortmoqda. Jumladan,
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlab
o‘tganidek, «Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining
xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy
iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi» 1
. Istiqlol
yillarida O’zbekiston asrlarga teng yo’lni bosib o’tganligi, iqtisodiy, siyosiy va
madaniy taraqqiyotda yangi cho’qqilarni zabt etganligi dunyo hamjamiyati
tomonidan e’tirof etilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoevning
tashabbusi bilan mamlakatimizning ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy hayotida juda
katta o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Bu hol O’zbekiston sabot bilan tub
islohotlar va yangilanish yo’lidan ildam borayotganligidan darak beradi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi 4947-sonli farmoni qabul qilindi 2
. Farmonning 1-ilovasiga asosan
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqilib hayotga samarali tadbiq
etilishi ta’lim sohasidagi davlat siyosatini yangi bosqichiga asos bo’ldi. Bugungi
kunda tarix faniga qo`yilayotgan talablar o`tmishni sinchiklab o`rganish, ularni hal
etishga bo`lgan yondashuvlar va nuqtai-nazarlarni tahlil etib, ulardan bugungi kun
uchun zarur xulosalarni chiqarishni talab etadi.
1 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. —Т.: Ўзбекистон. 1997. — Б. 140.
2 Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil. 9 fevral soni
2

hokimiyatga ega bo‘lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni erli aholining xulq-
atvori va urfodatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo‘liga topshirish. Mahalliy
boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida mavjud bo‘lgan davlat manfaatlariga
ziyon etkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish. Imkoniyati boricha sudni
ma’muriyatdan batamom ajratib qo‘yish.
Sovet davri tadqiqotchilarining tadqiqotlariga ko‘ra, Turkiston viloyatining
Orenburg general-gubernatorligi tarkibida bo‘lishi vaqt o‘tishi bilan turli
muammolarni keltirib chiqargan edi. SHuning uchun ham Turkiston viloyatining
uzoqda joylashganligi, viloyat ma’muriyati vakillari sonining kamchiligi
generalgubernatorlik bilan bog‘lanishga, uning ko‘rsatmalarini o‘z vaqtida
bajarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligi imperiya hukmron doiralari o‘rtasida
Turkiston viloyatini Orenburg general-gebernatorligidan alohida ajratish
masalasini kun tartibiga qo‘ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi
bo‘yicha tayyorlangan “Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama
qilinib, unda Orenburg general-gubernatorligidan alohida bo‘lgan Turkiston
generalgubernatorligini tashkil qilish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinadi. 1867 yil 11
aprelda
Aleksandr II tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda Janubiy
Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston
generalgubernatorligi tashkil etilganligi to‘g‘risida farmon e’lon qilinadi. Birinchi
generalgubernator qilib fon Kaufman tayinlanadi. Yangi tashkil etilgan ushbu
ma’muriy birlik dastavval 2 ta – Sirdaryo va Ettisuv viloyatlarini o‘z ichiga olgan
edi. Arxiv manbalarining ma’lumot berishicha, chor hukumatining 1867 yilgi
manifestiga ko‘ra, Kaufmanga “o‘lkani boshqarish uchun kerakli va zarur deb
hisoblangan barcha tadbirlarni mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda mustaqil
ravishda amalga oshirish huquqi berilib, siyosiy, chegaraviy va savdo ishlarini hal
qilish, qo‘shni mamlakatlarga ularning Rossiya bilan o‘zaro aloqalariga tegishli
muzokaralar olib borish va bitimlar imzolash, o‘zaro kelishuvga erishish va
qarorlar qabul qilish uchun ishonchli vakillarni jo‘natishda cheklanmagan
15

vakolatlarga ega bo‘lgan. Bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini
generalgubernatorning o‘zi bajargan. Ma’muriy boshqaruvning har bir bugini
boshlig‘i o‘z qo‘llarida sud ishlari va mirshablik ishlari bo‘yicha ham katta
vakolatlarga ega bo‘lganlar. Turkiston shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy
etilgan bo‘lsa,

Toshkentda yangi va eski shaharlarda alohida politsmeysterlar ish olib borganlar.
Ularga politsiya pristavlari bo‘ysungan va ko‘p sonli mirshablar ham ularning
izmida bo‘lgan.
Turkistonda sud hokimiyati ikki xil - imperiya sudlari va halq sudlaridan iborat
bo‘lgan. Imperiya sudlari imperiya qonunlari asosida faoliyat yuritgan bo‘lsa, halq
sudlari shariat qonun-qoidalari asosida faoliyat yuritgan. Sudlar, tuman sudlari, sud
palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, mirovoy sudlar qurultoylari va harbiy
sudlardan iborat bo‘lgan. Davlatga qarshi jinoyatlar va boshqa turdagi siyosiy
jinoyatlar, davlat mulkini o‘g‘irlash va talon-taroj etish va boshqa shu kabi
jinoyatlar imperiya sudlari tomonidan ko‘rib chiqilgan. Muhim va og‘ir
hisoblangan jinoiy ishlar esa harbiy sudlar tomonidan ko‘rilgan. siyosiy bo‘lmagan
va asosan mahalliy aholi tomonidan sodir etilgan mayda jinoyatlar shariat qozilari
tomonidan ko‘rib chiqilgan, biroq ular rus millatiga va evropaliklarga mansub
shaxslarning jinoiy ishlarini ko‘rishga huquqsiz bo‘lganlar. 1886 yilda qabul
qilingan «Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom» ga ko‘ra, sudlar
faoliyatiga bir oz o‘zgartirishlar kiritildi va tuman sudlari bekor qilindi.
Viloyat prokurori va unga yordamchi muovin, sud tergovchisi lavozimlari joriy
etildi. 1893 yil 2 iyunda Rossiya imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud
sohasidagi islohotlar tizimi tasdiqlandi. Unga ko‘ra, Toshkent shahrida sud
palatasi, viloyatlarda esa bittadan okrug sudlari ta’sis etildi.
25

egalarining machit, madrasa, maktablarga harajatlarini tayinlash, musodara
qilingan yerlarni ijara savdosiga qo‘yish imkonini berardi deb yozib o’tgan 1
.
Asarning qolgan qismida ham shunday ma’lumotlar yozilgan “Turkistonni
boshqarish masalalari yuzasidan rahbarlar o‘rtasidagi bu yozishmalar xiyla uzoq
davom etdi. Mahalliy ma’muriyat o‘lkada zudlik bilan iqtisodiy islohotlar
o‘tkazilishini talab qildi, ularni keyinga surish “davlat g‘aznasiga jiddiy zarar
etkazibgina qolmay”, Rossiyaning Turkistondagi siyosiy mavqeiga ham putur
etkazishini uqtirdi. Kaufman uz opponentlariga javoban, jumladan, shunday deb
yozadi: “Agar biz o‘lkani bundan keyin ham shunday boshqaradigan bo‘lsak,
uning aholisi bizni o‘z xukmdori deb hisoblamay qo‘yadi, balki haqli ravishda
ixtiyoriga har ehtimolga qarshi katta harbiy kuch berib qo‘yilgan politsiya agentlari
deb hisoblay boshlaydi. Biz ularni tartibning qattiq shakllariga rioya kilishga
o‘rgatib qo‘yamiz, ammo uning hayotiga jiddiy ta’sir ko‘rsata olmaymiz. Bunday
harakatlar xiyla ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkin”.
Aminov A.M, Babaxodjayev A.X. “Экономические и политические
последствия присоединения Средней Азии к России” kitobida
“ 80-yillar
o‘rtalariga kelib ma’muriy o‘zboshimchalikka asoslangan “harbiy-xalq”
boshqaruvi tizimi Rossiya savdo-sanoat doiralari va mahalliy tadbirkorlarning
manfaatlari bilan bog‘liq yangicha munosabatlarning rivojlanishiga to‘sqinlik
qilayotgani ochiqoydin ko‘zga tashlanib qolganligi haqida ma’lumot keltiriladi 2
.
Asarda yana shunday ma’lumotlar ham uchrayi: bu hukmron doiralarning
mustamlaka ma’muriyati yo‘liga nisbatan bildirgan, hatto bir qadar tahdidli
tanqidiy fikrlari chindan ham “do‘stona” bo‘lganligidan dalolat berardi. Mazkur
doiralar Kaufmanga tanqidga uchragan loyihalarni eng katta va aholi zich
joylashgan, 1873 yil loyihasiga muvofiq boshqarilgan Farg‘ona viloyatida
“sinovdan o‘tkazish”ga monelik qilmadi. Chor ma’muriy tizimining ikkala -
1 1 Бартольд В. В. Отчет о командировке в Туркестан. Соч. T IX М., 1973. – C.
187.
2 Аминов А.М., Бабаходжаев А.Х. “Экономические и политические последствия присоединения Средней
Азии к России. – Ташкент, 1966. – C.47.
19

I BOB. Sovet davri tadqiqotlarida Turkiston boshqaruvi.
1.1. Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat tuzilishi va uning
funksiyalarini manbalarda o’rganilishi
Ma’lumki, XIX asming o'rtalaridan boshlab Rossiya imperiyasi Markaziy
Osiyo xonliklariga qarshi bosqinchilik harakatlarini jadal olib bordi. Bosqinchilik
harakatlari nafaqat rus harbiy va rasmiy manbalari, shu bilan birga ko‘plab
mahalliy muarrixlaming asarlarida ham saqlanib qolgan. Ulami o‘rganish va tahlil
qilish natijasida ushbu davrga oid ko‘plab muhim ma’lumotlarga ega bo‘lish
imkoni yaratiladi. Mazkur davrda yaratilgan “Afzal at-tavorix”, “Tarixi Umarxon”,
“Risolai askariya”, Hakimxon T о ‘raning “Muntaxab ut-tavorix”, Mulla Niyoz
Muhammadning “Tarixi Shoxruxiy”, Avaz Muhammad Attorning “Tarixi
jaxonnamoyi”, Muhammad Solihning “Tarixi jadidayi Toshkand”, Mullo Yunus
Munshiyning “Amir Lashkar Alimkul tarixi” kabi asarlar Q о ‘qon xonligi” ,
“Tuxfat
ul-xoniy”, “Tarixi amir Xaydar”, “Fatxnomayi sultoniya”, “Mangitlar sulolasi
tarixi”, “O’zbek podshoxliklari zikri”, Mirzo Abdulaziz Somiyning “Tarixi salotini
mangitiya”, “Shajarayi Xusravi Komkor” nomli asarlar Buxoro amirligi;
Munisning “Firdavs ul-iqbol”, Muxammad Rizo Ogaxiyning “Riyoz ud-davlat”,
“Zubdat uttavorix”, “Jome’ al-voqioti sultoniy”, “Gulshan ud-davla”, Bayoniyniig
“Shajarayi Xorazmshoxiy”, “Xorazm tarixi” va “Iqboli Feruziy” kabi tarixiy
asarlar Xiva xonligi tarixiga oiddir.
Tarixchi manbashunos Babajanovning “ Русская колонизацсия
Центральной Азии , взгляд местных интеллектуалов ” asarida rus
qo’shinlarining
Qo’qon xonligiga dastlabki harbiy yurishlari mahalliy tarixchi Is’hoqxon Ibratning
“Tarixi Farg’ona” asarida batafsil tasvirlanganligi haqida ma’lumot berilgan 1
.
Mazkur asaming avvalida “Ammo ba’d, bu bandai Xudo va ummati Mustafo alkan
ul-lisoni, notavon, a’no Qozi Is’hoqxon sokini qal’ai Xon, a’no T о ‘raq о ‘rg‘on min
1 1 Babajanov. B “Русская колонизацсия Центральной Азии, взгляд местных интеллектуалов”. Париж. 1976.
– С.
11.
6

katta podshohdur, sizlar urusholmaysizlar, yaxshi turub fuqarolik qilsalaringiz,
sizlami boy qiladur, agar janjal chiqarsalaringiz mana shunga o‘xshagan otuv
qiladur. Fuqarolarga aytinglar, sizga podshohdan in’om beriladur”.
1875-yil oktabrda Namangan shahri va uning atroflari Rossiya imperiyasi
tomonidan istilo qilingan va rus bosqinchilaming o‘ta shafqatsizligi “ Тарихи
Фаргона ” asarida ro‘y-rost ochib berilgan. Ibratning yozishicha, To‘raqo‘rg‘onga
kirgan rus soldatlari qochganlami ham, qocholmay qolganlami bam otavergan.
Yoki Golovachev boshliq askarlar Namangan shahrida bir kun qatli om qilgan,
hatto masjid va xonaqohdagilami ham qirib tashlagan. Is’hoqxon Ibrat o‘sha davr
voqealarining guvohi bo‘lgan.
Bundan tashqari Ruslarning Buxoroga bosqini davrini yoritib beruvchi muhim
asarlardan biri XIX asrning ikkinchi yarmi tarixini o’z asarida bayon etgan
Mirzo Salimbekning “ Тарихи Салимий ” asarida ko’plab ma’lumotlar uchraydi.
Norqulov o’z kitobida shunday ma’lumotlar qoldirgan “Mirza Salimbek amir
Muzaffaming farmoyishi bilan Toshkentga rus ma’murlarining xatti-harakati va
ayniqsa, Buxoro xususida tutgan siyosatini kuzatib boruvchi qilib yuborildi. U 12
yil davomida Toshkentda yashagan va shundan so‘ng 1880-1883-yillarda amir
huzurida, 1884-1885-yillarda esa Turkiston general-gubematori huzurida Buxoro
vakili bo'lib ishlagan edi. Keyinchalik, ya’ni XX asming 20-yillaridan Buxoroda
tashkil etilgan “ Анжумани тарих ” (“ Тарихшунослар жамиятида ”)d а xizmat
qiladi” 1
deb keltirib o’tgan.
N. Norqulovning yana bir fikriga ko'ra, mazkur asar XX asring 20-yillarida
yozilgan va uning dastlabki qismi Chingizxondan tortib to amir Muzaffar
davrigacha bo'lgan tarixni umumlashtiruvchi xarakterga ega. Asaming 1860-1920-
yillar voqealarini o'z ichiga olgan kattagina qismi esa butunlay yangi bo'lib,
muallifning o'zi ushbu voqealaming guvohi bo'lgan.
Sovet davrida Rossiya va Turkiston o’lkasi haqida ko’plab ilmiy izlanishlar olib
borgan rus sharqshunosi Yakuninning “ Народы Средней Азии и Россия ” deb
1 Н. Норкулов. Мирза Салимбек о бухарских событиях 1918 года. 1967. № 4. – C. 47
8

qonunan mustahkamlangan edi. U harbiy bo‘lmagan fuqarolar ustidan harbiy
sudlar hukmini tasdiqlashdek ichki ishlar vaziri vakolatlarini ham o‘z qo‘lida
jamlangan. Viloyatlarning harbiy gubernatorlari, tumanboshilar, qasaba pristavlari
ham politsiya generallari va zobitlari vakolatlariga ega bo‘lganlar. Bundan
tashqari, o‘lkada ichki ishlar vazirligining idoralari, uning vakillari ham shunga
muvofiq ish ko‘rishgan. Turkiston shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy etilib,
ularning huquqlari ham tumanboshilar huquqlari bilan tenglashtiriladi. Toshkentda
yangi va eski shahar politsmeysterlari ish olib borgan. Ularga politsiya pristavlari
bo‘ysungan.
Mahalliy ma’muriyat – volost boshqaruvchilari va oqsoqollar ham quyi mirshablik
zobitlari vakolotlariga ega bo‘lib, ularga yollangan mirshablar xizmat qilgan.
Mustamlakachilik ma’muriyatining muhim huquqiy bo‘g‘ini sud organlari
hisoblangan. 1867 – 1886 yillar mobaynida o‘lkada umumsaltanat rus sudlari va

xalq sudlari, ya’ni shariat asosida ish ko‘ruvchi qozi sudlari faoliyat ko‘rsatganligi
haqida ma’lumotlarni olishimiz mumkin.

28

Xulosa
Xulosa qilib aytganda Turkistonda mustamlaka tuzumi sharoitida tashkil
etilgan politsiya, jazo va harbiy tizim muassasalarining faoliyati o’lka aholisini
imkon qadar nazoratda va itoatda saqlashga qaratilgan bo’lib, buning uchun
mustabid hukumat mablag’ni ayamagan, aksincha, o’lka byudjetining katta qismi
ana shu xarajatlarga yo’naltirilgan. Mazkur tartiblar yil sayin kuchaytirilib,
sarfxarajatlar ham ortib borgan. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida
hukmronlik qilgan Chorizm davrida zo’rovonlikka asoslangan ma‘muriy
buyruqbozlik tizimi totalitar markaz o’z qo’lidagi cheksiz hokimiyatni ishga solib
respublikalarning mustaqilligini, fuqarolarning eng oddiy haq-huquqlarini ham
kamsitish, ularni xo’rlash qul qilishdan iborat edi. 50-yillarning boshlaridan
boshlab mustamlakachilik masalalari bilan shug’ullanayotgan tarixchilar
“bo’ysundirish”, “mustamlaka” kabi atamalardan voz kechib, ularga tuzatish
kiritib, ularni o’rniga “kirgizish”, “birlashtirish”, “ixtiyoriy birlashtirishning
29

Sovet davri tadqiqotlarida Turkiston boshqaruvi haqida

Купить