Sug'd -Toxariston munosabatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	113.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

57 Sotish

Sug'd -Toxariston munosabatlari

Sotib olish

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………….2-4
I. BOB. Sug’d va Tohariston mahalliy voha davlatlarining tashqil topish
jarayonlari va ularning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayoti
1.1 Sug’d va Tohariston voha davlatlarining tashqil topish jarayonlari…………5-
13
1.2 Sug’d va Tohariston voha davlatlarining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti.14-
19
II. BOB. Ilk o’rta asrlar Toxaristonda siyosiy jarayonlar va boshqaruv tizimi
2.1 Turk xoqonliklari davrida Sug’d ma’muriy boshqaruv tizimida yuz bergan
o’zgarishlar…………………………………………………………………….20-26
2.2 Turk xoqonligi davrida Toxariston boshqaruv tizimi………………………27-
37
III. Xulosa…………………………………………………………………….38-41
IV. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….42
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . О ’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga
erishgani ham tarixga aylanib ulgurdi. Mustaqilligimizdan keyingi o’tgan nisbatan
qisqa fursat ichida o’zbek xalqining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy
hayotida ulkan o’zgarishlar yuz berdi, katta yutuqlarga boy bo’ldi. Bu ulkan
o’zgarishlar o’tmish voqea-xodisalaridan to’g’ri saboq olish va bunga ko’ra
kelajakni to’g’ri belgilashni ham taqazo etadi. Bu borada tarix fanining roli
beqiyos bo’lib, uning ahamiyati ham tobora ortib bormoqda.
Istiqlol yillarida o’zbek tarixshunosligida ham katta ijobiy
o’zgarishlar yuz berib, tariximizning sovetlar hukmronligi davrida buzilgan,
soxtalashtirilgan sahifalari adolat mezonlari asosida haqqoniy ravishda o’rganila
boshlandi. Xalqimizning uzoq yillar davomidagi orzu-niyatlari ro’yobga chiqib,
o’zining haqiqiy tarixiga ega bo’lmoqda. Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini
tadqiq etish, o’rganish davlat siyosati ahamiyatidagi darajaga ko’tarildi. Zero,
О ’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov aytganlaridek,
“o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi” 1
. О ’zbekiston hududida ilk o’rta
asrlar tarixini tadqiq etish ham yuqorida ta’kidlangan dolzarb mavzulardan
sanaladi. Ayniqsa, ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo mintaqasidagi iqtisodiy, siyosiy
va xalqaro savdo munosabatlarida muhim o’rin egallagan Toxariston va Sug’d
tarixini tadqiq etish dolzarb masala bo’lib, kelmoqda. Markaziy Osiyo xalqlarida
arab xalifaligi hukmronligi arafasida hunarmandchilik, tadbirkorlik munosabatlari,
savdo-sotiq ishlari faqat mahalliy miqyosda emas, balki xalqaro miqyosda ham
yetakchi darajaga ko’tarildi. Bu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, xususan,
savdomunosabatlari yaqin davrlargacha tarixshunoslikda haqqoniy o’rganilmay
kelindi.
Sovetlar hukmronligi yillarida tarixiy jarayonlarga faqat bir tomonlama –
sinfiylik nuqtai nazaridan baho berilganligi bois ham, bu davrdagi muammoviy
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. – Б. 5
2

masalalari o’zining haqqoniy talqinini topa olmadi. Ajdodlarimizning siyosiy,
savdo-sotiq, xalqaro aloqalari sohasidagi asriy tajribalari yetarlicha tadqiq etilmadi.
Tanlangan mavzuning muhimligi shundaki, o’tmish saboqlaridan to’g’ri xulosa
chiqarish, o’tmish an’analari va tajribalaridan oqilona foydalanish bugungi
kundagi siyosiy, iqtisodiy islohotlarni to’g’ri hal qilishda muhim rol o’ynaydi. Ilk
o’rta asrlar Sug’d va Toxaristondagi ijtimoiy-siyosiy, savdo-sotiq, xalqaro
munosabatlar sohasida qo’lga kiritilgan yutuqlar va an’analar, tajribalar bugungi
kun uchun ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Bu an’analarni bugungi kun
sharoitlariga mos ravishda qo’llash mumkin.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi О ’zbekiston tarixida ilk
o’rta asrlar Toxariston tarixi bo’yicha maxsus tadqiqotlar deyarli amalga
oshirilmagan. Sug’d davrini esa Sug’d shunos olimlardan M. Ishoqov, Sh.
Shoyoqubovning olib borgan tadqiqotlari natijasida Sug’d mahaliy hokimligiga
aloqador ma’lumotlar o’rinlidir. Mavzuning maqsad va vazifalari. Tadqiqot
uchun tanlangan mavzuning dolzarbligidan kelib chiqib, ilk o’rta asrlarda Sug’d va
Toxariston konfederasiyasidagi ijtimoiy-siyosiy, davlat boshqaruvini tarixiy
manbalar, mavzuga oid yangi ilmiy adabiyotlar asosida o’rganish, muammoni
milliy istiqlol mafkurasi talablari darajasida tahlil etish tadqiqot maqsadini tashkil
etadi. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda tadqiqotda quyidagi vazifalarni
hal etish belgilandi:
– Ilk o’rta asrlarda Sug’d va Toxariston hududida kechgan siyosiy
jarayonlarning o’ziga xos tomonlarini o’rganish;
– Turk xoqonligi va Arablar istelosi davrida Sug’d va Toxariston
boshqaruvini tahlil qilish;
– Toxariston aholisining ijtimoiy hayotiga doir
ma’lumotlar to’plash va o’rganish;
– Ilk o’rta asrlarda Sug’d va Toxariston
konfederasiyasidagi iqtisodiy munosabatlarni tahlil qilish;
– О ’rganilgan masalalar, ma’lumotlarni
nazariy jihatdan umumlashtirish asosida ushbu mavzuni keng va atroflicha tadqiq
3

etish yuzasidan amaliy tavsiyalar berish.
Mavzuning obekti va predmeti . Tadqiqot obektini ilk
o’rta asrlar Sug’d va Toxaristonda kechgan ijtimoiy-siyosiy munosabatlar tashkil
qiladi. Sug’d va Toxaristonning ilk o’rta asrlar davridagi ijtimoiy-siyosiy
munosabatlarning xususiyatlarini o’rganish predmeti sanaladi.
V-VII asrlarda faoliyat ko’rsatgan mahalliy voha
davlatlari bo’lgan Sug’d, Tohariston, Farg’ona, Choch, Ustrushona hududiy
jihatdan Eftallar davlati va Turk hoqonligi davlatiga kiritilgan bo’lsalarda, ular
siyosiy jihatdan mustaqil davlat edilar. Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda hukm
surgan mayda davlatlarda va ularning viloyat hokimliklarida ma’lum tartibdagi
boshqaruv ma’muriyati tashqil topgan. Ilk o’rta asr boshqaruq ma’muriyatining
asosiy vazifasi fuqarolardan boj, solif va yasoqlarni o’z vaqtida yig’ib olish,
jamoat ishlariga ularni safarbar etishdan iborat edi. Ma’muriyat o’z vazifasini
astoydil bajargan. Kirim-chiqimlar aniq va ravshan qayd etilib, hujjatlashtirilgan.
Ularga barmoq bosilib, hatto muhr bilan tasdiqlab qoyilgan.
4

I. BOB. Sug’d va Tohariston mahalliy voha davlatlarining tashqil topish
jarayonlari va ularning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayoti
1.1 Sug’d va Tohariston voha davlatlarining tashqil topish jarayonlari
Tarixiy manbalardan ma’lumki, milodiy V-VII asrlar, ya’ni arab istilosi
arafasida Turon diyorida muhim siyosiy voqealar sodir bo’lgan. Dastlab
diyorimizga eftal qabilalarining kirib kelishi va ularning mahalliy voha davlatlari
ustidan hukmronligi boshlangan. Eftaliylarning Movarounnahr hududiga qachon
kelib o’rnashganligi noma’lum. Chin solnomalarida eftaliylarni Toharistonda IV
asr oxiri — V asr o’rtalarida bo’lganligi tilga olinadi. Lekin ular oldinroq kelgan
bo’lishi kerak. Chunki V— VI asrlarga oid manbalarda, masalan Prokopiy
Kessarskiyning axborotida, eftaliylar shahar va qishloqlarda yashovchi o’troq aholi
bo’lganligini qayd qilgan. So’zsiz shu davrlarda eftaliylarning katta qismi
eftaliylardir. Ammo ularning jangovor guruhlari ko’chmanchi yoki yarim
ko’chmanchilikda yashagan bo’lishlari kerak. Arab manbalarida eftaliylar xaytal
nomi bilan tilga olingan 1
. Muqaddasiy Yoqut va Mas’udi axborotlarida
Movarounnahr aholisining talaygina qismi xaytallar (eftaliy) bo’lganligini qayd
etadilar. V—VI asr o’rtalarigacha Movarounnahrda siyosiy hayot ham eftaliylar
hukmronligida bo’lgan. Bular Sug’diyonani, Shoshni, Ustrushonani, Farg’onani va
Sharqiy Turkistonni egallaganlar. Eftaliylar, Eron Sosoniylari bilan urushib, V asr
oxirlarida Xurosonda ham o’z xukmronliklarini o’rnatgan edilar. O’rta Osiyoda
yirik Eftaliylar imperiyasi vujudga keladi. Ammo bu imperiyaning hukmronligi
abadiy emas edi. Urta Osiyoda yangi imperiya — Turk hoqonligi tashqil topadi. Ilk
o’rta asrlarda O’rta Osiyoda hukm surgan mayda davlatlarda va ularning viloyat
hokimliklarida ma’lum tartibdagi boshqaruv ma’muriyati tashkil topgan 2
.
Yirik shaharlarda o’rnashgan viloyat hokimlari xvabu va
xvatov deb yuritilgan. O’z mulklarini boshkarishda ular asosan chokarlarga
suyanardi. Feodal munosabatlar harbiy qo’shin to’zilishiga ham ta’sir qilgan. Otliq
1
Бобоёров Ғ. Турк хоқонлиги даврида Суғд // Шарқшунослик. 2002.№ 11 . - Б .17
2
Содиқов Қ . Култегин , Билга хоқон битикларидан ўрин олган “ хоқон сўзи ” нинг бошланмалари ва
ёдномаларнинг матн тузилиши ҳақида // O’zbekiston tarixi. – 1999. – № 3. - Б . 31
5

askar — suvoriylar dehqonzodalardan, piyodalar esa mehnatkash aholidan
yollangan va tug’ma qullardan to’zilgan. Mamlakatni boshqarishda ham an’anaviy
tartib va udumlarga amal qilingan. Narshaxiyning yozishicha, VII asr oxirlarida
Buxoro taxt vorisining hali go’dakligi tufayli uning tul qolgan onasi yurtni
boshqargan 1
. Malika Buxoroda donolik bilan hukmronlik qilgan, xalq unga itoatda
bo’lgan. U shunday tartib o’rnatgan edi. Malika mulozimlari bilan har kuni arkning
Registon darvozasi oldiga kelib, taxtga o’tirgan. Malikzoda va dehqonzodalardan
ikki yuz yigit bellariga zarrin kamar va qilich taqib kechgacha saf tortib xizmatda
turishgan. Malika podshohlik ishlari bilan mashg’ul bular,
yaxshilikka da’vat qilib, yomonlikdan qaytarar, istagan kishisiga sarpo kiygizib,
istagan kishisiga jazo berar edi. Quyosh botgach malika qasrga qaytgan. Ertasi
kuni boshqa jamoadan yana 200 dehqonzodalar ikki qator saf tortishib, xizmatda
lol qotardi. Shu tarzda har bir jamoaning bir yilda to’rt marotaba xizmatga kelishi
lozim edi. Narshaxiyning bu ta’rifi boyicha birgina buxorxudotlarning viloyat
hokimligini boshqaruvida qariyb 18 ming mulozim navbat bilan xizmat qilgan.
Shuni ta’kidlash urinliki, asrlar davomida o’zlashtirilib obod etilgan Buyuk
Turkiston diyorida mazlumlarning mashaqqatli mehnati bilan yetishtirilgan noz-
ne’matlar, to’plangan turli-tuman boyliklardan hamma vaqt asosan zodagon tabaqa
vakillari bahramand bo’lardi. Ular hashamatli qasr va qo’shqlarda yashar,
qimmatbaho kiyimlaru oltin, kumush va javohir taqinchoqlarda, zarrin kamarga
qilich taqib taxt va ot ustida mamlakatning mazlumlari tepasidan hukmronlik
qilardi. Mulkdorlik munosabatlari rivoj
topib, mamlakat siyosiy jihatdan zaiflashuvi oqibatida V—VI asrlardayoq
Movarounnahr bir qancha mayda davlatlarga bo’linib ketadi. Natijada uning
hududida ayrim viloyat va vohalarda yirik shaharlarga tayangan 15 dan ortiq
mahalliy voha hokimliklari tashqil topgan edi. Bunday davlatlarning eng
yiriklaridan Sug’dda ixshidlar, Toharistonda malikshoxlar, Xorazmda
xorazmshoxlar, Choch va Iloqda tudun va dehqonlar, Farg’onada ixshidlar
hukmronlik qilardilar. V—VII asrlarda bu mahalliy davlatchalar, avvalda eftallar,
1
A.Asqarov. O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. Toshkent., “Universitet”., 2007, -B.143
6

so’ngra Turk hoqonligiga boysundirilgan bo’lsada, ammo eftallar ham, turklar ham
ularning ichki hayotiga aralashmaydilar. Markaziy hokimiyatga boj to’lab turish
bilan o’z mustaqilliklarini ma’lum darajada saqladilar. Bu davlatlarning
hukmdorlari o’z atrofidagi mulkdor zodagon dehqonlar va ularning harbiy
choparlariga tayanardilar. Chunki ular o’zaro bir-birlari bilan dushmanlik
kayfiyatida bo’lib, shu boisdan biri ikkinchisidan cho’chigan holatda yashar
edilar3 . Ular orasida eng yirigi Samarqand ixshidligi bo’lib, u Sug’diyonaning
mahalliy davlatlari konfederatsiyasi tarkibida katta nufuzga ega edi. Bu ittifoqda
asosan Zarafshon va Qashqadaryo vodiylarida joylashgan Samarqand, Maymypg’,
Ishtixon, Kushoniya, Vardona, Buxoro, Kesh va Naxshab mulklari birlashgan edi.
Bu mulklarning har biri o’z hokimiga va harbiy chokarlariga ega bo’lgan. Ularning
ko’pchiligi Samarqand ixshidiga siyosiy jihatdan tobe bo’lsada, ammo Buxoro,
Kesh va Naxshablar deyarli mustaqil edi, xatto ular o’z tanga pullarini zarb
qilardilar.
Samarqand ixshidi saroyida ajdodlar ruxiga atab qurbonlik qilish uchun
maxsus ibodatxona bino qilingan edi. Unda o’tkaziladigan har yilgi diniy
marosimlarda viloyat hukmdorlarining barchasi qatnashardi. Yozma va arxeologik
manbalardan ma’lum bo’lishicha, Sug’d hukmdorlari O’rta Osiyo va chet el
davlatlari bilan elchilik aloqalarini olib borardilar. Masalan, Afrosiyobda ochilgan
devoriy rasmlarda Sug’d hokimi Varxumanning Chag’oniyon, Choch va Xitoydan
kelgan elchilarni qabul qilish marosimi tasvirlanadi. Sug’dda ahli juda gavjum
yashardi. Sug’diylar hunarmandchilik, savdo-sotiq dehqonchilik va bog’dorchilik,
ayniqsa, uzumchilikda nihoyatda omilkor edilar.
Darg’om, Nahrifay (Narpay), Harkon kabi yirik anhorlardan sug’orilgan
Sug’d yerlari juda hosildor edi. Sug’orma dehqonchilik rivoj topgan bu diyorda
g’alladan tashqari paxta va sholi ekilardi. Uning paxtasidan to’qilgan surp va bo’z
matolaridan faqat Sug’diylargina emas, balki butun dasht aholisi kiyinardi.
Sug’dning sharbatli uzumlaridan musallas tayyorlanardi, Samarqandning
zarg’aldoq shaftolisi Xitoy poytaxtida “Samarqandning oltin shaftolisi” nomi bilan
dong’i ketgan edi.
7

Chorvachilikda mayda va yirik shoxli hayvonlar bilan bir qatorda ot, xachir,
eshak va tuyalar boqilardi. Ayniqsa, Sug’dning xisori qoylari va tulporlari juda
mashhur bo’lgan. Buxoro, Kesh va Maymurg’ yaylovlaridan uyur-uyur yilqilar
muttasil Xitoyga xaydab borilardi. Sug’d shaharlari bu davrda
hunarmandchilikning markaziga aylanadi. Ularda to’qimachilik, kulolchilik,
konchilik, chilangarlik, temirchilik va zargarlik rivoj topadi. Temirdan xo’jalik
asboblari va uy-ro’zg’or buyumlaridan tashqari, qurol-yarog’la: shamshir, xanjar,
tabar, gurzi, sovut, qalqon va dubulg’alar yasalardi.
Xatto 718 yilda Sug’diylar xadya tariqasida yuborgan
dubulg’asidan nusxa olib, Xitoy qurolsozlari o’z 8 qo’shinlarini dubulg’alar bilan
ta’minlaganlar. Sug’d tog’laridan oltin, jez, navshadil va yalama tuzlar kovlab
olinardi. Shaharlarda hunarmandchilik taraqqiyoti o’z navbatida ichki va tashqi
savdo aloqalarining kengayishiga imkon beradi. Sug’ddan Sharqiy Osiyo va
Xitoyga qimmatbaho toshlar va ulardan yasalgan zebi-ziynatlardan tortib, turli-
tuman matolar va dorivorlargacha olib chiqilardi. O’sha zamonda Sug’dda bola
besh yoshga to’lgach, unga o’qish-yozish va hisob o’rgatilar, balog’atga yetgach,
savdo karvonlariga qo’shib tijorat safarlariga yuborardilar.
Ilk O’rta asr mahalliy davlatlaridan yana bir yirigi Tohariston
edi. U Surxondaryo viloyati, Janubiy Tojikiston va Shimoliy Afg’oniston
hududlarida joylashgan edi. Bu mustaqil davlat Xuttalon, Chag’oniyon, Termiz,
Badaxshon, Qabodiyon, Vaxsh, Shuman, Shugnon, Vaxon va boshqalar kabi 27
tog’lik va tog’ oldi viloyatlarini birlashtiradi. Ularning har birining uz hokimi,
chokarlari bo’lardi. Mahalliy hukmdorlarning eng kuchli va nufuzlisi Xuttalon,
Shuman, Kodibodon, Shug’non va Vaxon viloyatlarining hokimtari bo’lib, ular
harbiy kuchlar zarur bo’lgan paytlarda 50 ming nafargacha chokar tuplay olardilar.
Tohariston avval eftallar, so’ngra Turk hoqonligi tomonidan buisundiriladi 1
.
Manbalarda ta’rif eti-lishicha, VII—VIII asrlarda Tohariston
ahlisining yarmi turk-lar bo’lgan. Uning bir qismi Xitoy manbatarida yuechji deb
atalgan toharlar, ikkinchisi turkiy kdbilalar va uchinchisi esa mahalliy baxtarlar
1
Хўжаев А ., Хўжаев К . Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши . – Т .: Маънавият 2001. – Б .49
8

edi. Podshoh zodagonlar va fuqarolari budda diniga siginganlar, qator
ibodatxonalari va koxinlari bo’lgan. 25 harfli yozuvi kundalangaga chapdan ungga
qarab bitilgan. Aholisi ip va ipak matolardan kiyingan. Tog’liklari pustin va jun
chakmon kiyishgan. Erkaklari soch va soqollarini kirtishlab, ayollari esa uzun soch
qoyib yurishgan. Tohariston aholisining asosiy qismi utroq dehqonchilik bilan
shug’ullanardi. Asosan g’alla va dukkakli ekinlar, qisman sholi va paxta ekilardi.
Tog’ oldi va tog’li joylarda esa bahorikorlik va uzumchilik rivoj toptan edi.
Arxeologik topilmalar orasida pista, bodom, yongoq hamda o’rik, shaftoli, uzum
va olcha danaklari, shuningdek, qovun va tarvuz urug’lari qayd etilgan. Shunga
qaraganda, Toharistonda bog’dorchilik va polizchilik keng rivojlangan.
Chorvachilikda mayda va yirik shoxli hayvonlardan tashqari ot, xachir, tuya va
eshaklar boqilgan. Ilk o’rta asrlarda Toharistonda
bo’lgan sayyoxlar uning ikki o’rkachli tuya va pastak otlarining uzoq masofalarga
qatnashda nihoyatda chidamli ekanini maqtab yozganlar. Toharistonda qadimdan
konchilik taraqqiy topgan edi. U noyob tabiiy boyliklarga serob edi. Birgina
Badaxshonning o’zidan la’l, lojuvard, aqiq kabi qimmatbaho toshlar va oltindan
tortib temir, mis va qalaygacha kovlab olinardi. Serjilo toshlar va ma’danlar
zargarlik, chilangarlik va temirchilikda ishlatilardi. Bu o’lkada ayniqsa qurolsozlik
yuksalgan edi. Chokarlari kamon, gurzi, chuqmor, xanjar va shamshir bilan
qurollangan edi. Ularning qo’lida ajoyib to’qima Balx qalqonlari bo’lardi.
Toharistonda shishasozlik ham
ancha rivoj topgan. Rangdor shishalardan surmadonlar, medalyon va
munchoqlardan tashqari xilma-xil shisha buyumlar yasalgan. VIII asr boshlarida
Toharistondan Xitoyga olib chiqilgan qizil va zumrad rangli shishalar xitoyliklarni
lol qoldirgan. Toharistonda ayniqsa to’qimachilik yuksak darajada edi. Ip, jun va
ipaklardan rangli, guldor va yo’l-yo’l matolar to’qilardi. Qimmatbaho ipak va jun
matolardan asosan zodagon dehqonlaru hukmdorlar kiyinishardi. Toharistonda
juda ko’p mamlakatlarga elchilar yuborilib, ular bilan savdo aloqalari olib
borilgan. Chetga ko’plab qimmatbaho toshlar chiqarilgan. Mashhur Badaxshon
la’lisi esa jahon bozorlarida nihoyatda yuqori baholanardi. Xuttalondan uyur-uyur
9

zotdor yilqilar olib chiqilardi. Tohariston dori-darmonlari esa Xitoyda juda
qadrlanar edi. Tohariston davlatlari
viloyatlarida Sug’d tangalariga taqlidan suqilgan o’z nullari ichki savdo
muomalasida yurgan. Toharistonning poytaxti qadimdan Balx shahri bo’lgan.
Xullas, Tohariston ilk o’rta asrlarning mustaqil mahalliy davlatlari qatorida tursa
ham, lekin hali bir oz bo’lsada, markazlashmagan edi. Chunki uning har bir
viloyati o’zining vorisiy sulolasiga mansub hokimlari tomonidan boshqarilardi.
Ular alohida-alohida mayda davlatchalarni eslatardi, hatto ularning har biri o’zga
yurtlarga elchilar yuborardi. Shunday qilib, Tohariston ilk o’rta asrlarda tashqil
topgan mayda davlatchalar, ya’ni dehqon zodagonlar mulklari konfederatsiyasini
tashqil etardi. V — VII asrlarda
O’rta Osiyoda, bir tomonidan, mulkdorlik munosabatlarining o’rnatilishi, ikkinchi
tomondan, ko’chmanchi chorvadorlarning beto’xtov shiddat bilan kirib kelishi
oqibatida yuzaga kelgan o’ta murakkab ham siyosiy, ham ijtimoiy vaziyat
mamlakat obodonchiligi, xo’jalikning ravnaqi, shahar va qishloqlarning qiyofasi va
aholisining turmush tarzi holatiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Avvalambor,
chorvadorlarning siljishi davrida dashtliklarga tutashgan Xorazm, Toshkent,
Buxoro va Qashqadaryo kabi vohalarning dehqonchilik maydonlari oyoq osti
qilinib, ko’pgina shahar va qishloqlar vayron etildi. Xo’jalik rivojiga zarba berilib,
savdo-sotiq ishlari tanazzulga yuz tutdi. Biroq avval Eftallar
davlati, so’ngra Turk hoqonligi kabi ikki yirik davlatlar hukmronligi qaror topgach,
yuzaga kelgan ma’lum darajadagi osoyishtalik davrlarida mamlakatning iqtisodiy
va ijtimoiy hayoti yana tadrijiy taraqqiyot yo’liga tushib oldi. Dehqonchilik
xo’jaligida yer egaligi munosabatlarining jadallashuvi, ko’chmanchi chorvador
qabilalar utroqlashuvining kuchayishi bilan ekin yerlarga bo’lgan ehtiyoj ortib
bordi. Ziroatkor yerlar kengaydi. Sersuv, chuqur va sershoxa kanallar barpo etilib,
dehqonchilik vohalarining suv ta’minoti tubdan yaxshilandi. Tog’ oldi
maydonlariga suv chiqarilib, yangi yerlar yetishtirildi. Shaharlar gavjumlashdi.
Qishloqlarda “ko’shk”, “qasr”, “qo’rg’on” va “qo’pg’on” nomlari bilan shuhrat
toptan istehkomli turar joylar qad ko’tardi. Bunday mustahkam imoratlar xom
10

g’isht va paxsadan ishlab chiqilgan baland tagkursi ustiga bino qilinardi 1
.
Qasr atrofi qalin va
baland devor bilan o’ralgan bo’lib, kamondan o’q uzadigan “tirkish”, ya’ni nishon
tuynuklari, burchaklarida esa baland minoralari bo’lardi. Ko’shk, qasr va kurtonlar
ko’proq yirik sug’orish shahoblari boshida, markaziy shaharlarning tevarak-
atrofida hamda dehqonchilik vohalari chegaralari boylab joylashgan edi. Mayda
qo’rg’onchalar esa suv chiqarilib, obod etilgan vohalar boylab katta-kichik qal’alar
tevarak-atrofida qad ko’targan edi. Masalan, VI—VIII asrlarda qadimgi
Xorazmning Burgutqal’a mavzeida yuzga yaqin ko’shk va qasrli qo’rg’onlar
bo’lib, bular bir-biridan yuz-ikki yuz metr masofada joylashgan edi.
Yozma
manbalarda kayd etilishicha, Buxoro shahrinint faqat uchta sug’orish tarmoqlari
boylab to’rt mingta qasr qad ko’targan. Ko’shk va qasrli qo’rg’onlarda zodagon
dehqonlar, qo’rg’onchalarda esa ziroatkor mehnatkash aholi istiqomat qilgan va
dushmandan o’zini mudofaa etgan. Shubhasiz, ilk o’rta asrlarning murakkab
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot taqozosi bilan qurilgan qasr, qo’rg’on va
ko’shklar asosan tashkoy dushman xujumiga qarshi mudofaa inshooti, chokarlar
harbiy garnizon to’planadigan joy, ma’muriy markaz hamda oziq-ovkat va qurol-
yarog’ saqlanadigan ombor vazifasini o’tagan. Bu davrda sug’orma dehqonchilik
maydonlarining kengayib, qishloq xo’jalik mahsulotlarining ortib borishi,
hunarmandchilik buyum va asbob-uskunalariga bo’lgan extiyoj, savdo-sotiqning
avj olishi, o’z navbatida, shaharlarning ravnaqiga, ayniqsa, ulardagi
hunarmandchilik mahallalarining kengayishiga ta’sir etdi 2
.
Chunki VI—VII asrlarda garchi Movarounnahr shaharlarida
savdo-sotiq ishlari ancha avj olishiga qaramasdan, ularning maydonlari unchalik
katga emas edi. Masalan, VI— VII asrlarda Buxoro va Poykand shaharlarining
maydoni 20—30 ga dan oshmagan. Bu davrda O’rta Osiyoda eng katta
1
Хўжаев А . Ўзбек халқиниг этник тарихини ўрганишда Хитой манбаларининг аҳамияти / Ўзбек халқининг
келиб чиқиши : илмий - методик ёндашувлар , этногенетик ва этник тарих мавзусидаги республика илмий -
назарий семинар материаллари . – Тошкент , 2004. – Б .58
2
Содиқов Қ . Туркий матннавислик тарихидан / Қадимги ёзма ёдгорликлар . – Тошкент : Ёзувчи , 2000. –
Б .81
11

shaharlardan biri Samarqand edi. Uning umumiy maydoni 200 ga dan salgina
oshiqroq edi. VI—VII asrlarda, bir tomondan, shahar aholisining ortib, uning
gavjumlashuvi, ikkinchi tomondan, hunarmandchilik, savdo-sotiqning tobora
kengayib borishi bilan shaharlar atrofi o’zlashtirilib, obod etiladi. Natijada ayrim
markaziy shaharlarning tashqi devorlariga tutashgan joylarda hunarmandchilik
mavzelari paydo bo’ladi. Girdi mudofaa devori bilan o’ralmagan bu istexkomsiz
mavzelar manbalarda “rabod” yoki “rabot”, ya’ni tashqi shahar nomi bilan tilga
olinadi. Keyinchalik rabodlar ham alohida devor bilan o’rab olinadi. Rabodlarda
hunarmandchilik mahallalaridan tashqari savdogarlar, o’zga yurtlardan kelgan
musofirlar uchun karvonsaroy, bozor, ibodatxona va daxmalar qad ko’tarishi bilan
ilk o’rta asrlarda shahar uch qismli bo’lib qoladi. Uning podshox qasri joylashgan
qismi “kox” yoki “ark”, ichki shahar “shahriston” deb yuritiladi. Shaharning
uchala qismi ham alohida-alohida devorlar bilan o’rab olinadi. Ularning bir nechta
darvozalari bo’lgan. Manbalarda ta’rif etilishicha, VII asrda Buxoro besh qismdan
iborat bo’lib, u besh qator devorlar halqasi bilan o’ralgan. Shahar o’rtasidan oqib
o’tgan anhor xandaq vazifasini bajargan.
Shuningdek, Poykand shahrining ichki va tashqi
ikki shahristoni bo’lib, rabodida ko’plab karvonsaroylar va otashparastlarning
gumbazli go’rxonalari joylashgan. Ilk feodal mahalliy davlatlardan bir nechtasi
Tohariston viloyatida tashqil topgan edi. U Surxondaryo viloyati, Janubiy
Tojikiston va Shimoliy Afg’oniston hududlarida joylashgan edi. Bu mustaqil
davlatlar 27 tog’ va tog’ oldi viloyatlarini o’z hududida birlashtirardi. Ularning har
birini o’z hokimi va chokarlari bo’lardi. Mahalliy hukmdorlarning eng kuchli va
nufuzlisi Xuttalon, Shuman, Qabodiyon, Shug’non va Vaxon viloyatlarining
hokimlari bo’lib, ular harbiy kuchlar zarur bo’lgan paytlarda 50 minggacha chokar
to’play olardilar. Tohariston avval eftallar, so’ngra Turk
hoqonligi tomonidan boysundiriladi. Manbalarda ta’rif etilishicha, VII-VIII
asrlarda Tohariston aholisining yarmi mahalliy, yarmi esa turklar bo’lgan. Aholisi
budda diniga sig’ingan, qator ibodatxonalari va kohinlari bo’lgan. 25 harfli yozuvi
ko’ndalangiga chapdan o’ngga qarab bitilgan. Aholisi ip va ipak matolardan
12

kiyingan. Tog’liklari po’stin va jun chakmon kiyishgan. Erkaklari soch va
soqollarini qirtishlab, ayollari esa uzun soch qoyib yurishgan. Tohariston
aholisining asosiy qismi o’troq dehqonchilik bilan shug’ullanardi. Chorvachilikda
mayda va yirik shohli hayvonlardan tashqari ot, xachir, tuya va eshaklar boqilgan 1
.
Ilk o’rta asrlarda
Toharistonda bo’lgan sayyohlar uning ikki o’rkachli tuya va pastak otlarining uzoq
masofalarga qatnashda nihoyatda chidamli ekanini maqtab yozganlar.
Toharistonda qadimdan konchilik taraqqiy topgan. Bu o’lkada noyob tabiiy
boyliklar serob edi. Ayniqsa, qurolsozlik yuksalgan edi. Chokarlari kamon, gurzi,
cho’qmor, xanjar va shamshir bilan qurollangan edi. Ularning ajoyib to’qima Balx
sovutlari bo’lardi. Toharistonda shishasozlik ham ancha rivoj topgan edi.
Viloyatda ayniqsa to’qimachilik yuksak darajada edi. Tohariston juda ko’p
mamlakatlarga elchilar yuborib, ular bilan savdo aloqalari olib borgan. Bu ilk o’rta
asr feodal davlat viloyatlarida Sug’d tangalariga taqlid etib so’qilgan o’z chaqa
tangalari ichki savdo muomalasida yurgan.
Toharistonning markazi qadimdan Balx shahri bo’lgan. Xullas,
Toharistonning ilk o’rta asr mahalliy feodal davlatlari hali yagona davlatga
birlashib markazlashmagan edi.
1
Karim Shoniyozov. O’zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent., “Sharq”, 2001. -B.74
13

1.2 Sug’d va Tohariston voha davlatlarining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
hayoti
Ilk O’rta asrlarda Buyuk Ipak yo’li orqali olib borilgan keng ko’lamdagi
xalqaro savdo Turk hoqonligi, Xitoy, Hindiston, Eron va Vizantiya o’rtasida
iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni kengaytirdi. Utroq dehqonchilik vohalari
bilan dasht xalqlari madaniyatlarining o’zaro ta’sirini kuchaytirdi. O’rta Osiyo
xalqlari jahnon tarixi jarayoniga tortilib, bu diyorda ilk o’rta asrning o’ziga xos
serqirra va nihoyatda boy madaniyati shakllandi va rivoj topdi. Bu yuksak
madaniyatning serjilo qirralari, ayniqsa, VI—VIII asrlarning moddiy madaniyat
obidalari, diniy e’tiqodlariyu tasviriy san’at namunalarida o’z aksini topdi.
Mahalliy hayotda sodir bo’lgan bunday uzgarishlar, ayniqsa, binokorlik,
me’morchilik va tasviriy san’atning ayrim jabhalarida ko’proq namoyon bo’ldi 1
.
IV asrning ikkinchi yarmi va V asrda mamlakatning ichki va
tashqi hayotida sodir bo’lgan keskinlik, ayniqsa, binokorlikka kuchli ta’sir
ko’rsatdi. Samarqand, Buxoro, Naxshab va Toshkent kabi dehqonchilik vohalarida
baland tagkursi ustiga bino qilingan ko’plab istehkomli qasrlar va zodagon dehqon
qo’rg’onlari qad ko’tardi. Istexkomlarning to’rt burchagi baland burjlar bilan
mustahkamlanib, devoru mulalari, bir necha qator kamondan o’q uzgich nishon
tuynuklari bilan ta’minlangan 2
. Markazida baland arkli, girdi ikki yoki uch qator
qalin mudofaa devorlar bilan o’ralgan zodagon mulkdorlarning qo’rg’onlari ilk
o’rta asrlarning o’ziga xos me’morchiligi namunalaridan bo’lib, Naxshab
vohasidagi Zahki Moron qal’asi, Buxorodagi Shahri Vayron va Xorazmdagi Alfir
qal’alari shular jumlasidandir. Bu davr binokorligi va me’morchiligida, ayniqsa,
qasrlar alohida o’rin tutgan. Ularning ayrimlari xatto ikki qavatli bo’lib, yuqorisiga
maxsus ko’tarma — pandus orqali chiqilgan.
Qasr ichida shipi tekis, gumbazsimon va ravoqsimon yopilgan
bir qancha xonalar bo’lgan. Ko’pincha uning markaziy qismida girdi yo’laksimon
1
Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса( VI-VIII вв. н.э.). – Ташкент: Изд. Нац. библиотеки
Узбекистана им. Алишера Навои, 2007. – Б .58
2
Исҳоқов М . Суғдие?нада “ ихшид ” ва “ ихрид ” унвонлари ҳақида / Ўзбек давлатчилиги ва маданияти
тарихида жанубий Ўзбекистоннинг ўрни . Республика илмий анжумани. – Қарши: 2011. – Б. 64-65.
14

uzun xonalar bilan o’ralgan miyonsaroy — mexmonxona yoki ibodatxona bo’lib,
xona saxnida devor boylab kenggina supalar, markazida esa otashdon bino
qilingan. V asr oxiridan boshlab binokorlikda an’anaviy hom g’isht va paxsa bilan
bir qatorda pishiq g’isht ham ishlatila boshlagan. Bu davrda pishiq g’ishtdan saroy
va ibodatxonalarning sahnini to’shashda foydalanilgan. Ilk o’rta asr
me’morchiligining qurilish g’oyalari, muxandislik yechimlari va me’moriy uslubi,
naqshlari Xorazm, Sug’d, Tohariston, Farg’ona va Chochning shahar va qal’alari,
mulkdor dehqonlar qo’rg’onlariyu ibodatxonalar, kushklariyu mudofaa
inshootlarining tarxu istexkomlari, toku ravoqlari, ichki naqshlariyu tasviriy san’at
obidalarida namoyon bo’ladi.
VI asrlarda ham saroy va ibodatxona devorlarini turli
mazmundagi rangdor tasvirlar bilan bezash hamon odatiy tusda edi. Bunday
tasviriy san’atning nodir namunalaridan biri Bolaliktepa qasri devorlarida qayd
etilib o’rganildi. Kattagina xonaning devorlarida rangli boyoqlar bilan qandaydir
izdahomda — gilamchalar ustida juft-juft bo’lib tiz cho’kib o’tirgan erkak va
ayollar tasvirlangan. Erkaklarning ustida uchburchak shaklida keng qaytarma
yoqali va hoshiyali uzun kamzul, oyog’ida mahsi, belida ingichka kamarga
o’tkazilgan qayrilma uchli xanjar osilgan. Birida vaza, ikkinchisida Tug’po tutgan
qo’llarining jimjilogiga bittadan ikkita yirik ko’zli uzuk taqilgan 1
.
O’ng qo’lida qadah, so’lida ko’zgu
tutgan ayollarning kiyim-kechaklari nihoyatda bashang. Ichki libos ustidan
hoshiyali qaytarma yoqali hamda uqali uzun va keng guldor yopinchiq — kabo
yelkaga tashlangan. Quloqlarida Buxoroning yakkadur ziragi, jimjiloqlariga esa
ko’zli uzuk taqilgan. Xullas, Bolaliktepa qasri devorlarida tasvirlangan ayollarning
tashqi kiyofasi VI asrda eftallar hukmdori huzurida bo’lgan budda kohinini
hayratga solgan saroy zodagon ayollarini eslatadi. Uning ta’riflashicha, o’sha
vaqtlarda eftal malikalari juda qimmatbaho matodan tiqilgan, orqa etagi uch
quloch va undan ham uzunroq bo’lgan serbezak koylak kiyar, uning etagini
maxsus joriyalar ko’tarib yurganlar. Bu davrda qo’shni mamlakatlar: Xitoy,
1
Хўжаев А., Хўжаев К. Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши. – Т.: Маънавият 2001. – Б.54
15

Hindiston va Eron bilan iqtisodiy va madaniy aloqalar kengayib boradi.
V asrda O’rta Osiyolik shishagarlar Xitoy hunarmandlariga rangli shisha va
shisha buyumlap yasashni o’rgatganlar. O’rta Osiyo shishasi rangdorligi,
yaltiroqligi va tiniqligi jihatidan Vizantiya shishasidan ustun turgan. Xitoy
imperatorlari o’z saroylarini bezashda O’rta Osiyodan keltirilgan rangli shishadan
foydalanganlar. Shunday qilib, eftallar davrida O’rta Osiyo xalqining madaniy
an’analari qo’shni mamlakatlar, xususan, Hindiston va Eron sosoniylarining
tasviriy usullari bilan omuxtalashib, ilk O’rta asrlar madaniyatining shakllanishida
mustahkam poydevorga aylangan.
Georafik jihatdan bir-biridan uzoqda joylashgan va har xil diniy
tasavvur va an’analarga ega bo’lgan viloyatlarning aholisi turli tillarda
so’zlashgan. Chorvador aholi o’rtasida shubhasiz turkiy til muhiti hukmron edi.
O’troq aholining kattagina qismida Sug’diycha suzlashuvi va Sug’d tilining keng
muomalada bo’lishi kuzatiladi. Bu davrda sura; tili va yozuvi xalqaro savdo tili
sifatida Yettisuv va Farg’ona orqali Sharqiy Turkistonga kirib, Xitoy
hududlarigacha yetib boradi. Bu davrda Sug’d va Tohariston aholisining alohida-
alohida yozuvlari bor edi. Ulardan Sug’d va Tohariston youvlari qadimgi oromiy
yozuvi asosida maydonga kelgan edi. Tohariston yozuvining asosi esa o’z
navbatida Sug’d va Xorazm yozuvlaridan olingan edi.
Ilk O’rta asrlarda Markaziy
Osiyo va Xitoyda qog’oz ishlab chiqarish garchi ancha yo’lga kuyilgan bo’lsa ham
xat, xujjat va ayrim axborotlar kabi maktubotlar asosan charm, yog’och, suyak,
sopolga va kamdan-kam qog’ozga bitilardi. Chunki qog’ozning bahosi nihoyatda
baland edi. Ayrim bitiklar esa xatto podsho saroylari va ibodatxona devorlariga
ham yozilardi. Ular orasida elchilik maktublari, xo’jalik kirim va chiqimlari,
yuridik shartnomalar, astronomik xujjat, tarixiy yodnomalar hamda diniy aqidalar
bitilgan nodir qo’lyozma topilmalar bor edi. Bizning zamonimizgacha saqlanib
qolgan Sug’d yozuvlari orasida Panjikent yaqinida Qal’ai Murdan, Sharqiy
Turkistonda Turfan shahri yaqinida topilib o’rganilgan xujjatlar hamda
Samarqandning qadimiy harobasi Afrosiyobda qayd etilgan devoriy yozuvlar,
16

ayniqsa, betakrordir. VII va
VIII asr boshlaridagi mansub xujjatlarda Sug’dning siyosiy tarixi, hukuq va
qonunlari, iqtisodiy va diniy e’tiqodlari hususida muhim ma’lumotlar keltiriladi.
Masalan, Qal’ayi Mug’ xujjatlari orasida Uttegin nomli yigit bilan Durdruncha
ismli ayol o’rtasida tuzilgan nikoh guvohnomasi qayd etilgan. Bu xujjat asosida
tuzilgan bitimga binoan Dug’dg’unchaning ixtiyori bilan qonunga muvofiq Uttegin
sevimli va ardoqli xotin sifatida uni qabul qilib, oziq-ovkat, kiyim-kechak, zebu
ziynat bilan ta’minlamog’i va xurmat-izzat qilmog’i lozim edi. O’z o’rnida
Durdruncha ham Utteginni sevimli va ardoqli er sifatida tutmog’i, uning baxtli
turmushi xaqida qayg’urmog’i va buyruqlarini qonun kabi tinglamog’i darkor edi.
Shuningdek, xujjatda eru xotinlardan biri ikkinchisining roziligisiz nikoh
bitimini buzmaslik shartlari bayon etiladi. Jumladan, agar Uttegin Dugdrunchaning
ijozatisiz uning ustiga uylansa, u vaqtda Durdunchaga 30 dinoriy sof kumush
draxma tovon to’lashi va uni na xotin, na xizmatkor sifatida tutib turmay, ozod
etishi shart bo’lgan. Yana boshqa xujjat Utteginning Dugdruncha qarindoshlariga
bergan vasiqasi bo’lib, unda kuyovning quyidagi shartlarni o’z zimmasiga olgani
bayon etiladi. Ushbu vasiqaga binoan ‘Chata bugundan boshlab kelajakda, to abad
mening xotinim bo’lib qoladi.... Sening va Mitra (tangri)ning ishtirokida
majburiyat olaman: uni sotmalman, qarz hisobiga cho’rilikka bermayman, biror
kimsa ximoyasiga bermayman. Bordi-yu, uni mendan kimdir tortib olsa, xo’rlasa,
uni ziyon-zaxmatsiz (sizlarga) jo’nataman. Chata o’zi ketishni xoxlasa ham shu
tariqa ziyon-zaxmatsiz jo’nataman va sog’-salomat topshiraman.
Agar topshirmasam, u holda toza sifatli 100 dinoriy
kumush draxma to’layman”. Bu ikki xujjatda keltirilgan ma’lumot shuni aniqlab
beradiki, VII—VIII asrlarda Sug’d jamoasida inson (ayniqsa, xotin-qizlarning)
xah-xukuqlari va axloq qonun-qoidalari, xususan, nikoxlanayotgan shaxslarning
o’zaro mulkiy munosabatlari, kuyovning kelin oldidagi burchi va majburiyati o’z
zamonasi uchun juda adolatli ravishda belgilab qoyilgan ekan. Sug’d davlat
boshqaruv tarkibi, elchilik aloqalari, xalqaro savdosi va murakkab xo’jalik
taraqqiyoti shubhasiz aholining savodxonligini talab etardi. Shu boisdan, Sug’dda
17

savodxonlikka intilish juda ham kuchli bo’lgan.
Xitoy manbalarining guvoxlik berishicha, Sug’dda besh yoshga
to’lgach o’g’il bola yozuv va hisobga o’rgatilar, so’ngra ular 20 yoshga 19
kirganlarida savdo ishlarini o’rganish uchun o’zga mamlakatlarga jo’natilar edi.
Panjikentda topilgan Sug’d alifbosi bitilgan mashq taxtasi, Marvdan topilgan
sopolga bitilgan kotib mashqlari matniga qaraganda, bu davrda Sug’dda savod
o’rgatish va kotiblik san’ati maktablari bo’lgan. Samarqand xusnixat maktabi
inshosining yuksak namunalari sifatida Qal’ai Murdan topilgan ayrim xujjatlar va
ularda tilga olingan Ramtish Vchashfagn, Vachenok va Siyamich Tishich kabi
ayrim kotiblarning nomlari buning yorqin dalilidir. Demak, VII—VIII asrlarda
Sug’dda savodxonlik yuksak darajada bo’lib, yozuv keng tarqalgan edi. Sug’d
yozuvining keng tarqalgan Samarqand usulidan tashqari, Xorazm, Buxoro hamda
qaroshtiy yozuvlari ham bor edi 1
. Bularning ayrim namunalari Qoratepa,
Zangtepa, Kofirqal’a va Afrosiyob harobalaridan topilgan. Ma’lumki, O’rta Osiyo
xalqlarining savodli bo’lishida va o’z yozuvlarini ijod etishlarida Sug’d yozuvi
muhim rol uynagan. Sug’d xati asosida uyg’ur va turk yozuvlari shakllangan.
Uyg’ur yozuvidan esa o’z navbatida keyinchalik mug’ul va manjur xatlari paydo
bo’ladi. Shubhasiz, bu tabiiy voqelik edi. Chunki, VII— VIII asrlarda O’rta Osiyo,
Yettisuv va Sharqni Turkiston viloyatlarida Sug’d tilining amaliy ko’lami juda
keng edi. Bunday joylarda ahli Sug’d va turk tillarida bemalol so’zlashgan.
Ayniqsa, shaharlarda ikki tillilik rasmiy holat bo’lgan.
Xoqonlikning savodli zodagonlari orasida
Sug’d tilining bilimdonlari ham oz bo’lmagan. Sug’diylarning kattagina guruhi
doimo turk hoqonlarining qarorgohida yashagan. Ularning ayrimlari saroy ayonlari
va ma’murlari qatorida o’rin egallab, maslahatchi, elchi, xat va savodga
o’rgatuvchi ustoz vazifasini bajarganlar. VII asrning birinchi yarmida Sug’d va
uygur yozuvlarining puxta bilimdonlari tomonidan runiy, ya’ni kuk turk xati ijod
etiladi. Garchi bu yozuvning asosi Sug’d xati orqali oromiy yozuviga borib
taqalsada, ammo u turk tilining fonetik xususiyatlarini aniq bera oladigan mutlaqo
1
A . Asqarov . O ’ zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi . Toshkent ., “ Universitet ”., 2007, - B .144
18

yangi o’ziga xos yozuv edi. Turklarning bu yangi yozuvi biri ikkinchisiga tutashib
ketadigan 38—40 harfdan iborat edi. U tosh va yog’ochlarga oyib yozishda
nihoyatda qulay edi. Qadimgi Ko’k turk bitiklari — runiy
yozuvi yodgorliklari Oltoy va Sharqiy Turkistondan (Kultegin va Bilga Hoqon
bitiklari) tashqari, Yettisuv, Farg’ona va Zarafshon vodiylaridan topilib
o’rganilgan. Ular qabr toshlari, sopol va metall buyumlar hamda tanga pullarga
bitilgan. Ular orasida yuqori Zarafshonda — Qal’ai Mug’da topilgan va charmga
bitilgan qadimgi turk tilidagi hujjat ayniqsa bebaho edi. Shunday qilib, ilk o’rta
asrlarda turk dunyosi Sug’diylar tufayli Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq
mamlakatlari aholisining qadimiy yuksak madaniyati yutuqlari bilan tanishdi va
ulardan bahramand bo’ldi.
19

2.1 Turk xoqonliklari davrida Sug’d ma’muriy boshqaruv tizimida yuz
bergan o’zgarishlar
562-yilda Muxan xoqon eftaliylarni batamom taslim etib, Turk
xoqonligining O'rta Osiyodagi mavqеini mustahkamladi. Turk xoqonligi, 603-
yildan G'arbiy Turk xoqonligi 742-yilgacha mintaqadagi еtakchi kuch bo'lib qoldi.
Harbiy–siyosiy hukmronlik, turkiy davlat tuzilishiga xos hokimiyatni tashkil etish,
mayda, mustaqil mulklarga bo'lingan O'rta Osiyoning siyosiy va ma'muriy tuzilish
an'analari bilan omuxta bo'lib bordi. Turklar dastlab eftaliylar kabi O'rta Osiyo
mulklari, jumladan Sug'ddagi ma'muriy boshqaruv va hukmron sulolani saqlab
qoldi 1
. Kеyinchalik esa, ya'ni VII asr ikkinchi yarmidan hokimiyatni bеvosita
turkiy amaldorlar o'z qo'liga ola boshladilar. Samarqanddagi “o'n o'q” sulolasi,
Nasaf va Panjikеntdagi turkiy sulolalar shular jumlasidan edi 2
.
Qadimgi turkiy davlatchilikda xoqon davlatni
o'zida mujassam etuvchi shaxs hisoblangan. Osmon (Tangri), Еr-suv kuchi va
xoqon irodasi turk xalqi uchun g'oyaviy asos edi. Turklarda xoqon birlik, ozodlik
va mustaqillik ramzi bo'lib, xoqonlik hududida yagona ulug' xoqonning
hukmronlik qilishi shart edi. Turkiy bitiklarga ko'ra, xoqon Tangri (xudo) va budun
(xalq) o'rtasida vositachi hisoblangan. Xoqoni nafaqat o'z xalqi turkiylar uchun,
balki o'ziga tobе bo'lgan barcha elatu xalqlar uchun ham qayg'urishi zarur edi. Shu
bois ham turk xoqoni Qora - Cho'rin o'z o'g'li El Arslon Shеri Kishvarni notinch
Buxoro vohasiga Poykеntdagi Abro'y (Abaxon) isyonidan bostirishga yuborgan
edi. Shu kabi 605 yilda Choch, kеyinchalik Farg'ona va Toxariston boshqaruviga
ham ashina avlodlari yuborildi. 581-603 yillarda kеchgan o'zaro nizolar,
uzluksiz urushlar va xitoylar tomonidan uyushtirilgan fitnalar oqibatida hamda
ulkan davlat boshqaruvidagi takomillashuv natijasida Turk xoqonligi ikkiga
bo'linib kеtdi. O'troq vohalar - Sharqiy Turkiston, O'rta Osiyo va Еttisuv markaz
sifatida G'arbiy Turk xoqonligi hukmronligi ostida qoldi. Sug'd bu davrda ichki
1
Баратова Л. Турк хоқонлиги ва унинг Ўрта Осиё давлатлари билан ўзаро алоқалари. 1989. – Б. 54
2
Содиқов Қ. Култегин, Билга хоқон битикларидан ўрин олган “хоқон сўзи”нинг бошланмалари ва
ёдномаларнинг матн тузилиши ҳақида // O ’ zbekiston tarixi . – 1999. – № 3. -Б. 31
20

ma'muriy-boshqaruvga ega Turk xoqonligi, so'ng G'arbiy Turk xoqonligi vassali
bo'lib, xoqonlik tarkibida tobеlik munosabatlarining o'ziga xos xususiyatlari
asosida yashadi. Asrlar davomida shakllangan Sug'd ma'muriy boshqaruv tizimi
xoqonlik tomonidan dеyarli o'zgartirilmadi. Aksincha, xoqonlik boshqaruviga
yaqinlashtirishga harakat qilinib, Sug'd va boshqa O'rta Osiyo mulklaridagi
boshqaruv tizimi takomillashtirildi. Islohatchi To'n yabg'u (618-630) mahalliy
an'analarni inobatga olib, turkiy ma'muriy unvonlar joriy etdi. Bu siyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy hayotda o'z samarasini bеrdi. Bu davrda qonunchilik sohasida
ham o'zgarishlar qilindi. G'arbiy Turk xoqonligi (603-742) hududida sug'd yozuvi
qatori, turkiy yozuv ham amalda bo'lsa-da, 1
“Suy shunga ko'ra, bu еrda “qonunlar
va yozuv turkcha” edi. Sug'dda mavjud mahalliy qonunchilik ildizlari “Avеsto”ga
– zardushtiylik ta'limotiga borib taqalardi. Biroq Turk xoqonligi davrida u еrda
turkiy davlatchilik va qonunchilik an'analari ham yo'l qo'yildi va Xoqonlik
qonunlari joriy etildi. Xususan, Xitoy solnomachilarning yozishicha, Sug'd
poytaxti Samarqandda “Turk yo'riq (qonun)lari” bo'lib, ular ehromda saqlangan.
Jazoni aniqlashda ushbu yo'riqni olib, ishni hal qilishgan”.
Turklarning jinoyatni jazolash qonunlari
Sug'ddagi kabi yumshoq emas edi. Bu jazo qonunlari qattiq bo'lib, og'ir
jinoyatlarga o'lim jazosi bеlgilangan. Jazo xatto butun oilaga nisbatan ham
qo'llanilgan. O'g'irlik uchun oyog'i, еngilroq jinoyat uchun qo'li kеsilgan. Sug'dda
turkiy qonunlar og'ir jinoyatlar uchun, fuqarolik ishlarida esa mahalliy qonunlar
amal qilgan. Jumladan, Mug' arxivining “Nikoh bitimi va majburiyati” (Nov 3,
Nov 4); “Еr xarid qilish haqida” (V-8) va “Tеgirmon ijarasi haqida” hujjat (V-
4)lari VIII asr boshlari Sug'd fuqarolik qonunchiligining haqidagi ma'lumot bеradi.
Bu qonunlar turk qonunlari kabi ehromda emas, balki maxsus “Qonunchilik uyi”da
saqlangan. Mug' arxivi hujjatlari tahlili
shuni ko'rsatadi-ki, 562-567 yillardan to 700-yilga qadar, ya'ni, dеyarli 150-yil
davomida Turk xoqonligi o'z vassali Sug'd ma'muriy boshqaruviga ayrim unvonlar
1
Кляшторый С.Г. Древнетюркская культура в свете древнейших тюркских текстов // ИБ МАИКЦА. – М.,
1988. – Вып. 13. – С. 103–104.
21

joriy etib, juz'iy o'zgartish kiritganini ko'rsatadi. Yozma yodgorliklar va boy
numizmatik matеriallar ilk o'rta asrlar Sug'd ma'muriy boshqaruvini tiklash
imkonini bеradi. Sug'dni bu davrda mahalliy hukmdorlar – ixshid (’γš’y’’δ) lar
boshqargan. Jumladan, Mug' arxivi V–16 hujjatidagi 9-qatorda: rtβγ tδu ’γš’-’’yδ
š’y-kny’ w’γyzw – “Va janob sеn ixshid (hukmdor) tomon saroyga tushdim” ,
jumlasi uchraydi. Ixshid unvonini manbalarida: γšyδ, γš’yδ va boshlang'ich
protеtik alif bilan ’γšδ (V–16 hujjatida) yozilgan. I. Gеrshеvich ’γšyδ / γšyδ
unvoni avеsto tilidagidagi xšâêta dan bo'lib, sug'd tiliga g'arbiy eroniy tillar
ta'sirida o'tgan dеb, xulosa bеrsa, V.A. Livshis bu atamani qadimgi forsiy
xšâyaδiya – “podsholikka oid, podsho” bilan tеnglashtiradi. Hatto sug'd–buddaviy
matnlarida ham γšyδ va γš’yδ – “hukmdor, podsho” ma'nolarida uchraydi719.
Ba'zi turkshunoslar esa turkiy “shad”- (š’δ) harbiy unvonini sug'diy ixshidga
bog'lashi ramziy ma'no kasb etadi. Ammo ixshid va
shad unvonlari alohida mazmunga, ixshid – hukmdor, podsho ma'nosida Sug'dda,
shad - oliy harbiy ma'muriy unvon - qo'mondon va shahzoda ma'nosida, asosan,
Turk va Uyg'ur xoqonliklarida amalda qo'llanilgan. Sug'd yozma yodgorliklarida
“ixshid” ’γšyδ / γšyδ unvoni ko'proq oromiy MLK’ idеogrammasi bilan uchraydi.
Jumladan, Nov 3 va Nov 1 hujjatlari (R–1)da “trγwn MLK’– Tarxun podsho” 1
jumlasida va A–2; A –3; A – 14; A–16, A – 18, A – 20, V – 4, V – 8, V – 10, B –
17, B – 18; Nov 2 , I.1723 kabi hujjatlarda qo'llanilgan. Faqat V–8 hujjatida: βγtuk
MLK’... ckyn cwr βylk” –“Bag't (Baxt) podshosi Chakin chur Bilga”ga va V–17
hujjatidan tashqari barcha hujjatlarda MLK’– “ixshid – podsho” iborasi Panch
hokimi Dеvashtichga nisbatan: sγwδyk MLK’ – “Sug'd podshosi” shaklida
qo'llanilganligi kuzatiladi. Ixshid
unvoni nafaqat Sug'dda, balki Farg'onada ham amal qilgan bo'lib, V–17 hujjatida,
Farg'ona hukmdorlariga nisbatan ham MLK’ – ’γšyδ unvoni qo'llanilgan.
Ibratning: “Kosonda mug'niy (otashparastlar) qo'rg'oni va o'rdasi dеb mashhurdir.
Ani tarixlar ko'rgan kishilar bo'lsa Ixshid dеb zikr qiladurg'on Sug'd podsholari
1
СДГМ II . – С. 17–45; Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар. – Б. 37–46; Шоёқубов Ш. Илк ўрта
асрларда Суғд. – Б. 37.
22

ham bul еrda hukmronlik qilgan”, - dеb yozishi bu unvonning Sug'ddan Farg'onaga
o'tganligini ko'rsatadi. Buni Farg'onadagi sug'diylarning ilk kolonial harakatlari
(mil. avv. VI-IV asrlar) bilan bеlgilanadi. Qolavеrsa, ixshidlik O'rta Osiyodan
tashqarida ham amal qilgan. X asr o'rtalarda Misr va Suriyani boshqargan
o'rtaosiyolik Ixshidiylar sulolasi misolida buni ko'rish mumkin. Е. Bеnvеnist
sug'd-buddaviy matnlaridagi (’)γšyδ atamasini “sof sug'diy atama” dеb, uni IV
asrga oid “Ko'hna xatlar” matnida va monuviy matn “Mahrnamag”da
uchratganligini ta'kidlaydi. Jumladan, ‘Ko'hna xatlar’ga oid XI maktubning 6-
qatorida tm’r’γwš xšyδ - “Tamarxush ixshid” jumlasidagi Tamarxush atamasi
Isfara yaqinidagi shu nomli qishloq bilan hamohangdir. O.I. Smirnova fikricha, ilk
o'rta asrlarda (IV asr) bu qishloq o'z qasriga ega yirik aholi manzilgohi bo'lgan.
“Mahrnamag”da Koshg'ar (Sharqiy Turkiston) hokimi ham “ixshid” (k’šy ’xšyd)
unvoni bilan yuritilgani aytiladi.
Bu sug'diylarning Sharqiy Turkistonga hijrati, u
еrda o'rnatgan tartiblari hamda turkiy davlatchilikdagi ishtiroki bilan asoslansa ajab
emas. O.I. Smirnova Mug' arxivida (’)γšyδ unvoni uchramaydi dеydi. Ammo
aniqlangan V–16 hujjatidagi ’’γš’yδ’’δ yozilish shakli, olimaning yuqoridagi
fikrini rad etadi. O.I. Smirnova k’šy ’xšyd – Koshg'ar podshosi bo'lgan, ammo u
sug'diy emas edi, dеb xulosa chiqaradi. Koshg'ar hukmdori turkiy yoki sug'diy
bo'lishidan qat'i nazar sug'diy “ixshid” unvoni qabul qilgani muhimdir. Bu holat
yana bir bor sug'diylar va turklararo ma'muriy boshqaruvdagi bog'liqlik nafaqat
atamaga, balki azaliy umumiy birlik, simbioz ildizlariga ega ekanligining isbotidir.
VII asrning birinchi choragiga oid sug'd
bronza tangalarida MLK’ idеogrammasi qo'llanilganligi, bu istilohning faqat
podsholarga dahldorligini ko'rsatadi. Ammo Sug'd ixshidligi Tarxungacha (700-
710) sulolaviy bo'lmagan. Shu bois ham numizmatik matеriallar Sug'dni: Shishpir -
šyšpyr, Varxuman - βrγwm’n, Tukaspadak - twk’sp’δ’k, Maston-Navyan - m’stn -
n’wy`n, Tarxun - trγwn, G'urak - ’wγrk/ ’wγ’rk va Turg'ar - twrγ’r lar
boshqarganini ko'rsatadi. 710- yildan so'ng Tarxun o'lgach, taxtga G'urak kеlib,
sulolaviy boshqaruvga asos solingan. G'urakdan kеyin 738-yilda o'g'li Turg'ar
23

Sug'd taxtiga o'tirgan. 700 yilgacha ixshidlar hokimiyat oliy organi - Oqsoqollar
Kеngashi tomonidan saylangan va podsholik qilganlar. Garchi hukmron suloladan
bo'lmasa-da, faqat Dеvashtich “da'vogar” sifatida, o'z da'vosini “Tarxunga
qarindoshligi va bolalariga xomiylik” orqali ifodalagan. Ammo G'urak qonuniy
ravishda o'zidan so'ng o'g'li Turg'arni taxt vorisligini ta'minlagan. “Da'vogar”
Dеvashtich 722-yilda o'ldirilgach, G'urakning jiyanlari - Tarxunning ikki farzandi
taqdiri noma'lum edi. Ammo Nasafiy Dеvashtichning Tarxun (islomiy Bakr) ismli
o'g'li bo'lganligini eslatadi. Ehtimol, Bakr va Tarxun alohida shaxslar bo'lib,
Tarxunning o'g'illari bo'lgan. Faqat Dеvashtich ularga otaliq sifatida ish ko'rib,
o'ziga o'g'il qilib olgan. Bu esa uning G'urak bilan Sug'd taxti uchun kurashdagi
“da'vo”siga asos bo'lgan. G'urakkacha Sug'd podsholarining barchasi (Shishpir,
Avarxuman, Tukaspadak, Mastan-Navyon, Tarxun) tеng huquqlik asosida
Oqsoqollar Kеngashi tomonidan hokimiyatga tayinlangan. Bu Sug'd boshqaruv
tizimida dеmokratik tamoyillarning mavjud bo'lganligi Xoqonlikdagi urug'-
qabilaviy, qarindoshlik tamoyillariga asoslangan boshqaruvdan farqlanganligini
yana bir karra isbotlaydi. O'z navbatida Turk xoqonligining ham Sug'ddagi mavjud
mahalliy ma'muriy boshqaruvdagi azaliy an'analar saqlanganligi, tomonlarning
ma'muriy boshqaruv masalasida murosa yo'lni tanlaganligini ko'rsatadi.
Manbalar orqali bizga ma'lum bo'lgan ilk o'rta asrlardagi Sug'd
hukmdorlaridan biri Shishpir - šyšpyr taxminan 640-645 yillardan to 654-655
yillargacha ixshidlik qilgan. Uning davrda Sug'd Kеshdan boshqarilgan, Shishpir
nomidan tangalar zarb etilgan va 642-yilda Sha-shеbi (Shishpir) Xitoy
impеratoriga elchi yuborgan. Manbalarda uning boshqa faoliyati haqidagi
ma'lumotlar uchramaydi. 654-655 yildan so'ng Sug'd hokimiyati Samarqand
ixshidlari, ya'ni turkiy “o'n o'q” sulolasi vakili Varxuman (Avarxuman) – βrγwm’n
qo'liga o'tgan. VIII asr o'rtalaridagi xitoy manbalarida Kanggo – Samarqand davlati
podshosi Fuxuman dеb, kеltiriladi. U haqidagi ilk ma'lumotlar bеrgan Afrosiyob
dеvoriy suratlaridagi yozuvlarni o'qigan V.A. Livshis dastlab uni: “Xun podshosi
Varxuman” dеb, talqin qilgan bo'lsa, kеyinchalik “Unash” urug'iga mansub
24

xonadon vakili dеb, izohlangan. So'nggi yillarda “unash” atamasi G'. Boboyorov
tomonidan “o'n o'q” dеb o'qilib, dulu urug'idan bo'lgan Varxuman Еttisuvdagi
turkiy sulolalar o'rtasidagi nizolardan so'ng Samarqandga kеlib hokimiyatni qo'lga
olgan. Bu esa uning kеlib chiqishi G'arbiy Turk xoqonligi sulolalari bilan
bog'liqligi asoslaydi737. Xitoy manbalariga ko'ra, Samarqand (Kan)ga Qang'
(Kangyuy) hukmdori 1
dudu fu – gеnеral-gubеrnator lavozimini joriy etgan.
Samarqand hukmdori (vani) Fuxuman tutug' (dudu) lavozimiga qo'yilgan. Van-
suy-tun-tеn davrida katta sardor (da shou-lin) Dusaboti (Tupaspadak - twk’sp’δ’k),
so'ng Ninyе- shishi o'g'li va Tu-xun (Tarxun - trγwn)lar van etib tayinlangan. Van
unvoni Sug'dni Xitoy vassali dеgan xulosa bеrmaydi. Faqat Xitoy manbalari Sug'd
ixshidini van – hokim dеb, bеrgan xolos. Qolavеrsa, Sug'dning Xitoy bilan
munosabatlari Turk xoqonligi manfaatlarini chеtlab o'tmagan. Xoqonlik hеch
qachon Sug'dga Xitoy ta'siri bo'lishiga yo'l qo'ymagan. Yuqoridagi van
Fuxumanga dudu (tutuq) unvoni bеrilishi masalaga oydinlik kiritadi. Xitoycha
dudu, turkiy tutug' - “tutib turuvchi” mazmunidagi harbiy- ma'muriy lavozim
hisoblanib, Mug' arxividagi A–14 hujjatida: βrγ’nk twttky – “Farg'ona tutug'i”
jumlasida uchraydi. Bu bеvosita Turk xoqonligining vassalliklardagi harbiy-
ma'muriy vakilini anglatadi. Varxuman dastlab xoqonlikning Sug'ddagi tutug'i –
harbiy ma'muri bo'lib, so'ng Oqsoqollar kеngashi tomonidan ixshidlikka
tayinlangan. Uning boshqaruvi esa Sug'ddagi turkiy sulolaga asos solgan.
Sug'd ixshidi G'urak esa murakkab shaxs bo'lib, arablarga yon bosish
barobarida, ularga qarshi kurashni ham to'xtatmagan. U Nasaf hukmdori al-
Ashkand bilan birga arab lashkarboshisi Vajafga qarshi kurashlarda ishtirok etib,
o'zini al- Vajafga: “Mеn [axir] xoqonning qullaridan va choparlaridan biriman”, -
dеb 2
tanishtiradi. Shu o'rinda bir mulohazaga e'tibor bеraylik. G'urak garchi arab
istilochisi Qutayba ibn Muslimning mavlosi bo'lsa-da, ichki mustaqil siyosat
yuritishga jazm etgan. Bunda u G'arbiy Turk xoqoni Suluxon (718-738) va Sharqiy
Turk xoqoni Bilga (716-734)ning himoyatiga suyangan. Hatto turkiy davlatlar bu
1
Бичурин Н.Я. Собрание сведений. Т. II. – С. 311.
2
Исҳоқов М. Суғдие?нада “ихшид” ва “ихрид” унвонлари ҳақида / Ўзбек давлатчилиги ва маданияти
тарихида жанубий Ўзбекистоннинг ўрни. Республика илмий анжумани. – Қарши: 2011. – Б. 70
25

davrda ichki nizolar va Xitoy bilan munosabatlarda qiyinchilikni boshdan
kеchirayotgan bo'lsalar-da, xoqonlar arablarga qarshi kurashda Sug'd kabi
ittifoqchisini imkon qadar qo'llab turishgan. Tabariyning yozishicha, G'urak
arablarni chalg'itib, turklarning yordamidan unumli foydalangan. G'urak va arab
lashkarboshchisi al-Vajafga qarshi jangda turklar bilan birga ishtirok etgan. Bu
voqеa bayonidan so'ng Tabariyda G'urak haqida boshqa ma'lumotlar uchramaydi.
26

2.2 Turk xoqonligi davrida Toxariston boshqaruv tizimi
G’arbiy Turk xoqonligi muayyan bir imperiya o’laroq, bir necha o’nlab
qabila va urug’lar boshqaruvlarini va yigirmadan ortiq voha hukmdorliklarini o’z
tarkibiga olgan bo’lib, ularning qay tarzda boshqarganligi masalasini yoritish
xoqonlik davlat tuzumining mohiyatini aniqlashda o’ziga xos o’rin tutadi. G’arbiy
Turk xoqonligi eng kuchaygan paytda uning qo’l ostida bo’lgan hududlarning
ijtimoiy-siyosiy holati qay tarzda bo’lgani va geografik jihatdan qanday
regionlardan tashkil topgan bo’lib, Toxariston bu o’rinda muhim o’ringa ega
bo’lgan. Voha hukmdorliklarning xoqonlik tarkibiga kiritilishi ma lum siyosiy‟
jarayonlar doirasida kechgan 1
. Ma’lumki, Oltoy tog’larining janubiy
etaklarida istiqomat qiluvchi turkiy ashina qabilasi o’z xo’jayini bo’lmish Juan-
juan xoqonligiga zarba bergach, 552 yilda Turk xoqonligi tashkil topadi va qisqa
muddat ichida Uzoq Sharqdan to Shimoliy Qora dengiz sohillarigacha, Janubiy
Sibirdan to Shimoliy Hindistongacha bo’lgan ulkan hududni birlashtirgan yirik
saltanatga aylanadi. Tashkil topishining dastlabki o’n yilliklaridayoq xoqonlik o’z
hududini qadimgi markaziy osiyolik ko’chmanchilar an’anasiga muvofiq ravishda
ikki qismga – biri markazi О ’rxun vodiysi (Mo’g’uliston) o’laroq, Janubiy Sibir,
Uzoq Sharq, Shimoliy Xitoy va Oltoy tog’ining kun chiqishidagi hududlarni o’z
ichiga olgan Sharqiy qism (qanot)ga, ikkinchisi esa markazi Yettisuv bo’lib, Oltoy
tog’ining g’arbidan boshlanib, to Shimoliy Qora dengizgacha, Volga–Ural
bo’ylaridan to Shimoliy Hindistongacha cho’zilgan hududlarni qamragan G’arbiy
qism (qanot)ga taqsimlaydi 2
. Keyinchalik, Turk xoqonligining asosiy
markaziy boshqaruvi mohiyatidagi Sharqiy qanotga bo’ysunuvchi ushbu G’arbiy
qanot zamirida G’arbiy Turk xoqonligi shakllanadi va VIII asrning o’rtalarigacha
bo’lgan butun tarixi mobaynida sharqdagi xoqonlikdan farqli o’laroq Yettisuv va
atrofidagi ko’chmanchi qabilalar bilan birga asosan, Sharqiy Turkiston va
Amudaryo va Sirdaryo oralig’idagi voha hukmdorliklarini, qisman esa Xuroson va
Shimoliy Hindiston hududlaridagi bir qator voha hukmdorliklarini o’z ichiga olib,
1
Хўжаев А ., Хўжаев К . Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши . – Т .: Маънавият 2001. – Б .52
2
Бобоёров Ғ . Турк хоқонлиги даврида Суғд // Шарқшунослик . 2002.№ 11 . - Б .19
27

ular ustidan o’ziga xos boshqaruv usul va vositalarini ishlab chiqqan davlat
uyushmasi sifatida o’zini namoyon qiladi. Xoqonlikning o’z vassallarini‚ ayniqsa,
voha hukmdorliklarini qanday boshqargani masalasini yoritish uchun avvalo,
ularning qachon va qay tarzda vassalga aylantirilgani masalasiga to’xtab o’tish
lozim. Asosan xitoy yilnomalaridan, qisman esa boshqa (vizantiya, arab, fors)
manbalaridan ayon bo’lishicha, Turk xoqonligi 550 yillarning o’rtalarida Sharqiy
Turkistondagi voha hukmdorliklarini, 560 yillarda esa Amudaryo–Sirdaryo
oralig’idagi Toxaristongacha bo’lgan hukmdorliklarni (Choch, Farg’ona,
Ustrushona, Sug’d, Buxoro, Xorazm), 580 yillarda esa Toxariston, Kobuliston,
Xurosonning katta bir qismidagi voha hukmdorliklarini qo’l ostiga oladi.
Ularning xoqonlik
tarkibiga olinishi mazkur tillardagi manbalarda batafsil tasvirlanmasdan, balki bir-
ikki jumla orqali ifodalangan. Xususan, xitoy yilnomalarida Turk xoqonligining ilk
faoliyati yoritilayotganda Tu kyue (turk)lar Ida (Eftalitlar) davlatini mag„lub etishi
qisqacha bayon qilinar ekan, xoqonlik uning tarkibidagi G’arbiy o’lkalarni qo’lga
kiritgani tilga olinadi. “Bey shi”, “Suy shu” kabi yilnomalarda G’arbiy o’lkalarga
ajratilgan boblarda har bir voha hukmdorligi alohida-alohida tavsiflanganda ham
ularning Tu kyuelarga qaram ekanligi qisqacha qayd etiladi. Vizantiya manbalarida
esa 568 yilda Vizantiyaga borgan xoqonlik elchilarining Eftalitlarning batamom
tor-mor etilgani va uning qo’l ostidagi hududlar ularning qaramog’iga o’tganini
ta’kidlagani tilga olinadi 1
. Ko’rinib turibdiki, xoqonlikning
voha hukmdorliklarini o’z vassallariga aylantirishi yoki vohalar boshqaruvchilari
o’zlarini xoqonlikka qanchalik darajada vassal deb bilganliklari bilan bog’liq
voqealar manbalarda juda qisqa holatda o’z ifodasini topgan. Ya’ni ushbu
hukmdorliklar xoqonlik vassaliga aylanar ekan, ushbu manbalardan birortasida
mazkur jarayonga maxsus to’xtalib o’tilmagan. Shu sababli xoqonlik va vassallar
masalasining mohiyatini to’laqonli ochib berish ancha mushkul. Bu holat ko’proq
syuzeren (xoqonlik) va vassallar (voha hukmdorliklari) orasidagi munosabatlarning
ilk bosqichiga – ya’ni 550/560–580 yillarga taalluqlidir. Tadqiqotchilarning
1
A.Asqarov. O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. Toshkent., “Universitet”., 2007, -B.147
28

aksariyati bu davrda (hatto ko’pchilikning et’irof etishicha‚ xoqonlikning butun
tarixi mobaynida) Turk xoqonligi va uning vassallari orasidagi munosabatlar
asosan xoqonlik ulardan xiroj olish bilan cheklangani, ularning ichki ishlariga
aralashmagani va voha hukmdorliklarining har biri yarim mustaqil bo’lgani haqida
hamfikrdirlar. Biroq bu qarashlarni to’laqonli ravishda to’gr’i, deb bo’lmaydi va
masalani yanada teranroq tadqiq etish talab qilinadi. Chunki 580 yillarda
Toxaristonga bir tegin yuborilib, unga tutash hududlar ham u orqali nazoratga
olingani qayd etiladiki, xoqonlik nima maqsadda bunday yo’l tutgani ochiq
qolmoqda. Shunga o’xshashroq holat Buxoro bilan bog’liq voqealar bayonida ham
ko’zga tashlanadi.
Toxaristonda G’arbiy turk hukmdorining o’g’li Tardu shad o’zini
«Toxar(iston) yabg’usi» deb e’lon qilishi, 620 yillar arafasida har bir voha
hukmdorligi boshqaruvchisiga eltabar unvoni berilishi va ularning nazorati uchun
biror tudunning yuborilishi, hatto 600 yillarning boshlarida ba’zi voha
hukmdorliklari boshida eltabarlarning mavjudligi – ushbu voqealar deyarli bir-
biriga yaqin yillarda yuz beradiki, bu esa buning sababi nimada mazmundagi
savolni ko’ndalang qo’yadi. Avvalo‚ xoqonlikning vassallar bilan munosabatlarida
o’zgarishlar – ba’zi hukmdorliklardagi mahalliy sulolalar o’rnini xoqonlik vakillari
olishi, xoqonlikka xos eltabar unvonining aynan mahalliy hukmdorlarga taqdim
etilishi va nazorat qilish uchun biror tudunlik tizimining joriy qilinishi qandaydir
bir zaruriyat bilan bog’liq edimi?
Bu masala boy’icha quyidagicha taxminlar qilish mumkin, ya’ni
xoqonlik va vassallar orasidagi munosabatlarga shu kabi voqeliklar ta’sir qilgan: –
faqat o’lpon olib turish va ichki ishlarga aralashmaslik muayyan muammolarni
keltirib chiqargan; soliqlarning bekamu-kust to’lanishida anglashmovchiliklar
chiqqan. Shu sababli bo’lsa kerak, xoqonlik tomonidan har bir vassalga bir
nafardan tudun yuborilgan. Ma’lumki, tudunlarning vazifasi soliqlar yig’inini
tashkil qilish va vassal ustidan nazorat qilish bo’lgan. Hatto, Choch kabi xoqonlik
tomonidan Teginlar orqali bevosita boshqariladigan hukmdorlikda ham tudunlik
tizimi joriy etiladiki, bu esa xoqonlik bilan aloqador sulola ham o’zi
29

boshqarayotgan hukmdorlikda soliq yig’ib jo’natish masalasida xoqonlik zarariga
ish ko’rgan bo’lishi, shu bois uning ustidan bevosita nazorat qilish uchun ham
bunday tizim o’rnatilganidan darak bersa kerak; – aynan ancha yillardan keyin
ko’p joylarda bilvosita emas, bevosita boshqarishga o„tilishi – bu ko’pchilik
imperial davlatlarga xos tartib, ya’ni istiloning dastlabki davrlarda mavjud notinch
vaziyatni tinchlantirish va tobe aholi ustidan nazoratni qulaylashtirish uchun
avvaldan mavjud bo’lgan mahalliy sulolaga tayanish usulini qo’llash bilan bog’liq
bol’ishi mumkin, ya’ni dastlabki bosqich 1
.
Bu bosqichda yangi xo’jayinlar o’zlari uchun notanish
bo’lgan muhitda hali tobelar ustidan mutlaq hokimiyat o’rnata olmagan bo’ladi va
shu sababli bo’yin eggan mahalliy sulolaga tayanadi. Vaqt o’tgan sayin kelgindi
kuchlar yangi muhitga moslashadi va tobora vositachiga ehtiyoj sezilmay boradi.
Natijada esa biror bahona topilib (masalan kichik bir anglashmovchilik ro’kach
qilinadi. Chunki o’z qo’shin soni 5–10 mingdan oshmagan vassalning 100 mingga
yaqin qo’shinli syuzerenga qarshi bosh ko’tarishi yoki katta muammo tug’dirishi
g’alati hol), eski sulola hokimiyatiga barham beriladi va yangi xo’jayinlar o’z
xonadoni vakilini tayinlaydi 2
. Bizningcha, Toxaristonda xuddi shu holat ro„y
bergan. Biroq o’z xo’jayinlari ishonchini to’la oqlagan, sodiq (loyal) ba’zi joylarda
mavjud mahalliy sulola hokimiyatini davom ettirgan bo’lishi ham mumkin. Xullas,
G’arbiy Turk xoqonligining vaqt o’tishi bilan vassallar ustidan nazoratni
kuchaytirishi bu biror xoqonning o’zicha ishlab chiqqan shaxsiy tashabbusi bilan
emas, muayyan omillar bilan bog’liq. Shu o’rinda xoqonlikning qo’l ostidaligi
paytida voha hukmdorliklarining o’z syuzereniga qarshi bosh ko’targan hollar yoki
mustaqillik uchun kurashgan holatlar bo’lganmi degan savol tug’iladi. Xususan,
xitoy yilnomalarida 605 yilda, ya ni xoqonlik tarkibiga kirganiga 50 yilga yaqin‟
vaqt bo„lgan bir paytda Toxaristonni hujum qilib zabt qilgani haqida ham
ma lumotlar uchraydi.
‟
1
A.Asqarov. O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. Toshkent., “Universitet”., 2007, -B.148
2
Хўжаев А . Ўзбек халқиниг этник тарихини ўрганишда Хитой манбаларининг аҳамияти / Ўзбек халқининг
келиб чиқиши : илмий - методик ёндашувлар , этногенетик ва этник тарих мавзусидаги республика илмий -
назарий семинар материаллари . – Тошкент , 2004. – Б .61
30

Endi‚ xoqonlikning Toxaristonni qay shaklda, qanday usul va
vositalar bilan boshqargani, umuman olganda xoqonlik va uning vassallari
orasidagi munosabatlar mohiyatan nimalardan iborat bo„lgani masalasiga
to’xtalsak. Faqat bu mavzuga o„tishdan oldin, shu masala bilan bevosita bog’liq
ba’zi jihatlarga to’xtalib o’tamiz. Xoqonlikdan avval ham Markaziy Osiyoda Skif,
Sak, Yuechji, Xun, Qang, Usun, Kushon, Xionitlar, Kidaritlar, Eftalitlar, Juan-
juanlar kabi miloddan avvalgi bir mingyillik o‘rtalaridan to milodiy bir ming yillik
o’rtalarigacha bo’lgan ming yildan oshiq vaqt mobaynida, navbatma-navbat hukm
surgan katta-kichik davlat uyushmalarining aksariyati dastlab ko’chmanchi
muhitda shakllanib, keyinchalik mazkur mintaqaning o’troq vohalari ustidan ham
o’z hokimiyatini yoyganliklari ma lum. Avvalo, Markaziy Osiyoda mintaqasida‟
mavjud voha davlatlari bilan bog’liq shuni aytib o’tish kerakki, ularning aksariyati
biror daryo havzasida joylashgan bo’lib, o’z geografik joylashuvlari; biror vodiy,
voha yoki boshqa tabiiy alohidalik asosida shakllangan, davlat sifatida shakllanish
paytida esa biror shahar davlatidan voha davlatiga o’tish jarayonlarini boshdan
kechirgan edilar. Jumladan, Toxariston ham. Tadqiqotchi xoqonlik
Toxariston boshqaruvida 552 yildan to 744 yilgacha davom etgan standart va
uzluksiz bir boshqaruv tashkilotini yo’lga qo’ygan deb bo’lmasligini ta’kidlaydi va
ba’zi paytlarda xoqonlik ayrim qabila va o’lkalarni yabg‘u va shad unvonli
amaldorlar vositasida boshqargani‚ ular esa asosan Ashina xonadoniga mansub
bo’lganini yozadi. Unga ko’ra‚ ba’zan davlatga tobe xalqlarning
boshqarilishida shadlar ko’proq o’rin egallagan bo’lsa‚ ba’zan tobelardan bir
qismining tepasiga «kichik xoqon»lar tayinlanar‚ ba’zan esa ayrim xalqlarning
boshqaruviga shad‚ tegin va tudunlar yuborilar edi. Tadqiqotchi ayrim hollarda
«kichik xoqon»lardan biri faqat bitta qabilani boshqarib turgan bir paytda boshqa
bir «kichik xoqon»ning boshqaruvi ostida birdan ko’p qabilalar joy olardi‚ deb
ta’kidlaydi. Shuningdek‚ u cho‘r‚ eltabar‚ erkin‚ tudun va to‘yg‘un unvoniga ega
vakillarning davlatga tobe xalqlar tepasiga tayinlanib‚ ushbu xalqlarni «ulug
xoqon» nomidan boshqarganini yozadi. Unga ko’ra‚ tudunlar ba’zan to’g’ridan
to’g’ri markaz vakili sifatida tobe xalqlarni boshqarardi yoki markaz vakolati
31

bo’yicha faqat soliq va moliyaviy nazorat ishlari bilan mashg’ul bo’lishardi.
Xoqonlik boshqaruvidagi bu
holatni muayyan tartib mavjud bo’lmagan yoki pala partishlik‚ deb baholab
bo’lmaydi. Chunki vassallar boshqaruvidagi mazkur tafovut xoqonlikning
muayyan davrlariga to’g’ri kelib‚ boshlang’ichda turli qabila va hukmdorliklar
bo’ysundirilishi jarayonida asosan xonadon a’zolari – tegin va shadlar yuborilgani‚
keyinchalik‚ ya’ni vassallar ustidan xoqonlik hokimiyati to’la o’rnatilgan paytda
xonadonga mansub bo’lmagan vakillar – eltabar va tudunlar tayinlangani ma’lum
bir tizim bilan bog’liq edi. Tobe qabilalardan ba’zilariga eltabar‚ ba’zilariga esa
erkin yoki cho‘r unvonli vakillarning tayinlanishi ham shunchaki tasodifiy
bo’lmay‚ balki ulardan qay biri nufuzliroq yoki aksinchaligi bilan bog’liq edi.
Ba’zi
vassallar boshqaruvida tarxon yoki tutuq unvonli xoqonlik vakillarining uchrashi
esa‚ ushbu unvon egalarining ma’muriylikdan ko’ra ko’proq harbiylik vazifaga
egaligi bilan izohlanadiki‚ bu esa vaziyatga ko’ra xoqonlik joylarda o’z harbiy
vakillarini saqlab turganidan darak beradi. Xoqonlik boshqaruvining Toxaristonga
nisbatan joriy qilingan amaliyotlari ichida ayniqsa eltabarlik va tudunlik tizimi
alohida ahamiyatga egadir. Bosib olingan o’lkalar boshqaruvida asosan o’z
xonadon vakillarini tayinlagan Qoraxoniylar va Chingiziylardan farqli
o’laroq‚ xoqonlikning aksariyat vassallari boshqaruvida mahalliy sulolalar
hokimiyati davom etgan‚ biroq har uchalasida vassallar masalasi mohiyat jihatidan
katta farq qilmagan.
Darvoqe‚ xoqonlik dastlabki paytlarda vassallar boshqaruvini asosan
mahalliy sulolalarga topshirgan va ular ustidan tudun vositasida nazorat qilish
bilan kifoyalangan bo’lsa ham‚ keyinchalik Toxariston boshqaruviga Ashina
xonadoni a’zolarini tayinlagani‚ qolganlarining ham bir qanchasida xoqonlikka
bevosita va bilvosita aloqador turkiy sulolalar hukm yurita boshlaganini e’tirof
etish zarur. Shu o’rinda‚ «G’arbiy Turk xoqonligi barcha qabila boshqaruvlari va
voha hukmdorliklarining ma’lum ma’noda mustaqil ichki boshqaruviga barham
bersa va ularni biror viloyatlarga taqsimlab‚ boshqaruviga Ashina xonadoni
32

vakillarini tayinlasa‚ vassallarni nazoratda tutish yanada qulayroq va unumliroq
bo’lmasmidi» yoki «xoqonlikning tanazzuliga vassallarning o’z ichki boshqaruvini
saqlab qolganligi‚ ya’ni davlatning markazlashmagani ma’lum darajada ta’sir
ko’rsatgan bo’lishi mumkin ku» mazmunda savollar tug’ilishi tabiiy. Avvalo, shuni
ta kidlash kerakki‚ xoqonlik tarkibidagi vassal voha hukmdorliklari xoqonlikka‟
xavf tug’diradigan darajada siyosiy kuchga emasdi.
Yozma manbalarda ham‚ ba’zi mayda hatti harakatlarni istisno
qilganda‚ ulardan birortasi xoqonlikning ichki siyosatiga ta’sir ko’rsatadigan
ko’lamda qarshi harakat olib borganligiga doir ma’lumot uchramaydi.
Darvoqe‚ xoqonlikning vohalarni o’z tasarrufiga olgan 560 -580- yillar oralig’idan
to 650- yillargacha‚ qariyb 70 -80 yil davomida‚ hatto undan keyin 700
yilgacha‚ ya ni 30 yillik Xitoy asorati davrida ham xoqonlik va vassallar orasida
‟
iliq munosabat davom etganini turli tillardagi manba ma’lumotlariga tayanib aytish
mumkin. 700 -yillarning boshlaridan to 740 -yillargacha bo’lgan davr G’arbiy Turk
xoqonligi hokimiyati Turgash xoqonligi qo’liga o’tgan yoki voha davlatlar ustidan
II Sharqiy Turk xoqonligi hokimiyati o’rnatilgan paytlarda ham xoqonlar va
vassallar o’rtasida bunday munosabat davom etaverganligi o’troqlarning kuchli
harbiy siyosiy kuch manbai bo’lmish ko’chmanchi saltanatlarga ehtiyoj
tuyganining ifodasidir 1
. Xususan‚ 640 -yillardan boshlab to VIII asr
boshlarigacha Sharqiy Turkistondagi voha davlatlaridan bir qanchasining tobora
kuchayayotgan Xitoy xavfi oldida doimiy ravishda xoqonlik tomoniga
intilishlari‚ VII asr oxirlari – VIII asr birinchi yarmi oralig’ida esa Toxariston
hukmdorlarining arab istilosiga qarshi xoqonlarga murojaati – bularning barchasi
zamirida iqtisodiy hayoti tinch ziroatkorlik‚ hunarmandchilik va savdoga
ixtisoslashgan o’troqlarning osoyishtaligini xoqonlik kabi azaldan ta’minlab
kelgan siyosiy kuchlarga ehtiyoji yotardi. О ’z navbatida Markaziy Osiyoning
shimoli sharqiy qismida davlatlarini barpo qilgan ko’chmanchilar ham davlat
sifatida yashab qolish uchun o’troqlar yetkazib beradigan dehqonchilik va
1
Хўжаев А . Ўзбек халқиниг этник тарихини ўрганишда Хитой манбаларининг аҳамияти / Ўзбек халқининг
келиб чиқиши : илмий - методик ёндашувлар , этногенетик ва этник тарих мавзусидаги республика илмий -
назарий семинар материаллари . – Тошкент , 2004. – Б .64
33

hunarmandchilik mahsulotlariga muhtoj edilar. Chunki ular aynan shu yo’l orqali
o’z aholisining moddiy ehtiyojlarini qondirar‚ harbiy sohada muvaffaqiyatga
erishishlari ham shunga bog’liq edi. G’arbiy Turk xoqonligi vassallar
bilan munosabatlar o’rnatar ekan qanday usul va vositalarga murojaat qilgani
masalasini yoritishdan avval undan oldin o’tgan davlatlar bu masalada qanday yo’l
tutganliklarini yoritish kerak bo’ladi. Markaziy Osiyo voha davlatlari uchun xos
xususiyatlardan biri shu ediki, ularning aksariyati biror yirik saltanat tarkibiga
kirgan paytda ham o’z nisbiy mustaqilligini saqlashga intilar, o’z sulolasi
boshqaruvi daxlsizligini ta’minlashni maqsad qilgan mahalliy hukmdorlar esa
yangi xo’jayinlari bilan murosa qilish yo’lini tutib kelardi. Ularning nisbiy bo’lsa-
da, o’z yarim mustaqilligini, hech bo’lmaganda ichki boshqaruvda erkin bo’lganini
ko’rsatadigan dalillar orasida birinchi navbatda shubhasiz tanga-pullar tursa kerak.
Amudaryoning yuqori havzasidagi bir necha o’nlab voha hukmdorliklaridan iborat
Toxariston esa Eftalitlar davlatining tayanch hududi hisoblanib, aftidan
xoqonlikdan oldin ham bu yerlar o’z mahalliy boshqaruviga ega sulolalar
tomonidan boshqarilgan.
Biroq ulardagi boshqaruvchi sulolalarining kelib chiqishi yetarlicha
o„rganilmagani bois, bu masalada muayyan bir fikr bildirish qiyin. Ehtimol,
ulardan aksariyatining boshqaruvida kelib chiqishi bevosita Eftalitlarga borib
taqaluvchi sulolalar turgan bo’lishi ham mumkin. Chunki mahalliy sulolalariga ega
va ular orqali bilvosita boshqariluvchi Sharqiy Turkiston (Koshg’ar, Xo’tan) va
Amudaryo– Sirdaryo orali’idagi ko’pchilik voha hukmdorliklari (Choch, Farg’ona,
Ustrushona, Sug’d, Buxoro, Xorazm)dan farqli holda, Toxariston (shu jumladan
Badaxshon) Eftalitlarning markaziy (tayanch) hududlari edi. Xuddi shunga
o’xshash holat Xuroson va Kobul vodiysida ham mavjud bo’lganga o’xshaydi.
Jumladan, Xurosonning Gurgon va Dehiston kabi voha
hukmdorliklarida tegin‚ sul (cho’r) unvoniga ega sulolalar mavjud bo’lib, bir qator
tadqiqotchilar ularning kelib chiqishini Eftalitlarga bog’lashadi. Shunga o’xshash
holat mavjud bo’lganligi Kobul vodiysi boshqaruvida ham ko’zga tashlanadi.
Xususan, Kobul va uning atrofidagi hududlar (Zobuliston, Kapisa) hamda
34

Gandxara Eftalitlarning hokimiyati ancha chuqur yoyilgan hududlar edi va bu
yerlar tegin unvonli, kelib chiqishi Eftalitlarga taqaluvchi sulola tomonidan
boshqarilardi. Xullas, xoqonlik o’z hokimiyatini o’rnatishi arafasida Toxariston
to’g’ridan to’g’ri Eftalitlar bilan aloqador sulolalar mavjud bo„lib, ular ustidan
bevosita boshqaruv joriy qilingan edi. G’arbiy Turk xoqonligining vassallarni
boshqaruvdagi qo’llagan usul va vositalarni aniqlash uchun ko’proq voha
davlatlariga doir ma’lumotlar saqlanib qolgan xitoy yilnomalariga murojaat qilish
zarur bo’ladi 1
. Avvalo‚ xoqonlikning
voha hukmdorliklarini qay shaklda, qanday usul va vositalar orqali boshqargani,
umuman, xoqonlik va uning vassallari orasidagi munosabatlar mohiyatini tahlil
qilishdan oldin, masalaga bevosita aloqador ba’zi omillarga to’xtalib o’tsak.
Miloddan avvalgi mingyillik o’rtalaridan to milodiy mingyillik o’rtalarigacha
bo’lgan uzoq vaqt mobaynida xoqonlikdan oldin ham Markaziy Osiyoda Skif-Sak,
Yuechji, Xun, Qang„, Usun, Kushon, Xionit, Kidarit, Eftalit, Juan-juanlar kabi
navbatma-navbat hukm surgan katta-kichik davlat uyushmalarining aksariyati
dastlab ko„chmanchi muhitda shakllanib, keyinchalik mazkur mintaqadagi o’troq
vohalar ustidan o’z hokimiyatini o’rnatganishgani ma’lum.
Garchi ularning vohalar ustidan
hukmronligi qanday bo’lganini batafsil yorituvchi manbalar uchramasa-da, ba’zi
yozma ma’lumotlar mazmuni, shuningdek, Sharqiy Turkiston, Amudaryo–
Sirdaryo oralig’i hamda unga tutash hududlardagi mavjud voha hukmdorliklaridan
bir qanchasining milod boshlaridanoq o’z tanga-pullarini zarb qildirishgani kabi
omillar shuni ko„rsatadiki, ular ma’lum ma’noda oz ichki boshqaruvlarida
mustaqil bo’lishgan. Aftidan, bu holat xoqonlik voha hukmdorliklarini o’z qo’l
ostiga olgan dastlabki yillarda ham davom etgan ko’rinadi. Boisi, VI asr 60
yillarida xoqonlik Eftalitlar davlatiga zarba bergani va uning qo’l ostidagi
hududlarni qo’lga kiritgani haqida xitoy va yunon manbalarida ma’lumotlar
uchrasa ham, biroq shu asrning oxirlarigacha uning biron-bir voha hukmdorligi
1
Камолиддин Ш. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам. IX
– началеXIII в. – Ташкент: Ўзбекистон, 1996. – С. 132–149.
35

boshqaruviga aralashgani yoki birorta mahalliy sulolani o’z boshqaruvidan
mahrum qilgani ma’lum emas.
Har holda xoqonlik dastlabki yillarda ularning ichki boshqaruviga
aralashmasdan o’lpon olib turish bilan cheklangan ko’rinadi. О ’lponchilik masalasi
manbalarda batafsil yoritilmagan bo’lsa-da, ba’zi ma’lumotlar asosida
vassallarning o’z xo’jayinlariga yilda bir marotaba xiroj yuborib turganliklari,
o’lpon yig’ish esa markazdan – xoqonlar tomonidan yuborilgan tudun unvonli
vakillar tomonidan nazorat qilib borilganini taxmin qilish mumkin. Asosiy vazifasi
«tobe o’lkalar boshqaruvchilar ustidan nazorat qilish va soliq yig’ishni tashkil
qilish»dan iborat bo’lgan tudunlar, aslida xoqonlarning o’z vassallari ustidan
tayinlagan vakillari – noiblar bo’lib, bunday an’ana aynan qachon joriy qilingani
unchalik aniq emas. Shunga qaramay, xitoy yilnomalarida Tun yabg’u-
xoqon (618–630) o’z vassallariga silifa (eltabar) unvoni bergani va ularning
nazoratiga bir nafardan tutun (tudun) jo’natganining qayd etilishiga asoslanib,
Toxariston boshqaruvida ham mazkur usul qo’lanilgan. Aksariyat tadqiqotchilar
«Turk xoqonligi butun tarixi davomida o’troq hukmdorliklardan faqat o’lpon olib
turgan bo’lib, ularning boshqaruv ishiga aralashmagan» mazmundagi fikrni
hozirgacha takrorlab kelishmoqda. Aslida, xoqonlik davrining faqat bir qismiga
tegishli bo’lgan bu fikr, go’yo uning butun davri uchun ham xosdek qabul qilingan
shekilli, ba’zi istisnolarni hisobga olmaganda, ko’pchilik tadqiqotlarchilar aynan
shu fikrni takrorlaydilar. Shu o’rinda, 590 yillarda Toxaristonga xoqonlik
tomonidan yuborilgan vakillar aynan tegin unvoni bilan uchrashi nazarda tutilsa,
mazkur o’lkalarga ham ulus tizimi joriy qilinmadimikan, degan savol kelib
chiqadi. Agar xitoycha «Tan shu» yilnomasida «Xoqonning o‘g‘illari va og‘a-
inilari tegin, o‘z hukmi ostidagi askarlar bilan boshqa qabilalarni idora qiluvchi
[teginlar]ning hammasi shad deb atalardi» shaklida keltirilgan ma lumotdan kelib‟
chiqilsa, bu masala ancha-muncha oydinlashadi. Ya’ni deyarli ayni yillarda
Toxaristonda tegin unvonli vakillarining bir muddat faoliyat yuritishlari,
xoqonlikning voha hukmdorliklarida ham ulus tizimini joriy etishga uringan, deb
taxmin qilishga imkon beradi. Agar yuqorida ko’rib o’tilganidek, xoqonlik VII asr
36

oxirgi choragida Toxaristonga o’xshab boshqa vohalarning har qaysisiga biror
nafar tegin yoki shad unvonli vakil jo’natganini tasdiqlaydigan ma’lumotlar
mavjud bo’lganda edi, masala oydinlashardi. Hozircha shuni aytish
mumkinki, garchi voha hukmdorliklari xoqonlik tomonidan birorta shahzodaga
ulus qilib berilgan yoki aksinchaligidan qat’iy nazar, ularning aksariyatida
mahalliy sulolalar o’z boshqaruvini davom ettirgan ko’rinadi. Ehtimol, xoqonlik
ilk kezlarda o’troqlar boshqaruvida ham ko’chmanchilarga qo„llagan usul – har bir
qabila idorasida ularning o’zlaridan bo’lgan boshliqni o’z o’rnida qoldirish
barobarida ularni biror teginga «ulus» sifatida ajratib berish usulini qo’llashga
urinib ko’rgandir. Shuningdek, xoqonlik va uning vassallari boshqaruvi bilan
bog’liq boshqa bir masalaga ko’ra, go’yo «xoqonlik davrida Movarounnahr va
Xurosonda bir qator turkiy unvonlar uchrashi – bu muayyan bir tartib bilan bog’liq
bo’lmasdan, aksincha, ba’zi mahalliy hukmdorlarning turkiy unvonlarga ega
bo’lishi «davr modasi» bilan aloqalidir». Haqiqatan ham shunday bo’lganda edi,
xoqonlikka xos unvonlarni tobe boshqaruvchilardan har qaysisi o’zi xohlagan
unvonni qabul qilgan bo’lardi va bu borada muayyan tartib ko’zga tashlanmasligi
kerak edi.
Aksincha, voha hukmdorliklari boshqaruvida uchraydigan turkiy
unvonlardan har qaysisi xoqonlik iyerarxiyasida qanday qo’llanilgan bo’lsa, shu
tartibga asoslangan holda darajasiga qarab ishlatilganga guvoh bo„lamiz. Buning
misoli Toxaristonda xoqonlikka xos yabg‘u–shad, tegin–tudun, tarxon yoki
Chochda tegin–eltabar–tudun–tarxon shaklidagi unvonlar qo„llanilib, ketma-
ketlikka amal qilinganida ko’rinadi. Ushbu masalaga qisman taalluqli yana bir
fikrga ko’ra esa xoqonlik boshqaruvidagi eng oliy darajali unvon xoqon, go’yoki
VII asr oxirlari–VIII asr birinchi yarmida ba’zi voha hukmdorliklarida ham
qo’llanilgan. Biroq yozma manbalar na bu davrda, na undan oldin yoki keyingi
davrlarda birorta kichik voha hukmdorining o’zini xoqon deb atagani haqida
ma’lumot bermaydi.
37

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, turk-sug'd munosabatlari tadrijiy taraqqiyotiga
Markaziy Osiyoning o'ziga xos gеosiyosiy o'rni zamin hozirlagan edi. Asrlar
davomida sug'diylar va turkiy qavmlar yonma-yon yashab, Sug'd, Ustrushona,
Choch, Farg'ona, Еttisuv va Sharqiy Turkistonda yagona etnomadaniy makonni
vujudga kеltirdilar. Buyuk ipak yo'lining “turk-sug'd” tarmog'i Marvdan Xitoy
dеvori qadar yashagan elat va xalqlarni iqtisodiy hamkorlik asosida siyosiy va
etnomadaniy jihatdan yaqinlashtirdi. Sharqda Xitoy va G'arbda Eron bilan
raqobatda, mintaqa mustaqilligini saqlashda, karvon yo'llari xavfsizligini
ta'minlashda turk-sug'd birligi muhim o'rin tutdi. Sug'diylar tomonidan barpo
etilgan manzilgohlar Xitoy bilan G'arbiy Osiyo va Еvropa o'rtasidagi savdo –
tijorat, siyosiy va madaniy aloqalarida vositachilik vazifasini bajardi. Bu savdo
manzilgohlari kеngayib shaharlarga aylanib bordi. Turk xoqonliklari davrida (552-
744) Buyuk ipak yo'li uchun kurashda Xitoy, Eron va Vizantiya raqobatini Sug'd
va sug'diylar bеvosita turkiylar bilan ittifoqchiligida еngib o'tib, ular mintaqada
еtakchilikni qo'lga kirita oldilar. Ko'p asrlik tarixga ega “turk-sug'd karvon
yo'llari” ilk o'rta asrlar Buyuk ipak yo'lining eng muhim va ajralmas qismi bo'lib
qoldi. Sug'diylar ta'sirida turkiylar o'troq madaniyatga, turkiylar ta'sirida sug'diylar
iqtisodiy shеrik va siyosiy himoyachiga ega bo'ldilar.
VI asr o'rtalaridan Markaziy va O'rta Osiyo xalqlari tarixida
turkiylar va sug'diylarning migrasion, intеgrasion jarayonlari kuchayib,
assimilisiyalashuv davri boshlandi. Bunda Birinchi Turk xoqonligi yaratgan kеng
siyosiy, iqtisodiy va madaniy imkoniyatlar turli xalqlarning o'zaro tеng manfaatli
aloqalarini ta'minladi. Bu o'z navbatida 552-603 yillar davomida Birinchi Turk
xoqonligini mintaqdagi еtakchi davlatga aylanishida Sug'd va sug'diylar ko'magi
bеqiyos bo'ldi. 603 yilda Birinchi Turk xoqonligining bo'linish oqibatida o'rtoq
aholi jamlangan G'arbiy Turk xoqonligi Vizantiya va Eron bilan, aksariyati
38

ko'chmanchi bo'lgan Sharqiy Turk xoqonligi Xitoy bilan turli darajadagi
munosabatlarga kirishdi. 630-679 yillarda Xitoy asoratida qolgan Sharqiy Turk
xoqonligi yarim asrlik kurashlardan so'ng yana o'z davlatlarini tiklashga erishdi.
G'arbiy turklar esa Sharqiy Turkiston, Еttisuv va O'rta Osiyoning o'troq madaniyati
vakillari bilan aralashib o'ziga xos etnomadaniy sintеz hosil qilishni davom etdilar.
Bu O'rta Osiyo tarixida, eftaliylar davri tushkunligiga barham bеrdi. Eftaliylardan
farqli o'laroq Turk xoqonligining O'rta Osiyoga kirib kеlishi zamirida turk-sug'd
manfaatlari umumiyligi yotardi. Bu manfaatdorlik Turk xoqonligining O'rta
Osiyoda hukmronligini ta'minlagan bo'lsa, Sug'd uchun mintaqada turkiylarning
еtakchiligi siyosiy va iqtisodiy jihatdan ko'ra, hayotiy zarurat hisoblanardi.
Chunki, Sosoniy hukmdori Xusrav I Anushеrvon va G'arbiy Turk hukmdori Istеmi
yabg'u o'rtasidagi munosabatlar O'rta Osiyo, jumladan Sug'd taqdirini hal qilishda
muhim ahamiyat kasb etdi. Ilk o’rta asrlar, xususan V asr
oxirlari – VIII asr birinchi yarmi Toxariston tarixi О ’zbekiston hududlarida
kechgan davlatchilik tarixining ajralmas qismidir. V-VIII asrlarga kelib Toxariston
mintaqa siyosiy hayotida katta rol o’ynay boshlaydi. Shu munosabat bilan
davlatchiligimiz tarixining muhim bosqichini o’z ichiga olgan Toxaristondagi
ijtimoiy-siysiy masalalarini o’rganishda muhim dolzarblik kasb etadi. “Ilk o’rta
asrlarda Toxariston: ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot” mavzusidagi tadqiqot
ustida olib borgan ilmiy izlanishlar natijasida ma’lum bo’ladiki, mintaqa tarixiga
oid ko’plab nashrlarda Toxaristondagi ijtimoiy-siyosiy hayot masalasiga yetarli
darajada murojaat etilmagan. Bizning vazifamiz
muammo doirasida to„planib qolgan tajribalardan kelib chiqqan holda, manbalar
asosida Toxaristonda ilk o’rta asrlar davrida kechgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar,
ularning ilmiy talqini, ular to’g’risidagi ma’lumotlarni taqqoslash asosida ishonchli
va xolisona xulosalarga kelishdan iborat bo’ldi. Ular bizga quyidagicha fikrlar va
mulohazalarni o’rtaga qo’yish imkonini berdi. Tarixiy Toxariston bugungi Janubiy
О ’zbekistonda joylashgan О ’rta Osiyoning yirik tarixiy-madaniy viloyati bo’lib, u
Amudaryoning yuqori qismi, Janubiy Tojikiston va Shimoliy Afg’onistonni o’z
ichiga olgan. Toxariston boshqa hududlar bilan tabiiy chegaralar bilan ajralgan
39

bo’lib, mintaqa muhim savdo yo’lida joylashgan. Masalan, Toxariston va
Sug’d mintaqasini turkiy manbalarda Temir qapig‘, forsiy manbalarda Dar-i
oxanin, arabiy manbalarda Bob al-xadid deb nomlangan tog„ yo’li ajratib turgan.
Ilk o’rta asrlar, ayniqsa, o’rganilayotgan V-VIII asrlarda Toxaristonning ijtimoiy-
siyosiy tarixini yorituvchi manbalar bilan tanishish natijasida aksariyat
tadqiqotchilar xitoy yozma yodgorliklari va arxeologik ma’lumotlarning o’rni
beqiyos ekanligini ta’kidlaydilar. Bundan tashqari Toxaristondagi ijtimoiy-siyosiy
munosabatlar masalada xitoy yilnomalari o’zining yanada tadrijiy va uzluksiz
ma’lumotlarga boyligi bilan qiymati yuqori bo’lsa-da, ularda keltirilgan turli
atamalar, kishilarning diniy va dunyoviy qarashlari va boshqa ijtimoiy holat bilan
bog’liq tushunchalar xitoy tili va yozuviga moslashtirilib berilganligi sababli
aslidan ancha uzoqlashgan va ularni tiklash tadqiqotchilar uchun hanuzgacha
muammo bo’lib qolmoqda. Shu
jihatdan olganda ham arxeologik ma’lumotlar va yozma manbalar Toxariston
tarixini yorituvchi tadqiqotchilar uchun birlamchi va ishonchli manba bo’lib
qolaveradi. О ’zining geografik joylashuviga ko’ra qadimdan alohida bir tarixiy-
madaniy hudud sifatida shakllangan Toxaristonda o’ziga xos voha davlatchiligi
ko’p asrlar davomida mavjud bo’lgan. Uning geografik holati va ichki
imkoniyatlari bu hududda voha davlatchiligining tashkil topishiga va ijtimoiy-
siyosiy munosabatlarning rivojlanishiga zamin yaratgan. G’arbiy Turk
xoqonligining vassali sifatida Toxaristonda ijtimoiy-siyosiy munosabatlarda turkiy
etnos vakillari bilan munosabatlar jadal rivojlandi. Bu munosabatlar О ’rta
Osiyoning VI – VIII asrlar o’rtalaridagi tarixi, integrasion jarayonlari, etnik
simbiozi uchun ahamiyatli bo’ldi.
G’arbiy Turk xoqonligida mintaqa uchun an’anaviy bo’lgan. Ana shu
munosabatlar doirasida hunarmandchilik va savdo-sotiq, dehqonchilik tez
rivojlandi. VI asrning ikkinchi yarmi – VIII asr birinchi yarmida Toxariston Turk
xoqonligi tarkibida bo’lib, uning mavqei mintaqaning boshqa voha davlatlariga
qaraganda yuqoriroq bo’lgan. Toxaristonning xoqonlik tarkibida siyosiy
mavqeining muhimligini hisobga olgan Turk xoqonlari o’zlarining turli
40

lavozimlardagi noiblarini yuborgan holda mintaqa boshqaruvini nazorat qilishgan.
Ilk o’rta asrlarda Toxaristonda ijtimoiy hayotning barcha jabhasi taraqqiy etgan
bo’lib, keyingi yillarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida qazib
o’rganilgan Bolaliktepa, Ajinatepa kabi yodgorliklar ijtimoiy hayot taraqqiy etgan
markazlardan bo’lganligi ma’lum bo’ldi. Bundan tashqari, Toxariston ilk o’rta
asrlarda mustaqil tashqi aloqalar ham olib borgan. Toxariston viloyatlaridan biri
bo’lgan Chag’oniyonning o’z qo’shnilari bilan olib borgan aloqalari Afrosiyob
devoriy suratlari orqali yanada oydinlashadi.
Devoriy suratlarda Chag’oniyon elchisining Sug’d ixshidi Varxumanga o’z
hukmdorining salomini yetkazish asnosi, unga va sug„d yozuviga hurmat
keltirganligi ma’lum bo’ladi. Mazkur holat Toxariston hukmdorlarining mustaqil
tashqi aloqlar olib borganliklaridan va vohaning konfederativ asosda
boshqarilganligidan dalolat beradi. Shuningdek, xitoy yilnomalarida keltirilgan
Toxaristonning mustaqil tashqi munosabatlar o’rnatgani yuqoridagi fikrga asos
beradi.
41

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: O‘zbekiston, 2017.
2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998.
3. Бобоёров Ғ. Турк хоқонлиги даврида Суғд // Шарқшунослик. 2002.№
11
4. Содиқов Қ. Култегин, Билга хоқон битикларидан ўрин олган “хоқон
сўзи”нинг бошланмалари ва ёдномаларнинг матн тузилиши ҳақида //
O ’ zbekiston tarixi . – 1999. – № 3.
5. Хўжаев А., Хўжаев К. Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши. – Т.:
Маънавият 2001.
6. Хўжаев А. Ўзбек халқиниг этник тарихини ўрганишда Хитой
манбаларининг аҳамияти / Ўзбек халқининг келиб чиқиши: илмий-
методик ёндашувлар, этногенетик ва этник тарих мавзусидаги
республика илмий-назарий семинар материаллари. – Тошкент, 2004.
7. Содиқов Қ. Туркий матннавислик тарихидан / Қадимги ёзма
ёдгорликлар. – Тошкент: Ёзувчи, 2000.
8. Karim Shoniyozov. O’zbek xalqining shakllanish jarayoni. T oshkent .,
“ Sharq ” , 2001 .
9. Sh.Karimov, R.Shamsutdinov. Vatan tarixi. T oshkent ., “ O’qituvchi ” , 1997 .
10. A.Asqarov. O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. T oshkent .,
“ Universitet ” , 2007
11. Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса( VI-VIII вв. н.э.).
– Ташкент: Изд. Нац. библиотеки Узбекистана им. Алишера Навои,
2007.
12. Бобое?ров Ғ. Тоҳаристон ябғулари тарихига доир (VII-VIII асрлар) //
О„zbekiston tarixi. – 2003. – №3. – Б. 3–12.
13. Бобо
е?ров Ғ. Турк хоқонлиги даврида Тохаристон // Мозийдан садо. –
Т., 2002. – №4. – Б. 10–11.
14. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М.: Наука, 1967
15. Исҳоқов М. Суғди
е?нада “ихшид” ва “ихрид” унвонлари ҳақида / Ўзбек
давлатчилиги ва маданияти тарихида жанубий Ўзбекистоннинг ўрни.
Республика илмий анжумани. – Қарши: 2011. – Б. 64-65.
42

16. Камолиддин Ш. Историческая география Южного Согда и Тохаристана
по арабоязычным источникам. IX – началеXIII в. – Ташкент:
Ўзбекистон, 1996. – С. 132–149.
43

Sotib olish