• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 57.2KB
Покупки 4
Дата загрузки 27 Январь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

univer cafe

Дата регистрации 27 Январь 2024

96 Продаж

Sоvеt davri tarixiga oid manbalar

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Saidov, S. (2022). TARIXIY MANBALARDA KELTIRILGAN IBN AL- MUQAFFA BORASIDAGI MA’LUMOTLAR TAHLILI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences , 2 (2), 525- 528. 2. Saidov, S. (2023). “TARIXI GARDIZIY” ASARINING TARIXIY QIYMATI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences , 3 (2), 842-847. 3. Norliev, R., & Ibragimova, O. (2021). Constitutional And Legal Basis Of The Institute Of Public Control In The Republic Of Uzbekistan (Theoretical Analysis). The American Journal of Political Science Law and Criminology, 3(04), 42-45. 4. Saidov, S. A. O. G. L. (2021). IBN AL-MUQAFFANING HAYOTI VA ILMIY FAOLIYATI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences , 1 (7), 8-14. 5. Рустам Норлиев (2021). Социально-философские основы духовного роста на новом этапе национального развития Узбекистана. Общество и инновации, 2 (2), 99-104. doi: 10.47689/2181-1415-vol2-iss2-pp99-104 6 . Саидов, С. (2022). ЯНГИ МАЪНАВИЙ МАКОННИ ТАШКИЛ ЭТИШДА ИБН МУҚАФФА АСАРЛАРИНИНГ РОЛИ. International scientific journal of Biruni , 1 (3), 19-22. O‘zbekiston SSR Xalq Komissarligining 1935-yilgi qarorida barcha shahar tuman markazlari va aholi punktlarida yangi turdagi zamonaviy maktablar qurish zarurligi belgilandi. Shundan kelib chiqib, vohaning markaziy shahar va qishloqlarida maktablar qurilishi boshlandi. Qarorda qurilish ishlari maxsus komissiya tomonidan nazorat qilinishi belgilandi. S о v е t davri tarixiga oid manbalar Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................................ 2 I.Bob.Sоvеt davri tarixiga oid manbalar ....................................................................................................... 3 1.1.Chorizmning mustamlakachilik siyosati tarixshunosligi. ........................................................................ 3 1.2.Tarixiy adabiyotlarda chor mustamlakachilariga qarshi milliy-ozodlik kurashning yoritilishi. ................ 7 1.3.O’zbekistonning XX asr tarixiga oid manbalar. ..................................................................................... 11 II.Bob.Surxondaryoda Sovet hokimiyatining xalq ta’limi muassasalariga nisbatan yuritgan siyosati haqidagi manbalari .................................................................................................................................... 20 2.1.Surxon vohasida Sovetcha andozadagi madaniyat muassasalari faoliyati ........................................... 20 2.2.Surxondaryoda Sovet hokimiyatining xalq ta’limi muassasalariga nisbatan yuritgan siyosati haqidagi manbalari .................................................................................................................................................. 24 Xulosa ........................................................................................................................................................ 29 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 30 O‘z navbatida, yoshlarda o‘qituvchilik kasbiga qiziqishni oshirish maqsadida o‘qituvchilarning maoshlari ham ko‘rib chiqildi. 1927-yilda maktab o'qituvchilarining oylik ish haqiga o'zgartirishlar kiritildi, unga ko'ra qishloq bolalariga dars bergan o'qituvchilar shaharlarda ishlaydigan o'qituvchilarga qaraganda ko'proq maosh oldilar. Mahalliy aholi orasidan o‘qituvchilar tayyorlash masalasi o‘sha davrning eng muhim vazifalaridan biri bo‘lib, vohaning bu boradagi ahvolini boshqa viloyatlarga qaraganda og‘ir deb hisoblagan rahbarlar ko‘pincha sovet hokimiyatidan kadrlar tayyorlash masalasi bo’yicha alohida talablar qilib turar edilar. 1920—30-yillarda aholining ko pgina ayollari ham savodli bo lib, ular asosanʻ ʻ an anaviy maktablarda ta lim olgan. Sovet hokimiyatining dastlabki ʼ ʼ shakllanishi davrida tashkil etilgan maktablarda ko'pincha o'qituvchilik faoliyati maxsus tayyorgarlikdan o'tmagan, ma'lumot va malakaga ega bo'lmagan odamlar tomonidan amalga oshirildi. 1926 yilda O zbekiston ʻ SSRning barcha tuman va qishloqlarida savodsizlikni yo q qilish maktablari ʻ ochilishi bilan bir vaqtda turli yoshdagi kishilar uchun maktablar tashkil etilishi ko zda tutilgan edi. Manbalarda 1926-1927 yillarda Surxon vohasi ʻ maktablarining ahvoli qoniqarsiz bo‘lgani haqida ko‘plab ma’lumotlar keltirilgan. Ko'pincha maktablarda foydalanish uchun stol va doskalar bo'lmagan. Faqat Termiz shahridagi maktablarda vaziyat biroz yaxshi edi. Aksariyat maktablarda sanitariya-gigiyena holati talabga javob bermagan. Sovet hukumatiga sovet mafkurasi ruhida tarbiyalangan kadrlar kerak edi. Shuning uchun ular dastlabki bosqichda asosan kam ta'minlangan aholi bolalarini maktablarga jalb qilishga harakat qilishgan. 1928-yilgi okrug ijroiya qo mitasining majlisida savodsizlikni tugatishga alohida e tibor qaratildi. Agar ʻ ʼ 1927-yilda savodsizlikka barham berish maktablari soni 22 ta bo lsa, keyingi ʻ yili ularning soni 42 taga yetdi. Ushbu masala bo yicha vaziyat tahlil qilinib, ʻ ta minlanmagan hududlarda savodsizlikni tugatish maktablari ochishga qaror ʼ qilindi 3 . II.Bob.Surxondaryoda Sovet hokimiyatining xalq ta’limi muassasalariga nisbatan yuritgan siyosati haqidagi manbalari 2.1.Surxon vohasida Sovetcha andozadagi madaniyat muassasalari faoliyati O‘zbekistonda, jumladan, Surxondaryo viloyatida ham “sovet davlati”ning mazmun-mohiyati va qudratini insonlar ongiga muntazam singdirish maqsadida barcha viloyatlarda “qizil choyxonalar”, “qizil klublar” tashkil etildi. Surxondaryo viloyatining milliy-madaniy merosida qizil choyxonaning o rni vaʻ ahamiyati ham katta.1925-yilda Termizda 2, Sherobodda 4, Denovda 3, Sariosiyoda 2 qizil choyxona ochilgan bo’lib, ularda kommunistik mafkura targ‘ib qilindi. Choyxonalar o‘zbek xalqi tarbiyasining alohida markazi bo’lib, ijod ahli o‘z mehnati samarasini, she’r va qo‘shiqlarini xalqimiz bilan baham ko‘rdi. 1928-yilda Surxondaryo viloyatida 18 ta “qizil choyxona” va 13 ta “qizil klub” faoliyat yuritgan. Sovet hokimiyati davrida bu choyxonalarning odatiy azaliy faoliyati o‘zgartirildi, ularning atamasiga “qizil” so‘zi qo‘shildi va bu choyxonalar sovet mafkurasini targ‘ib qilish uchun ishlatila boshlandi. Qolaversa, “qizil klublar” asosan Marks, Engels, Lenin, Stalinlarning sovet tuzumi siyosatini tarannum etuvchi, asosan rus tilida yozilgan asarlari bilan ta’minlangan. Bu kutubxonalardan o‘zbek tilida yozilgan kitoblarni, ayniqsa, ajdodlardan qolgan asarlarni topish, o‘qish qiyin edi. Bularning barchasi “madaniy inqilob” tadbirlarining asl maqsadlaridan biri edi. 1925-1930-yillarda O‘zbekistondagi mavjud kutubxonalar o‘z faoliyatini sovet tuzumi talablari asosida olib bordi. Ma’rifiy ishlarni takomillashtirish va kengaytirish maqsadida turli mavzularda kitob ko‘rgazmalari, ma’ruzalar, suhbatlar, anjumanlar, kechalar tashkil etildi. o rtasida ma lum darajada faoliyat yuritib, ularning soni yildan-yilga ortibʻ ʼ bordi. Masalan, 1934-yilda Surxondaryo viloyatida tashkil etilgan xalq qo‘shiq va raqs ansambllari nafaqat O‘zbekistonda, balki xorijiy mamlakatlarda ham o‘z mahoratini namoyish etdi. Shu bilan birga, Surxondaryo viloyatida ham bu borada qator muammolar bor edi. Masalan, 1932-1933-yillarda viloyat kolxoz klublarida birorta ham badiiy havaskorlik jamoasi tuzilmagan. Voha madaniy hayotida Termiz shahrining o‘rni beqiyos edi. Shaharda xalq ta limi, madaniy-ma rifiy muassasalar jadal rivojlandi. Termizda madaniy- ʼ ʼ ma'naviy sohaning turli sohalari mavjud bo'lib, ular orasida, ayniqsa teatr, gazetalar, folklor ansambllari, komsomol klublari, qizil choyxonalar alohida o'rin tutadi. Shahardagi ta’lim muassasalarida tahsil olgan yoshlar vohadagi madaniy- ma’naviy sohada faol edilar. 1940-yilga kelib Surxon vohasida madaniy- ma’naviy sohada band bo‘lganlar soni 16962 kishini tashkil etdi. Surxon vohasining 1917-1941-yillardagi madaniy-ma’naviy hayotini tahlil qilganda, milliy san’atning ma’lum darajada rivojlanganligi seziladi. Kommunistik mafkura ta’siriga qaramay, milliy folklor va san’at vohada ijod namunasi sifatida mahalliy aholi qalbida yashab kelgan. Xususan, xalq homiylari, shoirlar, ijodkorlar, milliy sozandalar, cholg‘u sozandalari og‘ir zulm ta’sirida ham milliy xor bo‘lgan xalqning orzu-umidlarini, niyat va tashvishlarini tarannum etdilar. Surxondaryo viloyati noyob baxshichilik maktablari shakllangan markazlardan biridir. Vohaning Boysun, Jarqo rg on va Sherobod viloyatlarida ʻ ʻ dostonchilik an analari hatto sovet hukumati bosimi ostida ham deyarli ʼ yashirincha faoliyat ko rsatgan ʻ 2 . Ba'zi baxshilar yangi davrga moslashishga, milliy musiqa san'atining bu qadimiy turini saqlab qolishga muvaffaq bo'ldilar. Xususan, Sherobod dostonchilik maktabining yirik namoyandasi Umir Baxshi Safarov o‘lkada sovet tuzumining o‘rnatilishi bilan bog‘liq “Qoraqum”, “Dastagul” dostonlari, “Amir Ko‘chdi” dostonlarini yaratgan. Siyosiy mafkura Sovet hukumati tomonidan kutubxonalar faoliyatini yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilganiga qaramay, ularning faoliyatini darhol yaxshilashning imkoni bo'lmadi. 1936-yilda Termiz shahar kutubxonasi vino sotadigan do'konda joylashgan edi. Shu bilan birga, Surxondaryo viloyati kutubxonasi joylashgan binoda ham aholi o‘rtasida keng ko‘lamli madaniy- ma’rifiy tadbirlar o‘tkazishning imkoni yo’q edi 1 . 1939-yilda kolxoz va sovxozlarda yangi kutubxonalar tashkil etish, mavjud kutubxonalar tarmog‘ini kengaytirish, kitobxonlarga xizmat ko‘rsatish yanada rivojlantirildi. Masalan, Surxondaryo viloyatidagi yirik kutubxonalarning kitob fondlari aholi uchun ochildi. Kutubxona ishining takomillashtirilishi tufayli 1940-yilda viloyatda 99 ta ommaviy kutubxona faoliyat ko‘rsatdi. Ammo xodimlar yetarli emasligi sohaning orqaga ketishiga sabab bo'ldi. Masalan, 1939-yilda Boysun, Sariosiyo, Sho‘rchi tuman kutubxonalari xodimlarining birortasi ham maxsus ma’lumotga ega emas edi. Madaniy-ma'rifiy muassasalar tizimining bo'g'inlaridan biri o'z faoliyatini barcha sovxoz va kolxozlarda, shuningdek, shahar va viloyat markazlarida olib boruvchi klublardir. Partiyaning mafkuraviy ta’sirini kuchaytirish shu darajada izchillik bilan amalga oshirildiki, to‘garaklardagi ma’ruzalarni maxsus maktablarda ta’lim olgan xodimlar olib bordi. Klublar, eng avvalo, sovet davlatining ichki siyosati va mafkuraviy tamoyillarini targ‘ib qildilar. Sho‘rolar davrida zamonaviy klublar qurish, ularni zamon talablariga javob beradigan texnik jihozlar bilan ta’minlash ishlariga amalda e’tibor berilmadi.Ko'p hollarda to'garaklar birinchi navbatda rasmiyatchilik uchun maktab o'quvchilari bilan to'lib-toshgan edi. Madaniy-ma’rifiy muassasalar ishining asosiy turlaridan biri badiiy havaskorlik jamoalari edi. Badiiy havaskorlik to‘garaklarini tashkil etish va ularning faoliyatini rivojlantirish to‘garaklar faoliyatining o‘ziga xos uslubiga aylandi. Bunday davralarda qiziqish va iste’dodga asoslangan yuzlab odamlar birlashdi. Surxon vohasida tashkil etilgan dramatik, musiqali va xor jamoalari aholi tulqiniga aylanib ketdi. O‘rta Osiyo tarixchilari bu murakkab ommaviy harakatning xususiyatlari bosqichlari o‘ziga xos tomonlari to‘g‘risida yagona bir fikrga kelishgan. Mazkur siyosiy isyon yarim yildan ortiq davom etib, har qaysi mintaqada turlicha ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar xukum surgan, kattagina xududni qamrab oldi. SHu bois qo‘zg‘olon turli erda o‘ziga xos ko‘rinishda nomoyon bo‘ldi. 1916 yil qo‘zg‘olonning 70 yilligi munosabati bilan «O‘zbekiston komunisti» (1986yil 7son) va «O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar» (1986y. 7 son) jurnalida X.Tursunov, M. Vahobov, S.M. Nomozov, D.Ziyoevaning maroqli maqolalari e’lon qilindi. Ularda qo‘zg‘olonning tarixiy axamiyati va ayrim qirralari ochib berilgan. 1916 yil qo‘zg‘oloniga tadqiqotchilarning qiziqishi mustaqillikka erishgan hozirgi kunda yana ham ortib borishi tabbiy. Zero, milliy ozodlik harakatining ifodasi sifatida yuzaga kelgan bu siyosiy voqeaga xolisona yondashishi haqqoniy ilmiy baho berish imkoniyati endilikda, avvalgi mafkuraviy g‘oyaviy cheklashlar olib tashlanganligidan so‘ngina yaratildi. 60 yillardagi ilmiy tadqiqotlarga majburan singdirilgan «bu isyon umumrossiya inqilobi harakatining tarkibiy ajralmas qismi bo‘lib Rossiya imperiyasining barcha xalqlarni Fevral va Oktyabr inqiloblari sari etaklab boradi», degan zo‘rma-zo‘raki xulosalarga endi ehtiyoj yo‘q. Turkistonda inqilobiy harakatning yuzaga kelishiga doir tarixnavislik materiallarini tahlil etish A.I. Sidorov kabi mualliflarning dadil chiqishlarini ham e’tirof etish zarur. Masalan: «u o‘zbeklar, turkmanlar va O‘rta Osiyoning boshqa xalqlarning turli shakldagi isyonlar bilan chiqishini olar ekanmiz, samoderjaviyaning mustamlaka siyosatiga qarshi kurash progressiv bo‘lganligini ham tan olmaslik xalq ommasining tarixiy jarayondagi progressiv ahamiyatini inkor etish bilan barobardir. U holda nimani progressiv deb hisoblash zarur? Millionlab kishilarga qonli zulm o‘tkazgan Chor samoderjaviyasining mustamlaka siyosatinimi yoki bu rejimga qarshi kurashnimi? CHorizmning mustamlakachilik siyosati ayniqsa Rossiya imperiyasining cheka o‘lkalarida eng mudxish shaklida nomoyon bo‘ldi, aholisini front ortiga mobilizatsiya qilinishi muammosi, o‘sha ishchilarning hayoti va qismati, shuningdek, rus burjuaziyasining tub joy aholining front orti ishlariga 111 mobilizatsiya (safarbarlik) qilinishi va qo‘zg‘olonga munosabati masalalari tadqiq etilganligi qimmatlidir. 1916 yil qo‘zg‘oloni bo‘yicha tarixchilar tomonidan juda ko‘p ishlar qilingan. Ko‘plab arxiv materiallari, chor hukumatining xujjatlari, juda ko‘plab qo‘zg‘olon qatnashchilarining xotiralari ishga jalb qilingan. Ko‘plab monografik asarlar yaratilgan. Sho‘rolar hukmronligi davrida yaratilgan asarlarda Turkiston xalqlarining milliy-ozodlik harakati bir tomonlama yoritildi. Xalq ozodlik harakatlari reaksion qo‘zg‘olonlar deb baholandi. Masalan, Dukchi Eshon qo‘zg‘oloni o‘zining haqiqiy bahosini ola olmadi. Bu haqdagi kitob va maqolalar asosan rus arxiv manbalariga asoslangan holda yozildi, ular tanqidiy qiyos qilinmadi, mualliflar sharq tillaridagi manbalardan juda kam foydalandilar. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, Turkiston xalqlarining mustamlakachilik zulmiga qarshi olib borgan milliy-ozodlik kurashlari o‘zining haqiqiy bahosini oldi. Milliy qahramonlarning nomlari tiklandi. Ularga oid arxiv materiallari, xujjatlar oshkor etildi, tarixiy, badiiy asarlar yaratildi. Haq qaror topdi, tariximizdagi oq dog‘lar yuvildi. 2001 yilda Jizzax qo‘zg‘olonining 85 yilligi nishonlandi. Joylarda ushbu sanaga bag‘ishlab konferensiyalar o‘tkazildi. Shuningdek, 1916 yil qo‘zg‘oloni tarixshunosligi masalasida D.Ziyaeva bir qancha tadqiqotlar e’lon qildi. O‘zbekistonning yangi tarixi kitobining 1-qismida ushbu masala juda xolis va to‘g‘ri yoritildi. Kitobxonlar va qiziquvchilar uchun to‘plamlar e’lon qilinmoqda. Turkiston xalqlarining chorizmga qarshi milliyozodlik harakati yurtimiz tarixining yorqin va shonli sahifasi bo‘lib qoldi. Chor Rossiyasi mustamlakachilik tuzumiga qarshi milliy ozodlik xarakatining sovet davri tarixshunosligida yoritilishi. O‘rta Osiyoda XX boshlarida ishchilar inqilobiy harakatining tarixini tadqiq etish 60 yillarda partiya organlaridan berilgan yo‘l-yo‘riqlar asosida davom ettirildi. Tadqiqotchilar O‘rta Osiyodagi sinfiy kurash Chor Rossiyasidagi umumiy inqilobiy harakatning bir qismi iyunida yangilangan Xorazm kommunistik partiyasi Xorazm uchun ham milliy chegaralanishning zarurligini e‘tirof etadi. Xorazm Respublikasi Markaziy Ijroqo’mining raisi Sulton Qori Jumaniyozov «Keyinroq qoldik» sarlavhali maqolasida o’lkaning milliy chegaralanish uchun ortda qolganligi sababini tushuntirishga harakat qilib shunday deydi: «O’lkamizning markazdan juda uzoqda bo’lishi va yo’llarining qiyinligi sabablik ko’b masalalar bizga juda qiyin va butunlay eshitilmasdan qolar edi. Milliy chegaralash masalasi ham shunday bo’ldi. 1924 yilning yanvar oyida o’rtoq Mizlavik Xivaga kelib, milliy chegaralash masalasida doklad qildi. Lekin bu doklad bo’yicha uning asosiy qoidasini va qanday yo’lda bo’lishini bilgan odamimiz bir bo’lsa, bilmaganimiz o’n bo’ldi... O’rta Osiyo byurosining kotibi o’rtoq Korklin Xivada bo’lib, milliy chegaralash masalasida qanoatlanarlik dokladlar qildi va uning asosiy foydalarini tamoman tushuntirdi. Shundan keyin biz Xorazm o’zbeklari uchun O’zbek jumhuriyatiga qo’shilishdan boshqa chora yo’qligini tushundik. Lekin shunday bo’lgani holda qo’shilishga qaror berib, shuni O’rta Osiyo byurosiga bildirdik va qarorimizni topshirdik. Natija nima bo’lur, hozircha ma‘lum emas...» Bolsheviklarning Turkiston mintaqasini milliy chegaralashdan maqsadi ushbu o’lkalarni xomashyo yetkazib beruvchi hududiy birlikka yoki rayonga aylantirish edi. Xatto O’rta Osiyoda milliy chegaralanish jarayoni bo’layotgan bir paytda xomashyo va xo’jalikka qarab yirik shirkatlar tuzish loyihasi allaqachon yaratilgan edi. «O’rta Osiyo jumhuriyatlarini chegaralash munosabati bilan Turkiston paxtachilik shirkatini ikkiga ajratish to’g’risida loyiha tayyorlana boshlandi. Bu shirkatlarning biri «rus-o’zbek shirkati» va ikkinchisi «rus-turkman shirkati». «Rus-o’zbek shirkati» hay‘atiga O’zbekiston jumhuriyati bilan unga qaragan qozoq, qora qirg’iz, tojik rayonlari hamda Buxoro bilan Xorazmning ko’proq qismlari kiradir. Buxoro bilan Xorazmning qolgan qismlari «rus-turkman shirkati»ga kiradir. Turkiston paxtachilik shirkatining sarmoyasi bu jumhuriyatlarda ekilgan va ulardan sotib olingan paxtalarning hisobiga qarab respublika poytaxti Samarqandga O’zbekiston markaziy hukumati ko’chib boradi. Poytaxtning Samarqandga ko’chib kelishi munosabati bilan shahar maydonida bayram bo’lib, unda F.Xo’jaev, Y.Oxunboboev, I.Xidiraliev, V.Ivanov va boshqalar tabrik yo’llaydilar. Jumladan, Ivanov shunday deydi: «Bu kungacha tarixda hech bir davlatning o’z poytaxtini yaxshi katta shahardan ko’ra quyiroq darajada bo’lgan shaharga ko’chirgani ko’rilmagan. Sovet hukumati bo’lsa o’z poytaxtini mehnatkashlarga eng yaqin bo’lgan joyga quradir». Xorijda yashagan vatandoshlarimiz tomonidan nashr etilgan jurnalda sovet milliy siyosati va O’rta Osiyoning milliy chegaralanishiga oid maqolalar talaygina. Jumladan, shunday jurnalning ta’sischilaridan biri bo’lgan Mustafo Cho’qay O’rta Osiyoning milliy chegaralanishi xususida shunday deydi: «Turkistonning ayrim bo’limlari - Turkmaniston, Qozog’iston, Tojikiston, O’zbekiston, Qirg’iziston sovet jumhuriyatlari bo’ldimi. Yo’qsa, qozoq, o’zbek, qirg’iz, tojik, turkman rayon va yo okruglari ataldimi - farqsizdir, Baribir, ularning hammasida O’rta Osiyo byurosi va boshqa bir ism bilan Moskva idorasining diktaturasi ostida bo’ladir». O’rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish jarayoni bolsheviklar milliy siyosatining yangi bosqichi bo’lib, bunda milliy mojarolarning oldini olishi va hududlarning iqtisodiy taraqqiy etishi belgilangan edi. Ammo milliy nizolar, ya’ni hudud talashishlarning davom etishi natijasida Turkiston mintaqasining yaxlitligiga putur yetdi. Sovet namunasida tuzilgan mazkur respublikalar iqtisodiyoti bir yoqlama, sobiq Ittifoqning xomashyo yetishtiradigan chekka hududlariga aylantirildi. ham alohida e‘tibor berishimiz lozim. Turkiston federatlari partiyasi Turkistonning davlat statusi, uning markaz bilan munosabatlari masalalarini muhokama qildi. Bu Abdurashidxonov, Mahmudxo’ja Behbudiy va bir qator boshqa mutaxassislar milliy-hududiy prinsip asosida avtonom demokratik respublika tuzish masalasini asoslab berdilar. Bu sohada O’zbekiston tarixchi olimlarining ilmiy ishlari chop etildi. Bu davrga oid eng muhim manbalar, Sovet hokimiyati tomonidan e‘lon qilingan dekretlardir. («Yer haqida», «Tinchlik haqida» dekretlar). O’sha davrining muhim manbalari sifatida Sovetlar s‘ezdining, partiyaning qarorlarini ko’rsatish mumkin. Chunki hujjatlarga qarab u yoki bu masalaning ahvoli haqida bilish mumkin. Asosiy o’rinni Turkiston mustaqilligi uchun kurash to’g’risidagi masala, mustaqillik tarafdorlarining repressiya qilinishi yoki uzoq muddatga qamoqqa olinishi bilan izohlandi. Bu savollarga javob berish uchun «Fan va turmush», «Xalq so’zi», «Pravda Vostoka» ro’znomalarining 1988-1995 yilgi sonlarini ko’zdan kechirish lozim, masalan: «Pravda Vostoka»ning 1988 yil № 15-17 sonlarida «Fayzulla Xo’jaev» maqolasi chop etilgan. Unda 1937 yil 41 yoshida repressiya qilingan, O’zbekistonning ko’zga ko’ringan davlat arbobi Fayzulla Xo’jaevning hayot yo’li qisqacha ochib berilgan. Maqolada kommunistik ideologiyaning ta‘siri sezilsada, bu qonunsiz ravishda reabilitasiya qilingan ishlarini oqlashga tashlangan dastlabki qadam edi. Sovet hokimiyati yillarida nashr etilgan manbalar har doim ham o’sha davr voqealarini to’laqonlicha yoritmaydi. Chunki u kommunistik g’oya-qoliplariga kiritib qo’yilgan edi. Shuning uchun ham 80-yillar oxiri 90-yillar boshlarida chop etilgan maqolalar muhim faktor bo’lib xizmat qiladi. O’rta Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishi masalalari XX asr 20-yillari matbuotida. 1920 yilning boshlarida Turkkomissiya raisi Ya.Rudzutak Turkiston ASSRni bo’lib tashlash va milliy til belgisiga qarab muxtor (avtonom) respublikalar tuzish masalasini qo’ydi. Milliy respublikalar tuzish zarurligi g’oyasi tashabbuschilari bu masalani yerli xalqlar hayotida tengsizlik mavjudligi, milliy mojarolar kuchayib borayotgani bilan asosladilar. shubhasiz bu qonuniy ravishda mustamlakachilikka qarshi xalqlarning g‘azabi va qarshiligini keltirib chiqardi. 1.3.O’zbekistonning XX asr tarixiga oid manbalar. XX asr boshlarida O’rta Osiyo xalqlari Rossiya imperiyasi tarkibiga kirar edi va har bir siyosiy voqea shu hududda yashovchi xalqlarning hayotida o’z aksini topadi. XX asr jahon tarixida burilish yasadi. Kapitalizm imperializmga aylanib borib, ko’pgina xalqlarni ayovsiz eksplutasiya qilardi. Qashshoqlik va boshboshdoqlik turli xil ijtimoiy inqiloblarga olib keldi. Rossiya rivojlanish 162 jihatdan eng qoloq kapitalistik davlatlardan biri edi va ijtimoiy taraqqiyot jihatidan halokat yoqasiga kelib qolgan edi. Rossiya imperiyasining qiyofasini 1904-1905 yillardagi Rus-Yapon urushi ko’rsatib berdi, bu urushda Rossiya sharmandalarcha mag’lub bo’ldi. Mag’lubiyatdan so’ng 1-rus inqilobi (1905- 1907yy.) bo’lib o’tdi. Shundan so’ng, Rossiya 1-jahon urushigacha tortiladi. Uzoq davom etgan urushda ishtirok etish, iqtisodiy qoloqlikka olib keldi. Bu yangi ijtimoiy portlashga olib keldi. 1917 yilda bolsheviklar qonuniy Muvaqqat hukumatni ag’darib, hokimiyatni egalladilar va yangi davlat apparatini tuzdilar. Turkiston ham bu siyosiy voqealardan chetda qolmadi. 1905-1907 yillarda Samarqandda sosial-demokratik partiya tashkil etildi, temir yo’l deposi ishchilari namoyishlar uyushtirdilar. Rus hukumati ishchilarining 8 soatlik ish kuni haqidagi talabini qondirdi. Shuningdek, yirik xalq qo’zg’olonlari 1916 yilda Turkistonning muhim sanoat markazlarida bo’lib o’tdi. Bolsheviklarning hokimiyat tepasiga kelishi bilan mustaqil rivojlanishga bo’lgan intilishlar yo’q qilindi. Sovet hukumati Rossiya imperiyasining boshqa tomoni edi, hattoki chegaralar ham o’zgarmadi. Yangi sovet, to’g’rirog’i kommunistik hukumat tezlash metodi yordamida sosialistik asoslarni yaratmoqchi bo’ldi va buning uchun quyidagi masalalarni hal qilish lozim deb hisobladi: 1. Ishlab chiqarishni industriallash; etnik nizolarning oldini olishga e‘tibor qaratadi. Afsuski, milliy-hududiy chegaralanish arafasida milliy-etnik nizolar va hudud talashishlar kuzatiladi. Mahalliy ziyolilardan bo’lgan Ismoilzoda matbuotda bu kabi janjallarni to’xtatishga chaqiradi. «Milliy jumhuriyatlarga ajratish to’g’risida gazetalarimizda ko’b narsalar ko’rilmoqdadir. Bu to’g’rida «Oq jo’l», «Angbakchil qozoq» (Urunburug’da), Turkiston, Farg’ona va Zarafshonda har xil maqolalarning ichida aksarisi bir tomonliq va tor bir o’lchovda millatchilik ruhida bo’ldikim, bu matbuotimizda katta nuqson hisoblanadir. Bunday maqolalarning natijasida matbuotimizda milliy shovinizm ruhining ko’tarilishini sezamiz, hatto bu to’g’rida gazetamizning bir-birlari bilan so’kushmagi omma orasiga millatchilik shovinizmining tuxumini ekish emasmi? Masalan, «Turkiston» bilan «Oq jo’l» janjallari «Angbakchil qozoq»ning haddan oshishi, Zarafshonning chiqishi va Farg’onada Alievning maqolasi va boshqalar. Albatta, biz bu yerda aybning kimda va qaysi tomonda ekanini surishtirmay matbuotimizning bu xususida to’g’ri yo’l tutishini va uning har masalada ijtimoiy qarashga ega bo’lishini chindan tilab qolamiz». Shu bilan birga, «Yacheyka yoki rayondagi firqa a‘zolarini aldab, sen o’zbek jumhuriyatiga o’t, sen qirg’iz jumhuriyatiga o’t deb ul bechoralarni miyasini aynitishdan nima foyda bor? Tezisdan chetga chiquvchilarga tegishlik firqa idoralari chora ko’rsalar kerak» degan fikrlar matbuot sahifalarida uchragan. 1924 yil 8-mayda O’rta Osiyo iqtisodiy konferensiyasida qatnashish uchun Toshkentga kelgan Xorazm delegatsiyasi a’zolari RKP(b) MQ O’rta Osiyo byurosi raisiga «Xorazmda milliy masalaning hal qilinishi to’g’risida maktub» topshiradilar. Unda Xorazmni mustaqil ma‘muriy rayon sifatida o’zining doirasida qoldirish, shuningdek, Xorazm Respublikasi bilan Turkiston Respublikasining Amudaryo viloyatini birlashtirish taklif qilingan edi. Aslida, bu Xorazmning chegaralanish o’tkazilishini rad qilishi edi... 1924 yilning 26 hukumatning rasmiy gazeta va jurnallarida emas, hatto hajviy nashr hisoblangan «Mushtum»da ham chop etildi. «Turkistonda barchadan ham katta nufuzga ega biz deb davo qiluvchi ba‘zi rus mustamlakachilarning chegarasi qaerdan boshlanadir yoki bularning respublikasini bo’yab ko’rsatish uchun bo’yoq yetmay qoldimi? Agar taqsimda xiyonat qiling’on bo’lsa, bu masala boshqatdan ko’rilsun!». Yuqorida keltirilgan muhim savollar o’rtaga tashlanganidan keyin ba‘zi bir mutassaddilar «Mushtum» nashriyoti nomidan ushbu savollarga quyidagicha javob qaytargan: «Milliyat masalasi to’g’risida axtarganimizda hech narsa ko’rsatilmagan. Milliy masalaga qaratilib bir lug’at nashr etilgandan keyin munosib bir javob berish niyatidamiz. Har holda, Sovetlar hukumatida mustamlakachilar jumhuriyati bo’lmaydir. O’rtoq, bu masala to’g’risida Angliya hukumatiga murojaat qiling!». Markazdan yuborilgan kommunistlar bilan birga mahalliy rahbar xodimlarning Turkiston mintaqasining milliy- hududiy chegaralanishi masalasidagi fikrlari rasmiy matbuotda bosilib turdi. Masalan, Zelenskiy, Aytakov, Gajuxov, F. Xo’jaev, A. Muhiddinov, S. Xo’janov, I. Xidiraliev va boshqalarning nutqlarida milliy siyosat to’g’ri hal etilishiga ishonch bilan qaraldi. 1924 yil 4-iyun kuni Moskvada 13-firqa qurultoyi bo’lib, unda Turkistondan vakil S. Xo’janov ishtirok etadi hamda unda ko’rilgan masalalar matbuotda e‘lon qilinadi. Bu qurultoyda O’rta Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishiga doir muhim masalalar muhokama etiladi. Eng asosiysi, milliy respublikalar tashkil topgach, O’rta Osiyo o’lkalari birikib, federatsiya tuzilishi masalasi ko’riladi. Dastlab qurultoyda O’rta Osiyo byurosi nomidan Rudzutak ma‘ruza qilganidan keyin Turkistondan borgan har bir millat vakillariga so’z beriladi. Afsuski, o’zbek, qozoq, turkman va qirg’iz millatiga mansub vakillar ham O’rta Osiyoning yagona federatsiyaga birlashishiga hali erta ekanligini ta‘kidlab, bu masalaga rad javobini beradilar. O’rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishningo’tkazilishi paytida milliyetnik nizolarning oldini olishga bag’ishlangan bir qator maqolalar e‘lon qilingan. Jumladan, hukumat vakillaridan biri Hojiboev milliy muxoliflikka bormaslik va 2. Qishloq xo’jaligini kollektivlashtirish; 3.Madaniy inqilob. Bu masalalarni amalga oshirishning aniq chegaralarini ko’rsatib berdi. Stalin rahbariyati o’zlari xohlagan narsani haqiqat deb ko’rsatishga urinib, 30- yillarning oxirlarida sosializm qurilganligini e’lon qildi. Tez orada mamlakat 6 yil davom etgan 2-jahon urushiga tortiladi. Urushdagi g’alaba Stalin hokimiyatni mustahkamladi va uning repressiya mashinasi qaytadan ishga kiritildi. Siyosiy tizimda hech qanaqa o’zgarishlar ro’y bermadi. Shaxsga sig’inishning tanqid ostiga olinishi demokratik o’zgarishlarga olib kelgandek ko’rinsada, lekin ular vaqtinchalik xarakterga ega edi. Siyosiy rahbariyat jamiyatni demokratlashtirishni o’ylamasdan, aksincha kommunistlar partiyasi o’rnini mustahkamladi. 80-yillar boshida hokimiyat tepasiga demokratik fikr yurituvchi rahbarlarning kelishi bilan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy hayotning barcha tarmoqlarida qayta qurish boshlandi. Bu kommunistik tizimning parchalanishi bilan tugallandi. Turkistonda sovet tuzumining o„rnatilishini aks ettiruvchi manbalar.1917-yil 29-fevralda Rossiyada demokratik inqilob g’alaba qozondi. 2-martda podsho taxtdan voz kechdi va Muvaqqat hukumat tuzildi. 1917 yil mart-aprel oyi siyosiyuyg’onish davrida, asosiy harakatlantiruvchi kuch sifatida jadidlar harakat qildi. Aynan ular mitinglar tashkil etib, buning natijasida «Sho’roi Islom» nomi ostida mahalliy xalq deputatlar kengashini tashkil qildi. 7-15-aprelda Ishchi va Soldat 163 deputatlarining 1-Butun Turkiston Kengashi s‘ezdi faoliyat ko’rsatdi. Turkistonda siyosiy, diniy, davlat tashkilotlarining tashkil etilishi masalalari juda murakkab. Misol uchun «Sho’roi Islom» va «Sho’roi Ulamo» vakillarining asosiy qismi ruhoniylardan iborat bo’lib, ular «Sho’roi Islom»chilar bilan birgalikda harakat qilmadilar, bundan esa keyinchalik bolsheviklar mohirona foydalandilar. Bolsheviklar ularni bita-bitta yo’q qildilar. Shuningdek, islomchilarning o’z qatorlarida ham birlik yo’q edi. Turkiston musulmonlarining 1-chi siyosiy partiyasi faoliyatiga I.Bob.S о v е t davri tarixiga oid manbalar 1.1.Chorizmning mustamlakachilik siyosati tarixshunosligi. Podsho Rossiyasi O‘rta Osiyoni bosib olgach, bepoyon hududlarga ega bo‘ldi. U dunyoning eng yirik mustamlakachi mamlakatiga aylandi. Shuning uchun ham usha vaqtda Rossiya to‘g‘risida "ulkan miqdordagi mulk o‘g‘risi" degan haq gaplar aytilgan edi. Rossiyaning mustamlakachilik davri tarixshunosligini 3 davrga bo‘lib o‘rganish mumkin. 1. Rossiya O‘rta Osiyoni bosib olgandan to Sho‘ro tuzumi qaror topguncha bo‘lgan manbalar. 2. Sho‘rolar tuzumi qaror topgandan to 80 yillarning oxirigacha bo‘lgan davr. 3. O‘zbekiston mustaqillik yillari tarixshunosligi. Rossiyaning O‘rta Osiyoda yuritgan mustamlakachilik siyosati ularning boshqaruv tuzilishida yaqqol ko‘rinadi. Turkiston general gubernatori K.Kaufman rus harbiylarining eng faol istilochi jandarmi graf D.Milyutinga 1876 yili yo‘llagan ma’ruzanomasida Rossiya va Angliya kabi nosroniylar davlatlarining osiyodagi maqsadi mushtarak ekanligini alohida ta’kidlab, "bu joyda bizning umumiy dushmanlarimiz - musulmonlik va yovvoyilikdir" deb, harbiy vazirdan qattiq siyosat o‘tkazishda keng vakolatlar so‘ragan. Xududi shunday siyosatni podshoning yaqin mulozimi, generalleytenatga teng unvondagi maxfiy maslahatchi F. Girs Turkiston o‘lkasini boshqarish tartibi haqida tuzgan qonun loyihasida ham aks ettirgan edi. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoda yaratgan 1865-1917 yillar davomida meteropoliyadagi idoralar tomonidan muhokama etilgan qonun loyihasi bir necha bor pishitilib, mohiyatini tushunish uchun o‘lka boshqaruvi tizimlari idoralari tarkibini bilish lozim. Rus mustamlakachiligining mohiyati va uning o‘zga xalqlarni ruslashtirishi siyosatining bosh yo‘nalishini venger olimi Herman Vemberi 1871 yilda ilg‘ab, bunday deb yozgan edi: “Rusiya shiddat bilan o‘smoqda, Buyuk Pyotr zamonida uning aholisi 15 mln edi. Katerina taxtga chiqqan yili 25 mln bo‘ldi. Aleksandr 1 o‘lgan yili 58 yozgi maxsus kinoteatr tashkil etilgan. Biroq, shunga qaramay, aholiga kino xizmati ko'rsatish darajasini qoniqarli deb bo'lmaydi. Bu borada Surxondaryo viloyati respublikada oxirgi o‘rinda edi. Jumladan, 1940-yilda hududda 25 ta kinoteatr ishlagan. Lekin aholisi soni bo yicha Surxondaryoga nisbatan anchaʻ kam bo lgan Xorazmda 28 ta, Qoraqalpog istonda 33 ta, Sirdaryoda 45 ta ʻ ʻ kinoteatr faoliyat ko rsatgan. Shuni ta kidlash kerakki, ʻ ʼ 1927-yilda Surxondaryo viloyatida radiostansiya ochish uchun davlat byudjetidan 5200 so m ajratildi. Bu mablag‘ evaziga Termiz, Sherobod, Denov ʻ tumanlariga radioapparat o‘rnatildi.Sovet davlati o‘z siyosatini amalga oshirishda davriy matbuotdan unumli foydalandi. Shu maqsadda 1932-yilda Termiz shahri, viloyat markazi va tumanlarda gazetalar chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Denovda ilk gazeta lotin alifbosida “Qizil Denov” nomi bilan 1932-yil aprel oyida nashr etilgan 4 . Madaniy tarbiyada muzeylar alohida o‘rin tutgan. Surxondaryo viloyati tarix-o‘lkashunoslik muzeyining tashkil etilishi ikki fidoyi inson – Gavril Vasilyevich Parfenov va Georgiy Nikolaevich Maksimov nomi bilan bog‘liq. 1933-yil 17-sentabrda Termiz shahar ijroiya qo‘mitasining majlisida tuman rejalashtirish bo‘limi boshlig‘i R.Gubaydullin va G.V.Parfenovlarning ma’ruzalari tinglandi. Shu asosda 1933-yil 17-sentabrda Surxondaryo o‘lkashunoslik muzeyi tashkil etildi. 1933-yil 1-oktabrgacha uning faoliyati maxsus tuzilgan guruhga ishonib topshirilgan 5 . 2.2.Surxondaryoda Sovet hokimiyatining xalq ta’limi muassasalariga nisbatan yuritgan siyosati haqidagi manbalari Sovet hokimiyati davrida Surxondaryo viloyatidagi ta’lim tizimining holatini o’rganish bugungi kundagi dolzarb masalalardan biridir. Chunki Surxon vohasida sovet hokimiyatining siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy mavqeini mustahkamlash davrida hukmron Kommunistik partiya jamiyat hayotining Bolsheviklar O’rta Osiyoda yashab kelayotgan millatlarning ushbu geografik hamda siyosiy chegara ichida ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayoti taraqqiy qilishi mumkin emas deb topdilar. Ushbu masala yuzasidan matbuotda e’lon qilingan maqolalarni tahlil qilinar ekan, ularni mazmuni va mohiyatiga qarab quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: O’rta Osiyoni milliy-hududiy chegaralash masalasiga doir savollar va murojaatlar; Markazdan yuborilgan va mahalliy rahbarlarning O’rta Osiyoni milliy hududiy chegaralash masalasidagi fikrlari va savollarga javob maqolalari; O’rta Osiyoni milliy-hududiy chegaralash masalasida milliy-etnik nizolarning oldini olishga bag’ishlangan maqolalar; Xorazm Xalq Sovet Respublikasining milliy-hududiy chegaralanishga tortilishi masalasi; O’zbekiston SSRning tashkil topishi va uning poytaxti masalasi; Xorijdagi vatandoshlarimizning O’rta Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishiga oid maqolalari; O’rta Osiyoni milliy respublikalarga bo’lish masalasi o’rtaga tashlangach, davriy matbuotda milliy ziyolilarning ushbu masalaga oid turli-tuman savollari va murojaatlari chiqa boshladi. «Milliy jumhuriyatlarga ayrilish kerakka o’xshaydir. Busiz iloj yo’q ekan. Ayrilish Turkiston doirasida bo’lsunmi yoxud O’rta Osiyo masshtabidami? Milliy jumhuriyatlar bo’lgach, uni birlashtiradirgan Markaz masalasi qanday hal bo’ladir? O’rta Osiyo federatsiyasi kerakmi? Jumhuriyatlar Rusiya Sovet jumhuriyatiga bog’lanadirmi? Milliy jumhuriyatlar bevosita markazga bog’lansa, millatlar orasida iqtisodiy aloqa qanday bo’ladir? Bo’linish tartiblari va qirg’iz qozoqlar Qozog’istonga qo’shiladirmi yoxud alohida jumhuriyat bo’ladirmi? Turkmanlar, Xorazm va Buxoro turkmanlarini birlashtiradirmi? Tojik, qirg’iz avtonomiyasi qanday tuziladir?». Yuqorida keltirilgan savollar hamda murojaatlar faqatgina barcha jabhalarida o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Xususan, bu jarayon insonlar ongini o‘zgartirishning muhim omili hisoblangan ta’lim, fan va madaniyat sohalarida jiddiy burilish yasadi. O'rganilayotgan yillarda ta'lim, fan va madaniyat sohalarida sodir bo'lgan barcha voqealar siyosiy manfaatlarga xizmat qildi. Sovet hukumatining maqsadi ozodlikni sevuvchi milliy ziyolilar qatlamini yo qʻ qilish va xalqning “savodxonlik” darajasini oshirish orqali sotsialistik tuzumga fidoyi yangi ziyoli kadrlarni shakllantirish, shuningdek, byurokratik boshqaruvni kuchaytirish edi. 1925-yilda ma lum darajada bo lsa-da, ta lim tizimida eski maktablarning ʼ ʻ ʼ ishlashiga ruxsat berildi. Sovet maktablari soni esa asta-sekin o'sib bordi. Qisqa vaqt ichida yangi maktablar soni 10 taga, undagi o‘quvchilar soni esa 597 nafarga yetdi. Ulardan 260 nafari mahalliy millat vakillari edi 1 . Yangi sovet maktablarini tashkil etish jarayoni uzluksiz davom ettirildi. Surxon vohasining Boysun va Termiz shaharlarida maktablar ochilib, qishloq dehqonlarining farzandlari ularda bilim oldilar. Voha markazidan uzoqda joylashgan maktablarda Sovet Ittifoqining markaziy shaharlaridan kelgan mutaxassislar mahalliy o'qituvchilar bilan hamkorlikda ishladilar. Bundan tashqari, voha o'qituvchilari Moskva va Toshkentga oliy ma'lumot olishga yuborildi. Respublika shaharlarida o qituvchilarga bo lgan ehtiyojni qondirish uchun ʻ ʻ pedagogika bilim yurtlari ochila boshlandi. 1926-yilda Termizda birinchi o qituvchilar tayyorlash maktabi ochildi. Ushbu muassasani ochishdan maqsad ʻ voha maktablari uchun boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini tayyorlash edi. Bu maktab xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari uchun bilimli kadrlarga bo‘lgan ehtiyojni qondirishga hissa qo‘shdi. Qisqa vaqt ichida 21 ta savodsizlikka barham berish maktabi ish boshladi, ularda 420 nafar o‘quvchi bilim oldi. Shulardan 30 nafari qizlar edi. Yuqoridagi 12 ta maktabda bilim sifati yuqori saviyada bo‘lib, ularda 243 nafar o‘quvchi ta’lim oldi, ta’lim yoz faslida ham davom etdi 2 . tazyiqi ostida xalq dostonlarining epik homiylari – Xizr, qirq chilton, avliyo, pir, payg‘ambar, xor bilan bog‘liq joylar baxshilar nutqidan olib tashlandi. 1930-yillarda madaniy hayotdagi yana bir muhim o zgarish teatrlarning paydoʻ bo lishi bo ldi. 1935-yil 5-noyabrda Termiz shahrida musiqa va drama teatri ʻ ʻ o z faoliyatini boshladi. Teatr ochilishida Afandixon Ismoilovning “G‘alaba” ʻ spektakli premyerasi namoyish etildi. Bu asardan boshlab, 1930-yillar oxirida teatr spektakllari galereyasidan K.Yashinning “Ikki kommunist”, “Gulsara”, Hamzaning “Maysaraning ishi”, N.Safarovning “Uyg‘onish” kabi asarlar ham o’rin oldi. Teatr ijodiy yo lining shakllanishiga O.Rixsiev, X.To laganov, ʻ ʻ X.Boboxonova, G.Latipova, Z.Olimova kabi san atkorlar katta hissa ʼ qo shdilar ʻ 3 . 1938-yilda O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining “Teatr san’atining ahvoli va uni yanada takomillashtirish va respublika mehnatkashlarini kommunistik ruhda tarbiyalashdagi rolini oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qildi. Qarorga ko‘ra, teatr jamoalari, dramaturg va rejissyorlar birinchi navbatda inqilobiy sovet turmush tarzini tarannum etuvchi asarlar sonini ko‘paytirishga e’tibor qaratishlari kerak edi. Milliy tarixiy mavzudagi asarlar “Burjua mafkurasiga sig'inish” sifatida baholandi. 1940-yilda Surxondaryoda 2 ta xalq teatri, jumladan Termiz va Denov teatrlari faoliyat ko rsatib, ularda 63 kishi xizmat qildi. ʻ Kino, shubhasiz, madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyatining asosiy qismini tashkil etadi. Tahlil qilinayotgan davrda kino xalq ta’limining asosiy quroli bo‘lib, kommunistik mafkura g‘oyalarini targ‘ib qilish jarayonida asosiy vosita bo‘lib xizmat qildi. XX asrning 30-yillarida Surxondaryo viloyatida keng ekranli kinoteatrlar qurilishi boshlandi. Denov, Termiz, Sherobod, Sho‘rchi, Jarqo‘rg‘on kabi tuman va shaharlarda keng ekranli kinoteatrlar qurish ishlari olib borildi. Termiz shahrida filmlar namoyishi asosan Ofitserlar uyi va M.Gorkiy nomidagi madaniyat va istirohat bog‘ida tashkil etildi. Ushbu bog'da 1.2.Tarixiy adabiyotlarda chor mustamlakachilariga qarshi milliy-ozodlik kurashning yoritilishi. Chorizmning ijtimoiy va milliy mustamlaka zulmining chidab bo‘lmaydigan darajaga etishi natijasida xalq norozilik harakatlari yuz berdi. Turkiston xalqlarining Rossiyaga qarshi milliy-ozodlik harakatlari tarixshunosligi ham xuddi mustamlakachilik siyosati tarixshunosligi kabi davrlar va ularning xususiyatlariga o‘hshashdir. Bunlay qo‘zg‘olonlarga 1892 yil Turkistondagi vabo isyoni, 1898 yil Andijondagi Dukchi Eshon qo‘zg‘oloni, 1916 yildagi Jizzax va Turkistonning boshqa joylaridagi qo‘zg‘olonlar misol bo‘la oladi. 1898 yilda Andijonning Mingtepa qishlog‘ida ko‘tarilgan "Dukchi Eshon" qo‘zg‘oloni xalqimiz ozodlik harakatining yorqin sahifalaridan biridir. Bu ozodlik harakati haqida bizga ma’lumot beruvchi tarixiy asarlardan biri Fozilbek Otabek o‘g‘lining "Dukchi Eshon voqeasi" asari hisoblanadi. Fozilbek Otabek o‘g‘li (1879-1938) asli andijonlik, mashhur Otabek qozining ikkinchi o‘g‘li, Fozilbek rus-tuzem maktabini, 1923 yil Moskvada qishloq xo‘jalik akademiyasining bitirgan, so‘ng Turkistonga qaytib, yangi paxta navlarini etishtirish bilan shug‘ullangan. 1927 yilda "Dukchi Eshon voqeasi" asarini nashr ettiradi. 1916 yilgi xalq harakati haqida ma’lumotlar 20 yillarda paydo bo‘ldi, u davrda tadqiqotchilar orasida 1916 yil qo‘zg‘olonining sabablari, xarakterli va unga baho berishda turlicha fikrlar mavjud edi. G.Broydo va T.Risqulovlarning ta’kidlashicha, chor ma’muriyati ushbu qo‘zg‘olonni tayyorlash orqali yangi bosqinchilik va zulmga bahona qidirgan. Bu fikr Shestakova va E.Fedorova tomonidan keskin tanqid qilingan, ular fikricha, chor hukumatiga bu qo‘zg‘olondan hech qanday foyda yo‘q edi. 30-yillarda podsho arxividan 1916 yil qo‘zg‘oloniga oid qimmatli xujjat va materiallar e’lon qilindi. 1932 yilda O‘rta Osiyo xalqlarining qo‘zg‘olonlari tarixiga oid xujjatlar to‘plami dunyo yuzini ko‘rdi. 1935 yilda Z.Kostelskiy ushbu qo‘zg‘olonga bag‘ishlangan nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1916 yil qo‘zg‘olonini tadqiq qilishga P.A.Kovalevning ham hissasi katta bo‘ldi. Unda qo‘zg‘olonning Turkiston eaknligini ta’kidlaydilar. Bunda burjua demokratik talablar bilan milliy ozodlik harakati vazifalari uyg‘unlashib ketgan edi. 1905-1907 yillarda O‘rta Osiyoda feodal burjua doiralarida millatparvarlik kayfiyatlari jonlanib ular mehnatkashlarning milliy zulmdan ozod bo‘lish yo‘lidagi harakatidan o‘z maqsadlari uchun intildilar. O‘rta Osiyo xalq ommasi rus proletarining shovinizmga nisbatan chiqisha olmaslik tuyg‘usini do‘stona qabul qilib, 1905- 1907 yillar inqilobda bevosita ishtirok etdilar. Tarix burjua safsatabozlklarining 1905-1907 yillar inqilobining sof «rus» xususiyatga ega ekani to‘g‘risidagi afsona va to‘qimalarni rad etdi deyiladi. Tarixchilar o‘z asarlarida O‘rta Osiyodagi 112 Markisistik Mafkurani tarqatishda jonbozlik ko‘rsatib, targ‘ibot- tashviqot ishlarini olib borgan rus inqilobchi proletoriti vakillari - V.D.Konyushin, A.R. Baxarev, M.R.Verdyanin. T.L. Ivanov kabi ko‘plab o‘z hayotini O‘rta Osiyo bilan bog‘lagan inqilobchilarning katta xizmatlarini alohida taqidlab o‘tishni unutmaydilar. Noiloj o‘sha davrdagi ijtimoiy siyosiy ahvol shuni taqozo etar edi. Turkistonning bosib olinishi va chor ma’muriy xukumronligi davriga (1865-1917 yillar) oid sovet tarixshunosligi solnomasida 1916 yil qo‘zg‘olonini – o‘lka xalqlarining hayotida 1917 yil oktyabr «inqilob» arafasidagi eng yorqin voqeani tadqiq etish va yoritishga alohida o‘rin ajratilgan. Tadqiqotchilar bu qo‘zg‘olon Rossiya proletoratining samoderjaviyaga va burjajiyaga inqilobiy kurashi bilan o‘lkadagi ilg‘or mehnatkashlar ommasi ozodlik xarakatining qo‘shiluvi natijasida xurriyat uchun kurash miqiyosining kengayishi tomon yuz bergan burilish hisoblanadi degan xulosani yakdillik bilan olg‘a suradi. Mazkur qo‘zg‘olon mahalliy mehnatkashlarning shakllanib bo‘lgan milliy burjaziyadan yuz o‘girishni boshlab berdi. 1916 yil qo‘zg‘oloni xalq ommasining mustamlakachilik zulmi va feodal hamda kapilatistik ekpulatatsiyasiga qarshi qisqa muddatli tarqoq va stixiyali isyonlari ko‘rinishida boshlanib, CHor Rossiyasi milliy o‘lkalaridagi ezilgan xalqlar ozodlik kurashining, binobarin Birinchi jahon urushi davridagi barcha mustamlaka mamlakatlarda ro‘y bergan milliy ozodlik harakati qudratli Xulosa Xulosa sifatida aytish mumkinki, sovet ittifoqi davrida Surxon vohasida, uning shahar va tumanlarida tashkil etishgan madaniyat muassasalari asosan sovet mafkurasini, kommunistik ruhni singdirishga qaratilgan edi. Ammo shunday bo’lsa-da, bu davrda voha aholisi ming yillar davomida saqlanib qolgan xalq og’zaki ijodi namunalari, dostonchilik, baxshichilik maktablari faoliyatini rivojlantirishga erisha oldi. Yana xulosa sifatida aytish lozimki, Surxon vohasida Sovet hukumati tomonidan tashkil etilgan maktablar yaxshi samara bermadi. Ta’lim sohasida muammolar ko‘p bo‘lib, ulardan birinchisi kadrlar masalasi edi. Maktablarni tashkil etishda mablag‘ yetarli emas, tashkil etilgan maktablarda o‘quv qurollari va darsliklarning keskin tanqisligi kuzatildi. Sovet hukumati xalq maorifini rivojlantirishga harakat qilib, birinchi navbatda voha iqtisodiyotini yo lgaʻ qo yish uchun kadrlarga bo lgan ehtiyojni qondirish uchun barcha ʻ ʻ imkoniyatlardan foydalanishga harakat qildi. Termiz shahrida sanoatning turli tarmoqlarini malakali kadrlar bilan ta’minlashga bo‘lgan ehtiyojni ta’minlash maqsadida ko‘plab ixtisoslashtirilgan kurslar tashkil etilgan bo‘lsa-da, ularda ta’limni tashkil etish ishlari yetarli darajada emas edi. taqsim qilinadi – ya’ni bo’linadir». Davriy matbuotda berilgan rasmiy ma‘lumotga ko’ra, O’zbekiston SSRning maydoni (tojik muzofotidan boshqa) 440 ming murabba‘cha qirim va 7 ta muzofotdan: Toshkent, Samarqand, Farg’ona, Zarafshon, Surxon, Qashqadaryo hamda Xorazmdan iborat ekanligi qayd etilgan. Toshkentda 1924 yilning 5-dekabr sanasi O’zbekiston SSRning tuzilgan kuni sifatida bayram qilingan. 5-dekabr tantanasini o’tkazish bo’yicha Rahmat Ahmadiy raisligida komissiya tuzilib, tadbirni o’tkazish rejasi ishlab chiqilgan. Ushbu tantanada O’zbekiston inqilob qo’mitasi nomidan F. Xo’jaev, Butunrusiya kommunist firqasi O’rta Osiyo byurosi nomidan Zelenskiy, eski shahar ijroqo’mi firqa raykomi kasabalar byurosidan Mallaboev, bundan tashqari, Rahimboevningtabrik so’zlari yo’llangan. 1925 yil fevralda Buxoro shahrida chaqirilgan sovetlarning birinchi syezdi «O’zbekiston SSRni tuzish to’g’risidagi deklaratsiya»ni qabul qildi. Bu deklaratsiyada shunday deyilgan edi: «Sovet hokimiyatining Sharqdagi avangard posti bo’lgan O’rta Osiyoda millatlarning o’z taqdirini o’zi belgilash huquqini amalga oshirish maqsadi bilan sobiq Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalari hududlaridagi o’zbek yerlarining qishloq va ovullari mehnatkashlar ommasi birinchi sovetlar s‘ezdi orqali bu xalqning tarixida ilk marotaba ishchi va dehqonlar O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi ta‘sis qilinganini e‘lon qiladilar». O’zbekiston SSRning poytaxti masalasi ham matbuotda ko’p muhokama qilingan. Respublika markazining Samarqand shahri bo’lishini barcha mahalliy aholi vakillari yoqlab chiqqanidan so’ng, «Markaz» ham buni tasdiqlaydi. Matbuot materiallarida keltirilgan ma‘lumotlarga qaraganda, hukumat va qator muassasalar uchun binolar qurish va shaharni obodonlashtirish maqsadida «Markaz»dan mablag’ ajratilgan. «Samarqandni markaz holiga qo’yish uchun hozirliq boradir. Buning uchun markaz million so’m berdi». To’plangan materiallarga tayanib shuni aytish mumkinki, qisqa muddatda (1924 yil 5- dekabrdan 1925 yilning 3- apreliga qadar) Buxoro va Toshkent shaharlari O’zbekiston SSRning poytaxti vazifasini bajardi. 1925 yilning 3-aprel kuni Kirish Mustabid tuzum Markazda va joylarda o'z mutlaq hokimiyatini shakllantirib, mustahkamlab borar ekan, bunda u o'ziga sodiq muayyan siyosiy va ijtimoiy kuchlarga tayanib ish yuritmog'i kcrak edi. Shu maqsadda, Markaz hukumati yangi sotsialistik jamiyat qurilishi davomida O'zbekistonga o'zining ko'p sonli sadoqatli xodimlari, vakillarini rahbary Iavozimlarga yuborib turganligi bejiz emas. Xususan, ular yordamida o'lka hayotida kechayotgan barcha jarayonlar, o'zgarishlardan doimiy xabardor bo'lish, ularning yo'nalishlarini, maqsad, vazifalarini belgilash, mahalliy kadrlar faoliyatini kuzatish, nazorat qilish mumkin bo'lardi. Markaz O'zbekistonlik milliy kadrlarning kundalik ishlariga «ko'z-quloq» bo'lish, ular faoliyatini tekshirish, taftish qilish barobarida sotsializm qurilishi yo'lida sadoqat bildirganlarni tanlash, tarbiyalash, ularni yuqori mansablarga ko'tarishni o'z e'tiboridan chetdatutmadi. Shu bois, Markaz ishonchini qozonib, uning nufuzli namo-yandalari bilan yaqindan hamkorlik qilgan, kerak bo'lganda- o'z xalqining manfaati, qiziqishlarini ko'zlab ish yuritgan bilimdon kadrlar soni ham ko'payib borgan. Ammo Stalin yakkahokimligi kuchayib, totalitar tuzum bedodligi avj olib borgan sari bunday kadrlarni arzimas sabab va bahonalar bilan qiynoq- qistovga olish, vazifalaridan chetlatish odatiy tusga kirib bordi. mln,ga chiqdi, hozir (1871y) esa 77 mln bo‘libdi. Nufuzning bunday shiddat bilan ko‘payishi ruslarda ko‘p tug‘ilish qobiliyatidan emas. Aksincha, ishg‘ol etgan o‘lkalardagi aholini tezkor ruslashtira olishlari bilan izohlanadi”. Rus mustamlaka hokimiyatining dabdabali raishda e’lon qilgan "Turkiston aholisini harbiy xizmatdan ozod qilish haqida"gi ehsonning Girs g‘oyat nozik ta’birda fosh qilgan edi. Turkiston tadqiqotchilari ana shu masalaga o‘z vaqtida oydinlik kiritganliklarini eslash o‘rinlidir. "Ilgargi Turkistonda - deb yozgan edi Ahmad Zaki Validiy, - eski odatga ko‘ra askarlikka rag‘bat va havas bo‘lar edi. Hozir turkistonliklar askarlikdan ozod etilganliklari sababli asta-asta shijoatlari so‘nib, bo‘shashib ketdilar… Rusiya Osiyoda g‘oyat uzoqni ko‘zlovchi siyosat ketidan quvuvchi va bu keng qamrovli harakatlari hech qanday chek-chegara bilmagan, hirs va ishtahasi esa kun sayin oshib boruvchi imperialistik davlatdir. Rus millati ham buyuk davlatchilikka nihoyatda bog‘langan, xususiy mulkka qarab qolmay, hukumat ko‘rsatgan har qanday joyga, har qanday o‘lkaga borib joylashishga chamadoni tayyor, harakatchan g‘ayrati keladi. Rus milati bu harakatchanlik va g‘ayratni alohida bir uddaburonlik deb biladi. Mustamlakachi ma’muriyat o‘lkani Rossiyaning xom ashyo bazasiga aylantirishga zo‘r g‘ayrat bilan kirishadi. Sug‘oriladigan joylarda paxtachilik va 109 paxta yakka hokimligining o‘sishi, hunarmand-kosibchilikning inqirozga yuz tuta borishi bilan dehqonlar keng ommasi, mayda hunarmandlar va shahar kambag‘allarining boshqa tabaqalari ham qoshshoqlashib bordi. Natijada XIX asrning 80 yillari oxiri 90 yillarda xalq ommasining turmush tarzi keskin pasaya boshladi. Buni mahalliy tarixchi Ibrat o‘zining "Farg‘ona tarixi" asarida shunday tasvirlaydi: "Farg‘onani suvi serob, havosi toza, mevasi pokiza, erlari mahsuldor bo‘lib, Rusiya davlatida bo‘lgandan buyon necha daraja tijorat va ziroat ishlari murovvaj bo‘lub, temir yo‘llar inshosi vositasi bilan hamma ishlar oson bo‘lub, dehqonlari aksariyatida paxta ziroati ilan rivojlanib, paxta tijorati bo‘lak ishlardan rivojda bo‘lib, muning foydasiga aldanub, ziroati milliylari - bug‘doy, juvari, arpa ekmoq yo‘q bo‘lub, ovqatga sarf bo‘ladurg‘on donlarni 1928-1929 o‘quv yilida vohaning barcha hududlarida ayollar savodsizligini bartaraf etish maktablari ochildi. Shuningdek, maktablar o‘quv jihozlari, darsliklar va yangi adabiyotlar bilan ta’minlandi. Voha aholisi orasida turli millat vakillari borligini hisobga olib, adabiyot o‘zbek, rus, tojik tillarida bo‘lishi talab qilindi. Shundan kelib chiqib, Boysun va Sariosiyo tumanlarida tojik tilida ta’lim beradigan maktablar tashkil etildi. Bu maktablarni ta'minlashni davlat zimmasiga oldi. Keyinchalik vohaning chekka hududlarida maktablar qurilishi boshlandi. Denov tumanining “Sino” va “Qarluq” qishloq sovetlariga maktablar qurilishi uchun 119 ming rubl, Denov tumanida madaniyat va jamoat muassasalari uchun tuman byudjetidan 50 ming rubl ajratildi. Tuman xalq ta’limi bo‘limi, partiya va komsomol tashkilotlari Surxon vohasidagi deyarli barcha tojik maktablari tojik tilidagi adabiyotlar bilan ta’minlanmaganligini, milliy maktablarda bu kabi muammolar mavjudligini hisobga olib, respublika hukumatiga yordam so‘rab murojaat qildi. Shu bilan birga, Tojikiston Avtonom Respublikasiga tojik tilidagi adabiyotlar bilan ta minlash bo yicha murojaat qabul qilindi.ʼ ʻ O sha davrda zo rlab ko chirish siyosati natijasida viloyatga turli ʻ ʻ ʻ viloyatlardan aholi kela boshlagan. Masalan, birgina Denov tumaniga Andijon, Farg‘ona va Buxoro viloyatlaridan ko‘chib kelganlar soni 1000 nafarni tashkil etdi. Migrantlarning farzandlari uchun zudlik bilan ixtisoslashtirilgan maktablar tashkil etila boshlandi. 1930-yilda Sovet hukumati tomonidan Bobotog‘, Yangiobod, Sino va Xazarbog‘ qishloqlarida, “G‘alaba” kolxozida, Anbarsoy qishloqlarida yangi maktablar tashkil etildi. Manbalarda maktab ta’limi masalasiga e’tibor bermagan rahbarlarning jazolanishi haqidagi faktlar ham bor. Xususan, 1934–1935 o‘quv yilida Boysun viloyatida ta’lim tizimi faoliyati qoniqarsiz deb baholandi. Tuman ta lim ʼ bo limining bir qator mas ul shaxslari faoliyati samarasiz bo lganligi sababli ʻ ʼ ʻ egallab turgan lavozimidan ozod etildi 4 . ekishlarini eslaridan chiqarib, 1913-yilda paxta ziroati va tijoratiga urungan kishilar qarz daryosiga g‘arq bo‘lganlarini mushohoda qilib, avqot ekmoqg‘a tushdilar, hatto hukumatdan avqot ekmok uchun necha marotabadan targ‘ib bo‘lsa ham, paxtani aqchasi bularni avqot ekmokdan qo‘ydi. Alholda avqotlarni hayvonot avqotini sotib olmoqqa majbur bo‘lganlari bularni yana eski ekunlari yaxshi ekanini bildurdi". Turkistonda mustamlakachilik tuzumini uzoq vaqt saqlab qolish uchun buyuk rus davlatchilik g‘oyasini amalga oshirishga kirishildi. Bu ishga rus ziyolilari ham safarbar etildilar. Sho‘rolar hukmronligi davrida yaratilgan tarixiy asarlarda ushbu masalaga yana bir tomonlama yondoshish davom etdi. Ularda ko‘proq Turkiston qoloq feodalizm tuzumida yashab kelganligi, Rossiya tarkibiga qo‘shib olingach bu katta progressiv ahamiyat kasb etganligi haqida ko‘proq gapirildi. Sho‘rolar davrida ruslashtirish siyosati, iqtisodiy qaramlik, paxta yakkahokimligi yanada kuchaytirildi. Podsho Rossiyasi mustamlakachilik siyosatining uzviy davomi edi. Faqat O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin tarixshunosligimizda ushbu masala haqqoniy yoritila boshladi. Ayniqsa bu O‘zbekistonning yangi tarixi kitobining 1-qismida o‘z aksini topdi. Unda aniq faktlar bilan Rossiyaning Turkistonda yuritgan mustamlakachilik siyosatining aniq basharasi ochib berilgan. Tariximizning xolis yoritilishiga qariyb bir yarim asrdan so‘ng erishdik. O‘rta Osiyoni Rossiya tomonidan bosib olinishi va mustamlakachilik tuzumining o‘rnatilishi 1958 yildan to 1989 yilgacha bo‘lgan davrda xato talqin qilib kelindi. Ular bosib olinishning reaksion mohiyatini xalqdan yashirishga harakat qildilar. Rossiya qo‘shinlari xonliklarni "bosib olgan emas", balki "qo‘shib olgan" deb katta-katta kitoblar, risolalar va maqolalar yozdilar. Mustamlaka davrini to‘liq va har tomonlama yoritib bera olmadilar. Mustamlakachilikning xalqimizni bosib turgan muz tog‘lari mustaqillik nuri taftidan erib ketdi.

Sоvеt davri  tarixiga oid  manbalar

Купить