• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 81.6KB
Покупки 1
Дата загрузки 28 Май 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar

Kirish Mavzuning dolzarbligi Respublikamiz mustaqillikka erishganidan keyingi davr mobaynida boshqa jabhalarda bo’lgani singari tarix sohasida ham misli ko’rilmagan o’zgarishlar sodir bo’ldi. O’zbekistonning tarixchi – olimlari jahonga yuz tutdi. Boy hamda qiziqarli o’tmishimiz jahon hamjamiyatini e’tiborini tortib keldi. Dunyo olimlari dunyo mamlakatlari tarixini va diplomatik aloqalarini o’rganish ishtiyoqidalar. Shu nuqtayi nazardan ham mamlakatimizda dunyo mamalakatlarining tarixi va ularni boshqa davlatlar bilan olib borgan diplomatik va o’zaro munosabatlarini o’rganishga qiziqish keyingi paytlarda kuchayib bormoqda. Bu yo’lda o’zbek tarixchi - olimlari dunyoning eng ilg’or tarix maktablari mutaxassislari bilan ilmiy hamkorliklarni yo’lga qo’ymoqda. Hozirda bizning oldimizda ham dunyo mamlakatlarini tarixini mukammal o’rganish vazifasi dolzarb bo’lib turibdi. Hozirgi globallashuv jarayonida xar bir davlat o’zining tinchligi va xavfsizligi uchun barcha imkoniyatlarini ishga solgan xolda qayg’urmoqda. Yovuz kuchlar biror mamlakatda beqarorlik xolatini keltirib chiqarish uchun jiddiy sabablarni ko’rsatish shart bo’lmay qoldi, unga o’zlari axd qilsa bo’ldi, o’sha mamlaktda xar qanday xunrezliklarni amalga oshirmoqda desak mubolag’a bo’lmaydi. Bo’linib bo’lgan dunyoni gox oshkora, gox pinxona bo’lib olish masalasidagi hozirgi ziddiyatli xolatlarni taxlil qilish, jahon tarihini mukammal bilishga, dunyodagi bo’layotgan voqea va xodisalarga, yoshlarning mustaqil hayotiy pozitsiyaga ega bo’lishini har qachongidan ham muhim ahamiyatga ega bo’lib qolmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev “O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi” - degan nazariy qoidani ilgari surdi 1 . Mustaqillik tufayli demokratiya yo’lidan rivojlanayotgan yurtimizda tarixiy manbalarga tayangan holda, tarixiy voqyelikni bo’yab ko’rsatmasdan, o’z ko’rinishida yoritish, uni xolis tadqiq etishga sharoit yaratildi. Sovet Ittifoqi (SSSR) XX asrda dunyodagi eng yirik ko‘p millatli davlatlardan biri bo‘lgan. Uning tarkibiga yuzlab etnoslar, 1 Мирзиёев Ш. М. Конун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт тараккиёти ва халк фаровонлигининг гарови. Тошкент.: Узбекистон. 2017. B.67. 2 etnoiqtisodiy joylarini egallab kelishgan, ayniqsa savdo va xizmat ko‘rsatish sohalarida ustunlik qilgan. Bu esa ularga asosan qozoq aholiga nisbatan nisbatan yuqoriroq turmush darajasini ta minlab bergan. 1987–1988-yillardaʼ kooperativlarning rivojlanishi bilan etnik asosdagi ijtimoiy va moliyaviy tabaqalanish keskin kuchaygan. Mojaroga turtki bo‘lgan voqea 1989-yil 16-iyun kuni kechqurun Yangi Uzen shahridagi raqs maydonchasida yosh qozoqlar va lezginlar o‘rtasida sodir bo‘lgan mushtlashuv bo‘ldi. Militsiya aralashib, bu janjal to‘xtatilgan va vaziyat barham topgan ko‘ringan edi. Ammo oddiy maishiy zaminidagi bu mojaro tezda etnik tus olib kuchayib bordi. O‘sha kechaning o‘zida shaharda milliy asosda aholi guruhlari shakllana boshladi va ular o‘rtasida to‘qnashuvlar sodir bo‘ldi. Bu to‘qnashuvlarda 3 kishi halok bo‘ldi, o‘nlab odamlar yaralandi. Navo‘zen mojarosining eng keskin bosqichi 1989-yil 17–28-iyun oralig‘ida bo‘ldi. 17–19 iyun kunlari yog‘och tayoq, temir novda, toshlar bilan qurollangan yoshlar shahardagi uylarda, do‘konlarda, davlat binolarida talon-tarojlar uyushtirdilar. Shahar ichki ishlar bo‘limi, suv ta minoti tizimi va boshqa muhim infratuzilmalarga hujumlar bo‘ldi. ʼ Yo‘lovchi transporti ishlamay qoldi, ayrim sanoat korxonalari faoliyati to‘xtadi 8 . To‘qnashuvlarda o‘qotar qurollar, yonuvchi aralashmalar ishlatilgan. 19-iyun kuni Yangi Uzen shahar ijroqo‘mitasi binosi oldida bir necha ming kishilik omma yig‘ildi. Namoyishchilar bandlik, oziq-ovqat ta minoti, ʼ ijtimoiy muammolarni hal qilish, Kavkaz millatlari vakillarini chiqarib yuborish, kooperativlarni yopishni talab qilishdi. Namoyishchilar oldida Qozog‘iston SSR Oliy Soveti Prezidiumi raisi M.R. Sagdiev va boshqa hukumat vakillari chiqish qildi va vaziyatni barqarorlashtirish choralarini ko‘rayotganliklarini aytishdi. Biroq hokimiyatning mojaroni oldini olish bo‘yicha urinishlari natija bermadi. Namoyishchilar kichik guruhlarga bo‘linib, shaharda talon-tarojlar, yong‘inlar, lezginlar va boshqa Kavkaz xalqlari vakillari, militsiya va IIV qo‘shinlari bilan to‘qnashuvlarga kirishdi. Bu tartibsizliklarda 5 kishi o‘qotar quroldan yaralandi. 19-iyun kechqurun shahar bo‘ylab komendantlik soati 8 Qodirov R. Sovet Ittifoqi parchalanishi va O‘zbekiston mustaqilligi. Toshkent: “Fan”, 2010. – B.56. 19 1.2 “Qayta qurish” yillarida siyosiy mojarolar 1980-yillarning o‘rtalaridan boshlab, SSSR hukumatlari milliy masalalarga yanada jiddiyroq e’tibor qaratdi, chunki birinchi millatlararo mojarolar yuzaga kelayotgandi. KPSS Markaziy Qo‘mitasi, obkomlar va raykomlar tomonidan milliy to‘qnashuvlarni to‘liq nazorat qilish urinishlari muvaffaqiyatli bo‘lmagan bo‘lsa-da, ularning birgalikdagi sa’y-harakatlari natijasida milliy zaminlarda yuzaga kelgan birinchi mojaro to‘xtatilib, qurbonlar soni minimal darajaga tushirildi. 1986 yilda Yakutsk shahrida yuz bergan to‘qnashuvlar munosabati bilan KPSS Markaziy Qo‘mitasi topshirig‘iga binoan partiya Markaziy Qo‘mitasi va KGB bo‘limlaridan tashkil topgan guruh yuborildi. Ekspertlar Yakutsk shahridagi siyosiy va ijtimoiy vaziyat, jamoatchilik kayfiyati, ta’lim muassasalari, ishchi jamoalari hamda ilmiy va badiiy tashkilotlardagi tarbiyaviy ishlar holati bilan tanishdilar 3 . Guruh a’zolari KPSS obkomi byurosi a’zolari, partiya, sovet, kasaba uyushmalari, komsomol xodimlari, ilm-fan va madaniyat arboblari, ommaviy axborot vositalari vakillari, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, ishchilar, o‘qituvchilar, talabalar hamda to‘g‘ridan-to‘g‘ri voqealar ishtirokchilari bilan uchrashuv va suhbatlar o‘tkazdilar. Ushbu suhbat va uchrashuvlarda 500 dan ortiq kishi qatnashdi. Respublika partiya va huquqni muhofaza qiluvchi organlari xodimlari bilan birgalikda yuzaga kelgan voqealar va ularning sabablariga tahlil qilindi. 1986 yil 5 mayda bo‘lib o‘tgan Plenumda KPSS Markaziy Qo‘mitasi qaror qabul qildi: Yakutsk obkomi byurosining millatlararo tarbiya ishlarida katta kamchiliklarga e’tibor qaratilsin, bu kamchiliklar Yakutsk shahridagi yoshlar orasida millatchilikning paydo bo‘lishiga olib kelgan; Yakutsk obkomi, Yakut ASSR Yuqori Soveti Prezidiumi va Vazirlar Soveti, shuningdek partiya, davlat va jamoat tashkilotlari millatlararo tarbiyani tizimli va aniq olib borishlari, ijtimoiy, milliy va demografik jarayonlarni keng qamrovda hisobga olishlari, mehnat va ta’lim jamoalari milliy tarkibiga maqsadli ta’sir ko‘rsatishlari, millatlararo 3 Манасян, А. Карабахский конфликт. Ключевые понятия и хроника. – Ереван : НОФ «Нораванк», 2005. – C . 21. 7 liberal yoki demokratik qadriyatlarni qo‘llab-quvvatlar edilar. Respublikalardagi ijtimoiy-siyosiy tizim shunga mos ravishda o‘zgarib borardi. Ularning ba’zilarida mustaqillikka va yangi yo‘lga faol qarshilik ko‘rsatgan kommunistik tashkilotlar ta’qiqlanib, ularning mulki milliylashtirilgan edi. Respublikalardagi ijtimoiy-iqtisodiy va mafkuraviy-siyosiy sohadagi yirik tafovutlar ularda yagona va bir vaqtda amalga oshiriladigan islohotlarni yo‘qqa chiqarar, ularda yangi mafkuraviy-siyosiy yo‘nalishning ishlab chiqilishi esa ularning mustaqillikka bo‘lgan intilishlariga nisbatan ancha nomutanosib edi. Bu jarayon 1988 yildan boshlanib, 1990 yilda ko‘pgina respublikalarda ro‘y berdi va 1991 yilning oxiriga kelib, sotsialistik yo‘lga sodiq bo‘lgan kommunistlar faqatgina Belorussiya, Ozarbayjon va Tojikistonda hokimiyat tepasida qolgan edi. Bu respublikalarning suverenitet va mustaqillik e’lon qilishlaridan ham ko‘ra SSSRdagi sotsializmga yo‘naltirilgan davlatchilikka qattiqroq zarba berildi. Undan faqatgina xarobalar qoldi, xolos. O‘sha paytda respublikalarning mafkuraviy- siyosiy uzoqlashuvining ahamiyatini xalqlar u yoqda tursin, balki ba’zi rahbarlar anglamagan bo‘lsa-da, aynan shu narsa yagona davlat parchalanishini qaytmas jarayonga aylantirdi. Respublikalar uchun mustaqillikka va suverenitetga erishish, ayniqsa, mafkuraviy siyosiy yo‘lni o‘zgartirish oson bo‘lmadi, Gorbachev Siyosiy Byuro, Markaziy qo‘mita, KPSSning syezd va konferensiyalari, hamda xalq deputatlari syezdi respublikalarning suverenitetga ega bo‘lishlariga iloji boricha qarshilik ko‘rsatdi. Siyosiy Byuro va MKning milliy siyosatga bag‘ishlangan plenumlaridan birida, partiya syezdlari tomonidan Sovet rahbariyatining bir qator elatlarga nisbatan yo‘l qo‘ygan xatolari sharhlab berildi, «Lenincha milliy siyosat»ga kiritilgan tuzatishlar tushuntirildi. Ularning rahbarlari milliy harakat o‘choqlarida bo‘lishdi, MKning Boltiqbo‘yi respublikalari bo‘yicha maxsus komissiyasi tuzildi. Gorbachev respublikalarga tobora ko‘proq ahamiyat berardi. Ittifoqning partiya va sovet organlari respublikalarning rahbarlari va xalqlariga qaratilgan ko‘p sonli murojaatlarida va ommaviy axborot vositalari orqali respublikalarning SSSRdan tashqari yashay olmasligini va muvaffaqiyatli qayta qurish va xalqlar farovonligi 27 rahbarlik maqomini bekor qilishga kirishildi. 1991 yil boshida esa Rossiya Oliy Soveti «RSFSRda mulk to‘g‘risida»gi qonunni qabul qildiki, u ishlab chiqarish vositalari, jumladan yerning xususiy mulk bo‘la olishini e’tirof etdi. Rossiya va bir qator boshqa ittifoqdosh respublikalarning mustaqillikka erishishi va liberal yo‘nalishni tanlashga intilishlari markazi «sotsialistik yo‘lga» sodiq qoluvchi SSSRni parchaladi. Siyosiy Byuro «barqaror tartib buzilganini, ko‘p millatli Sovet davlatining birligi xavf ostida qolganligini» e’tirof etishga majbur bo‘ldi. 30 xulosa shuki, ko‘p millatli davlatlarda milliy tenglik, madaniy o‘zlikni hurmat qilish va adolatli siyosat yuritish eng muhim omillardandir. Markazlashgan va repressiv boshqaruv, millatlararo tenglikni ta’minlamagan sun’iy siyosatlar, shuningdek, madaniy assimilyatsiya millatlararo nizolarning paydo bo‘lishi va chuqurlashishiga sabab bo‘ladi. Shu bois, bugungi kunda ko‘p millatli davlatlarda siyosiy barqarorlik va ijtimoiy birdamlikni ta’minlash uchun millatlararo munosabatlarni doimiy ravishda yaxshilash, etnik va madaniy xilma-xillikni qadrlash zarurdir. Sovet davridan olingan saboqlar ko‘rsatadiki, har qanday ko‘p millatli tizimda millatlararo munosabatlar faqat tenglik va hurmat asosida rivojlanishi mumkin. Milliy haqlarni cheklash, madaniyatlarni bosib olish yoki sun’iy chegara siyosatlari uzoq muddatda ijtimoiy parchalanish va siyosiy inqirozga olib keladi. Shuning uchun, tarixiy tajribalar asosida hozirgi zamon davlatlari millatlararo munosabatlarda adolat, tinchlik va o‘zaro anglashuvni mustahkamlashga katta e’tibor qaratishi lozim. 32 fevralda Ozarbayjon partiya rahbariyati NKAO aholisiga “Sovet Qarabog‘I” mintaqaviy gazetasida murojaat qilishga harakat qildi, unda yuz berayotgan voqealar arman millatchilari tomonidan keltirilgan “ekstremistik va separatistik” hodisalar sifatida ta’riflandi. Biroq, direktorlar kengashi aralashuvi tufayli murojaat nashr etilmadi. Stepanakert va NKAO tuman markazlarida xalq deputatlari kengashlarining sessiyalari bo‘lib o‘tdi, unda NKAOning Armaniston SSRga qo‘shilishi masalasi muhokama qilindi. 1988 yil 20 fevralda NKAO xalq deputatlari sessiyasi chaqirildi. Sessiya a’zolari Armaniston, Ozarbayjon va SSSR Oliy Sovetlariga NKAOni Ozarbayjon tarkibidan Armaniston tarkibiga o‘tkazish masalasini ko‘rib chiqish va ijobiy hal qilishni so‘rab murojaat qildi. Ozarbayjon deputatlari norozilik bildirdi, ovoz berishda ishtirok etmay, NKAO hududiy kengashining qarorini tan olmadi. Ozarbayjon hukumatining NKAO hududiy kengashining qarorini tan olmasligi munosabati bilan 1988 yil 21 fevralda yig‘ilgan KPSS Markaziy Komiteti Politbyurosi qaror qabul qildi. Qarorda NKAOning Armaniston SSR tarkibiga qo‘shilishi talabi ekstremist va millatchilar harakatlari natijasida qabul qilingan, Ozarbayjon va Armaniston SSRlari manfaatlariga zid ekanligi aytildi. 1988 yil 21 fevraldagi qaror faqat vaziyatni normallashtirish, avtonom viloyatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va amalga oshirishga chaqirishdan iborat bo‘ldi. Markaziy organlar vaziyat yanada keskinlashishiga qaramay, ushbu qarorga asoslanib, “chegaralar o‘zgartirilmaydi” degan bayonotlarni takrorladilar. 1988 yil 18 iyulda Moskva Kremlida SSSR Oliy Soveti Prezidiumining yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. U yerda Armaniston SSR Oliy Soveti tomonidan 1988 yil 15 iyunda qabul qilingan NKAOni o‘z tarkibiga qo‘shish qarori sabab bo‘lgan nizoni muhokama qilib, hal qilish masalasi ko‘rildi. Yig‘ilishda ittifoq respublikalarining rahbarlariga Ozarbayjon va Armaniston SSRlari o‘rtasidagi mojarodan chiqish yo‘li muhokama qilindi. SSSR Konstitutsiyasi doirasida qaror qabul qilish mumkin edi, biroq Ozarbayjon SSRining roziligisiz uning chegaralari o‘zgartirilishi mumkin emas 12 uchun Ittifoq davlatini saqlab qolish zarurligini isbotlashga harakat qilishardi. Ittifoqdosh va muxtor respublikalar erkinligini kengaytirish, Ittifoq markaziga esa faqat umumiy muammolarni hal qnlish vakolatini berish taklif qilindi. Ammo shu bilan birga sotsialistik yo‘lning ustunligi, yagona davlatning oliy rahbariyati belgilovchi jamiyat manfaatlari himoya qilinardi. Ilgarigidek milliy manfaatlar ustunligi-millatchilik va sotsialistik yo‘ldan voz kechish qat’iy qoralanar edi. Bu esa kelishmovchiliklarning sababi edi. Respublikalarning suverenitetiga intilayotgan rahbarlarni xudbinlik va mansabparastlikda ayblashardi. Respublikalardagi mustaqillikka qarshi bo‘lgan kuchlar baynalmilal frontlar, kommunistik tashkilotlar va hokazolar ochiqchasiga va yashirincha qo‘llab-quvvatlandi. Ittifoqdosh respublikalardagi mustaqillikka intilishni ayirmachilikni qo‘llab-quvvatlash, ya’ni ulardagi kichik millatlarning (abxazlar, osetinlar, yoqutlar, polyaklar, gagauzlar va boshqalar) suveren bo‘lishga intilishlari bilan qo‘rqitish orqali to‘xtatishga harakat qilindi. Mustaqillik e’lon qilgan respublikalarga qarshi iqtisodiy jazo (sanksiya) choralari, qamallar qo‘llandi. Bu choralar respublikalar xo‘jaligi va aholisiga zarar keltirdi, ammo millatchi-vatanparvarlarni to‘xtata olmadi . Ittifoq hukumati suverenitetga erishishga qaratilgan respublikalar qonunlarini bekor qiluvchi qonunlarni qabul qilar, respublikalar hukumatlari esa o‘z qonunlari ustunligida ustivor edilar. Ittifoq hukumati tomonidan qabul qilingan qonun respublikalarning SSSRdan chiqishini butunittifoq referendumida ma’qullanganidan keyingina ruxsat etishligini ma’lum qildi. Aslida bu SSSRdan chiqmaslik to‘g‘risidagi qonun bo‘lib, respublikalar uni e’tiborga olishmadi. 1988-1990 yillarda Yerevan, Stepanokert, Dushanbe, Tbilisi, Boku va bir qator boshqa shaharlarda mustaqillik tarafdorlariga qarshi qurolli kuchlar ishlatildi, qurollangan maxsus qismlar safarbar qilindi. Buning oqibati yuzlab qatl etilganlar, yaradorlar va hibsga olinganlardan iborat bo‘ldi. Ammo qurolli kuchlar qarshilikka va parchalanayotgan tuzumga qarshi bo‘lganlarning kuchayib borayotganligiga duch keldi. Hatto yirik ommaviy namoyishlar qo‘shinlar yordamida bostirilgan Yerevan, Dushanbe va Bokuda milliy harakatlar yangi kuch bilan alanga oldi. 28 II BOB. Sovet Ittifoqi parchalanishiga olib kelgan milliy siyosiy muammolar. 2.1 1988–1991 yillardagi milliy mojaro o‘choqlari SSSR hududida birinchi millatlararo to‘qnashuv 1986-yilda rus va yakut yoshlari o‘rtasida yuz berdi. 28-, 29- va 31-mart kunlari Yakut davlat universiteti yaqinida ruslar aybi bilan yakut talabalar bilan mushtlashuvlar bo‘lib o‘tdi. Vaziyat tobora keskinlashib borayotgan edi, KPSS viloyat va shahar komiteti a’zolari noqonuniy harakatlarning oldini olish uchun zudlik bilan choralar ko‘rishi kerak edi. Biroq bu voqealar xuliganlik harakati sifatida baholandi. KPSSning viloyat va shahar komiteti a’zolari mojaroda millatlararo tusni ko‘rmadi, uning millatchilik tusidagi norozilik harakatiga aylanib ketish xavfini yetarlicha baholay olmadilar. 1- aprel kuni kechqurun, Yakut davlat universiteti yaqinidagi muz maydonida yana bir to‘qnashuv yuz berganidan so‘ng, yakut talabalardan iborat guruh Respublikadagi Ichki ishlar vaziri o‘rinbosari V.E. Dedikovdan mushtlashuvlarni boshlab berganlarga jazo berishni talab qildi. Ichki ishlar vaziri o‘rinbosari yig‘ilganlarga 2-aprel kuni soat 19:00 da Yakut davlat universitetining faollar zalida ko‘rilayotgan choralar haqida xabar berishini va’da berdi 6 . Biroq shahar partiya va komsomol tashkilotlari xodimlari hamda universitet rahbariyati yuz bergan voqealarga yetarli e’tibor qaratmadi, sust harakat qildilar, natijada vaziyatning salbiy rivojiga to‘sqinlik qila olmadilar. 2- aprel kuni soat 19:00 da Ichki ishlar vazirligi vakillari bilan talabalarni yig‘ish bo‘yicha urinish samara bermadi. Shu vaqtda universitet yaqinida to‘plangan talabalar guruhi shaharning markaziy qismiga yo‘l oldi. 250–300 kishilik olomon viloyat partiya qo‘mitasi binosi oldida to‘xtatildi va huquqni muhofaza qilish organlari hamda partiya xodimlari tomonidan universitetga qaytarildi. Qaytish vaqtida norozilik bildirayotganlar soni 600–700 kishiga yetdi. Shahar ko‘chalari bo‘ylab harakatlanish davomida olomonda shunday shiorlar yangradi: “Yakutiya — yakutlarga, ruslar ketishsin!”. Universitet oldida 20–30 kishidan iborat guruh rus millatiga mansub kichik leytenantni do‘pposladi. Soat 21:00 da olomon 6 Тишков, В. А. О феномене этничности. Этнографическое обозрение. – 1997. – № 3. – С. 3-21. 15 edi. Yig‘ilish ishtirokchilariga oldindan tayyorlangan Prezidium qarori loyihasi tarqatildi. Qarorda NKAO Ozarbayjon SSR tarkibida qolishi tasdiqlandi. Yig‘ilish va qaror siyosiy mojaroni hal qilishga qaratilgan yangi bosqich bo‘lishi mumkin edi. Keyingi ichki ittifoq mojarosi sifatida Gruziya va Abxaziya o‘rtasidagi nizolar kelib chiqdi. 1989 yil 18 martda KPSS Markaziy Komiteti birinchi kotibi M.S. Gorbachevga, SSSR Oliy Soveti vakiliga, SSSR Vazirlar Soveti raisi N.I. Ryjkovga, SSSR Fanlar Akademiyasi prezidenti akademik G.I. Marchuk va boshqalarga Abxaziya xalqi nomidan Gruziyadan chiqib ketish taklifi bilan maktub yuborildi. Maktubda butun mamlakatda milliy siyosat partiya qo‘mitalarida, kommunist yig‘ilishlarida va mehnat kollektivlarida muhokama qilinayotgan bo‘lsa, Abxaziyada milliy masala deyarli e’tiborsiz qoldirilayotgani ta’kidlandi. 1989 yil 15 martdagi «Pravda» gazetasi ma’lumotlariga ko‘ra, ittifoq respublikalari partiya markazlari, viloyat va tuman komitetlari turli qatlamlar fikrini jamlab, KPSS Markaziy Komitetiga statistik materiallar taqdim etdi. Abxaziya rahbariyati bu masalada hech qanday choralar ko‘rmadi. Shu sababdan, KPSS Markaziy Komiteti milliy siyosat plenumida masala muhokamasiga bag‘ishlangan miting o‘tkazish zarurati tug‘ildi. Plenum millatlar teng huquqliligi bo‘yicha Lenin tamoyillarini tiklash muammosini hal qilishga chaqirilgan edi. Abxaziya milliy siyosati qiyin ahvolda qolgan edi. 1990 yil 3 aprel kuni «SSSRdan ittifoq respublikasining chiqish tartibi to‘g‘risida»gi qonun qabul qilingach, mojaroga barham berildi. 1989 yil martda SSSR xalq deputatlari kongressiga saylovlar o‘tkazildi. Bu SSSR oliy hokimiyat organining birinchi saylovlari bo‘ldi. Ilk bor SSSRda turli saylovoldi dasturlar ommaviy muhokama qilindi, teledebatlar bo‘lib o‘tdi, muhim masalalar ko‘rib chiqildi va hal qilindi. 1989 yil 31 mayda SSSR Xalq deputatlari kongressining birinchi sessiyasi bo‘lib o‘tdi. Kongressda ikki deputat guruh — konservativlar va liberallar shakllandi. Keyinchalik liberallar guruhi ko‘proq kuchga ega bo‘ldi 5 . 5 Осипов, А. Г. Ферганские события 1989 года (конструирование этнического конфликта). – М. Наука, 2004. – Ч. 2. – С. 179. 13 34 himoya qilishdan, milliy o‘zlikni anglash, tiklanish va qayta qurishni qo‘llab- quvvatlashdan boshlanar edi. Rossiyadan tashqari barcha respublikalarda milliy tilga davlat tili maqomining berilishi ideokratiya tomonidan yaratilgan yagona rus tilidagi boshqaruvni yo‘qqa chiqardi. Milliy madaniyat ustunligini ta’minlash, uni SSSRning barcha xalqlari madaniyatini birlashtiruvchi «sotsialistik mazmun»dan xolos etardi, SSSRning madaniy-mafkuraviy birligiga zarba berardi. Milliy o‘zlikni anglashning tiklanishi milliy manfaatlarning sotsialistik va Butunittifoq manfaatlaridan ustunligini bildirar edi. Bunda 1991 yilga kelib shu narsa ma’lum bo‘ldiki, ittifoqdosh respublikalar o‘rtasidagi 23 ma’muriy chegaralardan atigi uchtasida to‘qnashlar ro‘y bermagan. Shu bilan birga kichik millatlar - turli respublika va muxtoriyatlardagi 60 million kishining hududlari va madaniyatining rivojlanishi hamda Shimol kam sonli xalqlarining saqlanib qolishi muammolari keskinlashdi. Aholini eng zarur narsalar bilan o‘zlari ta’minlash kerakligiga ishonch hosil qilgan respublika rahbarlari respublikalarni xo‘jalik hisobiga o‘tkazishni talab qildilar. Bu narsa respublikalarni xalq xo‘jaligi kompleksining asosiy subyektlariga aylantirilishini bildirar edi. SSSRdagi ishlab chiqarishning 80%iga egalik qiluvchi sohaviy idoralar bunga yo‘l qo‘yishni istamas edilar. Siyosiy Byuro, 1990 yilda eng avvalo bu idoralarning manfaatlarini hisobga olib shu qarorga keldiki, respublikalarga ularda yaratiladigan boylikning ko‘pi bilan 15%ini qoldirib, 85 %ini Ittifoq markaziy idoralariga berishi kerak edi. Bu respublikalarni hech qoniqtira olmas edi va ular o‘zlariga konstitutsiya taqdim etgan, ammo aslida sarob bo‘lgan mustaqillik suverenitetlarini amaliyotiga oshirishlaridan boshqa choralari qolmadi. Uning e’lon qilinishi va amalga tadbiq etilishi respublikalardagi barcha ishlab chiqarish va tabiiy resurslari ustidan respublikalar hokimiyatining o‘rnatilishiga, respublika qonunlarining ittifoq qonunlaridan ustunligiga va mustaqil tashqi siyosatga ega xalqaro munosabatlar subyekti huquqlariga ega bo‘lishga qaratilgan edi. Ko‘pchilik respublikalarning mustaqillik deklaratsiyalarida ularning SSSR tarkibidan chiqishlari qayd etilmagan bo‘lsa-da, mustaqillikning amalga oshirilishi respublika rahbarlari so‘zlari va xohishlaridan 25 millatlar, tillar va madaniyatlar kirgan. Sovet davlati o‘zini “xalqaro do‘stlik va tenglikka asoslangan sotsialistik jamiyat” deb e’lon qilgan bo‘lsa-da, amalda millatlararo munosabatlar doimiy siyosiy nazorat ostida bo‘lgan va ko‘pincha repressiv choralar orqali tartibga solingan. Milliy siyosat SSSR siyosiy tizimining asosiy elementlaridan biri bo‘lib, uning natijasi sifatida ayrim millatlar o‘z huquqlaridan mahrum etilgan, boshqalar esa sun’iy ravishda ustun holatga ko‘tarilgan. Bunday siyosat ko‘p yillar davomida ichki ziddiyatlarni yig‘ib kelgan bo‘lib, nihoyat, Sovet Ittifoqining yemirilishiga sabab bo‘lgan muhim omillardan biriga aylangan. Bugungi kunda sobiq SSSR hududidagi ko‘plab milliy mojarolar, nizolar va ziddiyatlar o‘z ildizlarini aynan sovet davridagi millatlararo siyosatdan izlaydi. Shu bois ushbu mavzuni chuqur o‘rganish nafaqat tarixiy jarayonlarni tushunish, balki zamonaviy millatlararo munosabatlarni barqarorlashtirish uchun ham muhim ahamiyatga ega. Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Sovet Ittifoqi davrida yuritilgan milliy siyosatni har tomonlama tahlil qilish, millatlararo munosabatlarda yuzaga kelgan muammolarni aniqlash va ularning tarixiy ildizlarini ko‘rsatib berishdir. Tadqiqot ob’yekti. Sovet Ittifoqining millatlararo siyosati va uning ijtimoiy-siyosiy oqibatlari. Davriy (xronologik) chegaralanishi. Ushbu tadqiqotni o‘rganishimizda Sovet Ittifoqining vujudga kelgan davridan to parchalanishigacha ya’ni 1922 – yildan 1991 – yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 I BOB. Sovet Ittifoqida millatlararo munosabatlarning keskinlashuvi. 1.1 Sovet Ittifoqi davlatlarida nizolarning vujudga kelishi Sovet Ittifoqidagi milliy siyosatning ildizlarini tushunish uchun, avvalo Rossiya imperiyasi davrida milliy masalaga bo‘lgan yondashuvni tahlil qilish zarur. Imperiya tarkibiga turli etnoslar va millatlarning qo‘shilishi, ayniqsa XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab keskinlashgan. Ruslashtirish siyosati, diniy ta'qiblar, mahalliy tillarning siqib chiqarilishi — bularning barchasi keyingi ziddiyatlarning tarixiy zaminini yaratgan edi. 1917-yilgi Fevral va Oktyabr inqiloblaridan so‘ng imperiya parchalanish bosqichiga kirdi. Bu davrda bir qator xalqlar (finlar, estonlar, ukrainlar, qozoqlar, turklar va boshqalar) mustaqil yoki muxtor davlatlar tuzishga harakat qildilar. Biroq bolsheviklar bu harakatlarga siyosiy jihatdan qarshi chiqdilar va Sovet federatsiyasi tuzilmasini ilgari surib, millatlararo masalani o‘z siyosiy nazoratiga olishga intildilar 2 . 1922-yilda Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi tuzildi. Uning tuzilishida formalanadigan asosiy printsip — federativlik edi. Turli millatlar, xususan, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Ukraina, Armaniston kabi milliy respublikalar rasmiy ravishda teng huquqli subyekt sifatida tan olinadi. Lekin amaliyotda federatsiya faqat tashqi ko‘rinish bo‘lib, butun hokimiyat KPSS Markaziy Qo‘mitasi qo‘lida to‘plangan edi. Har qanday muhim qaror Moskvadan qabul qilinar, mahalliy rahbarlar esa markaz tomonidan tayinlanar edi. Muxtoriyatlar yaratish orqali millatlar o‘zlarini mustaqil his qilish imkoniga ega bo‘ldilar, biroq bu avtonomiyalar mustaqil siyosat yurita olmas edi. Lenin millatlar siyosatida nazariy jihatdan erkinlik va tenglikni yoqladi. U “katta rus shovinizmi”ni tanqid qilar, Rossiyaning tarixiy imperiyachilik siyosatidan voz kechishni taklif qilgan. Biroq amaliyotda uning siyosati ham ikkiyuzlamachilik bilan ajralib turdi: bir tomondan, milliy tillarni rivojlantirishga imkon berildi, ikkinchi tomondan esa, har qanday mustaqillikka intilgan milliy 2 Малиа, М. Советская трагедия: История социализма в России, 1917 – 1991 гг. – М. 2002. – C . 58. 4 munosabatlarning yuqori madaniyatini tarbiyalashga alohida e’tibor berishlari kerak. Millatchilik va shovinistlikning har qanday namoyon bo‘lishiga, shuningdek millatlararo munosabatlarni murakkablashtirishga qaratilgan barcha provokatsiyalarga qat’iy qarshi turish lozim. Bu masalalardagi beparvolik va dangasalikka barham berish, milliy yopiqchilik va chegaralanganlik tendensiyalarini o‘z vaqtida aniqlab, bartaraf etish, xalqlar do‘stligini mustahkamlovchi barcha harakatlarni qo‘llab-quvvatlash zarur. Yakutsk obkomi 1987 yil 1 yanvargacha ushbu qarorning bajarilishi yuzasidan KPSS Markaziy Qo‘mitasiga hisobot taqdim etishi belgilandi. Yakutsk shahridagi mojaro munosabati bilan mahalliy hokimiyat tomonidan voqealarning salbiy oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan choralar ko‘rildi. Dastlab, obkom va shahar komiteti KPSS to‘qnashuvni millatlararo mojaroga aylantirmaslikka urinishdi va yoshlarning harakatlarini oddiy badma-badlik deb baholashdi, millatchilikka aylanish xavfini kam baholashdi. 1986 yil 17 aprel kuni Yakutiya obkomi partiya byurosining majlisi bo‘lib o‘tdi, unga KPSS Markaziy Qo‘mitasidan guruh ishtirok etdi. Majlisda yakut yoshlari tomonidan sodir etilgan salbiy harakatlar, sabab va oqibatlari ko‘rib chiqildi. Partiya, sovet, kasaba uyushmasi, komsomol xodimlari, shuningdek Yakut ASSR Ichki Ishlar boshqarmasi va Yakut Davlat universiteti rahbarlari tanqid ostiga olindi va javobgarlikka tortildi. Jumladan, obkom kotibi T. Nikolaeva S.E. Yakutsk shahar KPSS birinchi kotibi T. Sosin S.S., Yakutsk shahar partiya tuman komiteti birinchi kotibi T. Gavrilenko T.I. Universitet rektori T. Kuzmin A.I.ga qat’iy ogohlantirish berilib, lavozimidan ozod qilindi. Obkom respublika partiya komitetlariga zarur ko‘rsatmalar berdi. Mehnat jamoalari va yoshlar orasida keng tushuntirish ishlari boshlandi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar jamoat tartibini saqlash bo‘yicha qo‘shimcha choralarni amalga oshirdi. KPSS Markaziy Qo‘mitasi guruhi ishining yakuniy hisobotida, yuzaga kelgan taranglik to‘liq bartaraf etilmaganligi ta’kidlandi. Shunga o‘xshash vaziyatlar mamlakatning boshqa hududlarida ham kuzatila boshlandi. Masalan, 1986 yil 8 yanvarda KPSS Markaziy Qo‘mitasi tashkiliy-partiyaviy ishlar bo‘limi, propaganda bo‘limi va ma’muriy organlar 8 2.2 Mustaqillik harakatlari va Sovet Ittifoqining parchalanishi Totalitar tuzumning qulashi, jamiyatning parchalanishi, hokimiyat samaradorligining pasayishi va mafkura ustuvorligining susayishi bilan oldingi mazmunini yo‘qotgan davlatchilikning parchalanishi boshlandi. Butunittifoq manfaatlari ustuvorligining buzilishi va xo‘jalikning markazlashgan boshqaruvining yo‘qolishi bilan elatlar, millatlar va mahalliy mintaqalar manfaatlari oldingi sahnaga chiqdi. Oshkoralik, milliy chiqishlarning faollashuvi, milliy harakatlar va tashkilotlarning paydo bo‘lishi hamda kuchayishiga yordam berardi. Bu tashkilotlar va harakatlar SSSR tarkibida o‘z hududlari yoki munozaraviy mintaqalarda yashovchi, turli xil fazalarda, ijtimoiy shakllarda turgan 150 dan ortiq elatlarning xilma-xil intilishlarini ifoda etardi. Umuman milliy o‘zlikni anglash o‘sishi natijasida 1990 yilga kelib SSSR aholisining atigi 10%i o‘zini «Sovet xalqi»ga mansub deb bilsa, qolganlari uzlarini o‘z xalqi, millat va qabilalariga tegishli deb hisoblardi. Qayta qurishning birinchi yillaridayoq SSSRda millatlararo munosabatlar murakkablashdi. Ruslashtirishga qarshi, shimol xalqlarining tirik qolishi uchun, qatag‘on qilingan xalqlarni to‘la reabilitatsiya qilish talabi bilan, kichik millatlarga qarshi siyosatni qoralab va muxtoriyatlarning huquqlarini kengaytirishga chaqiruvchi chiqishlar yuzaga keldi. 1988-1991 yillarda bu sohada 150 dan ortiq to‘qnashuvlar ro‘y berdi. Ularning 20 tasida qurbonlar bo‘ldi, 600 kishi halok bo‘lib, o‘n minglab kishilar qochishga majbur bo‘ldi 10 . Sumgaitdagi armanlarning qonli to‘qnashuvi, Tog‘li Qorabog‘dagi arman- ozarbayjon urushi, Farg‘ona vodiysi, Yangi O‘zgan, Abxaziya, Dubossari, Janubiy Osetiya, Ingushetiyadagi millatlararo to‘qnashuvlar avj oldi. Armaniston va Ozarbayjon o‘rtasidagi urush mamlakatni larzaga keltirdi. Ittifoq markazi bu voqealarning oldini olishga na qurbonlar sababchilarini jazolashga va na bahs munozaralarni hal etishga muvaffaq bo‘ldi. Bu uning obro‘sini tushirdi. Ittifoqdosh va ba’zi muxtor respublikalarda milliy harakatlar, asosan, ona tili va madaniyatni 10 Ergashev. Sh. Jahon tarixi. Eng yangi davr. IV qism. T:. 2019. B.268. 24 1990 yil 19 martda SSSR Oliy Soveti sessiyasi bo‘lib o‘tdi. Sessiyada SSSR prezidentligi institutini joriy etish va birinchi prezident saylash masalasi ko‘rildi. 1990 yil 15 martda Prezidentlik instituti to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. 1990 yil 12 iyunda M.S. Gorbachev SSSRning birinchi prezidenti etib saylandi. 1990 yil 8 dekabrda Belovejskaya Pushchada SSSR davlat rahbarlari o‘rtasida uch tomonlama kelishuv imzolandi. Ushbu kelishuv bilan SSSRni tugatish va Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi tashkil etildi. 1991 yil 25 dekabrda M.S. Gorbachev davlat rahbari lavozimidan ketdi va shu kun SSSRning siyosiy va huquqiy barham topgani rasman e’lon qilindi. 14 bosib olingan edi. 1987 yil 23 avgustda Tallinning bir bog‘ida Molotov-Ribbentrop paktining yilligi munosabati bilan taxminan ikki ming kishi yig‘ildi. Keyinchalik faol guruhlar boshqa esdalik kunlari ham namoyishlar tashkil qila boshladi. 1988 yil 2 fevralda Tartu shahrida 1920 yilda RSFSR va Estoniya o‘rtasida imzolangan Tartu tinchlik shartnomasining yilligi munosabati bilan yurish o‘tkazildi. Namoyishchilar tarqatildi, ko‘plari hibsga olindi. 1988 yil 13 aprel kuni televizion dasturda Sovet Ittifoqining Boltiq respublikalaridagi inqiroz holatlari ko‘rsatilgan, bu ko‘plab insonlarning tizimga nisbatan noroziligini oshirdi. 1988 yilning iyun oyida Qirg‘iz SSRdagi “Respublika” gazetasi sovetlar tarkibida qolishni qo‘llab- quvvatlashga chaqiruvchi matnni bosdi. Bu respublikaning Milliy harakati tomonidan keskin tanqid qilindi, ular o‘z noroziligini aks ettirish uchun ommaviy yig‘ilish o‘tkazishga harakat qilishdi, biroq tartibni saqlash xizmatlari ularni tarqatdi. Sovet hokimiyati 1980-yillar oxirida hamon Markazning ustunligini saqlashga intildi, biroq perestroika va oshkoralik o‘zgarishlari aholining siyosiy faolligini oshirdi, milliy va demokratik harakatlar kuchaydi. 1989 yil oxirida Boltiq davlatlari mustaqillikka intilishdi, 1990 yilda mustaqilliklarini e’lon qildilar, bu esa butun Sovet Ittifoqining parchalanishiga olib keldi. 23 harakatlar “burjua millatchiligi” sifatida qoralandi. Natijada, mahalliy ziyolilar, madaniyat arboblari va siyosatchilar repressiyaga uchradilar. 1930–1950-yillar oralig‘ida Stalin boshchiligidagi Sovet hukumati ayrim etnik guruhlarni “ishonchsiz xalqlar” sifatida belgilab, ularni ommaviy surgun qilish amaliyotini yo‘lga qo‘ydi. Bunga koreyslar, chechenlar, ingushlar, qrim tatarlari, mesxeti turklari va boshqalar kiradi. Bu guruhlar O‘rta Osiyo va Sibirga kuch bilan ko‘chirildi. Deportatsiyalar og‘ir iqlim va hayot sharoitlariga olib keldi, minglab insonlar yo‘qotildi. Bu siyosat nafaqat inson huquqlarining buzilishi, balki milliy madaniyat va tilning yo‘qolishiga ham sabab bo‘ldi. Deportatsiyalar Sovet etnik siyosatining eng repressiv usullaridan biri edi. SSSRda rus tili “xalqaro aloqa tili” sifatida targ‘ib qilinar, barcha rasmiy hujjatlar, ilmiy ishlar va ta’lim tizimi asosan rus tilida olib borilar edi. Milliy tillar esa ikkinchi darajali holatga tushirildi. Bu milliy madaniyatlar va identitetni zaiflashtirishga olib keldi. Masalan, o‘zbek maktablari soni kamaytirildi, oliy ta’limda rus tiliga o‘tildi, milliy adabiyotlar chop etilishi kamaydi. Bu til siyosati natijasida bir necha avlodlar rus tili va madaniyatida o‘sib, o‘z milliy ildizlaridan uzoqlashdi. 1920–1936-yillarda Markaziy Osiyo respublikalari chegaralari belgilandi. Bu jarayonda etnik birliklar inobatga olinmadi, balki siyosiy va iqtisodiy manfaatlar asosida chiziqlar tortildi. Natijada ko‘plab millatlar o‘zining etnik markazidan chetda qoldi. Masalan, tojiklar O‘zbekiston hududida, o‘zbeklar esa Tojikiston va Qirg‘izistonda ko‘plab yashab qoldi. Bu esa keyinchalik millatlararo ziddiyatlarning kuchayishiga sabab bo‘ldi. 1980-yillarga kelib Sovet ittifoqida yashirin milliy harakatlar kuchayadi. Mustaqillikka intilish, tarixiy adolatni tiklash talablari ko‘tarila boshlaydi. 1986-yilgi Qozog‘istondagi Jeltoqsan voqeasi mahalliy rahbarni almashtirishga qarshi milliy norozilik sifatida yuzaga chiqdi. 1989-yil Farg‘onada qirg‘inlar sodir bo‘ldi. Boltiqbo‘yi, Kavkaz va Ukraina kabi hududlarda ham milliy uyg‘onish boshlanadi. Bu harakatlar Sovet milliy siyosatining muvaffaqiyatsizligining belgisi edi. 1985-yildan boshlab M.S. Gorbachyov “qayta qurish” (perestroika) va “oshkoralik” (glasnost) siyosatini 5 yoki kuch bilan tarqatishga harakat qildi. Boshqa tuman va viloyatlardan 300 nafar militsiya kuchlari yetib kelganidan so‘ng, tartibsizliklar to‘xtatildi. 58 kishi, jumladan 2 nafar militsioner jarohat oldi, ularning 32 nafari kasalxonaga yotqizildi. Ertasi kuni to‘qnashuvda kaltaklanganlardan biri – etnik tojik – vafot etdi 7 . 1989-yil 3-iyun kuni ertalab Tashlakda o‘zbek yoshlarining to‘dasi turk-mesxetiylar yashaydigan ko‘chalarga hujum qilib, ularning uylarini yoqib yuborishdi va egalarini kaltaklashdi. So‘ngra to‘da Komsolmolsk posyolkasiga qarab yurdi, u yerda ichki qo‘shinlar bo‘limi ularga qarshilik ko‘rsatishga urindi, biroq muvaffaqiyatsiz bo‘ldi. 3–4-iyun kechasi Farg‘onaga ichki qo‘shinlar yetib keldi. 4-iyun ertalabdan boshlab Farg‘ona, Marg‘ilon va Tashlakda yana turklarga hujumlar, uylarni yoqish holatlari boshlandi. Boshqa aholi punktlarida ham mesxetiy turklar yashaydigan joylarda talonchilik boshlandi. O‘zbeklar to‘dasi oldinroq hibsga olinganlarni ozod qilishni va mesxetiy turklarni ularga topshirishni talab qildi. Tashlakdagi KPSS tuman komiteti va Tashlak tuman IIB binolari hujumga uchradi. Militsiya ROVD binosini talonchilar to‘dasidan tozalay oldi, biroq to‘da binoni to‘rt soat davomida qurshab oldi. 4-iyun ikkinchi yarmida to‘da Marg‘ilon shahar partiya komitetiga bostirib kirdi, ammo bu vaqtga kelib turklar evakuatsiya qilingan edi. Farg‘onada erta tongdan markaziy maydonga tayoq va armatura bilan qurollangan yoshlar to‘dalari yig‘ila boshladi. Ular mashinalar va kioskalarni vayron qildi. Obkom binosi qurshab olinib, to‘dalar to‘siqlarni yorib o‘tishga, ichkariga kirishga harakat qilishdi. Ba’zilar ichkariga kirishga muvaffaq bo‘lishdi. 200–300 kishilik to‘da aeroport yaqinida turklarning uylarini yoqdi. Kechga borib, shaharda va atrofdagi qishloqlarda yana pogromlar boshlandi. 5-iyun kuni Farg‘onada tartibsizliklar davom etdi, ammo kechga kelib ichki qo‘shinlar va militsiya ularni to‘xtatishga muvaffaq bo‘ldi. 1989-yil 8-iyun kuni ertalab Qo‘qon va atrofidagi aholi punktlarida yana tartibsizliklar avj oldi. To‘da Qo‘qon temir yo‘l vokzalini egallab oldi, yo‘llarda yonilg‘i tashuvchi vagon to‘xtatildi. Bitta sisternadan yonilg‘i quyilib, agar hibsga 7 Никулин, Н. М. Курс современной политической истории России (1985–2004 гг.). – М. МГИМО- Университет, 2006. – Ч. 2. – 55 17 chiqib, G.V. Kolbin tayinlanishini bekor qilishni talab qildi (ilova 6). Ular shiorlar va plakatlar orqali Kolbinning iste’fosini so‘radi, bu lavozimga qozog‘istonlik yoki kamida qozok nomzod tanlanishini talab qildi. Namoyishchilar aniq nomzodlarni ham tilga oldi, ular orasida ruslar va boshqa millat vakillari ham bor edi, chunki Qozog‘iston ularning ham ona yurtidir. Respublika rahbarlari namoyishchilarni tarqatishga urindi, lekin samara bermadi. Moskva hukumati Qozog‘iston Ichki ishlar vazirligiga mitingni tarqatishni buyurdi. "Metyel" operatsiyasi boshlandi — maxsus bo‘linmalar Sibir harbiy maktabidan va Qozog‘iston chegara maktabi askarlari mitingni bostirdi. Maydonga yig‘ilganlar shiorlar bilan Markaziy Komitet binosiga hujum qildi, askarlar, militsiya va chegara qo‘shinlari navbatlari oldidan o‘tishga urindi, to‘qnashuv boshlandi. Talabalar zo‘rlik bilan urildi. Har ikki tomon jabrlanganlar paydo bo‘ldi. Bir nafar do‘xtirchi — mahalliy televideniye xodimi va qozok, maydonda jiddiy jarohat olib, uch kun o‘tgach vafot etdi. Voqealar shaharning barcha aholisiga tezda yetib bordi. KGB ma’lumotlariga ko‘ra, Olma-Otadagi tartibsizliklarda uch kishi halok bo‘ldi, 1137 kishi jarohatlandi, ulardan 365 nafari tartibsizlik ishtirokchilari, qolganlari kuch tizimlari xodimlari va tasodifiy jabrlanganlardir. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar taxminan 2200 ta bosh qahramonlarni hibsga oldi, ularning 90% dan ko‘pi etnik qozoklar edi. Hibsga olinganlarning yarmi Olma-Ota oliy o‘quv yurtlari talabalari, asosiy qismi esa "yosh ishchilar" deb ta’riflandi. 17 dekabr ertalab, Yangi maydonda yana talabalar millatchilik shiorlari bilan miting o‘tkazdi. Namoyishlar ikki kun davom etdi, ularning oxirida tartibsizliklar va talon-tarojlar yuz berdi, tartibni saqlash uchun ishchi militsiya safi ishlatildi 9 . Mahalliy hokim elitalarning, asosan o‘z manfaati uchun harakat qiluvchi korporativ guruhlarning ta’siri ostida, talabalar milliy namoyishlari, korrupsiyalashgan amaldorlar va hatto jinoyatchilar qo‘shilishi bilan ittifoq markaziga qarshi kurashga aylandi. 1986 yil 17–18 dekabrdagi Olma-Ota voqealari mahalliy xarakterga ega bo‘lsa-da, u Sovet Ittifoqidagi "xalq do‘stligi"ga birinchi jiddiy zarba bo‘ldi. 1987 yil yanvar oyida 9 Abdullayev A. Sovet Ittifoqida milliy siyosat va uning oqibatlari. Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2008. – B.87. 21 tugatganini ta’kidladi. Shu bilan birga xalq milliy munosabatlarning haqiqiy holati va rivojlanish istiqbollarini ko‘rishi lozimligini, demokratiya va o‘z-o‘zini boshqarish kengayayotganini, barcha millat va xalqlarda milliy o‘zligini anglash tez sur’atlarda o‘sayotganini, millatlararo jarayonlarning chuqurlashayotganini qayd etdi. Muammolarni adolatli va eng muhimi, o‘z vaqtida hal qilish millatlarning gullab-yashnashi, ular o‘rtasida yanada yaqinlik va butun jamiyat manfaatlari uchun yagona yo‘l ekanligini ta’kidladi. Almati voqealari va ularga olib kelgan sabablar jiddiy tahlil va baho talab qilardi. Ayniqsa, millatchilikning buzuvchi ta’siridan yosh avlodni saqlash juda muhim edi. M.S. Gorbachev tomonidan ko‘tarilgan masalalar ijtimoiy rezonans uyg‘otdi. 1987 yil 16 iyulda KPSS Markaziy Qo‘mitasi “Qozog‘iston Respublikasi partiya tashkilotining ishchilarni millatlararo va vatanparvarlik ruhida tarbiyalash ishlari to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Bu hujjat xalq orasida “Qozog‘iston millatchiligi haqida qaror” deb nomlandi. Jimlikni buzishga birinchi urinish 1989 yil bahorida, Sovet Ittifoqi Yuqori Soveti deputati M. Shakhanov tomonidan amalga oshirildi. U 1986 yil dekabr voqealarini adolatli ko‘rib chiqishni talab qilib, 1989 yil 25 maydan 9 iyungacha bo‘lib o‘tadigan I Sovet xalq deputatlari qurultoyida nutq so‘zladi. 1989 yilda Qozog‘iston SSR Yuqori Soveti ushbu KPSS Markaziy Qo‘mitasi qarorini yakdil ravishda qoraladi. 1989 yil iyulda dekabr voqealarini o‘rganish uchun maxsus komissiya tuzildi 4 . 1989 yil 25 oktyabrda Qo‘qon shahrida qirg‘in natijasida yuzlab o‘limlar sodir bo‘ldi. Xulosa qilib aytganda, 1986 yildan boshlab millatlararo mojarolarning yuzaga kelishi milliy davlatlarning o‘z hududlarida xavfsizlikni ta’minlash va milliy barqarorlikni saqlashda jiddiy muammolar ekanligini ko‘rsatdi. Ushbu holatlar tarbiyaviy ishlarning zaifligi, markaz va respublikalar partiya rahbarlarining beparvoligi, aholi orasida millatchilik va shovinistik ruhning o‘sishi bilan bog‘liq edi. Shu bilan birga, marksistik-leninizmdan voz kechmaslik asosida davlat siyosatining sotsialistik ildizlarini saqlab qolishga intilish ham mavjud edi. Millatlararo munosabatlarda milliy siyosatni qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirish, milliy 4 Данилов. А. Пжиков. А. Рождениe сверхдержави. СССР первиэ послевоэнниe годи. М:. 2001. C.197. 10 qat’iy nazar Ittifoq markaziga bo‘ysunishni puchga chiqarar, Ittifoq davlatchiligini barbod qilardi. SSSR tarkibidan chiqishni respublikalar o‘z mustaqillik deklaratsiyalarida bayon qilishdi. Markaz respublikalar ustidan hukmronlikdan mahrum bo‘ldi va SSSR parchalana boshladi. Ular bu respublikalar o‘rtasida yagona mafkuraviy-siyosiy yo‘nalish va hayotiy maqsad bo‘lganda yangi konfederativ munosabatlar o‘rnatilishi mumkinligini inkor etmas edi, ammo bu SSSR emas, balki boshqa bir mazmundagi konfederativ davlat bo‘lar edi 11 . Gorbachev 1988 yildan boshlangan respublikalarning ketma-ket mustaqilliklarini e’lon qilishlarini kinoya bilan «suverenitetlar marshi» deb atagan edi. 1988 yil noyabr oyida Estoniya oliy soveti mustaqillik deklaratsiyasini ma’qulladi va respublika konstitutsiyasiga ham mos o‘zgartishlar kiritdi. Kelasi yil may oyida esa SSSRdan chiqish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. 1989 yil kuzida Gruziya aholisining ko‘pchiligi uning mustaqilligini tiklash uchun ovoz berdi va 1991 yil aprel oyidagi referendumdan so‘ng mamlakat mustaqil deb e’lon qilindi, Moldaviya respublikasi 1989 yilda o‘zining suverenitetini, 1990 yilda mustaqilligini e’lon qildi. 1990 yil bahorida Litva va Latviya o‘z mustaqallik va suverenitetlarini tiklab olishdi. 1990 yil yozida Rossiya, Ukraina, Belorussiya, O‘zbekiston va Turkmanistonning suverenitetlari e’lon qilindi. 1990 yil oktabrida Qozog‘iston, dekabrida Qirg‘iziston o‘z suverenitetlarini e’lon qildilar. 1990 yilda ittifoqdosh respublikalardan tashqari Tog‘li Qorabog‘, Abxaziya, Janubiy Osetiya, Gagauzlar respublikasi va Dnepr bo‘yi Moldaviya respublikasi o‘z suverenitetini e’lon qildi. Bo‘lib o‘tgan yangilanishlarning tashqi tomonidan ko‘ra ichki pritsial o‘zgarishlari muhimroq edi. Ko‘pchilik respublikalarning suvereniteti va mustaqillik e’lon qilishlari ularda hokimiyat tepasiga milliy-liberal, milliy demokratik yoki liberal-demokratik kuchlarning kelishi bilan bog‘liq edi. Ular yoki ular tomoniga o‘tgan ilgarigi raxbarlar sodiq kommunistlarni hokimiyatdan chetlashtirar yoki o‘zlariga bo‘ysundirar, sotsialistik yo‘ldan voz kechar, milliy, 11 Sharipov B. Millatlararo munosabatlar va milliy uyg‘onish tarixidan sahifalar . Toshkent: “O‘zbekiston milliy universiteti nashri”, 2016. – B.134. 26 olinganlar ozod qilinmasa va militsiya otishmalariga javob bo‘lmasa, uni yoqib yuborish bilan tahdid qilishdi. Ichki qo‘shinlar askarlari vokzalni qaytarib olishga muvaffaq bo‘lishdi. Turk-mesxetiylarning aksariyati avvalroq shahardan chiqarilgan edi, qolgan 60 kishi vertolyot bilan evakuatsiya qilindi. Farg‘ona viloyatining turli joylarida tartibsizliklar 11-iyungacha davom etdi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, bu pogromlar chog‘ida 103 kishi halok bo‘lgan, shundan 52 nafari turk va 36 nafari o‘zbek bo‘lgan. 1011 kishi jarohatlangan yoki mayib bo‘lgan, 757 ta uy yoqib yuborilgan. 18-iyunga kelib Farg‘ona viloyatidan RSFSRning 6 viloyatiga samolyotlar orqali 16 282 nafar turk-mesxetiy ko‘chirilgan. 1989-yil oxirigacha Farg‘ona viloyatida komendantlik soati saqlanib qolgan. Yangi Uzen voqealari Navbatdagi millatlararo mojaroga oid voqealar Qozog‘iston Respublikasining hozirgi Janaozen (o‘sha vaqtdagi Yangi Uzen) shahrida sodir bo‘ldi (ilova 4). Janaozen shahrida Qozog‘iston aholisi tomonidan bo‘lib o‘tgan norozilik chiqishlari 1989-yil iyun oyida yuz berdi. Ijtimoiy ziddiyatning sabablari boshqa ittifoq respublikalaridan kelgan ishchilarning mahalliy aholining urf- odatlari, an analari va manfaatlarini hisobga olmasdan, qo‘pol harakatlarʼ qilganliklari bo‘ldi. Mahalliy aholining Kavkazdan kelgan mehmon ishchilar bilan ziddiyati to‘qnashuvlarga aylanib ketdi, bu to‘qnashuvlar huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan bostirildi. Bu mojaro yillar davomida uy-joy, bolalar bog‘chalari, ijtimoiy infratuzilma kabi muhim muammolarni hal eta olmagan buyruqbozlik-ma muriy tizimning samarasizligi, shuningdek, Ittifoq darajasidagi ʼ gaz va neft sanoati vazirliklarining mahalliy kadrlarni tayyorlashga bo‘lgan qiziqmasligi natijasi edi. Millatlararo mojaro Kaspiybo‘yi mintaqasining katta qismini qamrab oldi – G uryev (hozirgi Atyrau va ʻ Mangistau) viloyatlari, xususan Yangi Uzen shahri, Shevchenko (hozirgi Aktau), Mang‘ishloq stansiyasi, Uzеn, Kulsari, Jetiboy, Munayshi, Shetpe, Akshukur, Eraliyevo, Qiziltobe qishloqlari. Ko‘pchilik qozog‘istonlik chechen va ingushlar 1944-yilda deportatsiya qilinganlarning avlodlari edi. 1950-yillardan boshlab Kavkaz xalqlarining ayrim vakillari iqtisodiyotda, ixtisoslashuv tizimida o‘z 18 Mundarija Kirish ……………………………………………………………………….2-3 I BOB. Sovet Ittifoqida millatlararo munosabatlarning keskinlashuvi. 1.1 Sovet Ittifoqi davlatlarida nizolarning vujudga kelishi………………...4-6 1.2 “Qayta qurish” yillarida siyosiy mojarolar…………………………….7-14 II BOB. Sovet Ittifoqi parchalanishiga olib kelgan milliy siyosiy muammolar. 2.1 1988–1991 yillardagi milliy mojaro o‘choqlari……………………….15-23 2.2 Mustaqillik harakatlari va Sovet Ittifoqining parchalanishi…………...24-30 Xulosa ……………………………………………………………………..31-32 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….33 1 bo‘limi tomonidan Shimoliy Osiyo va Checheno-Ingushetiya hududlarida KPSS Shimoliy Osiyo obkomining “ishchilarni ideologik-siyosiy va millatlararo tarbiyalashdagi katta kamchiliklari” bo‘yicha 1982 yil 14 yanvarda qabul qilingan qaror ijrosi tekshiruvi natijalari hisobot berildi. Hisobotda 1984-1986 yillarda yuzdan ortiq millatchilik namoyonlari qayd etilgani, jumladan, ingushlar va osetinlar o‘rtasidagi yomon munosabatlar sababli o‘q otish va qotilliklar, rus qabristonlarini buzish, qishloqdagi mahalliy bo‘lmagan elita a’zolariga nisbatan badxulq harakatlar haqida ma’lumot berildi. Ko‘plab holatlar partiya organlari tomonidan tasodifiy deb qaralib, javob choralari ko‘rilmagan. Checheno-Ingushetiya obkomida so‘nggi yillarda rus millatidan bo‘lgan o‘qituvchilar soni deyarli 300 kishiga kamaygani, respublikaga yuborilgan tibbiyot xodimlarining yarmi bir yil ishlamay ketayotgani e’tiborsiz qoldirildi. Yoshlarning vatanparvarlik ruhida tarbiyalanishi va Sovet Qurolli Kuchlarida xizmatga tayyorlanishidagi kamchiliklar davom etmoqda. Garchi respublikalarda tartibsizliklardan xulosa chiqarilgan bo‘lsa-da, davlat hokimiyati tomonidan hech qanday keyingi chora ko‘rilmagan. Milliy respublikalardagi vaziyat markaziy hokimiyat nazoratidan chiqib ketishni boshladi. Yuzaga kelayotgan millatlararo mojarolarning o‘ziga xos jihatlari bor edi. 1986 yil dekabr oyidagi Almati voqealaridan so‘ng Qozog‘istonda ommaviy siyosiy repressiyalar boshlandi. Respublika partiya komitetlarining xatolari millatchilikning o‘sishiga sabab bo‘ldi, bu holat o‘z vaqtida to‘xtatilmadi, aksincha, jimlik bilan yoki oddiy badma-badlik sifatida qabul qilindi. KPSS Markaziy Qo‘mitasi qarorida respublikadagi vaziyat uchun sobiq Qozog‘iston Kommunistik partiyasi Markaziy Qo‘mitasi birinchi kotibi D.A. Kunayev ayblandi, u “partiya rahbarligining qoidalari va tamoyillarini qo‘pol ravishda buzgan”. 1987 yil 27 yanvarda Moskva shahrida Almati harakatlari masalasi bo‘yicha Plenum o‘tkazildi, unda KPSS Markaziy Qo‘mitasi Bosh kotibi M.S. Gorbachev ma’ruza qildi. O‘z ma’ruzasida u mamlakatimiz (SSSR) ko‘pmillatli ekanligini, milliy munosabatlarning asosini sotsialistik paradigmalarning rivojlanishi tashkil etishini, chunki aynan sotsializm milliy bosim va tengsizlikni 9 boshlab berdi. Bu siyosatlar natijasida ilgari yashirin saqlab kelingan milliy muammolar yuzaga chiqdi. Matbuotda milliy adolatsizliklar, deportatsiyalar, til muammolari ochiq muhokama qilina boshlandi. Respublikalar markazdan mustaqil siyosat yuritishga harakat qildilar. Bu esa Sovet tizimini ichkaridan yemira boshladi. 1988–1991 yillarda Sovet hududida bir necha ochiq etnik mojarolar yuz berdi. Tog‘li Qorabog‘da armanlar va ozarbayjonlar, Osetiyada gruzinlar va osetinlar, Pridnestroveda moldavanlar va ruslar, Abxaziyada gruzinlar va abxazlar, Farg‘onada o‘zbeklar va mesxeti turklari o‘rtasida qurolli to‘qnashuvlar sodir bo‘ldi. Bu ziddiyatlar Sovet hokimiyatining bu masalalarda ojiz ekanini ko‘rsatdi. 1989–1991 yillarda ko‘plab respublikalar o‘z mustaqilligini e’lon qila boshladilar. 1991-yil avgust oyida Sovet rahbarlariga qarshi Davlat to‘ntarishiga urinish (GKChP) muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Bu voqea Sovet hokimiyatining inqirozga uchraganini rasman ko‘rsatdi. 1991-yil dekabrda Beloveja kelishuvi orqali SSSR tugatilganligi e’lon qilindi. Shu tariqa millatlar siyosatidagi xatolar, repressiv choralarning yillar davomida yig‘ilgan norozilik kayfiyati Sovet imperiyasining tugashiga olib keldi. SSSR milliy siyosatidagi tarixiy saboq shundan iboratki, markazlashgan, repressiv boshqaruv tizimi milliy birlikni emas, balki ziddiyat va beqarorlikni keltirib chiqaradi. Har bir millatning o‘z tilida so‘zlashish, madaniyatini rivojlantirish, siyosiy ishtirok etish huquqlari bo‘lmasa, bunday jamiyat barqaror bo‘la olmaydi. Bu saboq zamonaviy ko‘p millatli davlatlar uchun dolzarb ahamiyatga ega. 6 Rossiyada 1990 yil yanvaridayoq Rossiya xalq deputatlari syezdida tayyorgarlik davomida «Demokratik Rossiya» bloki tuzilgan edi. Bahorga kelib unga yangi tuzilgan bir qator partiyalar qo‘shildi va u liberal-demokratik tus oldi. Uning a’zolari soni atigi bir necha o‘n ming kishidan iboratligiga qaramasdan, uning inson huquq va erkinliklari ustunligi, demokratlashtirish va Rossiya suverenitetini qo‘llab-quvvatlovchi shiorlarini RSFSR ning barcha mintaqalarida ro‘y berayotgan miting, namoyish va stachkalar (ish tashlashlar)ning yuz minglab qatnashchilari qo‘llab-quvvatlayotgan edi 12 . Rossiyaning ko‘pgina kommunistlari «nnson qiyofasidagi sotsializm» tarafdorlariga aylanishdi va KPSSda «Demokratik qanot»ga yon bosdilar. Bahorda bo‘lib o‘tgan Rossiya kompartiyasining ta’sis syezdi (qurultoyi)da «delegatlar partiyasining asosiy vazifalari haqida hech qanday tasavvur yo‘kligi» ta’kidlandi. Ammo siyosiy byuro yordami bilan syezdda konservatorlar g‘alaba qilishdi va respublika kompartiyalari ichida eng ko‘p sonli bo‘lgan Rossiya kompartiyasi Demokratik Rossiyaga qarshi qo‘yildi. Turli partiyalar o‘rtasidagi keskin kurash 1990 yil bahorida Rossiya xalq deputatlari syezdi saylovida bo‘lib o‘tdi. Saylanganlarning 86%i kommunistlardan iborat edi, ammo ularning ko‘pchiligi kompartiya ko‘rsatmalariga endi bo‘ysunmas edi. Shuning uchun Rossiya Oliy Soveti shakllanishida liberal demokratlar qat’iy g‘alabaga erishishdi. Gorbachev tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan nomzodlarga qarshi keskin kurashdan keyin RSFSR Oliy Soveti raisi etib B.Yelsin saylandi. Bundan tashqari bu Oliy Sovet 1990 yilning 12 iyunida Rossiyani suveren, ya’ni o‘z ishlab chiqarish va tabiiy resurslarining to‘laqonli xo‘jayini deb e’lon qiluvchi deklaratsiyani qabul qildi. Deklaratsiya Rossiyaning ijtimoiy-siyosiy tuzilishini yangilash yo‘lidan birinchi qadam bo‘lib, xalq hokimiyati, hukumatning taqsimlanishi, fuqarolarniig huquq va erkinliklarining himoya qilinishi, partiyalarning teng huquqliligi va Rossiya qonunlarining ustivorligini e’lon qildi. Bu sana Rossiyaning mustaqilligi bayrami kuni bo‘ldi. Keyinchalik hukumat to‘g‘risidagi dekret orqali Rossiyada KPSSning 12 Abduvahobov S . O‘zbekiston milliy harakatlari tarixi (1985–1991 yillar) . Toshkent: "O‘qituvchi" nashriyoti, 2002. -B.83. 29 joriy qilindi, vaziyatni nazorat qilish uchun tezkor shtab tuzildi, hukumat komissiyasi tashkil etildi. 19–22 iyun kunlari Yangi Uzen shahrida noruxsatlangan, ayrim hollarda tinch, ayrim hollarda tajovuzkor mitinglar (100–1000 kishi ishtirokida) davom etdi. Jetiboyda – 21 va 23 iyun, Munayshida – 21 iyun, Mang‘ishloqda – 23 iyun, Qiziltobeda, Shetpeda – 23 iyun, Shevchenkoda – 24–25 iyun, Akshukurda, Kulsarida – 24 iyun kunlari ham tartibsizliklar sodir bo‘ldi. Eraliyevo va boshqa aholi punktlarida ham to‘qnashuvlar kuzatildi. 22-iyunga o‘tar kechasi 6 kishilik qurollangan guruh O‘rta Osiyo–Markaziy gaz quvurining gazkompressor stansiyasini egallashga urindi. 17–28 iyun oralig‘ida mojaroning kuchayishi bilan hukumat ko‘plab Kavkaz millatiga mansub fuqarolarni shahar tashqarisiga evakuatsiya qildi va ularning xavfsizligini ta minladi. Savdo va umumiy ovqatlanish sohalaridagi kooperativlarning birʼ qismini yopish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Mojaro davomida 5 kishi – 3 qozoq va 2 lezgin halok bo‘ldi. 17–26 iyun kunlari davomida Yangi Uzendan Dog‘iston va Checheno-Ingushetiyaga 3516 kishi ko‘chib ketdi. Mojaro bosilishi bilan ularning bir qismi orqaga qaytdi. M.S. Gorbachyovning islohotlari hayotning barcha jabhalariga ta’sir ko‘rsatdi. Ularning biri — davlat hokimiyatining barcha darajalarida kadrlarni boshqaruv jihatdan yangilash edi. Milliy respublikalarda olib borilgan tadbirlar eng keskin milliy elita qatlamiga ta’sir qildi. Etnik guruh bilan davlat o‘rtasidagi birinchi ziddiyat 1986 yil 17–19 dekabr kunlari Olma-Otada yuz berdi. Hammasi shundan boshlandi-ki, Qozog‘iston KP Markaziy Komitetining birinchi kotibi o‘rinbosari D.A. Qunaev o‘rniga M.S. Gorbachyov G.V. Kolbinni tayinladi (ilova 5). Natijada, "to‘xtash davri" an’analari buzildi — unda birinchi kotiblar faqat mahalliy millat vakillari ichidan saylanardi. Rus millatidan bo‘lgan Kolbinning birinchi kotib lavozimiga tayinlanishi respublikaning korrupsiyalashgan doiralarida norozilik va qo‘rquv uyg‘otdi. 16 dekabr saylovlari natijasida talabalar tartibsizliklari boshlandi, ular ko‘chalardagi to‘qnashuv va talon-tarojlarga aylandi. Bu voqea tarixda ilk bor millatlararo asosda qon to‘kilishi bilan yakunlandi. 16 dekabr kuni ertalab Qozog‘iston poytaxtidagi Yangi (Brejnev) maydonga ilk guruh qozqolon yoshlar 20 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Мирзиёев Ш . М . Конун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт тараккиёти ва халк фаровонлигининг гарови . Тошкент.: Узбекистон. 2017. 2. Малиа, М. Советская трагедия: История социализма в России, 1917 – 1991 гг. – М. 2002. 3. Манасян, А. Карабахский конфликт. Ключевые понятия и хроника. – Ереван: НОФ «Нораванк», 2005. 4. Осипов, А. Г. Ферганские события 1989 года (конструирование этнического конфликта). – М. Наука, 2004. 5. Тишков, В. А. О феномене этничности. Этнографическое обозрение. – 1997. – № 3. – С. 3-21. 6. Никулин, Н. М. Курс современной политической истории России (1985–2004 гг.). – М. МГИМО-Университет, 2006. 7. Qodirov R. Sovet Ittifoqi parchalanishi va O‘zbekiston mustaqilligi. Toshkent: “Fan”, 2010. 8. Abdullayev A. Sovet Ittifoqida milliy siyosat va uning oqibatlari. Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2008. 9. Sharipov B. Millatlararo munosabatlar va milliy uyg‘onish tarixidan sahifalar . Toshkent: “O‘zbekiston milliy universiteti nashri”, 2016. 10. Abduvahobov S . O‘zbekiston milliy harakatlari tarixi (1985–1991 yillar) . Toshkent: "O‘qituvchi" nashriyoti, 2002. 11. Шахрай, С. М. Распад СССР: документы и факты (1986-1992). Архивные документы и материалы. – М. Кучково поле, 2016. 12. Барсенков, А. С. История России 1917-2004. – М. Аспект Пресс, 2005. 33 Xulosa Sovet Ittifoqidagi millatlararo muammolar mavzusi murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, u nafaqat siyosiy, balki tarixiy, madaniy va ijtimoiy jarayonlarni ham qamrab oladi. Sovet davrida yuzaga kelgan millatlararo ziddiyatlar, asosan, markazlashtirilgan boshqaruv, milliy identitetlarning cheklanishi, madaniy assimilyatsiya siyosati, shuningdek, sun’iy chegaralash va repressiyalar natijasida paydo bo‘ldi. Bu jarayonlar ko‘plab millatlarni o‘z tabiiy hududlaridan ajratib, ularning o‘zligini yo‘qotish xavfi ostiga qo‘ydi va millatlararo ishonchsizlik hamda nizolarni keltirib chiqardi. Sovet Ittifoqining dastlabki yillarida Lenin millatlar huquqini tan olish, ularning o‘z taqdirini belgilash erkinligini kafolatlash kabi qadriyatlarni ilgari surgan bo‘lsa-da, keyinchalik bu tamoyillar ko‘plab siyosiy va amaliy cheklovlarga duch keldi. Stalin davrida esa repressiyalar va ommaviy deportatsiyalar millatlararo munosabatlarda chuqur yaralar ochdi, ko‘plab xalqlar tarixiy yurtlaridan kuch bilan ko‘chirildi, bu esa uzoq muddatli ijtimoiy-psixologik muammolarga olib keldi. Rus tilining ustunligi va mahalliy tillarning ikkilamchi ahamiyatga tushirilishi milliy madaniyatlarni susaytirdi, milliy o‘zlikni anglashda noaniqlik va xavotirlarni yuzaga keltirdi. Shuningdek, sun’iy chizilgan respublika chegaralari va etnik aralashmalar Sovet Ittifoqi parchalanishi davrida va undan keyingi mustaqillik yillarida ko‘plab hududiy va etnik mojarolar manbai bo‘ldi. Bu mojarolar nafaqat ichki siyosiy barqarorlikni buzdi, balki mintaqaviy xavfsizlikka ham salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 1980-yillar oxiri va 1990-yillar boshida Gorbachyovning qayta qurish va oshkoralik siyosatlari natijasida millatlararo muammolar ochiq muhokama qilina boshladi, bu esa ba’zi hududlarda milliy harakatlarning kuchayishiga, etnik ziddiyatlarning keskinlashishiga olib keldi. Ko‘plab respublikalar mustaqillikka erishganidan keyin ham millatlararo nizolar davom etdi, chunki ularning yechimi uchun siyosiy iroda, adolat va o‘zaro hurmat muhim edi. Umuman olganda, Sovet Ittifoqidagi millatlararo muammolarni tahlil qilishdan kelib chiqadigan asosiy 31 so‘z erkinligini kengaytirish, xalqlararo muloqot va madaniy almashinuvlarni rivojlantirish zarurati dolzarb edi. 1990 yil may oyida KPSS Markaziy Komitetining Politbyurosi qaror qabul qildi, unda 1987 yilda KPSS Markaziy Komiteti tomonidan qabul qilingan “1986 yil dekabr oyida Almata shahrida sodir bo‘lgan ommaviy tartibsizliklarni qozon millatchiligining namoyishi sifatida baholash noto‘g‘ri” degan fakt tan olindi. Qozog‘iston SSR Oliy Soveti Prezidiumi Komissiyasining xulosalari 1990 yil sentyabr oyida e’lon qilindi. KPSS Markaziy Komiteti huzuridagi Jamoat fanlari akademiyasi va Marksizm-Leninizm instituti, Leninning millatlar haqidagi kontseptsiyasiga asoslanib, 1987–1989 yillarda ilmiy-amaliy konferensiyalar o‘tkazdi. Ushbu konferensiyalarda asosan xalqlar do‘stligi va tengligi masalalari muhokama qilindi. 1988 yil 23 mayda Moskva shahrida KPSS Markaziy Komitetining millatlararo munosabatlar muammolari bo‘yicha Plenum yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Plenumda XIX Butunittifoq konferensiyasining tezislari muhokama qilinib ma’qullandi. 1988 yil 28 iyundan 1 iyulgacha Moskva shahrida XIX Butunittifoq konferensiyasi bo‘lib o‘tdi va unda “Millatlararo munosabatlar haqida” rezolyutsiya qabul qilindi. Rezolyutsiyada barcha millat va xalqlarning ishchi qatlamlarining xalqaro birligi, millatlarning o‘z taqdirini belgilash huquqi, milliy madaniyatlarni tiklash va rivojlantirish, ilgari orqada qolgan milliy hududlarning taraqqiyotini tezlashtirish, millatlararo adovatni yengish kabi masalalar qayd etildi. Konferensiyaning asosida V.I. Lenin so‘zlari va asarlari yotardi. Chunki V.I. Lenin yaratgan Sovet sotsialistik davlati ko‘p millatli, teng huquqli xalqlarning inqilobiy iroda va intilishlarini o‘zida jamlagan edi. Ko‘plab avlod sovet xalqining sa’y-harakatlari natijasida noyob respublikalar ittifoqi shakllandi. Bu ittifoqni xalq asrab-avaylashi kerak edi. Konferensiya o‘tdi, ko‘p qattiq so‘zlar aytildi, ammo amalda hech narsa bajarilmadi. SSSR parchalanish jarayoni faol sur’atlarda davom etdi. Ko‘plab rezolyutsiyalar, farmonlar, qarorlar qabul qilindi, lekin ular asosiy muammoni — birlik va milliy manfaatlar muammosini hal qilmadi. Armaniston va Ozarbayjon SSRlari o‘rtasidagi o‘sib borayotgan ziddiyat sababli, 1988 yil 14 11 davlat hukumati demokratizatsiya va oshkoralik yo‘lini belgiladi, bu esa mamlakat uchun muhim oqibatlarga olib keldi. SSSRda jamiyatni isloh qilish yo‘llari, radikal darajasi va oxirgi maqsadlari haqidagi qarashlar tez rivojlanmoqda edi. Oshkoralik siyosati alternativ matbuotning rivojlanishiga turtki berdi. Uning nashrlari cheklangan bo‘lsa-da, aynan shu matbuotda jamoat hayotining muhim muammolari ochiq va keskin tarzda muhokama qilindi. Bunday nashrlar nafaqat ma’lum pozitsiyalarni ifodalash vositasi bo‘lib xizmat qildi, balki milliy harakatlarning tashkiliy birlashishida muhim rol o‘ynadi, xususan, Boltiqbo‘yida. Sovet Litvasida birinchi ruxsatsiz ommaviy miting, Litva Ozodlik Ligasi tomonidan tashkillashtirilgan, 1987 yil 23 avgustda Vilnyus shahrida bo‘lib o‘tdi. Miting polyak shoiri, siyosiy publitsist va milliy harakat arbobi Adam Mitskevich haykali yonida o‘tkazildi. Miting ishtirokchilari sovet hokimiyatining faoliyatini pasaytirilayotganini namoyish qilishni maqsad qilgan edi. Mitingdan so‘ng ishtirokchilar hibsga olindi, biroq so‘roqlardan so‘ng ozod qilindi. Bu voqea Litva aholisi ongida burilish nuqtasi bo‘ldi. Litvada siyosiy to‘xtov bo‘lishiga qaramay, ilm-fan va madaniyat intellektual qatlamlari perestroika imkoniyatlaridan foydalanib, madaniy merosni yo‘q qilish bilan bog‘liq muammolarni hal qilishga intildi. Davlat tiklanishining 70 yilligiga yaqinlashar ekan, 1988 yil 16 fevralda sovet hokimiyati Litva xalqi uchun bu tarixiy sananing ahamiyatini rad etishga harakat qildi. Sovet hukumatining javobiga Arvidas Yuozaitis 20 aprel kuni San’atkorlar Ittifoqida "Siyosiy madaniyat va Litva" nomli ma’ruza o‘qib, siyosiy madaniyat ratsional o‘z-o‘zini anglash, sog‘lom aql va suverenitetsiz mavjud bo‘la olmasligini ta’kidladi va XIX asr oxiridagi litva xalqining uyg‘onishiga oid tarixiy misollar keltirdi. 1987 yil avgust oyida Estoniyada Molotov-Ribbentrop paktining materiallarini oshkor qilish uchun guruh tashkil etildi. Bu pakt mavzusi Boltiq davlatlarida ham keng muhokama qilindi. Mustaqillik tarafdorlari ushbu mavzuni rivojlantirib, Boltiq respublikalari SSSR tarkibida bo‘lishining asossizligini isbotlashga urindi, chunki bu respublikalar ixtiyoriy ravishda qo‘shilmagan, balki yashirin kelishuv natijasida 22 universitetning faollar zalini to‘ldirdi. Umumiy yig‘ilish boshlandi, unda nafaqat Yakut davlat universiteti talabalari, balki boshqa o‘quv yurtlari o‘quvchilari va shahar yoshlari ham ishtirok etdi. Yig‘ilishda na raislik qiluvchi, na boshqaruvchi bo‘ldi. 24 kishi chiqish qildi, ularning 12 nafari Yakut davlat universiteti talabalari edi. Ko‘pchilik militsiyaning harakatsizligidan norozilik bildirdi, ko‘plab chiqishlarda millatchilik kayfiyatidagi fikrlar yangradi. Faollar zalida hozir bo‘lgan KPSS viloyat qo‘mitasining mafkura bo‘yicha kotibi, shahar partiya qo‘mitasining birinchi kotibi, tuman partiya qo‘mitasining birinchi kotibi, boshqa partiya va komsomol tashkiloti vakillari, universitet ma’muriyati vakillari yig‘ilish oqimini o‘zgartirishga urinishmadi, faqat passiv kuzatuvchilar sifatida ishtirok etdilar. Markazdan Yakutskka voqealarni o‘rganish uchun yuborilgan KPSS guruhi a’zolarining fikricha, bu voqealar uzoq vaqtdan beri pishib yetilgan edi va tasodifiy emasdi. Keyingi millatlararo mojarolar O‘zbekiston SSRida boshlandi. 1989-yil iyun oyida Farg‘ona viloyatida «Farg‘ona voqealari» nomi bilan mashhur bo‘lgan ommaviy to‘qnashuvlar va talon-tarojliklar sodir bo‘ldi. Mojaroda ikki qarama-qarshi tomon ajralib turardi – mesxeti turklari va o‘zbeklar. Farg‘ona vodiysidagi ziddiyat anchadan beri pishib yetilgan edi. Ushbu hududda joylashib olgan mesxetiylar yerlarni egallab olishgan edi, bu yerlar respublikada yetishmayotgan edi. Aholi sonining oshib borishi vaziyatni yanada og‘irlashtirdi. Paxta plantatsiyalari barcha ekin maydonlarini egallab olgan edi, bu esa uy qurish imkonini yo‘qqa chiqardi. Bu orada esa turklar keng va o‘zbeklardan ancha yaxshi sharoitda yashashardi. 1989-yil 23-mayda boshlangan ommaviy tartibsizliklar 11- iyungacha davom etdi. 16–18 may kunlari Farg‘ona viloyatining sharqida joylashgan Quvasoy shahrida turk va o‘zbek yoshlarining janjallari yuz berdi. 23- may kuni Quvasoydagi janjallar qayta boshlanib, yuzlab odamlar ishtirok etgan yirik to‘qnashuvlarga aylanib ketdi. O‘zbeklar to‘dasi turk-mesxetiylar va boshqa ozchilik xalqlar yashaydigan mahallalarga bostirib kirishga va u yerdagi uylarni talon-taroj qilishga urindi. Hokimiyat esa navbatma-navbat to‘dani tinchlantirishga 16
Купить