Sug'urta bozori uning tarkibiy tuzilishi va ularga umumiy tavsifnoma - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	40.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sug'urta bozori uning tarkibiy tuzilishi va ularga umumiy tavsifnoma

Sotib olish

Sug’urta bozori uning tarkibiy tuzilishi va ularga
umumiy tavsifnoma
Mundarija:
Kirish
1. Sug’urta bozori uning tarkibiy tuzilishi va ularga umumiy tavsifnoma.
2. Sug’urta bozorining professional ishtirokchilari
3. Sug’urta bozorini professional ishtirokchilari to’g’risidagi nizom
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yx ati

Kirish
Ma’lumki, har qanday bozorda sotuvchi va xaridor bo’ladi hamda ular
o’rtasida tegishli tovarlar (xizmatlar) ayirboshlanadi. Xuddi shunday, sug’urta
bozorida ham sotuvchi (sug’urtalovchi) va xaridor (potentsial sug’urtalanuvchi)
ishtirok etadi. Bu erda potentsial sug’urtalanuvchi tushunchasini qanday izohlash
mumkin, degan o’rinli savol tug’ilishi mumkin. Gap shundaki, basharti, potentsial
sug’urtalanuvchini to’g’ridan to’g’ri sug’urtananuvchi, deb atasak katta xatoga yo’l
qo’ygan bo’lamiz. Negaki, amaldagi qonunlarga muvofiq, sug’urta kompaniyalari
bilan bevosita shartnoma tuzgan, fuqarolik salohiyatiga ega bo’lgan yuridik va
jismoniy shaxslarga sug’urtalanuvchilar deyiladi. Aksincha, sug’urta “mahsulotini”
sotib olishga ehtiyoji bor, ammo hali sug’urtalovchilar bilan tegishli sug’urta
munosabatlariga kirishmagan shaxslar potentsial sug’urtalanuvchilar deb ataladi.
Endi, sug’urtalovchilar haqida gapiradigan bo’lsak, sug’urtalovchi - bu mamlakat
xududida sug’urta faoliyatini amalga oshirish huquqi berilgan hamda sug’urtalash
o’zi uchun asosiy faoliyat turi hisoblangan yuridik shaxslardir. Ko’rinib turibdiki,
sug’urta kompaniyasi tegishli faoliyat yuritishi uchun vakolatli davlat organining
litsenziyasiga ega bo’lishi va sug’urtaga bog’liq bo’lmagan operatsiyalar bilan
shug’ullanmasligi zarur.Sug’urtalovchilar bozorga o’zlarini ishlab chiqargan o’ziga
xos mahsuloti - sug’urta xizmatini taklif etadilar. Ushbu xizmatlar yuzlab, minglab
sug’urta kompaniyalari tomonidan sotilishi mumkin. O’z-o’zidan, bu holat
sug’urta bozorida potentsial mijozlarni jalb etish uchun sug’urta kompaniyalari
o’rtasida raqobatning kuchayishiga olib keladi va “mahsulot”ning sifatiga ijobiy
ta’sir ko’rsatadi. Eng asosiysi, potentsial sug’urtalanuvchi har tomonlama o’zining
talabini qondiradigan “mahsulot”ga ega bo’ladi. Bayon etilganlar quruq gap emas,
balki bugungi kunda iqtisodi taraqqiy etgan mamlakatlar bozorida ruy berayotgan
oddiy haqiqatdir. Yuqorida zikr etilgan fikrlarni quyidagi chizmada yaqqol ko’rish
mumkin.Sug’urta bozorining mohiyatini chuqurroq anglab olish uchunkundalik
xayotimizdan oddiy bir misol keltirsak maqsadga muvofiqdir. O’zimiz yoki
bolalarimizga kiyim-kechak sotib olish uchun buyum bozoriga boramiz. Aytaylik,
birorta kiyim, aniqrog’i, kuylak sotib olmoqchimiz. Bozorda kuylakning har xili

mavjud, baholari xam, narxi xam turlicha. Biz, albatta, sifati yaxshisini va bahosi
arzonini sotib olamiz. Sug’urta bozorida ham aynan shu jarayon yuz
beradi.Sug’urta kompaniyasi o’z mahsulotini bozorda sotar ekan, zimmasiga katta
mas’uliyat olganligini unutmasligi kerak. Chunki, sug’urtalovchi ozgina sug’urta
mukofoti evaziga yirik mikdordagi riskni qabul qilib oladi va sug’urta hodisasi ruy
berganda zimmasidagi sug’urta qoplamasini to’lashi shart. Shu o’rinda, biz
sug’urta kompaniyasiga murojaat qilishni istagan yoki muayyan sug’urta xizmatiga
ehtiyoj sezgan shaxslarga sug’urta shartnomasini tuzishdan oldin sug’urta
kompaniyasining moliyaviy axvoli, balansi bilan albatta tanishib chiqishlarini
maslahat qilamiz.Shuni alohida ta’kidlash lozimki, boshqa tovarlar va xizmatlar
kabi, sug’urta xizmatining ham bahosi talab va taklif asosida paydo bo’ladi hamda
bu baho o’zining pastki va yuqori chegaralariga ega. Sug’urta tushumlarining
miqdori sug’urta to’lovlari va sug’urta tashkilotlari xarajatlari miqdoriga teng
bo’lishi sugurta baxosining pastki chegarasini bildiradi. Bunday sharoitda sug’urta
kompaniyasi asosiy faoliyatdan foyda ololmaydi. Ko’p hollarda sug’urta
bozoridagi keskin raqobat, sug’urta tashkilotlarining potentsial mijozlarni jalb etish
maqsadida tarif stavkalarini kamaytirishga majbur etadi. Chet mamlakatlarda,
sug’urtalovchilar sug’urta faoliyatidan zarar ko’rganda, bu zarar investitsiyadan
keladigan daromad hisobidan qoplanadi.Sug’urta xizmati bahosining yuqori
chegarasi talab hajmi va bank foizining miqdori bilan aniqlanadi. Sug’urta
xizmatining ma’lum bir turiga etarli darajada talab mavjud bo’lganda, sug’urta
tashkiloti mazkur xizmat bahosini yuqori darajada saqlab turishi mumkin. Lekin,
vaqt o’tishi bilan bozorda sug’urta xizmati ko’rsatish turlarining ko’payishi bilan,
o’z-o’zidan tarif stavkalari kamaya
So’nggi yillarda mamlakatimizda moliya bozorining sug’urta segmentini
rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Jumladan, respublikada sohaning turli
yo’nalishlarida faoliyat ko’rsatayotgan 30 ta sug’urta kompaniyasi tomonidan
2018-yil mobaynida to’langan sug’urta to’lovlari hajmi 461,1 mlrd. so’mni tashkil
etgan. Bu esa oldingi yildagiga nisbatan 71 foizga ko’p. Sug’urta
kompaniyalarining investitsiyalari hajmi esa 2 trln. so’mga yetib, 35 foiz ortgan.

Lekin soha rivojiga to’sqinlik qilayotgan ayrim muammolar ham mavjud.
Jumladan, sug’urta tashkilotlari tomonidan sug’urtalanuvchi yoki sug’urta
ob’ektlariga nisbatan noqonuniy talablar qo’yib, sug’urtalash ishlarini amalga
oshirish hollariga yo’l qo’yilayotgani shulardan biri.Ba’zan esa sug’urta
kompaniyalari sug’urtalash jarayonida sug’urtalanuvchilarga ularning haq-
huquqlarini to’liq va to’g’ri tushuntirmayotgani sababli tomonlar o’rtasida
kelishmovchiliklar kelib chiqib, ishlar sudlarga qadar yetib boryapti.O’z navbatida,
sug’urta hodisasi sodir bo’lganda, to’lovlarni to’liq amalga oshirmaslik yoki bu
jarayondagi byurokratik to’siqlar qayta sug’urtalash imkoniyatlarini yo’qqa
chiqarib, fuqarolarning sug’urta bozoriga bo’lgan ishonchi pasayishiga olib
kelayotgan edi.Prezidentimizning joriy yil 2-avgustdagi “O’zbekiston
Respublikasining sug’urta bozorini isloh qilish va uning jadal rivojlanishi
ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori bu muammolarni hal qilish,
ularning kelib chiqishiga sabab bo’layotgan omillarni bartaraf etishga qaratilgani
bilan ahamiyatlidir.Qarorga muvofiq, sug’urta bozorini isloh qilish va jadal
rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari belgilandi. Sug’urta sohasida normativ-
huquqiy bazani takomillashtirish, bu yo’nalishdagi faoliyatni tartibga solish
tizimini institutsional rivojlantirish, sug’urta bozori professional ishtirokchilarining
kapitallashuv darajasini, to’lov qobiliyati va moliyaviy barqarorligini oshirish
kabilar shular sirasidandir. Endilikda sug’urtalovchilarning ustav kapitali minimal
miqdorlari 2020 – 2022-yillarda bosqichma-bosqich oshiriladi. Chunki kompaniya
o’z zimmasiga olgan majburiyatlar bo’yicha aynan ustav kapitali miqdorida javob
bera oladi, ya’ni bu ko’rsatkich uning majburiyatlari bajarilishiga o’ziga xos
kafolat rolini o’ynaydi. Shu boisdan qarordagi ushbu jihat juda muhim ahamiyatga
ega. Qolaversa, hujjatda daromadlarning 20 foizigacha miqdoridagi ajratmalar
hisobiga shakllantiriladigan sug’urta tashkiloti zaxira jamg’armasining cheklangan
miqdori sug’urta tashkiloti ustav fondining 50 foizigacha oshirilishi belgilangan.
Bu esa, o’z navbatida, sug’urta tuzilmalari faoliyati barqarorligini ta’minlashga
xizmat qiladi.

Qaror bilan kiritilayotgan yana bir yangilik shundaki, endilikda sug’urtaning
ayrim turlari bo’yicha elektron polislarni (“E-polis”) rasmiylashtirish mexanizmi
joriy etiladi. Ya’ni bu chora mamlakatimizda elektron sug’urtalashni
rivojlantirishga qaratilgan bo’lib, avvalo, mijozlarni vijdonsiz sug’urta
agentlarining tovlamachilik harakatlaridan himoya qilish, hujjatlarni
rasmiylashtirish jarayonini tezlashtirish, sug’urta kompaniyalari ortiqcha
xarajatlarini qisqartirish hamda bu mablag’larni ularning faoliyatini yaxshilashga
yo’naltirish imkonini beradi.
Sug’urta bozori ishtirokchilari faoliyati uchun yanada qulay shart-
sharoitlarni ta’minlash, shu jumladan, ularning soliq yukini maqbullashtirish –
hujjatdan ko’zda tutilgan yana bir aniq maqsad. Qarorga ko’ra, 2020-yil 1-
yanvaridan yuridik shaxslar — sug’urta brokerlari va sug’urta agentlari uchun
yagona soliq to’lovi stavkasi komissiya mukofotining 13 foizi miqdorida
belgilanadi. Gap shundaki, sug’urtalashda bozor va davlat boshqaruv dastaklari
o’rtasidagi oraliq o’rinni narx yoki sug’urta mukofoti egallaydi. Bu mezon tarif
stavkasi bilan belgilanadi. Majburiy sug’urta turlari bo’yicha sug’urta mukofoti
qonun asosida, normativ ravishda o’rnatiladi. Yagona to’lov stavkasining Qarorda
k щ rsatilgan miqdorda belgilanishi ham soliq tushumlarining samarasi, ham
sug’urta bozori ishtirokchilari uchun og’ir bo’lmagan darajani kafolatlaydi,
sug’urta sohasini malakali kadrlar bilan ta’minlashga ham alohida e’tibor
qaratilgan. Xususan, 2020/2021-o’quv yilidan sug’urta bozorida faoliyat olib
borayotgan xodimlar uchun oliy ta’lim muassasalarining “Sug’urta ishi” ta’lim
yo’nalishi bo’yicha sirtqi va kechki bo’limlarga test sinovlari o’tkazilmasdan,
belgilangan qabul kvotalaridan tashqari pulli-kontrakt asosida qabul qilish tartibi
joriy etiladi. Bu esa sohadagi malakali kadrlar yetishmovchiligini yaqin yillarda
bataraf qilish, demakki, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etgan
sug’urta bozorini jadal rivojlantirishga xizmat qiladi. 10 iyul kuni O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev sug’urta xizmatlari bozorini
rivojlantirish masalalari bo’yicha yig’ilish o’tkazdi.

Sug’urta xizmatlari iqtisodiyotni turli xil moliyaviy xatarlardan himoya
qiluvchi vositalardan biridir. Biroq mamlakat moliya bozorida bu xizmatlarning
o’rni hozircha katta emas.
Joriy yilning olti oyida sug’urta tashkilotlari tomonidan yig’ilgan sug’urta
mukofoti o’tgan yilning shu davriga nisbatan 1,5 barobar oshgan bo’lsa-da,
sug’urta tushumi aholi jon boshiga 50 ming so’mdan to’g’ri kelgan. Ushbu
sohaning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi atigi 0,4 foizni tashkil
etmoqda. Qiyos uchun, bu ko’rsatkich Janubiy Koreyada 11 foiz, Germaniyada 6
foiz, Rossiyada 1,5 foizni tashkil etadi. Buning asosiy sabablaridan biri - sug’urta
xizmatlari yetarli darajada jozibador emasligi. Misol uchun, o’tgan olti oyda
umumiy sug’urta tarmog’ida 887 milliard so’m sug’urta mukofoti yig’ilgan bo’lsa-
da, ushbu davrda mijozlarga to’langan sug’urta qoplamasining hajmi mukofotning
atigi 11 foiziga to’g’ri kelgan. Dunyoda esa bu ko’rsatkich o’rtacha 50-60 foizdir.
Yig’ilishda Moliya vazirligi huzuridagi Sug’urta nazorati davlat
inspeksiyasini bugungi kun talablaridan kelib chiqqan holda tubdan isloh qilish
masalasi muhokama etildi. "Sohaga nazoratchi emas, ilg’or va zamonaviy
standartlarni joriy etadigan, barcha ishtirokchilar o’rtasida chinakam raqobat
muhitini yaratib, sug’urta bozorini rivojlantiradigan tuzilma kerak", dedi Shavkat
Mirziyoyev.
Shu bois ushbu inspeksiyani tugatib, Sug’urta bozorini rivojlantirish
agentligi tashkil etish taklif qilindi. Mutasaddilarga sug’urta sohasini o’rta va uzoq
muddatli rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish, 2022 yilgacha aholi jon
boshiga to’g’ri keladigan sug’urta mukofoti hajmini 3 baravar, sohaning yalpi
ichki mahsulotdagi ulushini esa 2 baravar oshirish vazifasi qo’yildi. Avvalo, aholi
va tadbirkorlarning sug’urtaga ishonchini oshirish zarurligi ta’kidlandi. Moliya
vazirligi hamda Monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasiga sug’urta da’volarini
ko’rib chiqish muddatlari va hujjatlarini qisqartirish, sug’urta hodisasini adolatli
baholash va to’lovlarni tezkor to’lash tizimini joriy qilish vazifasi
topshirildi. Sug’urta tashkilotlarining investitsiya faoliyatini qo’llab-quvvatlash
mexanizmlarini kengaytirish yuzasidan topshiriqlar berildi. Jumladan, sug’urta

kompaniyalarining lizing faoliyati bilan shug’ullanishini rag’batlantirish va lizing
xizmatlari bo’yicha soliqqa tortish tizimini takomillashtirish vazifalari belgilandi.
Iqtisodiyot tarmoqlarini sug’urta xizmatlari bilan qamrab olish muhimligi
qayd etildi. Moliya vazirligi hamda Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligiga
qishloq xo’jaligi mahsulotlari eksportini sug’urtalash xarajatlarining bir qismini
davlat tomonidan subsidiyalash mexanizmlarini joriy etish bo’yicha ko’rsatma
berildi.
Milliy sug’urta kompaniyalarining xalqaro moliya bozorlariga chiqishini
ta’minlash, ilg’or korporativ boshqaruv tizimini joriy qilish orqali xalqaro
reytinglar olish bo’yicha ham aniq vazifalar belgilandi.
Sug’urta sohasida zamonaviy kadrlar tayyorlash, mutaxassislarni nufuzli
xorijiy bilim yurtlarida o’qitish va yetakchi kompaniyalarda malakasini oshirish
masalalariga ham e’tibor qaratildi.
Mamlakatda majburiy tibbiy sug’urta tizimini joriy qilish haqida so’z borar
ekan, davlat rahbari bunga puxta tayyorgarlik ko’rish, tibbiy xizmatlarning
minimal ijtimoiy paketini shakllantirish kerakligini ta’kidladi.
Sug’urta bozori – bu sug’urta holatlari ro’y berganda jismoniy va yuridik
shaxslarni mulkiy mafaatlarini sug’urtalanuvchilarning pul mablag’lari hisobidan
himoya qilishda aks etuvchi sug’urta xizmatlari oldi-sotdisi bo’yicha iqtisodiy
munosabatlar yig’indisi. Sug’urta bozorini amal qilishining asosiy sharti sug’urta
xizmatlariga ehtiyoj (talab) va bu ehtiyojlarni qondirishga layoqatli
sug’urtalovchilarning mavjudligidir. Hozirgi kunda jahon amaliyotida sug’urtada
ikki tendensiya amal qilmoqda: sug’urtalovchilarning ixtisoslashuvi va
universallashuvi, ya’ni ma’lum sug’urta kompaniyalari sug’urtaning deyarli barcha
turlari bo’yicha xizmat ko’rsatishni yo’lga qo’yib o’z faoliyatlarini kengaytirsalar,
boshqa bir kompaniyalar sug’urtaning ma’lum bir turlari bo’yicha ixtisoslashib
ushbu xizmat turini mukammal o’zlashtirib olmoqdalar. Bu yo’nalishlarning
birinchisi bevosita mehnatning ijtimoiy taqsimlanishining kuchayishi bilan
bog’liqdir: ushbu jarayon sug’urta ishida ham obyektiv zarurat tug’dirmoqda.
Sug’urtalovchilar faoliyatining universallashish tendensiyalari ko’proq

iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasi unchalik yuqori bo’lmagan, sug’urta
xizmatlariga talabgorlar soni u qadar ko’p bo’lmagan mamlakat, hudud yoki
mintaqalarda yuz bersa, ixtisoslashuv jarayonlari iqtisodiyoti va sug’urta tizimi
rivojlangan, sug’urta xizmatlariga talabgorlar soni ko’p bo’lgan mamlakat, hudud
yoki mintaqalarga xosdir, chunki sug’urta bozori endigina rivojlanayotgan,
sug’urtalashga talabgorlar soni u darajada ko’p bo’lmagan mamlakatlardagi
sug’urta kompaniyalari bir yoki ikki sug’urta turiga ixtisoslashish bilan yetarli
darajada mijozlarga ega bo’la olmaydilar. Shuning uchun ham ular mumkin qadar
ko’proq turdagi sug’urta xizmatlarini amalga oshirib ko’proq mijozlarga ega
bo’lishga harakat qiladilar. Sug’urta bozori rivojlangan mamlakatlarda esa
sug’urtalanishga talabgorlar soni yetarli darajada bo’lib, ammo ularning talablari
ham yuqori darajadadir, bunday talablarni qondirish uchun esa ma’lum bir sug’urta
turiga ixtisoslashib, ushbu tur bo’yicha mukammal bilimlarni egallash va katta
tajribaga ega bo’lish talab etiladi. Mamlakatimiz milliy sug’urta bozorida faoliyat
ko’rsatayotgan sug’urta kompaniyalari sug’urta faoliyatining ma’lum tarmog’iga
ixtisoslashish bilan bir vaqtning o’zida universal faoliyatni ham olib bormoqdalar.
Bunga yuqorida aytib o’tganimiz sug’urta sohasining xali yuksak darajada
rivojlanmaganligi, korxonalar, tashkilotlar va aholining sug’urta to’g’risidagi
huquqiy bilimlarining yetarli darajada shakllanmaganligi tufayli sug’urta
xizmatlariga talabgorlar sonining yetarli emasligi sababdir. Yuqoridagilardan kelib
chiqib respublikada sug’urta bozorini rivojlantirish va mavjud muammolarni
bartaraf etish sug’urta tizimi xodimlari va hukumatning asosiy vazifalaridan
biridir. Respublikamizda sug’urta bozorini yanada rivojlantirish uchun bugungi
kunda avvalo quyidagi muammolar va vazifalarni yechish muhimdir: - hozirgi
kunda yuridik va jismoniy shaxslarning sug’urtaga va uning xizmatlariga bo’lgan
talabini har tomonlama shakllantirish zarurdir; - mamlakatimizda sug’urta
sohasidagi bozor mexanizmlarini talab darajasida qo’llanilishiga erishish va shu
asosda ixtiyoriy sug’urtalashga sug’urtalanuvchilarni jalb etishni talab darajasiga
yetkazish zarur; - respublikamizda ayni paytda mavjud bo’lgan sug’urta
zahiralarini investitsiyaga Ayniqsa mamlakatimiz sug’urta kompaniyalarida

kapitalizatsiyaning talab darajasida emasligi, hali milliy qayta sug’urtalash
bozorini rivojlantirishga kam e’tibor berilayotganligi tufayli qayta sug’urtalashga
xorijiy sug’urta kompaniyalarini jalb etish tendensiyasi saqlanmoqda. Hozirgacha
mamlakatimiz sug’urta bozorida axborotlar tizimining taraqqiy etmaganligi
natijasida sug’urtalanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan moliyaviy
barqaror va to’lovga layoqatli sug’urta kompaniyalarini tanlab o’zining mol-
mulkini, sog’ligini sug’urtalash imkoniyatlari chegaralanib qolganligi sug’urta
faoliyatining keng rivojlanishiga to’siq bo’lmoqda. Sug’urta bozori amal
qilishining asosiy sharti, sug’urta xizmatlariga bo’lgan talabning mavjud bo’lishi
va sug’urtalovchilar bu talabni qondirish imkoniyatiga ega bo’lishlari bilan
xarakterlanadi. Demak, sug’urta bozorining faoliyat ko’rsatishi qiymat qonuni
hamda talab va taklif qonuni bilan bog’liq holda amalga oshadi. Sug’urta bozori
subyektlarning mustaqil bo’lishini, ularning o’zaro teng imkoniyatlar bilan raqobat
olib borishi, asosiy munosabat sug’urta xizmatlarining oldi-sotdisi bo’yicha, ya’ni
sug’urta mahsulotlarini sotib olish, gorizontal hamda vertikal rivojlanish
aloqalarini olib borish bilan ta’riflanib kelinadi. Sug’urta bozori o’zining tarkibiy
jihati bo’yicha ikki aspektga bo’linadi, bular: - tashkiliy - huquqiy aspekt; -
hududiy aspektdir. Tashkiliy-huquqiy aspekt, bu aksionerlik, o’zaro hamkorlik
asosida, xususiy va davlat sug’urta tashkilotlaridan iborat bo’ladi. Hududiy aspekt
esa mahalliy (regional), milliy (respublika, mamlakat va h.k.), mintaqaviy va jahon
sug’urta bozori ko’rinishida shakllanadi. Milliy sug’urta bozori biron-bir mamlakat
hududidagi sug’urta muassasalarini va ularning faoliyatini qamrab oladi. Bunga
O’zbekiston sug’urta bozorini misol qilib olishimiz mumkin, Bugungi kunga kelib
O’zbekiston sug’urta bozorida 30 ta sug’urta kompaniyasi faoliyat yuritishmoqda,
shulardan 29 tasi umumiy sug’urta turlari bilan shug’ullanishsa, 1 tasi hayot
sug’urtasi turlari bilan shug’ullanmoqda, shuningdek 1 tasi qayta sug’urtalashni
amalga oshiruvchi kompaniya. Xizmat ko’rsatish nuqtai nazaridan sug’urta
bozorlari mahalliy sug’urta bozori va ichki sug’urta bozoriga, hamda tashqi va
global, ya’ni dunyo sug’urta bozorlariga bo’linadi. Ichki sug’urta bozorining
asosini ma’lum mamlakat ichidagi sug’urta munosabatlari tashkil etadi. Ichki

sug’urta bozorining asosiy vazifasi mamlakat ichkarisidagi sug’urta xizmatlariga
bo’lgan talabni shakllantirish hisoblanadi. Sug’urta xizmatlariga bo’lgan talabni
shakllantirish asosan marketing kuzatishlarini olib borish orqali sug’urta bozorini
o’rganish, sug’urta xizmatlarini reklama qilishni amalga oshirish, talabni aholi
o’rtasida, mulk egalari o’rtasida shakllantirish orqali amalga oshiriladi. Sug’urta
kompaniyasining bozorga mo’ljallangan, har tamonlanma qulay, bozorga
moslashgan sug’urta tariflari uning muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi.
Sug’urta bozorining infratuzilmasini takomillashtirib borish orqali har bir
operatsiyadan bozor ishtirokchilari yaxshigina manfaat ko’rishadi. Shuni takidlash
kerakki, ixcham kompaniya va foyda keltiradigan tarif siyosatini ishlab chiqish va
amalga oshirish ichki sug’urta bozorining muhim vazifasidir, chunki sug’urta
kompaniyalari o’z tarif tizimlariga asosan sug’urta xizmatlariga bo’lgan bahoni
belgilashga erishadilar. Tashqi tomondan sug’urta bozoriga ta’sir etuvchi omillar
va ichki omillar asosida sug’urta bozoriga ta’sir ko’rsatib, uning holatini
o’zgartirish mumkin. Tashqi omillarga, davlatning iqtisodiy siyosati, moliyaviy
inflyatsiya, valyuta kursining o’zgarishi va boshkalarni kiritish mumkin. Sug’urta
bozori alohida tizim sifatida ichki va tashqi kuchlarning o’zaro birlashishi, spiral
shaklida sug’urta xizmatlariga bo’lgan talab dinamikasining o’sishida o’z aksini
topadi. Bu tizim chegaralangan emas, chunki tashqi va jahon sug’urta bozori
hamda ichki sug’urta bozori bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’lib, spiralning har
bir tuguni ma’lum bir darajada sug’urta bozorida sug’urta xizmatlariga bo’lgan
potensial talabga ta’sir etadi. "Sug’urta asoslari" 60 Sug’urta bozoridagi sug’urta
kompaniyalarining o’z mijozlarini ko’paytirib borishi ularga katta miqdorda foyda
keltirishi bilan birga, milliy sug’urta bozorining rivojlanishiga olib keladi va
natijada sug’urta kompaniyalari xalqaro sug’urta bozorlariga kirib borish
imkoniyatiga ega bo’ladilar. Xuddi shunday imkoniyatga ega bo’lgan Angliya,
AQSh, Germaniya, Shvetsariya, Fransiya, Yaponiya kabi ko’pgina
mamlakatlarning sug’urta kompaniyalari transmilliy kompaniyalarga aylanib,
jahon sug’urta bozorida yetakchilik qilish bilan birga, dunyodagi yetakchi banklar
bilan bir qatorda kredit beruvchi moliyaviy tashkilotlarga aylanib bormoqdalar.

Sug’urta kompaniyalari o’zlarining ixtiyoridagi pul mablag’larini ssuda kapitali
sifatida, pulga ehtiyoj sezgan talabgorlarga ma’lum foiz to’lash sharti bilan,
kelishilgan muddatga kreditga bermoqdalar. Ssuda operatsiyalari bo’yicha ko’p
mamlakatlarda sug’urta tashkilotlari banklardan keyingi o’rinni egallab
kelmoqdalar va yirik moliyaviy tashkilotlarga aylanib, iqtisodiyotda yetakchi
o’rinni egallashga da’vo qilmoqdalar. Sug’urta tashkilotlaridan kredit olish
banklarga qaraganda ancha qulay bo’lib, sug’urta kompaniyalari kreditni
mijozlarga uzoq muddatga mo’ljallab berishyapti, banklarda esa bunday imkoniyat
deyarli yo’q. Sug’urta kompaniyalarining berayotgan uzoq muddatli kreditlari
qimmatli qogozlar bilan bog’langan bo’lib, bu aksiya, obligatsiya, depozit
sertifikatlari, veksel va hokazolarni o’zida mujassamlashtiradi. Sug’urta
kompaniyalariga kelib tushadigan badallar va aktivlar hisobidan hosil bo’lgan
mablag’larni turli ko’rinishdagi investitsiyalarga yo’naltirish, homiylik ko’rsatish
va depozitlashtirishdan keladigan pullar, hamda boshqa daromadlar sug’urta
kompaniyalarining investitsiyaga yo’naltirayotgan mablag’lari hajmini yanada
oshirish imkonini bermoqda va kredit bozorida sug’urta kompaniyalarining
mablag’lariga talab oshib bormoqda. Sug’urta bozorining bozor iqtisodiyoti
sharoitida rivojlanib borishiga ichki va tashki omillar ta’sir etishini yuqorida
ko’rsatib o’tdik. Gap shundaki, sug’urta bozori davlat tomonidan boshqarilib va
nazorat qilib turilishi zarur. Bu rivojlangan mamlakatlar sug’urta bozorlarini
o’rganib chiqarayotgan xulosamiz hisoblanadi. Sug’urta bozorida davlat
qonunlarning buzilishini nazorat etishi, davlat tomonidan olib borilayotgan
sug’urta siyosatinining sug’urta kompaniyalari tomonidan qanday amalga
oshirilayotganligini, sug’urta tariflarining qanchalik davlat belgilagan me’yorlarga
to’g’ri kelishini, ularning bozor talabiga moslashtirib borilayotganligini nazorat
qilib borishi lozim. Demak, sug’urta bozorini faqat rivojlantirish bilan kifoyalanib
qolmasdan, balki ichki davlat aralashuvi orqali boshqarilib turishga sug’urta bozori
talab sezadi. Yaqin yillarda O’zbekistonda sug’urta bozorini rivojlantirishning
ustuvor yo’nalishlarini quyidagilarda ko’rish mumkin deb o’ylaymiz: - milliy
sug’urta bozori a’zolarining bozordagi aktivligini oshirish, bozorning

ishonchliligini ta’minlash, sug’urta faoliyatini nazorat qilishni xalqaro andozalar
darajasida olib borish, sug’urta faoliyatini tartibga solish bo’yicha mavjud
me’yoriy hujjatlarni hamda huquqiy bazani yanada takomillashtirish; - milliy
sug’urta bozori infratuzilmasini yanada takomillashtirish, sug’urta bozorining
professional ishtirokchilari hisoblangan sug’urta vositachilari faoliyatini
aktivlashtirish bilan birga milliy sug’urta bozorida ko’rsatilayotgan qo’shimcha
xizmatlar sifatini yanada oshirish maqsadida aktuariylar, auditorlar, assistans
xizmati, adjasterlar va syurveyerlar faoliyatini kengaytirish; - milliy sug’urta
bozorining rivojlanish darajasini oshirib borib, uni xalqaro sug’urta bozori hamda
qayta sug’urtalash tizimiga qo’shilishiga sharoit va imkoniyatlar yaratib berish
muhim vazifalardan hisoblanadi. Sug’urta bozoridagi munosabatlarni rivojlangan
mamlakatlar sug’urta bozorlari va xalqaro sug’urta bozori tajribalaridan
foydalangan holda rivojlantirishga davlatimiz moddiy va huquqiy yordamlarni
amalga oshirishi zarurdir.
3.Sug’urta bozorining professional ishtirokchilari
Sug’urta bozorining subyektlari professional va professional bo’lmagan
qatnashchilarga bo’linadi. O’zbekiston Respublikasi 1- Prezidentining 2007-yil 10
apreldagi PQ-618-sonli qaroriga bilan “Sug’urta bozorining professional
qatnashchilari to’g’risidagi Nizom” qabul qilingan bo’lib, unda sug’urta
bozorining professional qatnashchilarining tarkibi, ularning faoliyatini tashkil
qilish tartib hamda shartlari, shuningdek asosiy funksiyalari belgilab qo’yilgan.
Nizomga ko’ra sug’urtalovchilar, sug’urta vositachilari (sug’urta brokeri, qayta
sug’urtalovchi broker, sug’urta agenti), aktuar, adjaster, syurveyer xizmatlari,
shuningdek assistans xizmatlari ko’rsatadigan yuridik va jismoniy shaxslar
sug’urta bozorining professional qatnashchilari hisoblanadi. Sug’urtalovchilar va
sug’urta brokerlarini davlat ro’yxatiga olish O’zbekiston Respublikasi Adliya
vazirligi tomonidan, sug’urta bozorining boshqa professional qatnashchilarini
davlat ro’yxatiga olish esa - qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tumanlar va
shaharlar hokimliklari huzuridagi tadbirkorlik subyektlarini ro’yxatga olish
inspeksiyalari tomonidan amalga oshiriladi. Sug’urtalovchilar va sug’urta

brokerlarining faoliyati O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
beriladigan maxsus ruxsatnomalar (litsenziyalar) asosida amalga oshiriladi.
Aktuar, adjaster, syurveyer xizmatlari hamda assistans xizmatlari ko’rsatadigan
yuridik va jismoniy shaxslar: ·sug’urtalovchi sifatida sug’urtalash va qayta
sug’urtalash operatsiyalarini o’tkazish; ·sug’urtalash bo’yicha vositachilik
faoliyatini amalga oshirish; ·sug’urtalovchilarning ustav fondlarida qatnashish
huquqiga ega emas. Sug’urta bozorining professional qatnashchilari o’z faoliyatini
muvofiqlashtirish, umumiy manfaatlarni himoya qilish va ifodalash hamda
umumiy vazifalarni hal etish uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
notijorat tashkilotlar hisoblangan o’z uyushmalari va ittifoqlarini tuzishga haqlidir.
Sug’urta bozorining professional qatnashchilari uyushmalari va ittifoqlaridan
sug’urta bozorini monopoliya qilishga yo’naltirilgan bitimlarga erishish uchun
foydalanilishi mumkin emas. Sug’urtalovchi.
bu tijorat tashkiloti hisoblanadigan, tegishli turdagi sug’urtalashni amalga
oshirish uchun litsenziyaga ega bo’lgan va sug’urta shartnomasiga muvofiq
sug’urta to’lovi (sug’urta puli) to’lash majburiyatini o’z zimmasiga oladigan
yuridik shaxs. Sug’urtalovchilar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tashkiliy-
huquqiy shakllarda tashkil etiladi. Davlat sug’urta tashkilotlari O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti va O’zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari
asosida tashkil etiladi. Sug’urtalovchi quyidagi huquqlarga ega: · qonun
hujjatlarida belgilanadigan tartibda va shartlarda sug’urtalash (qayta sug’urtalash)
shartnomalarini tuzish va bajarish; · o’z majburiyatlarini belgilangan tartibda
O’zbekiston Respublikasidan tashqarida qayta sug’urtalash; · O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan tartibda va shartlarda
investitsiya faoliyatini amalga oshirish; · sug’urtalash (qayta sug’urtalash) sohasida
mutaxassislarning malakasini oshirish, shuningdek sug’urta agenti sifatida sug’urta
vositachiligi bilan bog’liq bo’lgan faoliyatni amalga oshirish; · O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan tartibda va shartlarda
sug’urta hodisalari yuz berishining oldini olish va ogohlantirish chora-tadbirlarini
moliyalashtirish sug’urtalash (qayta sug’urtalash) shartnomasida nazarda tutilgan

tartibda sug’urtalanuvchi tomonidan ma’lum qilingan axborotni tekshirish,
sug’urtalanuvchi tomonidan sug’urta shartnomasi talablari va shartlari bajarilishini
nazorat qilish; · xorijiy sug’urtalovchilarga syurveyer va adjaster xizmatlari
ko’rsatish; · ilgari sug’urtalovchi tomonidan o’z ehtiyojlari uchun olingan yoki
sug’urta shartnomasini amalga oshirish natijasida uning ixtiyoriga berilgan mol-
mulkni sotish yoki ijaraga berish; · O’zbekiston Respublikasining reyting
tashkilotlari va xorijiy reyting tashkilotlari reytingini olish; · o’zining alohida
bo’linmalarini tashkil etish. Shuningdek, sug’urtalovchi qonun hujjatlariga va o’zi
tuzgan shartnomalarga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo’lishi mumkin.
Sug’urtalovchilarning huquqlari bilan bir qatorda tegishli majburiyatlari ham
mavjud bo’lib, ular quyidagilardan iborat, sug’urta faoliyati to’g’risidagi qonun
hujjatlariga rioya qilish; qonun hujjatlari talablariga muvofiq sug’urta faoliyatini
amalga oshirishda olingan axborotning mahfiyligini ta’minlash; o’zi vakolat
bergan sug’urta agentlari reestrini yuritish.O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligining talabi bo’yicha qonun hujjatlarida belgilangan axborotni taqdim etish;
sug’urta hodisasi yuz berganda qonun hujjatlarida yoki sug’urtalash (qayta
sug’urtalash) shartnomasida nazarda tutilgan muddatlarda barcha zarur hisob-
kitoblarni amalga oshirish va sug’urta tovoni to’lash; firmaning nomi, tashkiliy-
huquqiy shakli yoki joylashgan joyi o’zgargan taqdirda bu haqdagi axborotni
ommaviy axborot vositalari orqali sug’urtalanuvchilar e’tiboriga yetkazish, o’zi
bajarayotgan bir yildan ortiq muddatli sug’urtalash (qayta sug’urtalash)
shartnomasi bo’yicha esa - yozma shaklda yetkazish. O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan tartibda va shartlarda sug’urta
zaxiralarini shakllantirish va joylashtirish; qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tish. O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi tomonidan belgilangan tartibda bir yilda kamida bir marta aktuar
tekshiruvdan o’tish. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
belgilangan shakllar bo’yicha, tartibda va muddatlarda yillik moliyaviy hisobotni
e’lon qilish; qonun hujjatlarida belgilangan tartibda buxgalteriya hisobini yuritish,
moliyaviy, statistik, soliq axborotini va boshqa axborotni tuzish. Sug’urtalovchi

qonun hujjatlariga va o’zi tuzgan shartnomalarga muvofiq boshqa majburiyatlar
ham olishi mumkin. Sug’urtalovchilar sug’urtani amalga oshirish bilan bevosita
bog’liq bo’lmagan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishlari mumkin emas
Vositachilar.
bu sug’urtalanuvchilar bilan yaqin bo’lgan va sug’urta xizmatlari bozori
kon’yunkturasi o’zgarishiga operativ moslashuvchi shaxslar. Sug’urtada
vositachilardan foydalanish sug’urtalovchilar raqobatini oshirish, natijada esa,
sug’urtalanuvchilarga xizmat ko’rsatish sifatini yaxshilash imkonini beradi.
Sug’urtalovchining akvizitsion faoliyati sug’urta marketingining asosiy
funksiyalaridan biri hisoblanadi. Bu tushuncha o’z tarkibiga sug’urta polisini sotish
bilan birgalikda mijozni shartnoma tuzish yoki uni sotilishiga ko’maklashishning
zarurligiga ishontirish ham kiradi. Yangi shartnomalarni tuzish, amaldagilarini
uzaytirish, sug’urta polislarini sotish bo’yicha barcha akvizitsion faoliyat
marketing xizmati tomonidan muvofiqlashtiriladi. Sug’urta polislari sotuvi
(shartnomalar tuzish) shartli ravishda sug’urta kompaniyalarida, agentliklarida
(filiallar, sho’’ba korxonalar) bevosita sotuv va alternativ tarmoq (sug’urta
agentlari, brokerlari (maklerlar), vakolatxona va boshqalar) orqali tarqatish.
Amaliyotda sug’urtalovchilar va sug’urtalanuvchilar o’rtasidagi aloqaning aralash
shakli amal qilmoqda. Sug’urta polislarini sotishning eng samarali shakli
vositachilar orqali komission asosda sotish hisoblanadi. Ko’pchilik hollarda
vositachilar sifatida sug’urta agentlari yoki sug’urta kompaniyalarining vakillari
hamda brokerlar (Angliya, Fransiya va boshq.) yoki maklerlar (Germaniya,
Avstriya va boshq.), qaysiki asosiy vositachilik funksiyasi «pablik rileyshnz»
(omma bilan munosabat) ni bajaruvchi. Agar sug’urta polislarini sotish
(shartnomalar tuzish) jarayoni akvizitsion faoliyat (akvizitsiya) deb nomlanar ekan,
u holda bu funksiyani bajaruvchi xodimlar esa, akvizitorlar deyiladi. Sug’urta
faoliyatidagi asosiy akvizitor bizning mamlakatimizda sug’urta agenti hisoblanadi.
Sug’urta agentlari O’zbekiston Respublikasining “Sug’urta faoliyati to’g’risida»gi
qonunini 9-moddasida sug’urta agentlari (vakillari)ga quyidagicha ta’rif berilgan:
«Sug’urtalovchining nomidan va topshirig’iga binoan sug’urta shartnomasining

tuzilishi va ijro etilishini tashkil qilish bo’yicha faoliyat yurituvchi yuridik yoki
jismoniy shaxs sug’urta agenti hisoblandi. Sug’urtalovchining boshqaruv organlari
rahbarlari sug’urta agenti bo’la olmaydilar». Sug’urta agentlarining bosh
majburiyati yangi shartnomalar tuzish va amaldagilarini yangilash hamda aholi
o’rtasida sug’urta xizmatlarini targ’ibot va tashviqot qilish hisoblanadi. Sug’urta
agentlari jismoniy yoki yuridik shaxslar (turli agentliklar, huquqiy
maslahatxonalar, notarial idoralar, oila markazlari va boshq.) bo’lishi mumkin
bo’lib, sug’urta tashkiloti nomidan va uning topshirig’i bo’yicha sug’urta
shartnomalarini tuzish (polislarni sotish) bilan shug’ullanadi, sug’urta hujjatlarini
rasmiylashtiradi, alohida hollarda esa sug’urta to’lovlari amalga oshirilishini
nazorat qiladi va inkassalaydi. Potensial sug’urtalanuvchilar bilan muvaffaqiyatli
shartnomalar tuzish ko’pincha sug’urta agentining professional jihatlari: yakka va
jamoa sug’urtalanuvchilar bilan umumiy til topa olish, sug’urta mavzusida
suhbatlar uyushtira olish, ko’rgazmali tashviqotni tarqatish va reklamada
(plakatlar, kalendarlar, bukletlar, videofilmlar, jurnallar va boshq. tarqatish)
qatnashishga bog’liqdir. Sug’urta agenti sifatida ishlash mazkur lavozimga
nomzoddan faqatgina taklif qilinayotgan sug’urta turlari sohasida, odamlar
psixologiyasida chuqur bilimlarga ega bo’libgina qolmay, mehribonlik,
hushmuomalalik, suhbatni qo’llay olish va suhbatdoshni o’ziga moslashtira bilish
kabi sifatlarga ham ega bo’lishi lozim. Chet el sug’urta kompaniyalari ishga
nomzodga juda yuqori talablarni qo’yadilar. Misol uchun, AQShda professional
tanlovning mezonlari quyidagilar hisoblanadi: - komunikabellik (kirishimlilik) –
turli kasb, yosh va ijtimoiy guruh odamlari bilan oson, hushmuomala hamda o’ziga
mos muloqot qila olish; - reaksiyaning tezligi, ya’ni har qanday savolga konkret
holatdan kelib chiqib tez javob berish; "Sug’urta asoslari" 64 - moliyaviy holat –
soliq inspeksiyasi tomonidan deklaratsiya qilingan daromadlar va ularning
manbalari bo’yicha e’tirozlarning mavjud emasligi; - umumiy madaniyat darajasi –
kasbiga norasmiy yondashish, gaplarini nazorat qilish: keraksiz so’zlarni (aytaylik,
xaligi, menimcha, bo’lsa kerak va boshq.) ishlatmaslik, so’zlardagi to’g’ri urg’ular;
- zararli (yoqimsiz) odatlarning yo’qligi va tashqi ko’rinish; - muloyimlik. Agar

rahbariyat bilan suhbat bo’ladigan bo’lsa, u holda faqatgina taklifdan so’ng
o’tirish. Suhbat paytida suhbatdoshning so’z va mimikasini ko’zatib borish, o’z
vaqtida to’xtay olish (suhbatni to’xtatish), suhbatdosh gapini bo’lmaslik va boshq.
Sug’urta agentining husnixati (pocherk), turli hujjatlarni aniq, ravshan, savodli va
xatosiz tulgaza olish ham alohida rol o’ynaydi, Sug’urta agentining polislar,
kvitansiyalar va boshqa hujjatlardagi tushunarsiz yozuvlari ko’pincha
sug’urtalanuvchilar bilan mojaroga borishga sabab bo’ladi va oxir oqibatda
sug’urtalovchining obro’si(imidj)ga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Sug’urta agenti
quyidagi huquqlarga ega: · sug’urtalovchi tomonidan berilgan vakolatlar doirasida,
shu jumladan, sug’urtaning majburiy turlari bo’yicha sug’urtaning har qanday turi
bo’yicha vositachilik faoliyatini amalga oshirish; · sug’urtaga qabul qilinayotgan
sug’urta tavakkalchiligini baholashda, sug’urta hodisasi yuz berganda sug’urta
to’lovini to’lashda va shuningdek, sug’urtalanuvchi tomonidan sug’urta mukofoti
to’liq hajmda va sug’urta shartnomasida belgilangan muddatlarda to’lanishida
zarur yordam berish; · sug’urtalovchidan litsenziya mavjudligi, ustav fondi
miqdorlari, sug’urta zaxiralari va qabul qilingan majburiyatlar to’g’risidagi
ma’lumotlarni, shuningdek uning to’lovga qodirligi va moliyaviy barqarorligining
boshqa ko’rsatkichlarini olish; · sug’urta shartnomasini tuzish uchun zarur
hujjatlarni (sug’urta polisini) tayyorlash va rasmiylashtirish; · sug’urtalanuvchidan
qabul qilib olinayotgan tavakkalchiliklar to’g’risida sug’urtalovchiga to’liqroq
axborot berish maqsadida sug’urtalanuvchining shaxsiy hayotiga halaqit qilmasdan
umumiy ma’lum bo’lgan manbalardan tavakkalchilik va sug’urtalanuvchi
to’g’risidagi ma’lumotlarni to’plash; · qonun hujjatlarida va shartnomada
belgilangan boshqa huquqlar. Sug’urta agenti quyidagi majburiyatlarga ega: ·
sug’urta shartnomasi tuzishda va sug’urta tovonini to’lashda hujjatlarni,
shuningdek sug’urtaga oid boshqa hujjatlarni to’g’ri va o’z vaqtida
rasmiylashtirishga ko’maklashishga; · sug’urta tariflari, sug’urtalovchilar
tomonidan taklif etilayotgan sug’urtalash shartlari, litsenziya mavjudligi, ustav
fondi miqdorlari, sug’urta zaxiralari va qabul qilingan majburiyatlar to’g’risidagi
ma’lumotlarni, shuningdek uning to’lovga qodirligi va moliyaviy barqarorligining

boshqa ko’rsatkichlari to’g’risidagi axborotga ega bo’lish; · sug’urta shartnomasini
rasmiylashtirishda sug’urtalanuvchi to’g’risidagi imkoni bo’lgan axborotlarga ega
bo’lish, unga sug’urta tavakkalchiligini pasaytirishga va sug’urta hodisasi yuz
berishi ehtimolini kamaytirishga yo’naltirilgan aniq chora-tadbirlarni amalga
oshirishni taklif etish; · ishda qonun hujjatlari, shu jumladan mazkur Nizom
talablariga qat’iy amal qilish; · sug’urtalanuvchilarga ularning so’rovlari bo’yicha
sug’urtalashning amaldagi shartlari to’g’risida batafsil va to’g’ri axborot berish; ·
sug’urta hujjatlarida nazarda tutilgan rekvizitlarni o’chirib yozishga, tozalashga va
tuzatishlarga yo’l qo’ymasdan tartibli va aniq to’ldirgan holda sug’urta
shartnomalarini yangi muddatga to’g’ri tuzish va o’z vaqtida qayta
rasmiylashtirish; · belgilangan shakllar bo’yicha tuzilgan sug’urta shartnomalari va
olingan sug’urta mukofoti summalari hisobini yuritish; · sug’urta hujjatlarining
saqlanishini ta’minlash; "Sug’urta asoslari" · mijozning tijorat sirini yoki boshqa
sirini tashkil etgan holatlarga nisbatan mahfiylikni saqlash; · sug’urtalovchi
tomonidan sug’urta shartnomasi mobaynida tavakkalchilik shartsharoitlari jiddiy
ravishda o’zgarishiga tegishli har qanday axborot o’z vaqtida olinishini,
shuningdek sug’urta e’tirozlari paydo bo’lganda va ularni tartibga solish jarayonida
sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchi o’rtasida axborotlarning o’z vaqtida va sifatli
ayirboshlanishini ta’minlash; · tegishli bitim mavjud bo’lgan taqdirda
sug’urtalovchining topshirig’i bo’yicha va uning hisobidan sug’urta to’lovlari
to’lanishini tashkil etish; · qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa
majburiyatlarni bajarish. Sug’urta agentlari o’z faoliyatini sug’urtalovchilar bilan
tuzilgan topshiriq shartnomalari (agent bitimlari) asosida amalga oshiradilar.
Sug’urta agenti o’z faoliyatini faqat o’zi shartnoma (agent bitimi) tuzgan
sug’urtalovchining reestriga kiritilgandan keyin amalga oshirishi mumkin.
Sug’urta agentlari xizmatlariga haq to’lash sug’urta agenti bilan tuzilgan sug’urta
shartnomasi bo’yicha sug’urta mukofotlari (to’lovlar)dan vositachilik taqdirlash
puli shaklida amalga oshiriladi. Sug’urta agentlari - jismoniy shaxslar sug’urta
shartnomalari bo’yicha o’z nomlariga, to’lovlar amalga oshirilganda esa yaqin
qarindoshlari (otasi, onasi, xotini, eri, o’g’li, qizi, opasingillari va aka-ukalari)

nomiga hujjatlarni yozishga, shuningdek o’z foydasiga sug’urta shartnomasi
tuzishga va bunda ushbu sug’urta shartnomasi bo’yicha sug’urta agenti sifatida ish
ko’rishga haqli emas. Sug’urtalash va qayta sug’urtalash brokerlari Sug’urta
brokeri yoki makleri yuridik shaxs bo’lib, ular sug’urtalanuvchi uchun sug’urta
kompaniyasini uning operatsiyalarini moliyaviy barqarorligi, sug’urta shartlarini
sug’urtalanuvchi uchun qulayligi va boshqa omillardan kelib chiqib tanlashda
maslahatchi rolini o’ynaydilar. Sug’urta brokerini sug’urta agentidan asosiy farqi
sug’urtalanuvchi uchun uning keyingi harakatlarini aniqlab berishdagi malakali
mustaqil maslahatchi bo’lishi zarurligidadir. O’zbekiston Respublikasining
“Sug’urta faoliyati to’g’risida»gi qonunini 7-moddasida sug’urta brokerlariga
quyidagicha ta’rif berilgan: «Sug’urta qilidiruvchining nomidan va topshirig’iga
binoan sug’urta shartnomasi tuzilishi va ijro etilishini tashkil qilish bo’yicha
faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxs sug’urta brokeri hisoblanadi. Sug’urta
brokerining faoliyati sug’urta sohasidagi boshqa faoliyat turlari bilan qo’shib olib
borilishi mumkin emas, qayta sug’urta brokerining faoliyati bundan mustasnodir».
Sug’urta bozorida faoliyat ko’rsatayotgan sug’urta kompaniyalarining operativ-
moliyaviy faoliyati to’g’risida keng ma’lumotlarga ega bo’lib, ularni tartibga solib,
taqqoslab va tahlil qilib, broker sug’urtalanuvchiga uning istagiga aynan ko’proq
mos keluvchi sug’urta kompaniyasini tavsiya qiladi. Agar mazkur sug’urta
kompaniyasi bilan shartnoma tuzilgudek bo’lsa, u holda sug’urta kompaniyasi
broker mehnatiga komission asosda (sug’urta summasidan foizda) haq to’laydi.
Chet el amaliyotida brokerning komission rag’bati brokeredj deb ataladi. Sug’urta
hodisasi ro’y berganda broker sug’urtalanuvchining maslahatchisi sifatida sug’urta
summasi yoki sug’urta qoplamasini olishga yordam beradi. Qayta sug’urtalash
brokeri - o’z nomidan va sug’urtalovchining topshirig’i bo’yicha qayta
sug’urtalash shartnomasini tuzish va bajarishni tashkil etish faoliyatini amalga
oshiradigan, qayta sug’urtalash shartnomasi bo’yicha sug’urtalanuvchi sifatida ish
ko’radigan yuridik shaxs. Sug’urtalash va qayta sug’urtalash brokerlari
sug’urtalovchilarning ustav kapitallarida qatnashishga haqli emas. Sug’urtalash va
qayta sug’urtalash brokerlari quyidagi huquqlarga ega: · o’z vakolatlari doirasida

sug’urtalash (qayta sug’urtalash)ning har qanday turi bo’yicha vositachilik
faoliyatini amalga oshirish; "Sug’urta asoslari" 66 · sug’urtalovchidan litsenziya
mavjudligi, ustav fondi miqdorlari, sug’urta zaxiralari va qabul qilingan
majburiyatlar to’g’risidagi ma’lumotlarni, shuningdek uning to’lovga qodirligi va
moliyaviy barqarorligining boshqa ko’rsatkichlarini olish; · ekspert va maslahat
xizmatlari ko’rsatish; · qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa
huquqlar. Sug’urtalash va qayta sug’urtalash brokerlari quyidagilarga majbur
hisoblanadi: · sug’urta faoliyati to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya qilish; ·
mijozlarning so’rovlari bo’yicha sug’urta shartnomasi tuzish va bajarish bo’yicha
to’liq, ishonchli va xolisona axborotni taqdim etish; · mijozning tijorat siri va
boshqa sirini tashkil etadigan ma’lumotlarni oshkor qilmaslik; · sug’urta bitimlari
va operatsiyalarini tuzishda mustaqillik va betaraflikka rioya qilish; · qonun
hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa majburiyatlarni bajarish.
Sug’urtalash (qayta sug’urtalash) brokeri o’zi bilan sug’urtalanuvchi o’rtasida
tuzilgan shartnoma asosida xizmatlar ko’rsatadi. Sug’urtalash (qayta sug’urtalash)
brokerlari xizmatlariga haq to’lash vositachilik taqdirlash puli shaklida amalga
oshiriladi, uning miqdori shartnomada belgilanadi. Sug’urtalash va qayta
sug’urtalash brokerlari sug’urta turlari bo’yicha tushuntirish ishlari olib boradilar,
sug’urtalovchilar tomonidan taklif etilgan dasturlar va sug’urtalash (qayta
sug’urtalash) shartlarini ularning samaradorligi yuzasidan tekshiradilar va ulardan
eng maqbul variantni tanlab oladilar. Yuqorida ta’kidlanganlaridan kelib chiqib,
brokerning asosiy funksiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) sug’urta
predmetini baholash, ya’ni mijoz aynan qaysi sug’urta turiga muxtojlik sezayapti
va aynan qaysi tavakkalchiliklardan; 2) qator sug’urtalovchilarning xizmatlari va
moliyaviy holatlarini solishtirma tahlil qilish; 3) mijoz uchun, broker nuqtai
nazarida, eng ma’qul sug’urtalovchini tanlash; 4) sug’urta shartnomasini hujjatli
rasmiylashtirish (sug’urtalanuvchi roziligi bilan); 5) sug’urtalanuvchidan
sug’urtalovchiga sug’urta badallarini o’z vaqtida kelib tushishini nazorat qilish; 6)
sug’urta hodisasi ro’y berganda sug’urtalanuvchiga sug’urta summasi yoki
sug’urta qoplamalarini olishda maslahatlar va yordam berish. Amaliyot guvohlik

beradiki, sug’urta tavakkalini to’g’ri baholashni faqatgina sug’urta tizimida uzoq
yillik tajribaga ega bo’lgan malakali mutaxassislargina amalga oshirishlari
mumkinAdjaster yoki adjaster tashkiloti - bu sug’urtalovchining topshirig’i
bo’yicha quyidagi xizmatlarni ko’rsatadigan tegishli ravishda jismoniy yoki
yuridik shaxs: · sug’urta hodisasi yuz bergandan keyin sug’urta obyektini ko’zdan
kechirish va tekshirish; · sug’urta hodisasining holatlari va tavakkalchilik
majburiyatlarini tahlil qilish; · sug’urta obyekti shikastlanishi sabablarini va
sug’urta hodisasi mavjudligini aniqlash; · sug’urta hodisasi mavjud bo’lgan
taqdirda sug’urta hodisasi oqibatida paydo bo’lgan shikastlanish darajasi va zarar
miqdorini aniqlash; · sug’urtalovchining majburiyatlaridan kelib chiqib to’lanishi
kerak bo’lgan sug’urta tovoni summasini aniqlash; · sug’urtalovchi uchun sug’urta
hodisasi bo’yicha ekspert xulosasi tuzish. Adjaster (adjaster tashkiloti) o’z
faoliyatini sug’urtalovchi (sug’urtalanuvchi) bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq
amalga oshiradi. Adjaster (adjaster tashkiloti) quyidagi huquqlarga ega: · o’zi
adjaster xizmatlari ko’rsatadigan sug’urtalovchi (sug’urtalanuvchi)ni erkin tanlash.
Adjaster (adjaster tashkiloti) quyidagilarga majbur: · tegishli bilimlarga ega bo’lish
yoki o’z shtatida tegishli professional bilim va ko’nikmalarga ega bo’lgan
mutaxassislarga ega bo’lish; · sug’urta hujjatlari saqlanishini ta’minlash; ·
mijozning tijorat siri yoki boshqa sirini tashkil etadigan holatlarga nisbatan
mahfiylikni saqlash; · maxsus o’rganishni talab etadigan ma’lumotlarni to’g’ri va
o’z vaqtida tahlil qilish uchun mumkin bo’lgan chora-tadbirlarni ko’rish; · qonun
hujjatlarida va shartnomada belgilangan boshqa majburiyatlarni bajarish. Adjaster
xizmati ko’rsatilishi natijalari ekspert hisobot shaklida rasmiylashtiriladi, undan
sug’urtalovchi tomonidan zararlarni to’lashda va sud nizolarini hal etishda
foydalanilishi mumkin. Adjaster (adjaster tashkiloti)ning ekspert hisobotidagi
xulosalar mustaqil sug’urta ekspertizasi davomida qayta ko’rib chiqilishi mumkin.
Aktuariy yoki aktuar tashkilot - bu tegishli ravishda quyidagilarni o’z ichiga
oladigan aktuar xizmatlar ko’rsatuvchi jismoniy yoki yuridik shaxs: · sug’urta
hodisasi yuz berishining matematik jihatdan muqarrarligi hisobini amalga oshirish,
ham alohida tavakkalchilik guruhlarida, ham umuman jami sug’urta bo’yicha zarar

yetkazish oqibatlari og’irligi chastotalari va darajasini aniqlash; ·
sug’urtalovchining (qayta sug’urtalovchining) zarur sug’urta zaxiralari va
fondlarini matematik asoslash va hisoblash, ularni shakllantirish metodlarini ishlab
chiqish; · sug’urtalovchi tomonidan investitsiyalar sifatida yig’ilgan badallardan
foydalanishda kapital qo’yish normasi va netto-stavka miqdori o’rtasidagi
bog’liqlikni belgilash, bu tarif stavkalarini investitsiya daromadi summasiga
kamaytirishga ko’maklashadi; · sug’urtalash jarayonini tashkil etish uchun zarur
xarajatlarni asoslash va sug’urta xizmatlari tannarxini hisoblash; · sug’urtalashning
(qayta sug’urtalashning) har bir turi bo’yicha tarif stavkalarini sug’urtalovchilar
uchun ularni o’tkazishning uzoq muddatli va qisqa muddatli xarakterini hisobga
olgan holda belgilash; · sug’urtalovchining (qayta sug’urtalovchining) investitsiya
faoliyati natijalarini aktuar hisoblashdan foydalangan holda baholash; ·
sug’urtalovchining (qayta sug’urtalovchining) daromadlarini sug’urtalash (qayta
sug’urtalash)ning har xil turlari bo’yicha rejalashtirish. Aktuariy (aktuar tashkilot)
faqat aktuar faoliyatni amalga oshirishga haqlidir. Aktuariy (aktuar tashkilot) o’z
faoliyatini sug’urtalovchi bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshiradi.
Aktuariy (aktuar tashkilot) quyidagi huquqlarga ega: · sug’urtalovchilar bilan
aktuar xizmatlari ko’rsatish bo’yicha mustaqil ravishda shartnoma tuzish; Aktuariy
aktuar tashkilot oldida sifatsiz aktuar tekshiruvni o’tkazish, tijorat sirini oshkora
qilish va aktuar tashkilot uchun zarar yetkazgan boshqa xatti-harakatlar natijasida
yetkazilgan zarar yuzasidan javob beradi. Aktuarlar aktuar xizmatlari ko’rsatish
uchun O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda
aktuariy malaka sertifikatini olishi shart. Aktuar tashkilotlar o’z shtatida aktuariy
malaka sertifikatiga ega bo’lgan kamida 1 aktuarga ega bo’lishi kerak. Aktuar
tashkilot (aktuariy) faoliyati natijalari hisobot tarzida rasmiylashtiriladi. Aktuar
tashkilot (aktuariy) hisobotidagi xulosalar mustaqil ekspertiza davomida qayta
ko’rib chiqilishi mumkin. Assistans xizmatlari ko’rsatuvchi yuridik va jismoniy
shaxslar sug’urtalash shartnomasi doirasida sug’urtalanuvchilarga (sug’urtalangan
shaxslarga, foyda ko’ruvchilarga) hamda sug’urtalovchilarga texnik, tibbiy va
boshqa xizmatlar ko’rsatadilar, shuningdek ularga moliyaviy yordam ko’rsatadilar.

Assistans xizmatlari ko’rsatuvchi yuridik va jismoniy shaxslar o’z faoliyatini
sug’urtalovchi bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshiradilar. Assistans
xizmatlariga faqat sug’urtalovchilar tomonidan, sug’urtalanuvchilar
(sug’urtalangan shaxslar)ning ishtirokisiz haq to’lanadi. Assistans xizmatlari
ko’rsatuvchi yuridik va jismoniy shaxslar quyidagi huquqlarga ega: ·
sug’urtalovchilar bilan assistans xizmatlari ko’rsatish bo’yicha mustaqil ravishda
shartnoma tuzish; · sug’urtalovchi tomonidan assistans xizmatlari ko’rsatish uchun
zarur bo’lgan barcha axborotlar taqdim etilmagan taqdirda assitans xizmatlari
ko’rsatishni rad etish; · assistans xizmatlari ko’rsatishga zarur mutaxassislarni
belgilangan tartibda jalb etish; · assistans xizmatlari ko’rsatish yuzasidan
shartnomaga muvofiq majburiyatlarning bajarilishini talab qilish; · qonun hujjatlari
va shartnomada nazarda tutilgan boshqa huquqlar. Assistans xizmatlari
ko’rsatuvchi yuridik va jismoniy shaxslar quyidagilarga majbur: ·
sug’urtalanuvchilardan (sug’urtalangan shaxslardan) sug’urta hodisalari (holatlari)
to’g’risidagi xabarlarning kecha-kunduz qabul qilinishini tashkil etish va
sug’urtalanuvchilarga (sug’urtalangan shaxslarga) sug’urta shartnomasi doirasida,
taqdim etilgan sug’urta polisi asosida zarur yordam ko’rsatish; · sug’urtalash
hollarini ko’rib chiqish va tartibga solish chora-tadbirlarini ko’rish; ·
sug’urtalanuvchilarga (sug’urtalangan shaxslarga) chaqiruv qabul qilingan vaqtdan
boshlab imkoni boricha eng qisqa muddatlarda zudlik bilan zarur yordam va
xizmatlar ko’rsatishning tashkil etilishini ta’minlash; · qonun hujjatlariga va
shartnomaga muvofiq boshqa majburiyatni bajarish. "Sug’urta asoslari
Sug’urta syurveyeri.
quyidagilar bo’yicha xizmatlar ko’rsatuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs: ·
sug’urta shartnomasi tuzilgungacha sug’urta obyektini ko’zdan kechirish va
tekshirish; · barcha faktlarni va tavakkalchilik holatlarini tahlil qilish, sug’urta
shartnomasi tuzilgungacha tavakkalchilik darajasini aniqlash; · sug’urtalashning
tekshirilayotgan obyekti bo’yicha ekspert xulosasi tuzish. Sug’urta ekspertizasi
o’tkazishga vakolatli sug’urta syurveyeri mutaxassislari (ekspertlari)ning ish tartibi
sug’urta syurveyerining ichki hujjatlarida belgilanadi. Sug’urta syurveyeri o’z

faoliyatini sug’urtalovchi (sug’urtalanuvchi) bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq
amalga oshiradi. Sug’urta syurveyeri quyidagi huquqlarga ega: · xizmatlar
ko’rsatiladigan sug’urtalovchini (sug’urtalanuvchini) erkin tanlash; · sug’urta
obyektini o’rganish uchun sug’urtalanuvchidan (sug’urtalovchidan) zarur
axborotlarni so’rash va olish; · davlat hokimiyati va boshqaruvi organlaridan,
faoliyati sug’urta obyektlariga taalluqli bo’lgan boshqa tashkilotlardan zarur
ma’lumotlarni so’rash va olish; · qonun hujjatlari va shartnomada nazarda tutilgan
boshqa huquqlar. Sug’urta syurveyeri quyidagilarga majbur: · tegishli bilimlarga
ega bo’lish yoki o’z shtatida tegishli professional bilimlar va ko’nikmalarga ega
bo’lgan mutaxassislarga ega bo’lish; · syurveyer tomonidan o’tkaziladigan
ekspertizaga daxldor bo’lgan barcha shaxslarning huquqlariga rioya qilinishini
ta’minlash; · ekspertiza o’tkazish uchun tomonlar taqdim etgan hujjatlarning
saqlanishini ta’minlash; · mijozning tijorat yoki boshqa siri bo’lgan faktlarning
mahfiyligini saqlash; · qonun hujjatlariga va shartnomaga muvofiq boshqa
majburiyatlarni bajarish. Sug’urta syurveyeri faoliyati natijalari ekspert hisoboti
tarzida rasmiylashtiriladi, undan sug’urtalovchi (sug’urtalanuvchi) tomonidan

Sug'urta bozori uning tarkibiy tuzilishi va ularga umumiy tavsifnoma

Sotib olish