Sugʻurta kompaniyalari va ularning asosiy funksiyalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	441.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Jumaniyozov Boburbek Umidbek o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 10 Fevral 2025

7 Sotish

Sugʻurta kompaniyalari va ularning asosiy funksiyalari

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: Sug urta kompaniyalari va ularning asosiyʻ
funksiyalari

Bajardi:___________________________________________
Ilmiy rahbar:______________________________________
Kafedra mudiri:____________________________________
Komissiya raisi:_____________________________________
A’zolari:___________________________________________
2025

Mavzu: Sug urta kompaniyalari va ularning asosiy ʻ
funksiyalari

Reja
I.Kirish……………………………………………………………………
…………………
II.Asosiy qism.
2.1.Sug urta kompaniyalarining faoliyati, funksiyalari va ularning
ʻ
iqtisodiy ahamiyati....................................................................
2.2 Sug urta kompaniyalari faoliyati tahlili……………………………….
ʻ
2.3 Sug urta tashkilotlari faoliyatini takomillashtirish……………….
ʻ
III.Xulosa…………………………………………………………………
………………
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati…………………………………………….

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O`zbekiston Respublikasi
mustaqilligidan so`ng o`tgan vaqt mobaynida sug`urta sohasi rivojlanishi
uchun katta imkoniyatlar yaratildi. Sug`urta kompaniyalarining faoliyati
ushbu qisqa davrda kutilgandan ham unumliroq tarzda takomillashdi.
Sug`urta kompaniyalarining takomillashishiga sabab, O`zbekiston
Respublikasining jahon xo`jaligidagi ishtiroki salmog`i oshib, xalqaro
iqtisodiy munosabatlar ko`lami kengayib borayotganidadir. Bu borada
sug`urtaning o`rni barchaga ma‘lum. Shu sababli hozirgi kunda sug`urta
kompaniyalar risklarni aniqlash, ularni tahlil qilish va baholash hamda
kamaytirish usullarini qo`llash sug`urta kompaniyalarining asosiy
vazifalaridan biriga aylandi.
Ayni vaqtda mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
tomonidan iqtisodiyotni rivojlantirish, sug‘urta faoliyatini samarali tashkil
qilish, yurtimizdagi barcha sohalarda ish faoliyatini strategik reja asosida
xizmat ko‘rsatish tashkilotlarini rivojlantirish bo‘yicha bir qator qarorlar
qabul qilindi. 2017 yil 7 fevralda Prezident Shavkat Mirziyoev Farmon
bilan tasdiqlangan ―Harakatlar strategiyasi da mamlakatimizni‖
rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi belgilab berilgan.Avvalo,
ushbu ustuvor yo`nalishlar va ulardagi amalga oshirilishi nazarda tutilgan
vazifalar hamda chora-tadbirlarning ijrosi bugungi kunning hayotiy va
ijtimoiy zarurati ekanligini ta‘kidlash lozim.
Sug`urta faoliyatini amalga oshirish uchun sug`urta tashkilotlari
sug`urta badallari hisobidan pul mablag`lari fondini tashkil qiladi. Pul
fondini yetishmasligi uning moliyaviy ahvoli murakkablashishi mumkin.
Sug`urta fondlari maqsadli ishlatiladi va zararlar yuz bergan vaqtida
qoplama berish uchun ishlatiladi. Sug`urta fondi mablag`lari davlat
tomonidan olib qo`yilishi va soliqqa tortilishi amladagi qonunchilikda
taqiqlanadi. Sug`urta tashkilotlari vaqtincha bo`sh turgan mablag`larini.
zaxiralarni investitsiya qilish orqali qo`shimcha daromad oladi. Shuning
uchun sug‘urta faoliyatini iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida
Mirziyoyev Sh.M 2017-2021-yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning
beshta ustuvoryo‘nalishi bo‘yicha ―Xarakatlar strategiyasi farmoni 7
fevral 2017 yil.Samarali tashkil qilish va boshqarish mamlakatimiz
iqtisodiyotining rivojlanishiga, xalq farovonligini oshishiga katta yordam
beradi.

Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida sug‘urta faoliyatini
samarali boshqarish sug‘urta tashkilotlarining ijtimoiy-iqtisodiy va
umumiy samadorlik ko‘rsatkichlarida o‘z aksini topadi va unga baho
beriladi. O‘zbekistonda sug‘urta kompaniyalarini samarali boshqarish
borasida ijobiy natijalarga erishish nuqtai nazaridan kelib chiqib,
mavzuning dolzarbligi iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida
sug‘urta faoliyatini samarali boshqarish zarurligidan kelib chiqadi.
Shunga qaratilgan ilmiy taklif va tavsiyalarni ishlab chiqishning
zarurligi ushbu masalani Kurs ishining tadqiqot ob‘ekti sifatida o‘rganish
zaruriyatini yuzaga keltiradi va mazkur mavzuning dolzarbligini
belgilaydi.
Kurs ishining predmeti. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish
sharoitida sug‘urta faoliyatini samarali boshqarish jarayonida yuzaga
keladigan mavjud muammolar va ularni hal etish yo‘llari.
Kurs ishining obekti. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida
sug‘urta faoliyatini samarali boshqarish yo‘llarini o‘rganishda ―Alskom
CK AJ Toshkent shahar filialining ma‘lumotlaridan foydalanildi vakurs
ishiishning ob‘ekti sifatida o‘rganildi.
Kurs ishining asosiy maqsadi. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish
sharoitida sug‘urta faoliyatini samarali boshqarish yo‘llarini o‘rganish.
Sug‘urta faoliyatini samarali boshqarish va raqobatbardoshligini
ta‘minlashda sug‘urta kompaniyalari faoliyatini takomillashtirish va
istiqbollarini ko‘rib chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
-sug‘urta faoliyatini tashkil etishning nazariy asoslarini o‘rganish;
-sug`urtaning iqtisodiy mohiyati, funksiyalari va bozor
munosabatlaridagi o`rnini o‘rganish;
-sug`urta faoliyatini amalga oshirishning huquqiy asoslari va su‘urta
kompaniyalarining tashkiliy-huquqiy shakllarini o‘rganish;
-iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida sug‘urta faoliyatini
samarali boshqarishda sug`urta munosabatlari va ularni tartibga solish
mexanizmlarini o‘rganish;
-“Alscom” kompaniyasida sug‘urta faoliyatining tashkil qilishning va
samarali boshqarishning amaliy holatini tahlil qilish;
-mamlakatimizda sug‘urta bozorini davlat tomonidan tartibga
solishni takomillashtirish istiqbollarini o‘rganish;

-rvojlangan mamlakatlar tajribasi asosida sug‘urta faoliyatini
samarali boshqarish;
Kurs ishi mavzusining nazariy–amaliy ahamiyati. Xorijiy
mamlakatlar korxonalarida korxonalarida rahbarlik faoliyatini borasida
D.Bland, E.Jlenn, J.Stevik, R.Doff, H. Robert, J. Douglas, S. Richmond,
I.B.Ribkin, N. Nikulina, S.Gavrilova kabi olimlarning ilmiy ishlarida
yoritilgan. O‘zbekistonda esa rahbarlik faoliyati muammolari bo‘yicha
X.R.Sobirov, M.Sharifxo‘jayev, X.M. Shennaev, S.A.Umarov,
M.A.Mirsodiqov, G.T. Xalikulova kabi olimlarning ilmiy izlanishlarida
yoritilgan.
BMI natijalari, xulosa va takliflari iqtisodiyotni modernizatsiyalash
sharoitida sug‘urta faoliyatini samarali boshqarishning zamonaviy usullari,
vazifalari va mexanizmlari to‘g‘risida nazariy va amaliy bilimlar doirasi
o‘rganiladi.BMIning amaliy ahamiyati O‘zbekiston Respublikasining
sug‘urta kompaniyalarida ishni samarali tashkil qilish, sug‘urta faoliyatini
rivojlantirish, qarorlar qabul qilish, amaliy chora-tadbirlar ishlab chiqishda
foydalanish mumkin.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Ushbu Kurs ishi kirish,
uchta bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat
bo‘lib uzviy ketma-ketlikda ifodalangan. Kurs ishining hajmi 76 bet, 14 ta
rasm va 5 ta jadvaldan iborat.

2.1.Sug urta kompaniyalarining faoliyati, funksiyalari va ularningʻ
iqtisodiy ahamiyati.
Respublikamizdagi olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar sug`urta
faoliyatining tubdan tutgan o`rni va faoliyatini o`zgartirdi. Sug`urta milliy
iqtisodiyotni rivojlantirishga ko`maklashadigan, ijtimoiy yo`naltirilgan
noyob barqarorlashtiruvchi mexanizmdir. U mamlakatda maqroiqtisodiy
barqarorlikka ijobiy ta‘sir etib, turli salbiy omillarning ta‘sir darajasini
pasaytiradi.
Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilganidek sug`urta
kompaniyalari faoliyatida ko`zlangan natija - bu birinchi navbatda foyda
olishdir. U esa albatta risk bilan bog`liq bo`ladi. Risk tadbirkorlik
faoliyatining eng asosiy elementlaridan biri hisoblanib, u keng ma‘noga
ega bo`lgan ko`p qirrali tushunchadir.
Sug`urta mohiyatan murakkab va ko`p qirrali tushunchadir. Bu atama
iqtisodiy ishlab chiqarish va iste‘mol, tabiiy ofatlar va ko`ngilsiz hodisalar,
shuningdek, inson hayotida sodir bo`ladigan turli favquloddagi hodisalar
bilan chambarchas bog`langan.
Sug urta
ʻ — tabiiy ofatlar (zilzila, suv toshqini, yog in va boshqalar), har ʻ
xil baxtsiz hodisalar ro y berishi natijasida ko rilgan zararni qoplash va
ʻ ʻ
boshqa pul qoplamalari to lash uchun maqsadli pul jamg armalarini tashkil
ʻ ʻ
etish va undan foydalanish bilan bog liq iqtisodiy munosabatlar tizimi.
ʻ
Sug urta ko p asrlik tarixga ega. Sug urta muassasalari dastlab o rta
ʻ ʻ ʻ ʻ
asrlarda, dengiz orqali olib boriladigan savdodagi xavfxatarlar bilan
bog liq holda paydo bo ldi. Keyinchalik boshqa sohalarga g am yoyildi.
ʻ ʻ ʻ
Ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlarida sug urta fuqarolarning
ʻ
manfaatlarini ishonchli himoya etuvchi vosita bo lgan.
ʻ
Sug urta jamg armasi milliy iqtisodiyot zaxira jamg armasining muhim va
ʻ ʻ ʻ
o ziga xos bo g ini hisoblanadi, milliy iqtisodiyotni turli tasodiflardan
ʻ ʻ ʻ
moliyaviy himoya qiladi. Rivojlangan mamlakatlarda sug urta ishi
ʻ
nihoyatda taraqqiy etgan bo lib, bu mamlakatlar yalpi ichki mahsulotida
ʻ
sug urta badal (mukofot)lari hajmi o rtacha 8—12
ʻ ʻ % ni tashkil etadi.
sug urta qilinadigan ob yektga qarab mulkiy sug urta (mas, yuridik va
ʻ ʼ ʻ
jismoniy shaxslarning mulkiy manfaatlari, binolar, ekinlar, uy hayvonlari,
molmulk, transport vositalarini sug urtalash), shaxsiy sug urta (inson,
ʻ ʻ
sog lig i, hayoti, mehnat qobiliyatini sug urtalash), uchinchi shaxslar
ʻ ʻ ʻ
oldidagi javobgarlik sug urtasi (transport egalarining fuqarolik
ʻ
javobgarligini, kredit oluvchilarning bank oldidagi kreditni o z vaqtida
ʻ

qaytarish javobgarligini sug urtalash va boshqalar)ga bo linadi. Sug urtaʻ ʻ ʻ
tartibi va shartlari, turlari, ob yektlari mamlakatdagi qonunchilik bilan
ʼ
belgilanadi. Mustaqillikka erishguniga qadar 1918—91 yillarda
O zbekiston Respublikasida sug urta faoliyatini sobiq Ittifoq miqyosida
ʻ ʻ
yagona bo lgan davlat sug urta idorasi („Gosstrax“) va uning ittifokdosh
ʻ ʻ
respublikalardagi boshqarmalari amalga oshirgan. 1991-yildan O zRda
ʻ
o tkazilgan chuqur iqtisodiy islohotlar jarayonida bozor iqtisodiyotiga
ʻ
o tishning dastlabki bosqichlarida davlat S organlari qayta tashkil etildi,
ʻ
ularga raqobatda bo la oladigan turli mulkchilik shaklida sug urta
ʻ ʻ
kompaniyalari va agentliklari vujudga keldi. Sug urta xizmati bozori,
ʻ
sug urta faoliyatining asosiy yo nalishlari, huquqiyqonunchilik asoslari
ʻ ʻ
yaratildi. 1993-yilda 6 mayda O zbekiston Respublikasining „Sug urta
ʻ ʻ
to g risida“ qonuni qabul qilindi. O zbekiston Respublikasi Prezidentining
ʻ ʻ ʻ
1997-yil 25 fevraldagi farmoniga ko ra Moliya vazirligi huzurida faoliyat
ʻ
ko rsatib kelayotgan Davlat sug urta bosh boshqarmasi „O zagrosug urta“
ʻ ʻ ʻ ʻ
sug urta kompaniyasi shaklida qayta tashkil etildi, „Kafolat“ sug urta
ʻ ʻ
kompaniyasi, „Madad“ sug urta agentligi, „O zbekinvest“ eksportimport
ʻ ʻ
milliy sug urta kompaniyasi va boshqa o z faoliyatini boshladi.
ʻ ʻ
Jamiyat iste‘mol qilishni to`xtata olmaganidek, ishlab chiqarishni
ham inkor qilolmaydi. Insoniyat sivilizatsiyasining moddiy asosi ishlab
chiqarish hisoblanadi. Lekin ishlab chiqarishning uzluksizligiga tabiiy
ofatlar, ko`zda tutilmagan favqulodda hodisalar salbiy ta‘sir ko`rsatadi,
uning hajmini kamaytirib, mahsulotning son va sifat darajasini pasaytirib
yuboradi. Ishlab chiqarishning uzluksizligni ta‘minlash uchun esa
yetkazilgan zararning o`rnini tezda to`ldirish, fuqarolarga esa zarar
oqibatlarini tugatishda yordam berilishi kerak. Buning uchun tashqaridan,
birinchi navbatda, moliyaviy yordam berilishi talab etiladi. Aynan shunday
moliyaviy qo`llab-quvvatlash tizimida sug`urta alohida o`rin tutadi.
Yetkazilishi mumkin bo`lgan katta hajmdagi zararlarni qoplash uchun
yetarli miqdordagi zaxira shakllantirishi lozim. Bu fondlar asosan yuridik
va jismoniy shaxslar to`laydigan sug`urta mukofotlari hisobidan
shakllantiriladi, uning hisobidan yetkazilgan zararlar qoplanadi va
favqulodda hodisalarning oqibatlari tugatiladi, ishlab chiqarishning son va
sifat ko`rsatkichlari o`sishiga erishiladi.
Mamlakatimizda sug`urta endi rivojlanib kelayotgan sohalardan biri
bo`lib, uning iqtisodiyot rivojlanishiga qo`shadigan hissasi istiqbolli
ahamiyatga egadir. O`zbekiston Respublikasi sug`urta bozori yildan-yilga
jadal sur‘atlar bilan rivojlanib bormoqda, lekin ushbu sohaning umumiy

iqtisodiyotdagi ahamiyati hali yetarli darajaga ko`tarilmagan. Sug`urta
sohasini rivojlantirish zaruratini uning quyidagi xususiyatlariga egaligi
bilan asoslash mumkin:
O`zbekiston Respublikasi sug`urta xizmatlari bozorida keng
qamrovli iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish turli mulkchilik shaklidagi
sug`urta tashkilotlarining vujudga kelishi bilan bir qatorda yangi sug`urta
xizmatlarini yo`lga qo`yilishiga qulay shart-sharoit yaratdi.
Sug`urta mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida iqtisodiy
munosabatlar tizimida muhim o`rin tutadi. U moliya, kredit kabi iqtisodiy
kategoriyalar bilan chambarchas bog`liqdir. Moliya yalpi ichki mahsulotni
taqsimlash va qayta taqsimlash natijasida vujudga keladigan maqsadli pul
fondlarini shakllanishi va undan foydalanish bilan bog`liq pul
munosabatlarini ifodalasa, kredit – aholi, korxona va tashkilotlar
ixtiyoridagi vaqtincha bo`sh turgan mablag`larni jalb etish va undan
foydalanish bilan bog`liq iqtisodiy munosabatlar yig`indisidir. Sug`urta
oldindan ko`rib bo`lmaydigan tabiiy, stixiyali hodisalar ro`y berishi
natijasida ko`riladigan zararlarni qoplash bilan bog`liq maqsadli pul
fondlarini shakllanishi va undan foydalanish bilan bog`liq iqtisodiy
munosabatlar yig`indisidir.
Ilmiy va iqtisodiy adabiyotlarda sug`urtaning ijtimoiy-iqtisodiy
mohiyatini yoritishda turlicha yondashuvlar mavjud ekanliginiBozor iqtisodiyoti sharoitida har
qanday munosabatlarda xavf-
xatar, tavakkalchilik va
qaltisliklarning mavjudligi
Sug`urta tashkilotlarining xo`jalik
sub‘ektlarini favqulodda yuz bergan
hodisalar oqibatida yetgan zararlardan
himoyalash, ya‘ni favqulodda holat
natijasida korxonaning faoliyati to`xtab
qolmasligi va davom ettirilishini
ta‘minlashi
Mamlakat iqtisodiyotiga katta
miqdordagi investitsiyalarni
kiritilishi munosabati bilan ularni
sug`urtalash zaruriyatining kelib
chiqishi.
Hayot sug`urtasi orqali aholining
ijtimoiy-iqtisodiy himoyasini bozor
iqtisodiyoti tamoyillari asosida
ta‘minlashi Mamlakat umumiy
iqtisodiyotining barqaror rivojlanishida
muhim omillardan birihisoblanishi va
boshqalar

uchratishimiz mumkin. Masalan, H.R.Sobirov sug`urta tushunchasiga
quyidagicha ta‘rif beradi:-Ko`pchilik adabiyotlarda sug`urta so`zi xavf-
xatar, dahshat, vahima ma‘nosida ishlatiladi, chunki ko`rsatilgan tabiiy
ofatlar va baxtsiz hodisalar natijasida jamiyat hayotiga moddiy zarar
etkaziladi. Lekin sug`urta deganda ana shu ruhiy holatlar emas, balki bular
orasida vujudga kelgan va paydo bo`lishi mumkin bo`lgan favqulodda
zararlar va ularni kuchini qirqishga qaratilgan tadbirlar, zarar natijasida
vujudga kelgan kamomadning o`rnini to`ldirish, bu yo`nalishda yuzaga
keladigan sug`urtalovchi tashkilotlar va sug`urtalanuvchilar o`rtasidagi
munosabatlar ko`zda tutiladi. Bizning fikrimizcha, bu erda keltirilgan ta‘rif
sug`urtaning iqtisodiy mohiyatini to`liq ochib beraolmaydi. Buning ustiga
H.R.Sobirov tomonidan yuqorida berilgan ta‘rif uzundan-uzoq bo`lib,
sug`urtaning mohiyatini tezda ilg`ab olishni qiyinlashtiradi. 2002 yilning 5
aprelida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilgan
―Sug`urta faoliyati to`g`risida gi Qonunning 3- moddasida sug`urtaga‖
qo`yidagicha ta‘rif berilgan: ―Sug`urta deganda yuridik yoki jismoniy
shaxslar to`laydigan sug`urta mukofotlaridan shakllantiriladigan pul
fondlari hisobidan muayyan vaqea (sug`urta hodisasi) yuz berganda ushbu
shaxslarga sug`urta shartnomasiga muvofiq sug`urta tovonini (sug`urta
pulini) to`lash yo`li bilan ularning manfaatlarini himoya qilish tushuniladi.
Bu ta‘rifda ta‘kidlanishicha, sug`urtadan maqsad sug`urta hodisalari
(tabiiy ofatlar) natijasida etkaziladigan zararlarni qoplash uchun pul
fondlarini, ya‘ni sug`urta fondlarini tashkil etishdir. Jismoniy va yuridik
shaxslar hisobidan shakllanidigan bu fondlarni hosil qilishda sug`urta
tashkilotlari bilan sug`urtalanuvchilar o`rtasidagi munosabatlar sug`urta
shartnomasida aks ettiriladi. Jismoniy va yuridik shaxslar to`laydigan
sug`urta mukofotlari hisobidan shakllanadigan sug`urta fondlari ulkan
miqdorlarni tashkil etadi. Sug`urta fondi mablag`lari sug`urta
hodisalarining yuz berishi oqibatida etkazilgan zararlarni qoplashga va ular
miqdorlarini kamaytirish maqsadida ogohlantirish choratadbirlariga
sarflanadi. Sug`urta tushunchasiga berilgan bu ta‘rif iqtisodiy nuqtai
nazardan emas, balki huquqiy jihatdan ahamiyatli ekanligini ta‘kidlash
o`rinlidir. Rossiyalik iqtisodchi olim B.Serbinovskiy fikricha: sug`urta –
yuridik va jismoniy shaxslar to`laydigan sug`urta badallari
(mukofotlari)dan shakllanadigan pul fondlari hisobidan muayyan vaqea
(sug`urta hodisasi) ro`y berganda ushbu shaxslarning mulkiy manfaatlarini

himoya qilish bo`yicha munosabatlar tizimidir. Ammo shuni yoddan
chiqarmaslik zarurki, sug`urta nafaqat yuridik yoki jismoniy shaxslarning
mulkiy manfaatlarini himoya etuvchi vosita, balki jismoniy shaxslarning
hayotiga, sog`ligiga baxtsiz hodisalar sodir bo`lishi natijasida shikast
etkazilganda ularga sug`urta to`lovlarini berish yo`li bilan himoya etuvchi
vosita hamdir. Shu bois, B.Serbinovskiy bergan ta‘rifni ham to`liq deb
bo`lmaydi. Yana bir iqtisodchi olima N.Bendina sug`urtaning
ijtimoiyiqtisodiy mohiyatini ochib berish maqsadida quyidagilarni
ta‘kidlaydi: ―yuridik va jismoniy shaxslar zarar ko`rganda ko`rilgan
zararni ko`pchilik shaxslar o`rtasida taqsimlash orqali uni qoplash
usulidir . Ushbu olimaning fikri bir jihatdan e‘tiborni o`ziga tortishini‖
e‘tirof etish joiz. Darhaqiqat, sug`urta fondi ko`pchilik jismoniy va yuridik
shaxslarning to`laydigan sug`urta mukofotlari hisobiga shakllanib, ushbu
fondni shakllantirishda ishtirok etgan shaxslarning mulkiy manfaatlariga
tabiiy hodisalar ro`y berishi natijasida zarar etganda, ushbu fonddan
sug`urta qoplamasi beriladi6 . Lekin, hammaga emas. Yana bir marta
ta‘kidlash lozimki, faqat shu fondni tashkil etishda qatnashgan
shaxslargagina beriladi, ya‘ni bir shaxs ko`rgan zarar ko`pchilik o`rtasida
taqsimlanadi. Shu ma‘noda, N.Bendina tomonidan berilgan ta‘rif
sug`urtaning iqtisodiy mohiyatini qisman yoritib bera oladi, deb ayta
olamiz. Bunga o`xshash ta‘riflarni ko`plab keltirish mumkin. SHu bilan bir
qatorda, ularning hammasida ba‘zi bir kamchiliklarni ko`rish mumkin.
Bizning fikrimizcha, sug`urta deganda stixiyali va boshqa tabiiy hodisalar
ro`y berishi natijasida yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki va
sog`ligiga zarar etkazilganda, bu zararlarni qoplashga mo`ljallangan
maxsus maqsadli pul fondlarini shakllanishi va undan foydalanish bilan
bog`liq iqtisodiy munosabatlar yig`indisi tushuniladi.

Ma‘lumki, har qanday bozorda sotuvchi va xaridor bo`ladi hamda ular
o`rtasida tegishli tovarlar (xizmatlar) ayirboshlanadi. Xuddi shunday,
sug`urta bozorida ham sotuvchi (sug`urtalovchi) va xaridor (potensial
sug`urtalanuvchi) ishtirok etadi. Bu erda potensial sug`urtalanuvchi
tushunchasini qanday izohlash mumkin, degan o`rinli savol tug`ilishi
mumkin. Gap shundaki, basharti, potensial sug`urtalanuvchini to`g`ridan
to`g`ri sug`urtananuvchi, deb atasak katta xatoga yo`l qo`ygan bo`lamiz.
Negaki, amaldagi qonunlarga muvofiq, sug`urta kompaniyalari bilan
bevosita shartnoma tuzgan, fuqarolik salohiyatiga ega bo`lgan yuridik va
jismoniy shaxslarga sug`urtalanuvchilar deyiladi. Aksincha, sug`urta
―mahsulotini sotib olishga ehtiyoji bor, ammo hali sug`urtalovchilar bilan
tegishli sug`urta munosabatlariga kirishmagan shaxslar potensial
sug`urtalanuvchilar deb ataladi. Endi, sug`urtalovchilar haqida gapiradigan
bo`lsak, sug`urtalovchi - bu mamlakat xududida sug`urta faoliyatini
amalga oshirish huquqi berilgan hamda sug`urtalash o`zi uchun asosiy
faoliyat turi hisoblangan yuridik shaxslardir. Ko`rinib turibdiki, sug`urta
kompaniyasi tegishli faoliyat yuritishi uchun vakolatli davlat organining
litsenziyasiga ega bo`lishi va sug`urtaga bog`liq bo`lmagan operatsiyalar
bilan shug`ullanmasligi zarur. Sug`urtalovchilar bozorga o`zlarini ishlab
chiqargan o`ziga xos mahsuloti - sug`urta xizmatini taklif etadilar. Ushbu
xizmatlar yuzlab, minglab sug`urta kompaniyalari tomonidan sotilishi
mumkin. O`z-o`zidan, bu holat sug`urta bozorida potensial mijozlarni jalb
etish uchun sug`urta kompaniyalari o ` rtasida raqobatning kuchayishiga
olib keladi va ―mahsulotning sifatiga ijobiy ta‘sir ko`rsatadi. Eng
asosiysi, potensial sug`urtalanuvchi har tomonlama o`zining talabiniSug`urta fondini tashkil etish bilan bog`liq funksiya Sug`urta fondidan foydalanish bilan bog`liq funksiya Nazorat funksiyasi

qondiradigan ―mahsulotga ega bo`ladi. Bayon etilganlar quruq gap emas,
balki bugungi kunda iqtisodi taraqqiy etgan mamlakatlar bozorida ruy
berayotgan oddiy haqiqatdir. Yuqorida zikr etilgan fikrlarni quyidagi
chizmada yaqqol ko`rish mumkin. Sug`urta bozorining mohiyatini
chuqurroq anglab olish uchun kundalik xayotimizdan oddiy bir misol
keltirsak maqsadga muvofiqdir. O`zimiz yoki bolalarimizga kiyim-kechak
sotib olish uchun buyum bozoriga boramiz. Aytaylik, birorta kiyim,
aniqrog`i, kuylak sotib olmoqchimiz. Bozorda kuylakning har xili mavjud,
baholari xam, narxi xam turlicha. Biz, albatta, sifati yaxshisini va bahosi
arzonini sotib olamiz. Sug`urta bozorida ham aynan shu jarayon yuz
beradi.
Sug`urta bozori va uning sub ektlari‟
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, boshqa tovarlar va xizmatlar kabi,
sug`urta xizmatining ham bahosi talab va taklif asosida paydo bo`ladi
hamda bu baho o`zining pastki va yuqori chegaralariga ega. Sug`urta
tushumlarining miqdori sug`urta to`lovlari va sug`urta tashkilotlari
xarajatlari miqdoriga teng bo`lishi sugurta baxosining pastki chegarasini
bildiradi. Bunday sharoitda sug`urta kompaniyasi asosiy faoliyatdan foyda
ololmaydi. Ko`p hollarda sug`urta bozoridagi keskin raqobat, sug`urta
tashkilotlarining potensial mijozlarni jalb etish maqsadida tarif stavkalarini
kamaytirishga majbur etadi. Chet mamlakatlarda, sug`urtalovchilar
sug`urta faoliyatidan zarar ko`rganda, bu zarar investitsiyadan keladigan
daromad hisobidan qoplanadi. Sug`urtalovchining litsenziyasi amal

qilishining to`xtatib turilishi uning yangi sug`urta shartnomalari tuzishi
taqiqlanishiga, shu jumladan amaldagi sug`urta shartnomalari
uzaytirilishining taqiqlanishiga sabab bo`ladi. Bunda sug`urtalovchi ilgari
tuzilgan sug`urta shartnomalari bo`yicha o`z zimmasiga olgan
majburiyatlarini belgilangan tartibda bajarishga majburdir. Litsenziyaning
amal qilishi tugatilgan kundan e‘tiboran besh kun ichida maxsus vakolatli
davlat organi sug`urtalovchini tugatish to`g`risidagi ariza bilan qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda sudga murojaat etishi shart.
Sug`urtalovchining ilgari amal qilgan boshqaruv organlarining vakolatlari
to`xtatib turiladi va maxsus vakolatli davlat organi tomonidan tayinlagan
sug`urtalovchining muvaqqat ma‘muriyatiga o`tadi. Muvaqqat ma‘muriyat
sud qaror chiqargunga qadar bo`lgan davrda o`z faoliyatini amalga
oshiradi. Sug`urtalovchi muvaqqat ma‘muriyatining hisoboti maxsus
vakolatli davlat organiga hamda sug`urtalovchini tugatish to`g`risida
maxsus vakolatli davlat organining arizasi yo`llangan sudga taqdim etiladi.
Sug`urtalovchining muvaqqat ma‘muriyati o`z faoliyati davrida xarajat
operatsiyalarini amalga oshirishga haqli emas, sug`urtalovchining
boshqaruv xarajatlari (ma‘muriy xarajatlari), sug`urtalovchiga tushayotgan
pullarni hisobga yozish va ilgari tuzilgan sug`urta shartnomalari bo`yicha
sug`urta hodisalari yuz berganda sug`urta tovonini (sug`urta pulini) to`lash
bilan bog`liq hollar bundan mustasnodir. Sug`urtalovchi muvaqqat
ma‘muriyatining ishlash tartibi maxsus vakolatli davlat organi tomonidan
belgilanadi. Ushbu moddaning qoidalari sug`urtalovchining arizasiga
binoan litsenziya bekor qilingan hollarga, shuningdek uning muassislari
(ishtirokchilari)ning yoki ta‘sis hujjatlarida shunday vakolat berilgan
sug`urtalovchining boshqaruv organi qaroriga binoan qayta tashkil etilishi
yoxud tugatilishiga taalluqli emas.
Sug`urta mohiyatan murakkab va ko`p qirrali tushunchadir. Bu
atama iqtisodiy ishlab chiqarish va iste‘mol, tabiiy ofatlar va ko`ngilsiz
hodisalar, shuningdek, inson hayotida sodir bo`ladigan turli favquloddagi
hodisalar bilan chambarchas bog`langan. Jamiyat iste‘mol qilishni to`xtata
olmaganidek, ishlab chiqarishni ham inkor qilolmaydi. Insoniyat
sivilizatsiyasining moddiy asosi ishlab chiqarish hisoblanadi. Lekin ishlab
chiqarishning uzluksizligiga tabiiy ofatlar, ko`zda tutilmagan favqulodda
hodisalar salbiy ta‘sir ko`rsatadi, uning hajmini kamaytirib, mahsulotning
son va sifat darajasini pasaytirib yuboradi. Buning uchun tashqaridan,

birinchi navbatda, moliyaviy yordam berilishi talab etiladi. Aynan shunday
moliyaviy qo`llabquvvatlash tizimida sug`urta alohida o`rin tutadi.
Yetkazilishi mumkin bo`lgan katta hajmdagi zararlarni qoplash uchun
yetarli miqdordagi zaxira shakllantirishi lozim. Bu fondlar asosan yuridik
va jismoniy shaxslar to`laydigan sug`urta mukofotlari hisobidan
shakllantiriladi, uning hisobidan yetkazilgan zararlar qoplanadi va
favqulodda hodisalarning oqibatlari tugatiladi, ishlab chiqarishning son va
sifat ko`rsatkichlari o`sishiga erishiladi. Sug`urta faoliyatini tartibga
soluvchi maxsus qonunlarga O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
tomonidan 2002 yilning 5 aprelida qabul qilingan va shu yilning 28
mayida amaliyotga joriy etilgan «Sug`urta faoliyati to`g`risida»gi Qonuni
hamda 2008 yil 21 aprelda qabul qilingan .
2.2 Sug urta kompaniyalari faoliyati tahliliʻ
Mustaqillik yillari mobaynida yurtimizda sug‘urta sohasida keskin
rivojlanish sur‘atlari kuzatildi. Ushbu tizimining yuqori sur‘atlar bilan
rivojlanib borishida unga xizmat ko‘rsatuvchi ichki infratuzilma aloxida
ahamiyat kasb etadi. Mazkur infratuzilmaning muhim bo‘g‘inini soha
xususiyatiga xos bo‘lgan qaltisliklarni sug‘urtalash tizimi tashkil etadi. Bu
tizim soha korxona va tashkilotlarining moliyaviy barqororligini
ta‘minlash, ziyonlarni tez va samarali qoplash imkonini beradi. Shu
maqsadda 1996 yilda soha sug‘urta munosabatlarining professional
ishtirokchisi sifatida axborot kommunikasiya texnologiyalari sohasiga
ixtisoslashgan ―Alskom sug‘urta kompaniyasi tashkil etilgan. Buning
natijasida soha tuzilmaviy bo‘linmalarining mulkiy va moliyaviy
manfaatlarini himoyalash, soha faoliyatiga oid qaltisliklarni baholash va
ularni samarali boshqarish mexanizmi yaratildi. Respublika hududida
sug‘urta dasturlarini tadbiq etish va ro‘yobga chiqarish, axborot
kommunikasiya hamda boshqa sohalardagi korxonalar va tashkilolarning
sug‘urta himoyasini amalga oshirish, mehnat jamoasini a‘zolarining
ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlarini qondirish hamda sug‘urtalovchilar
foydasi ko‘zlagan boshqa sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatish kompaniya
faoliyatining muhim yo‘nalishidir. Tizimdagi muhim va qimmatbaxo
ob‘ektlarni himoyaviy ta‘minlash imkoniyatini oshirish maqsadida 1999-
yilda Rossiya Federasiyasining etakchi sug‘urta tashkilotlaridan biri
―Soglasie sug‘urta kompaniyasi bilan qaltisliklarni qayta sug‘urtalashga

joylashtirish bo‘yicha hamkorlik o‘rnatildi va 2002 yilda ―Alskom
kompaniyasi negizida yuqoridagi kompaniya ishtirokidagi O‘zbekiston -
Rossiya Qo‘shma sug‘urta kompaniyasi tashkil etildi va davlat ro‘yxatidan
o‘tkazildi. Xizmatlar doirasini kengaytirish maqsadida kompaniya
respublikamizning etakchi sug‘urta kompaniyalari bilan doimiy aloqada
bo‘lmoqda va eng asosiysi axborotni yo‘qotilishi, o‘g‘irlanishi, yo‘q
qilinishi, o‘zgartirilishi, aloqa vositalarining va texnikaviy dasturiy
vositalarining ishdan chiqishi, ruxsatsiz tarmoqqa ulanish kabi axborot
kommunikasiya sohasida paydo bo‘ladigan yangi xavflar bilan bog‘liq
bo‘lgan yangi sug‘urta dasturlari ustida ishlamoqda. Ochiq Aksioner
Jamiyati ―Alskom Sug‘urta Kompaniyasining axborot kommunikasiya
texnologiyalari sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan sub‘ektlarda kompleks
sug‘urta himoyasini taqdim etishda ixtisoslashgani uning o‘ziga xos
xususiyatlari hisoblanadi. OAJ ―Alskom SK quyidagi organlar orqali
boshqariladi:15 -Yuqori organ - Aksionerlar umumiy yig‘ilishi ; -Umumiy
boshqaruv - Kuzatuv Kengashi; -Bajaruvchi organ - Bosh direktor; -
Nazoratchi organ - Taftish komissiyasi, Ichki audit xizmati. Jamiyatning
kuzatuv kengashi Jamiyat faoliyatiga 9 kishidan iborat umumiy rahbarlikni
amalga oshiradi. Jamiyat bosh direktori Jamiyatning kuzatuv kengashiga
saylanishi mumkin emas. Ayni shu Jamiyatda mehnat shartnomasi
bo‘yicha ishlayotgan shaxslar Jamiyatning kuzatuv kengashi a‘zosi
bo‘lishi mumkin emas. Jamiyatning kundalik faoliyatiga rahbarlik qilish
yakkaboshchilik asosidagi ijroiya organi tomonidan amalga oshiriladi.
Jamiyat ning bosh direktori aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining va kuzatuv
kengashining qarorlari bajarilishini tashkil etadi.Jamiyatning moliya-
xo‘jalik faoliyatini nazorat qilish uchun aksiyadorlarning umumiy
yig‘ilishi tomonidan bir yil muddatga 3 a‘zodan iborat taftish komissiyasi
saylanadi. Jamiyatning ichki audit xizmati Jamiyatning ijroiya organi
qonun hujjatlariga, Jamiyat ustaviga, moliyaviy hisobotlarda
ma‘lumotlarning to‘liq hamda ishonchli tarzda aks ettirilishi
ta‘minlanishini va aktivlarning saqlanishini nazorat qiladi hamda
baholaydi.
Hisobot davrida Kompaniya aktivlarining keskin o‘sish holati
kuzatildi va 2017 yilda 2016 yilga nisbatan 7121,4 mln. so‘mga
ko‘paygan. 126,9 % ni tashkil etdi. Aytish joizki, aktivlarning o‘tgan
davrga nisbatan sezilarli darajada o‘sishi Kompaniyaning qisqa muddatli

investitsiyalarining o‘sishi hisobiga ta‘minlangan. Ushbu davrda
Kompaniya tomonidan olingan sof foyda 1814,2 mln.so‘mni, rentabellik
ko‘rsatkichi esa 42.1 % ni tashkil etdi. 2016-yilda kompaniya kuchli
moliyaviy natijalarga erishdi.Yalpi daromadi 16,7 milliard so'mni tashkil
etdi, shundan 15,7 milliard so'mni sug'urta operatsiyalaridan olingan
daromad va 991,8 million so'm investitsiya faoliyatidan. Shuningdek,
Kompaniya aktivlarining o'sishi kuzatilmoqda. Bu jami aktivlarining
o'sishi asosan qisqa muddatli investitsiyalar hisobiga. Bu o'z vaqtida va
to'liq o'z majburiyatlarini bajarish uchun Kompaniya qobiliyatini aks
ettiradi
"ALSKOM" sug urta kompaniyasining moliyaviy ko rsatkichlari‟ ‟ .
Kompaniya tufayli transport vositalari egalarining fuqarolik
javobgarligini majburiy sug'urta qilish bo'yicha belgilangan sug‘urta
rezervlari haqiqiy hajmi 2017 yil 2016 yilga nisbatan 4,1mlrd. so'mga
oshgan. 2016 yil uchun to'plangan sug'urta mukofotlari hajmi 18,5 mlrd.
so'mni tashkil qildi va bu 2015 yilga nisbatan 45% ko'pdir. Qabul qilingan
sug'urta majburiyatlari hajmi 1,7 trln. so'mni tashkil etdi va 118 % ga o'sdi.
Sug'urta mukofotlarining oshishi bilan solishtirganda sug'urta
majburiyatlari faolo'sish sur'ati bor. Bu tegishli sug'urta bilan ta'minlash
orqali mijozlarni jalb qilish kompaniyaning samarali natijasidir. 2016 yil
Sug‘urta mukofotlari umumiy hajmi 17,0 mlrd. so‘m, 2015 yilga nisbatan
137 % o‘zgargan. Sug‘urta mukofotlarining o‘sishi bilan majburiyatlarning

o‘sishi o‘rtasidagi nisbat meyordagi sug‘urta himoyasi orqali
kompaniyaning mijozlarni ko‘paytirishdagi intilishining dalolatidir. Ushbu
vaziyatda sug‘urta tariflarini suniy turda pasaytirish amalga oshmaydi.
2017 yilda sug‘urta kompaniyasining biznes rejasi muvaffaqiyatli
bajarilishi ta‘minlangan. Xususan, mahsulot xizmatlar ko‘rsatish hajmi
16000 mln. so‘m belgilangan bo‘lsa, haqiqatda 17000 mln. so‘mlik
sug‘urta mukofotlari yig‘ilgan. Bu esa belgilangan rejani 106,25% ga
bajarilishiga olib kelgan. Mahsulot sotishdan tushgan tushum ham rejaga
nisbatan 115,3 % , ya‘ni ortig‘i bilan bajarilgan. Sof foyda 119,34 %
bajarilgan va kompaniya rentabellik darajasini 103,44 % bo‘lishini
ta‘minlagan. Kompaniyaning erishgan yutuqlari xodimlar potensialining
darajasiga ham bog‘liqdir. Bugungi kun ma‘lumotlariga ko‘ra
kompaniyada 250 ta xodim, jumladan 70 bosh ofisda va 180 ta regional
bo‘limlarda faoliyat ko‘rsatadilar. Sug‘urta agentlarining soni 500 tadan
ortiq. Ulardan 154 tasi oliy ma‘lumotga ega bo‘lib, bu xodimlarning
yuqori malakaga ega ekanliklari haqida dalolat beradi. Har yili kompaniya
xodimlari Bank moliya akademiyasida ―Moliya va sug‘urta ishi
yo‘nalishida va moliya-iqtisod oliygohlari magistraturalarida tahsil
oladilar.
Sug urta tashkilotlari xarajatlarini ikki guruxga ajratishimiz mumkin:ʻ
1) Sug urta majburiyatlarini bajarish bilan bog liq xarajatlar;
ʻ ʻ
2) Sug urta faoliyatini amalga oshirish bilan bog liq xarajatlar;
ʻ ʻ
Sug urtalovchining sug urta majburiyatlarini o z zimmasiga olish bilan
ʻ ʻ ʻ
bog liq xarajatlarga quyidagilar kiradi:
ʻ
 sug urta va qayta sug urta shartnoma shartlari bo yicha sug urta
ʻ ʻ ʻ ʻ
to lovlari (qoplamalari);
ʻ
 qayta sug urtalashga berilgan risklar bo yicha sug urta mukofoti
ʻ ʻ ʻ
summalari;
 qayta sug urta sharnomalari bo yicha to langan sug urta mukofotlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
va tantemalar;
 sug urta mukofotlari qisman qaytimi summasi shuningdek
ʻ
Qonunda ko zda tutilgan shartnoma shartlarida sug urta (qayta sug urta)
ʻ ʻ ʻ
shartnoma shartlari bo yicha to lanadigan qoplamalar summasi;
ʻ ʻ
 sug urta faoliyati ustidan nazorat qiluvchi ijro hokimiyati organlari
ʻ
tomonidan belgilangan tartibda, sug urta to g risidagi qonunga asosan
ʻ ʻ ʻ
shakllanadigan sug urta zahiralariga ajratilgan summalar (sug urta
ʻ ʻ

zahiralarida qayta sug urtalovchining ulushi o zgarishi hisobiga). Sug urtaʻ ʻ ʻ
faoliyatini amalga oshirish yuzasidan xarajatlari tarkibiga sug urta
ʻ
shartnomalarining yuritilishi va ijro etilishi bilan bog liq sug urta
ʻ ʻ
tashkilotlarining qilingan xarajatlari, shuningdek ma’muriy boshqaruv,
amalga oshirilmagan va favqulotda holatlar kiradi. Sug urtalangan va
ʻ
sug urtalanuvchilarning mulkiy manfaatlarini himoyasini ta’minlash bilan
ʻ
bog liq sug urta faoliyatini amalga oshirish bo yicha xarajatlar tarkibiga
ʻ ʻ ʻ
quyidagilar kiradi:
 sug urta agentligi va brokeri ko rsatgan xizmatlari uchun
ʻ ʻ
to lanadigan mukofotlar;
ʻ
 sug urta risklarini baholash, mol-mulklarning sug urta qiymati va
ʻ ʻ
sug urta summasi miqdorlarini aniqlash, sug urta hodisalari natijalarini
ʻ ʻ
baholash,sug urta to lovlari amalga oshirish uchun jalb qilingan
ʻ ʻ
mutaxassislar (ekspertlar, syurveyerlar, avariya komissarlari, yuristlar,
advokatlar va boshqalar)ning ko rsatgan xizmatlari uchun to lovlar;
ʻ ʻ
 inkassator xizmatlari to lovlari;
ʻ
 ma’lumotlar, xulosalar, statistik ma’lumotlar berish bo yicha
ʻ
tashkilotlarning xizmatlari to lovlari;
ʻ
 aktuariy xizmatlari to lovlari;
ʻ
 sug urta guvohnomasi (polis), kvitantsiya. Hisobot blankalari va
ʻ
boshqa shunga o xshash hujjatlarni tayyorlash bo yicha xizmatlar to lovi;
ʻ ʻ ʻ
 sug urta himoyasi ta’minlash bilan bog liq xarajatlar tarkibiga
ʻ ʻ
boshqa tashkilotlar (qayta sug urta tashkilotlari) xizmatlari to lovi
ʻ ʻ
bo yicha yuqorida hisoblangan xarajatlardan tashqari, sug urta tashkilotlari
ʻ ʻ
bo linmalari ishchi xodimlari mehnat ish haqi to lovlari bo yicha
ʻ ʻ ʻ
xarajatlar, shuningdek sug urta shartnomalari shartlarini qo llab-
ʻ ʻ
quvvatlash, ijro etish xulosalari bilan bog liq xarajatlar kiradi.
ʻ
Sug urta tashkilotlarining ma’muriy boshqaruv, amalga oshirilmagan
ʻ
shuningdek favqulotdagi holatlar va boshqa xo jalik yurituvchi sub’ektlari
ʻ
xarajatlaridan farq qilmaydi. Ma’muriy boshqaruv xarajatlariga ma’muriy
boshqaruv apparati xodimlariga ish haqi to lovi bo yicha xarajatlar kiradi.
ʻ ʻ
Qonunning boshqa talablariga muvofiq:
 yillik buxgalteriya hisoboti tasdiqlash maqsadida ko rsatilgan
ʻ
auditorlik xizmatlari;
 buxgalteriya hisobotining chop etilishiga xarajatlar;
 bino inshootlar, jihozlar va asbob uskunalar saqlash harajatlari;

 sug urta tashkilotlarining ustav fondi bilan bog liq boshqaʻ ʻ
harajatlar; Sug urta tashkilotlarining moliyaviy natijalarini shakllantirish
ʻ
printsiplarini oshkor qilish sug urta tashkilotining daromad va xarajatlari
ʻ
tarkibini tushunish orqali amalga oshiriladi. Bu savolni o rganishda
ʻ
sug urta tashkiloti boshqa qayta sug urta tashkiloti yoki professional
ʻ ʻ
sug urta tashkilotlariga risklarni qayta sug urtaga berishi, shuningdek
ʻ ʻ
risklarning hamkorlari (sug urtalovchilar yoki qayta sug urta lovchilar)
ʻ ʻ
dan qayta sug urtaga qabul qilishi, ya’ni sug urtalovchi bir vaqtning o zida
ʻ ʻ ʻ
qayta sug urtalovchi yoki qayta sug urtada tsedent (qayta sug urta
ʻ ʻ ʻ
himoyasini olish) bo lishi mumkinligini esga olishimiz kerak. Bu narsa
ʻ
shuni ifodalaydiki, ya’ni bitta operatsiya tsedentda xarajat sifatida, qayta
sug urtalovchida esa daromad sifatida aks ettiriladi. Sug urta
ʻ ʻ
tashkilotlarining daromadlari va xarajatlarining ikkinchi tomoni kelgusi
sug urta to lovlarini amalga oshirish uchun zarur bo lgan sug urta
ʻ ʻ ʻ ʻ
zahiralarini shakllantirish bilan bevosita bog liq. Bu operatsiya pul
ʻ
mablag lari harakati nuqtai nazardan xarajatlar hisoblanadi, ammo sug urta
ʻ ʻ
tashkilotlari faoliyatining moliyaviy natijalariga ta’sir qiladi.
Sug urtalovchining sug urta majburiyatlarini qoplash oldindan
ʻ ʻ
shakllantirilgan sug urta zahiralarini qaytarish bo yicha operatsiyalar bilan
ʻ ʻ
bog liq. Moliyaviy resurslar oqimi ma’nosida bu daromad emas, balki bu
ʻ
operatsiyalar sug urta tashkilotlari moliyaviy natijalarini oshiradi.
ʻ
Buxgalteriya foydasi yoki zarari tashkilotning barcha xo jalik
ʻ
operatsiyalarida buxgalteriya hisobiga asoslangan hisobot davri uchun
aniqlangan oxirgi moliyaviy natijalari hisoblanadi. Sug urta
ʻ
tashkilotlarining foydasi yoki zarari hisobot davridagi daromadlar va
xarajatlar o rtasida farq sifatida hisoblanadi. Bunda tashkilotning
ʻ
daromadlari aktiv kelishi natijasida iqtisodiy nafni oshirish va bu sug urta
ʻ
tashkilotining kapitali oshishiga olib keladigan majburiyatlarni bajarish
(mulkdorlarning ulushi ya’ni omonatlari bundan mustasno) e’tirof etiladi.
Sug urta tashkilotlarining xarajatlari aktivlar (pul mablag lari, boshqa mol-
ʻ ʻ
mulklar)ning chiqib ketishi natijasida iqtisodiy nafning pasayishi bu
tashkilotning kapitali kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning paydo
bo lishi (mulkdorlarning qarori bo yicha ulushlarining pasayishi bundan
ʻ ʻ
mustasno) maxsus hisob-kitoblar asosida moliyaviy natijalarini aniqlashda
sug urta zahiralarida qayta sug urtalovchilarning ulushi va sug urta
ʻ ʻ ʻ
zahiralariga ajratilgan summa, shuningdek o tgan davrlarga ajratilgan
ʻ

ulushlari hisob-kitob qilinadi. Bunda sug urta zahiralariga ajratmalarʻ
sug urtalovchi faoliyatining natijalarini kamaytiradi, o tgan hisobot
ʻ ʻ
davrlarida ajratilgan sug urta zahiralarining qaytimi uni oshiradi. Maxsus
ʻ
hiob-kitoblar asosida moliyaviy natijalarni aniqlashda sug urta zahiralariga
ʻ
ajratilgan summa va sug urta zahiralarida qayta sug urtalovchining ulushi
ʻ ʻ
aniqlanadi, shuningdek sug urta zahiralari qaytimi va ularda o tgan hisobot
ʻ ʻ
davrida chiqarilgan qayta sug urtalovchilar ulushi ishlab chiqiladi.
ʻ
Sug urtaning makroiqtisodiy o rni - xo jalik sub’ektlari va mamlakat
ʻ ʻ ʻ
fuqarolarining xotirjamligi va ishonchini ta’minlab, jamiyatning
ijtimoiyiqtisodiy hayotini mustahkamlashdan iboratdir. Sug urta
ʻ
tashkilotlarining daromadlari - barcha ruxsat etilgan sug urta turi bo yicha
ʻ ʻ
sug urta faoliyati, investitsiya daromadlari, shuningdek sug urta faoliyatini
ʻ ʻ
amalga oshirish bilan bevosita bog liq bo lmagan va qonunda
ʻ ʻ
ta’qiqlanmagan boshqa faoliyatdan olingan daromadlardan tashkil topadi.
Sug urta tashkilotlari sug urta oqibatida etgan zararlarni kamaytirish
ʻ ʻ
maqsadida oldini olish chora-tadbirlari zaxirasini tashkil etadilar. U
O zbekiston Respublikasi Adliya vazirligidan 2008 yil 15 dekabrida 1882-
ʻ
son bilan davlat ro yxatidan o tkazilgan “Sug urtalovchilarning sug urta
ʻ ʻ ʻ ʻ
zaxiralari to g risida”gi Nizomining 26 va 27-bandlariga muvofiq amalga
ʻ ʻ
oshiriladi. Oldini olish choratadbirlari sug urta zaxirasi sug urtalovchi
ʻ ʻ
tomonidan tasdiqlanadi. Oldini olish chora-tadbirlari sug urta zaxirasi
ʻ
brutto-mukofotdan qilinadigan foizli ajratmalar evaziga shakllantiriladi.
Oldini olish chora-tadbirlari zaxirasiga ajratmalar miqdori, tarif stavkasi
tarkibida ushbu maqsadlarga ko zda tutilgan foizlardan kelib chiqib, biroq
ʻ
sug urta shartnomalari bo yicha hisobot davrida hisoblangan sug urta
ʻ ʻ ʻ
brutto-mukofotining 10 foizidan ko p bo lmagan holda (qonunchilik
ʻ ʻ
hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari), ogohlantirish chora-
tadbirlari zaxirasi to g risidagi nizomda belgilanadi. Ma’lumki, sug urta
ʻ ʻ ʻ
kompaniyalarining moliyaviy resurslari oxirgi yillarda bir muncha o sdi.
ʻ
Chunki sug urta bozorida yangi sug urta maxsulotlarining tadbiq qilinishi
ʻ ʻ
buning asosini belgilaydi. Sug urta kompaniyalarining moliyaviy
ʻ
resurslardan foydalanish ularning javobgarlik nuqtai nazaridan kelib chiqib
amalga oshiriladi. Agarda sug urta kompaniyasi moliyaviy resurslar hajmi
ʻ
qancha yuqori bo lsa, shunchalik darajada moliyaviy resursdan
ʻ
foydalanishga ma’suliyat oshadi. Shunday qilib sug urtalovchining
ʻ
moliyaviy resurslarining shakllanishiga va undan foydalanishga sug urta
ʻ

mukofotlari hamda sug urta qoplamalarining ta’siri kattadir. O zbekistonʻ ʻ
sug urta bozori bir necha yildan beri barqaror o sish sur’atiga ega bo lib
ʻ ʻ ʻ
kelmoqda, bu esa o z navbatida uning mamlakat iqtisodiyotidagi rolini
ʻ
oshirib bormoqda. Ma’lumki, mamlakat moliya sektorining, shu jumladan,
sug urta sohasining rivoji mamlakatning umumiqtisodiy ahvoli bilan
ʻ
chambarchas bog langan. Sug urta sohasi mamlakat iqtisodiyotining rivoji
ʻ ʻ
bilan uzviy bog liqligi sababli, ushbu soha mamlakatdagi umumiqtisodiy
ʻ
o zgarishlarga juda tez ta’sirchan hisoblanadi. O zbekistonning hozirgi
ʻ ʻ
zamon iqtisodiyotida sug urta tizimi strategik ahamiyat kasb etmoqda,
ʻ
buning boisi sug urta tizimining davlat siyosati darajasiga ko tarilganligi,
ʻ ʻ
sug urta bozorining davlat boshqaruvi idoralari (organlari) tomonidan
ʻ
mamlakatning bozor infratuzilmasining ajralmas qismlaridan biri sifatida
ko rib chiqilayotganligidadir.
ʻ
Respublikamiz mustaqillikni qo lga kiritishi bilan sug urta sohasida
ʻ ʻ
ham katta o zgarishlar ro y berdi. O zbekiston sug urta bozori Markaziy
ʻ ʻ ʻ ʻ
Osiyoda eng tezkor sur’atlar bilan rivojlanayotgan bozorlardan biri
hisoblanadi. Bozor bir necha yildan beri barqaror o sish sur’atiga ega
ʻ
bo lib kelmoqda, bu esa o z navbatida uning mamlakat iqtisodiyotidagi
ʻ ʻ
rolini oshirib bormoqda. Ma’lumki, mamlakat moliya sektorining, shu
jumladan, sug urta sohasining rivoji mamlakatning umumiqtisodiy ahvoli
ʻ
bilan chambarchas bog langan. Sug urta sohasi mamlakat iqtisodiyotining
ʻ ʻ
rivoji bilan uzviy bog liqligi sababli, ushbu soha mamlakatdagi
ʻ
umumiqtisodiy o zgarishlarga juda tez ta’sirchan hisoblanadi.
ʻ

Sug urta bozorida sug urta to lovlari tarkibiʻ ʻ ʻ
―Alskom sug'urta kompaniyasi aksiyadorlik jamiyati (O'zR Moliya
‖
Vazirligining SF №00211 sonli Litsenziyasi) O‘zbekiston sug‘urta
bozorida 1996 yildan boshlab o'z faoliyatini yuritib kelmoqda, hamda
mamlakatimizda sug'urta munosabatlarining va iqtisodiyotining
rivojlanishida o'z hissasini qo'shib kelmoqda. Hozirgi kunga kelib
Kompaniya respublikamizda faoliyat ko'rsatayotgan yetakchi sug'urta
tashkilotlari orasida mustahkam o'rin egallaydi. Kompaniyaning hududiy
tarmog'i viloyat markazlarida joylashgan 15 ta filial, shuningdek
tumanlardagi hamda uzoq qishloq joylardagi 118 dan ortiq bo'linmalar va
sug'urta markazlarini o'z ichiga oladi.
Sug urta mukofotlarini yig ish dinamikasi mln. so m.
‟ ‟ ‟
Kompaniyaning sug‘urta faoliyati besh asosiy yo‘nalishda amalga
oshiriladi: mulk sug‘urtasi, transport sug‘urtasi, shaxs

sug‘urtasi,majburiyat va bank sug‘urtasi. Eng yirik faoliyat yo‘nalishi
bo‘lib, mulk sug‘urtasi hisoblanadi.
Sug`urta turlari bo`yicha 2017 yil sug`urta majburiyatlari
strukturasi.
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, 2017 yilda sug‘urta to‘lamlari strukturasi
quyidagilardan iborat bo‘lgan: 3.1.% mulk sug‘urtasi,50,1 % transport
sug‘urtasi, 37 % shaxs sug‘urtasi va 9,8 % bank sug‘urtasidir.
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, 2017 yilda sug‘urta to‘lamlari strukturasi
quyidagilardan iborat bo‘lgan: 3.1.% mulk sug‘urtasi,50,1 % transport
sug‘urtasi, 37 % shaxs sug‘urtasi va 9,8 % bank sug‘urtasidir .
2017 yil sug`urta to`lamlari strukturasi.
Kompaniyaning investision siyosati mablag‘lar kiritilishining
daromad, diversifikasiya, qaytarish va likvidlik prinsiplariga asosida
shakllangan. 1 yanvar 2017 yilga kompaniyaning investisiyalangan
vositalari 17,6 mlrd. so‘mdan ortiq. 2013 yilga nisbatan hajmi 23,9 %

oshgan. Bu faoliyat kompaniyada risklarni boshqarish samarali yo‘lga
qo‘yilgani haqida dalolat beradi.
Sug‘urta investision faoliyat daromadlari hajmining dinamikasidan
ko‘rinib turibdiki, ―Alskom SK investisiya faoliyati 2013 yil 3994 mln
so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, sug‘urta faoliyatidan tushgan daromad 454,2
mln. so‘mni tashkil etgan. 2015 yil ma‘lumotlariga ko‘ra investisiya 511,5
mln. so‘m, daromad 6762 mln. so‘mni tashkil etgan. Investisiyalar hajmi
2,5 barobarga oshgan bo‘lsa, olinayotgan daromad 6 barobar oshgan. 2017
yilda bu ko‘rsatkichlar ushbu holatga ega: investisiya 991,8 mln.so‘m.
Sug‘urta faoliyati daromadlari 15728,2 mln.so‘m.
Sug‘urta kompaniyasining ko‘rsatgan xizmatlari 2015-2017 yillar
davomida o‘sish tendensiyasiga ega. 2015 yilda 9700 mln.so‘mlik sug‘urta
mukofoti yig‘ilgan bo‘lsa, 2017 yilda bu ko‘rsatkich 170000 mln. so‘mni
tashkil etdi. Sug‘urta kompaniyasining ko‘rsatgan xizmatlari tannarxi ham
tahlil yilida o‘sib borgan.Xizmatlar tannarxi 2015 yilda 1270 mln.so‘mni
tashkil qilgan bo‘lsa, 2017 yilda sotilgan xizmat hajmi ham oshgan, ya‘ni
3115,1 mln.so‘mni tashkil etgan .
Sug`urta va investision faoliyat daromadlari hajmining
dinamikasi. mln. So`m.
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, 2017 yilda sug‘urta to‘lamlari strukturasi
quyidagilardan iborat bo‘lgan: 3.1.% mulk sug‘urtasi,50,1 % transport
sug‘urtasi, 37 % shaxs sug‘urtasi va 9,8 % bank sug‘urtasidir.

Kompaniyaning investision siyosati mablag‘lar kiritilishining daromad,
diversifikasiya, qaytarish va likvidlik prinsiplariga asosida shakllangan.
Respublikamizda sug`urta bozorini davlat tomonidan tartibga solish
asosiy yo`nalish esa - respublikada sug`urta bozorini rivojlanishini yanada
jaddalashtirishdir. Sug`urta marketingi sug`urta tashkilotlarini sug`urta
bozorida ishlash uslubi, sug`urta bozori metodologiyasi bo`lib, potensial
sug`urtalanuvchilar va ularning talab istaklarini o`rganish, ularga mos
sug`urta mahsulotlar yaratish, narx belgilash, sug`urta mahsulotilarnii
yetkazib berish, taqdim etish, sotish, xizmat ko`rsatishni uyushtirish
usullari, vositalari, tartib-qoidalari majmui hisoblanadi.
O zbekistonda umumiy foydalanishdagi avtomobil transporta, suv,ʻ
havo, temir yo l transportlari yo lovchilari, transport vositalari egalarining
ʻ ʻ
fuqorolik javobgarligi va boshqalarga majburiy sug urta turlari
ʻ
belgilangan. O zbekiston Respublikasi Mudofaa, Ichki ishlar, Favqulodda
ʻ
vaziyatlar vazirliklarining harbiy xizmatchilari, Milliy xavfsizlik xizmati,
Davlat chegaralarini qo riqlash, Davlat bojxona, Davlat soliq qo mitalari
ʻ ʻ
xodimlari majburiy davlat sug urtasiga olingan va bunday sug urta turlari
ʻ ʻ
uchun sug urta badali (mukofoti) davlat byudjeti hisobidan to lanadi.
ʻ ʻ
2.3 Sug urta tashkilotlari faoliyatini takomillashtirish
ʻ
Jamiyatda fuqarolar va ularning jamoasi o‘z faoliyatlari jarayonida
bir-birlari bilan tegishli ijtimoiy munosabatda bo‘ladilar. Ushbu
munosabatlarni bir qolipga solish uchun ularni tartibga keltirish zarur,
ya’ni fuqarolar va tashkilotlarning hatti-harakat qilish doirasini belgilash
zarur. Bayon etilganlar to‘laligacha sug‘urtaga ham taalluqlidir. Sug‘urta
ijtimoiy-iqtisodiy qonuniyat sifatida huquqiy tomondan
mustahkamlanishni talab etadi. Sug‘urta fondini tashkil etish va undan
foydalanish jarayonida paydo bo‘ladigan munosabatlar huquqiy tartibga
solinadi.
Sug‘urta sohasida vujudga keladigan huquqiy munosabatlar
fuqarolik-huquqiy munosabatlar tarkibiga kiradi. Bunday munosabatlar
fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining huquqiy holatini, mulk huquqi va
boshqa ashyoviy huquqlarning, shartnoma majburiyatlarini, shuningdek
mulkiy hamda shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga soladi.
Sug‘urta sohasidagi fuqarolik-huquqiy munosabatlar quyidagi
yo‘nalishlarda namoyon bo‘ladi:

· fuqarolar va sug‘urta tashkilotlari o‘rtasida shakllanadigan fuqarolik-
huquqiy munosabatlar;
· sug‘urta tashkilotlari o‘rtasida yuzaga keladigan o‘zaro
munosabatlar;
· fuqarolar va maxsus davlat organlari o‘rtasida paydo bo‘ladigan
fuqarolik-huquqiy munosabatlar;
· sug‘urta tashkilotlari va maxsus vakolatli davlat organi o‘rtasida
paydo bo‘ladigan fuqarolik-huquqiy munosabatlar.
Fuqarolar va sug‘urta tashkilotlari o‘rtasida paydo bo‘ladigan
fuqarolik-huquqiy munosabatlar tegishli shartnoma qoidalariga asoslanadi.
Bunda bir tomondan sug‘urta tashkilotining fuqaro oldida, ikkinchi
tomondan fuqaroning sug‘urta tashkiloti oldidagi burch va majburiyatlari
paydo bo‘ladi. Ya’ni, tuzilgan shartnomaga ko‘ra, fuqaro o‘z vaqtida
sug‘urta mukofotini to‘lashi shart. Sug‘urta hodisasi ro‘y berganda esa,
sug‘urta tashkiloti sug‘urta shartnomasida qayd etilgan shart va
muddatlarda sug‘urta qoplamasi (summasini) fuqaroga to‘lab berishi
lozim. Ko‘rinib turibdiki, shartnoma –fuqarolik-huquqiy hujjat sifatida
taraflarning o‘zaro munosabatini huquqiy tartibga solyapti.
Sug‘urta tashkilotlarining bir-birlari o‘rtasida paydo bo‘ladigan
fuqarolik-huquqiy munosabatlari sug‘urta pulini va qayta sug‘urta qilish
bilan bog‘liq tuzilgan shartnomalar doirasida shakllanadi. Amaldagi qonun
hujjatlariga ko‘ra, sug‘urta tashkiloti moliyaviy barqarorlikni ta’minlash,
binobarin, sug‘urtalanuvchilar oldida o‘z majburiyatini bajarishini
ta’minlash maqsadida sug‘urta pulida ishtirok etishi yoxud boshqa sug‘urta
tashkilotlari yoki ixtisoslashgan qayta sug‘urta tashkilotlari bilan
shartnomaviy munosabatlarga kirishi mumkin. o‘zbekiston Respublikasi
Fuqarolik kodeksining 959-moddasida «sug‘urta shartnomasi bo‘yicha
sug‘urtalovchi o‘z zimmasiga olgan sug‘urta tovonini yoki sug‘urta pulini
to‘lash xavfi uning tomonidan to‘liq yoki qisman boshqa sug‘urtalovchida
(sug‘urtalovchilarda) u bilan tuzilgan qayta sug‘urta qilish shartnomasi
bo‘yicha sug‘urtalanishi mumkin» deb alohida qayd etilgan.
Qayta sug‘urta qilish shartnomasiga nisbatan, agar qayta sug‘urta
qilish shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, Fuqarolik
kodeksining tadbirkorlik xavfini sug‘urta qilish borasida qo‘llanishi lozim
bo‘lgan qoidalari tatbiq etiladi. Qayta sug‘urta qilish shartnomasini tuzgan
sug‘urta shartnomasi (asosiy shartnoma) bo‘yicha sug‘urtalovchi keyingi
shartnomada sug‘urta qildiruvchi hisoblanadi.

Fuqarolar va maxsus davlat organlari o‘rtasida paydo bo‘ladigan
fuqarolik-huquqiy munosabatlar maxsus vakolatli davlat organining
sug‘urtalanuvchilar bo‘lgan – fuqarolarning qonuniy manfaatlarini himoya
etish bilan bog‘liqdir. Amaliyotda shunday holatlar bo‘ladiki, sug‘urta
tashkiloti sug‘urtalanuvchiga sug‘urta hodisasi tufayli ko‘rilgan zararni
qoplashdan asossiz voz kechishi mumkin. Bunday paytda o‘z
manfaatlarini huquqiy himoya etish maqsadida sug‘urtalanuvchi maxsus
vakolatli davlat organiga murojaat etishi mumkin.
Sug‘urta tashkilotlari va maxsus vakolatli davlat organi o‘rtasida
paydo bo‘ladigan fuqarolik-huquqiy munosabatlar qonun hujjatlari asosida
tartibga solinadi. Maxsus vakolatli organning sug‘urta tashkilotlariga
nisbatan paydo bo‘ladigan fuqarolik-huquqiy munosabatlari o‘zbekiston
Respublikasining Fuqarolik kodeksi va «Sug‘urta faoliyati» to‘g‘risidagi
Qonunda o‘z aksini topgan. Maxsus vakolatli davlat organi qonunda
belgilangan tartibda sug‘urta tashkilotlarining faoliyatini nazorat etib
boradi. Zaruriyat bo‘lganda esa, sug‘urtalanuvchilarning manfaatini
himoya etish maqsadida undan sug‘urta faoliyatini amalga oshirish
huquqini beruvchi litsenziyani chaqirib olish huquqiga ega.
Sug‘urtani huquqiy tartibga solish davlat tomonidan sug‘urta
munosabati qatnashchilarining hatti-harakatini huquqiy normalar
vositasida amalga oshiriladi. Jismoniy va yuridik shaxslarning mulkiy
huquqlarini har xil oldindan ko‘rib bo‘lmaydigan sug‘urtaviy himoya
qilish uchun ko‘pchilik shaxslar tomonidan tashkil etiladigan maxsus fond
hisobidan amalga oshiriladigan sug‘urta faoliyati jarayonida paydo
bo‘ladigan ijtimoiy munosabatlar mavjud. Ushbu munosabatlarni tartibga
soladigan normalar yig‘indisiga sug‘urta huquqi deyiladi.
Sug‘urta faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlarini ikki turga
bo‘lish mumkin:
· sug‘urta faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonunlar;
· sug‘urta faoliyatini tartibga soluvchi umumiy qonunlar
Sug‘urta faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonunlarga
O‘ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2002 yilning 5 aprelida
qabul qilingan va shu yilning 28 mayida amaliyotga joriy etilgan «Sug‘urta
faoliyati to‘g‘risida»gi Qonun i , 2008 yil 21 aprelda qabul qilingan
“Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy
sug‘urtalash to‘g‘risida”gi hamda O‘ zbekiston R espublikasining 2009
yil 16 aprel da qabul qilingan “Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini
majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida” gi Q onunlari sug‘urta faoliyatini
tartibga soluvchi maxsus qonun lar hisoblanadi.

Shuni alohida ta’kidlash zarurki, sug‘urta munosabatlarida ishtirok
etuvchi tomonlarning qonuniy manfaatlarini himoya etish maqsadida 1993
yili Oliy Majlis “Sug‘urta to‘g‘risida” Qonun qabul qilgan edi. O‘ tgan
yillar mobaynida mazkur qonunga ikki marta qo‘shimcha va o‘zgartirishlar
kiritildi. Tabiiyki, bu qonun o‘sha paytda mavjud bo‘lgan iqtisodiy
jarayonlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan va amaliyotga joriy
etilgan. Boshqacha so‘z bilan aytganda, ushbu qonun sug‘urta
munosabatlari qatnashchilari uchun biroz yumshatilgan holatda amal qildi.
Jumladan, unda sug‘urta tashkilotlari tugatilgan taqdirda ularning
sug‘urtalanuvchilar oldidagi majburiyatini bajarish tartibi to‘liq
yoritilmagan. Shuningdek, bu qonunda qonunchilik talablarini buzganlik
uchun tomonlarning javobgarligi o‘z aksini topmagan hamda davlat
sug‘urta nazorati organining sug‘urta tashkilotlariga nisbatan ta’sir qilish
imkoniyati keskin chegaralangan edi.
Bayon etilgan holatlar mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotining
hozirgi bosqichi talablarini hisobga olgan holda, amaldagi “Sug‘urta
to‘g‘risida”gi Qonunni yangilash va takomillashtirish zaruriyatini keltirib
chiqardi. Shuni e’tiborga olib, 2002 yilning 4-5 aprel kunlari bo‘lib o‘tgan
ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning sakkizinchi sessiyasida “Sug‘urta
faoliyati to‘g‘risida”gi yangidan ishlab chiqilgan qonun loyihasi deputatlar
tomonidan atroflicha muhokama qilindi va qabul qilindi.
Ma’lumki, sug‘urta sohasini huquqiy tartibga soluvchi 2002 yil aprel
oyigacha amalda bo‘lgan qonun “Sug‘urta to‘g‘risida” deb ataladi.
holbuki, biz fikr-mulohaza yuritmoqchi bo‘lgan qonunning nomi esa
“Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida” deyiladi va shubhasiz, bu holat
diqqatimizni o‘ziga jalb etdi. Sug‘urtaning mohiyatini oddiy til bilan
ifodalaydigan bo‘lsak, oldindan ko‘rib bo‘lmaydigan har xil hodisalar ro‘y
berishi oqibatida yuridik va jismoniy shaxslar ko‘radigan zararlarni
sug‘urta tashkiloti tomonidan qoplash bilan bog‘liq munosabat. Shuni
esdan chiqarmaslik lozimki, sug‘urta tashkiloti o‘z xizmatini mijozlarga
tegishli haq - sug‘urta mukofoti to‘lash evaziga ko‘rsatadi. Sug‘urtalovchi
mijozlardan kelib tushgan sug‘urta mukofotlari hisobidan maqsadli pul
jamg‘armalarini tashkil etadi va bu jamg‘arma mablag‘lari faqat sug‘urta
hodisalari tufayli ko‘rilgan zararlarni qoplaydi. E’tibor bergan bo‘lsangiz,
sug‘urta munosabatlarida ikkita tomon ishtirok etyapdi: sug‘urta tashkiloti
(sug‘urtalovchi) va yuridik hamda jismoniy shaxslar (sug‘urtalanuvchilar).
Endi, sug‘urta faoliyati tushunchasiga kelsak, qonunda ta’kidlanishicha, u
sug‘urta bozori professional ishtirokchilarining sug‘urtani amalga oshirish
bilan bog‘liq faoliyati. Sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari

faqatgina sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchidan iborat emas. Unda qayta
sug‘urtalovchilar, qayta sug‘urtalanuvchilar, sug‘urta brokerlari va
agentlari ham ishtirok etadi.
Yangi qonunning e’tiborga molik tomonlaridan biri, unda, aniqroq
aytadigan bo‘lsak, uning 4-moddasida sug‘urtalovchilarning sug‘urtani
amalga oshirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‘ullanishlari mumkin emasligi qayd etilgan. Qayd etish joizki,
sug‘urta faoliyati ham tadbirkorlikning bir ko‘rinishi. Mamlakatimizda
iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayonlari kechayotgan va tadbirkorlik
harakatlariga keng yo‘l ochilayotgan bir paytda, tadbirkorlik tizimining
muhim bo‘g‘inlaridan bo‘lgan-sug‘urtalovchilar uchun bunday
cheklovning qonun yo‘li bilan belgilanishiga sabab nima? o‘tgan yillar
tajribasi shundan dalolat beradiki, ko‘pgina sug‘urta tashkilotlari
“sug‘urtalovchi” niqobi ostida turli tijorat operatsiyalarini, xususan, savdo-
vositachilik ishlarini amalga oshirdilar. Yuridik va jismoniy shaxslarni
sug‘urta qilish hisobiga kelib tushgan sug‘urta mukofotlari, qoidaga ko‘ra,
sug‘urta qoplamalarini to‘lashga mo‘ljallangan zahira jamg‘armalarini
tashkil etishga sarflanmasdan, balki sug‘urta faoliyati bilan bog‘liq
bo‘lmagan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishga sarflangan holatlar
ham bo‘lgan.Sug‘urtaning eng asosiy prinsiplaridan biri-
sug‘urtalovchilarning o‘z zimmalariga olgan majburiyatlarini bajarishni
ta’minlaydigan sug‘urta zahiralariga ega bo‘lishidir. Taassufki, ba’zi
sug‘urtalovchilarimiz, bunday zahiralarni shakllantirmaganliklari oqibatida
murakkab moliyaviy holatni boshidan kechirganligi sir emas.
«Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida» Qonunning diqqatga sazovor
joylaridan yana biri, uning 10-moddasida sug‘urta tashkilotlarini davlat
ro‘yxatidan o‘tkazish tartibini aniq ko‘rsatib qo‘yilganligidir. Ma’lumki,
qonun hujjatlariga muvofiq, aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilgan
sug‘urta tashkilotlari o‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat
ro‘yxatiga olinganlar. Ammo, uzoq vaqt, aniqrog‘i, 1998 yilning birinchi
yarmigacha sug‘urta faoliyatini tartibga solish vakolati berilgan davlat
sug‘urta nazorati organining tashkil etilmaganligi va ilgari Adliya
vazirligida davlat ro‘yxatiga olingan tashkilotlarning faoliyati hech kim
tomonidan nazorat qilinmaganligi oqibatida yangi tashkil etilgan sug‘urta
tashkilotlarini davlat ro‘yxatiga olishda muammolar paydo bo‘lgan.
«Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi Qonun 29 ta moddadan iborat.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 52-bobi sug‘urtaviy
huquqiy munosabatlarga bag‘ishlangan. Unda jami 47 ta modda mavjud.
Kodeks sug‘urta tashilotlari bilan sug‘urtalanuvchilar o‘rtasidagi

munosabatlarni tartibga solsa, «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi Qonun
sug‘urta tashkilotlari va davlat o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi.
Qonun osti hujjatlariga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
farmonlari va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va
farmoyishlari, vazirliklar va idoralarning normativ hujjatlari kiradi.
Mustaqillik davrida sug‘urta faoliyati bilan bog‘liq bir qancha
Prezident farmonlari qabul qilingan. Jumladan, O’zbekiston
Respublikasi V azirlar M ahkamasining 1994 yil 30 dekabrdagi
“ O’zbekiston respublikasi soliq organlari xodimlarining majburiy davlat
sug’urtasi bo’yicha sug’urta summalari va sug’urta tariflari miqdorlari
to’g’risida ”gi 631-sonli qarori bilan soliq organlari xodimlarining
majburiy davlat sug’urtasi respublika byudjeti mablag’lari hisobiga amalga
oshiril ishi b elgilan d i.
Soliq organlari xodimlarining majburiy davlat sug’urtasi bo’yicha
sug’urta summasi to’lov kunida qonun hujjatlarida belgilangan eng kam
oylik ish haqi miqdorining 80 baravarini tashkil etadi. Sug’urta mukofoti
Davlat soliq qo’mitasi (sug’urta qildiruvchi) tomonidan vakil qilingan
sug’urtalovchiga sug’urta qilinishi kerak bo’lgan sug’urta qildiruvchining
har bir xodimiga to’lash paytida amal qilgan eng kam oylik ish haqi
miqdorining 20 foizi miqdorida to’lanadi.
"Kafolat" davlat-aksiyadorlik sug’urta kompaniyasi (vakil qilingan
sug’urtalovchi) mazkur qarorda belgilangan tartibda majburiy davlat
sug’urtasini amalga oshirishni 2002 yil 31 dekabrgacha davom
ettirishi, 2003 yil 1 yanvardan boshlab "O’zbekinvest" eksport-import
milliy sug’urta kompaniyasi (vakolatli sug’urtalovchi) yuqiridagi qarorda
belgilangan tartibda majburiy davlat sug’urtasi o’tkazishni amalgam
oshirishi belgilandi.
1995 yilning 26 iyulida tashkil etilgan «Madad» sug‘urta agentligi
faoliyati bilan bog‘liq Prezident farmonidir. Ushbu farmonga ko‘ra,
agentlikning faoliyat yo‘nalishlari ko‘rsatilgan hamda uni 3 yil
muddatga daromad (foyda) solig‘i to‘lashdan ozod etilganligi
ta’kidlangan. Shu yerda qayd etish kerakki, «Madad» sug‘urta agentiligini
tashkil etish bilan bog‘liq Prezident Farmonini ijrosini ta’minlash uchun
Vazirlar Mahkamasi qaror qabul qilgan.
Shu bilan bir qatorda 1997 yil 18 fevralda « O‘ zbekinvest» eksport-
import milliy sug‘urta kompaniyasini, 1997 yilning 25 fevralida esa
« O‘ zagrosug‘urta» davlat-aksiyadorlik sug‘urta kompaniyasini tashkil
etish bo‘yicha Prezident farmonlari qabul qilingan. Bu farmonlarda qayd

etilgan kompaniyalar 5 yil muddatga daromad (foyda) solig‘i to‘lashdan
ozod etilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 31 yanvardagi
«Sug‘urta bozorini yanada erkinlashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida» Farmoni bilan 2002 yilning 1 fevralidan boshlab, mulkchilik
shakllaridan qat’iy nazar, sug‘urta tashkilotlari 3 yil muddatga daromad
(foyda) solig‘i to‘lashdan ozod qilinishi va buning natijasida bo‘shaydigan
mablag‘lar aniq maqsadni ko‘zlagan holda mazkur tashkilotlarning
moddiy-texnika bazasini rivojlantirishga, mintaqalarda keng tarmoqli
agentlik shaxobchalarini tashkil etishga, kadrlar tayyorlash va qayta
tayyorlashga, shu jumladan, chet ellarda tayyorlash va qayta tayyorlashga
yo‘naltirilishi aniq belgilab qo‘yilgan edi.
"Sug’urta faoliyati to’g’risida"gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuniga va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
"Sug’urta bozorini yanada erkinlashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida" 2002 yil 31 yanvardagi PF-3022-son Farmoniga muvofiq
hamda sug’urta tizimini rivojlantirishni rag’batlantirish,
sug’urtalovchilarning moddiy-texnika bazasini va moliyaviy barqarorligini
mustahkamlash, ularning mintaqaviy vakolatxonalarini kengaytirish va
aholining sug’urta tashkilotlariga bo’lgan ishonchini oshirish
maqsadida 2002 yil 27 noyabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining “S ug’urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida ” gi 413-sonli qarori qabul qilindi.
Mazkur qaror bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
sug’urta faoliyatini tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi maxsus vakolatli
davlat organi etib belgilan di. Shuningdek qaror bilan Sug’urtalovchilar va
sug’urta brokerlarining sug’urta faoliyatini litsenziyalash to’g’risidagi
Nizom tasdiqlan d i. Shu bilan birgalikda y uridik shaxslar uchun
sug’urtaning ixtiyoriy turlari bo’yicha yillik xarajatlar normativi
mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan olingan tushum yillik hajmining
ikki foizi miqdorida belgilan di .
Sug’urta xizmatlarining raqobat bozorini yanada shakllantirish,
sug’urta faoliyatining zamonaviy turlarini rivojlantirish va sifatini oshirish,
sug’urtalovchilarning kapitallashuv darajasini ko’paytirish va moliyaviy
barqarorligini ta’minlash, ularning mintaqaviy tarmoqlarini kengaytirish,
shuningdek sug’urtalashni tartibga solish usullarini takomillashtirish
maqsadida 2007 yil 10 aprelda O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Sug’urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-618-sonli Qarori

bilan “ 2007 - 2010 yillarda O’zbekiston Respublikasi sug’urta bozorini
isloh qilish va rivojlantirish Dasturi” hamda “Sug’urta bozorining
professional qatnashchilari to’g’risidagi Nizom” tasdiqlandi.
Shuningdek mazkur qarorga muvofiq qayta sug’urta qilish xizmatlari
ko’rsatishning yagona talablari va standartlarini belgilash
maqsadida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2010 yil 27
dekabrdagi 111-sonli buyrug’i bilan (O’zbekiston Respublikasi Adliya
vazirligida 2011 yil 29 yanvarda 2190-son bilan ro’yxatga olingan)
“ Qayta sug’urta qilish xizmatlari ko’rsatishning yagona talablari va
standartlari to’g’risidagi nizom” tasdiqlandi.
2012 yil 17 dekabrda xususiy bank va boshqa xususiy moliya
institutlari hamda ular faoliyatining kafolatlari sohasidagi munosabatlarni
tartibga solish maqsadida O’zbekiston Respublikasining “Xususiy bank
va moliya institutlari hamda ular faoliyatining kafolatlari
to’g’risida”gi O’RQ-339-Qonuni qabul qilindi.
Ushbu Qonunning asosiy vazifalari xususiy bank va moliya
institutlarining huquqlari hamda qonuniy manfaatlari himoya qilinishini
ta’minlashdan, bank-moliya sohasiga xususiy kapitalni jalb qilish uchun
shart-sharoitlar yaratishdan, bank xizmatlari va boshqa moliyaviy
xizmatlar bozorida raqobatni kengaytirishdan hamda mijozlarga xizmat
ko’rsatish sifatini oshirishdan iboratdir.
XULOSA
Kurs ishiishini xulosa qismida quyidagi fikrga kelamiz. Sug`urta
mohiyatan murakkab va ko`p qirrali tushunchadir. Bu atama iqtisodiy
ishlab chiqarish va iste‘mol, tabiiy ofatlar va ko`ngilsiz hodisalar,
shuningdek, inson hayotida sodir bo`ladigan turli favquloddagi hodisalar
bilan chambarchas bog`langan. Mamlakatimizda sug`urta endi rivojlanib
kelayotgan sohalardan biri bo`lib, uning iqtisodiyot rivojlanishiga
qo`shadigan hissasi istiqbolli ahamiyatga egadir. O`zbekiston Respublikasi
sug`urta bozori yildan-yilga jadal sur‘atlar bilan rivojlanib bormoqda,
lekin ushbu sohaning umumiy iqtisodiyotdagi ahamiyati hali yetarli
darajaga ko`tarilmagan. Sug`urta faoliyatini tartibga soluvchi maxsus
qonunlarga O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2002 yilning
5 aprelida qabul qilingan va shu yilning 28 mayida amaliyotga joriy
etilgan «Sug`urta faoliyati to`g`risida»gi Qonuni hamda 2008 yil 21
aprelda qabul qilingan ―Transport vositalari egalarining fuqarolik
javobgarligini majburiy sug`urtalash to`g`risida gi Qonuni sug`urta‖
faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonunlar hisoblanadi.

Sug`urtalovchilar bozorga o`zlarini ishlab chiqargan o`ziga xos mahsuloti -
sug`urta xizmatini taklif etadilar. Ushbu xizmatlar yuzlab, minglab
sug`urta kompaniyalari tomonidan sotilishi mumkin. O`z-o`zidan, bu holat
sug`urta bozorida potensial mijozlarni jalb etish uchun sug`urta
kompaniyalari o`rtasida raqobatning kuchayishiga olib keladi va
―mahsulot ning sifatiga ijobiy ta‘sir ko`rsatadi. O‘zbekiston sug‘urta‖
bozorida 1996 yildan boshlab o'z faoliyatini yuritib kelmoqda,hamda
mamlakatimizda sug'urta munosabatlarining va iqtisodiyotining
rivojlanishida o'z hissasini qo'shib kelmoqda. Hozirgi kunga kelib
Kompaniya respublikamizda faoliyat ko'rsatayotgan yetakchi sug'urta
tashkilotlari orasida mustahkam o'rin egallaydi. Kompaniyaning hududiy
tarmog'i viloyat markazlarida joylashgan 15 ta filial, shuningdek
tumanlardagi hamda uzoq qishloq joylardagi 118 dan ortiq bo'linmalar va
sug'urta markazlarini o'z ichiga oladi. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, 2017
yilda sug‘urta to‘lamlari strukturasi quyidagilardan iborat bo‘lgan: 3.1.%
mulk sug‘urtasi,50,1 % transport sug‘urtasi, 37 % shaxs sug‘urtasi va 9,8
% bank sug‘urtasidir. Kompaniyaning investision siyosati mablag‘lar
kiritilishining daromad, diversifikasiya, qaytarish va likvidlik prinsiplariga
asosida shakllangan. 1 yanvar 2017 yilga kompaniyaning investisiyalangan
vositalari 17,6 mlrd. so‘mdan ortiq. 2013 yilga nisbatan hajmi 23,9 %
oshgan. Bu faoliyat kompaniyada risklarni boshqarish samarali yo‘lga
qo‘yilgani haqida dalolat beradi. Sug‘urta investision faoliyat daromadlari
hajmining dinamikasidan ko‘rinib turibdiki, ―Alskom SK investisiya
faoliyati 2013 yil 3994 mln so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, sug‘urta
faoliyatidan tushgan daromad 454,2 mln. so‘mni tashkil etgan. 2015 yil
ma‘lumotlariga ko‘ra investisiya 511,5 mln. so‘m, daromad 6762 mln.
so‘mni tashkil etgan. Investisiyalar hajmi 2,5 barobarga oshgan bo‘lsa,
olinayotgan daromad 6 barobar oshgan. 2017 yilda bu ko‘rsatkichlar ushbu
holatga ega: investisiya 991,8 mln.so‘m. Sug‘urta faoliyati daromadlari
15728,2 mln.so‘m. Sug‘urta kompaniyasining ko‘rsatgan xizmatlari 2015-
2017 yillar davomida o‘sish tendensiyasiga ega. 2015 yilda 9700
mln.so‘mlik sug‘urta mukofoti yig‘ilgan bo‘lsa, 2017 yilda bu ko‘rsatkich
170000 mln. so‘mni tashkil etdi. Sug`urta bozori holati va sug`urta
hizmatlariga bo`lgan talab iqtisodiyotning ahvolini aks ettiradi.
Ma‘lumki,sug`urta bozori keng qamrovli tushuncha bo`lib, u o`z ichiga
sug`urta shartnomasining tuzilishidan, uning to‘gashigacha bo`lgan

muddatni qamrab oladi. O`zbekistonda sug`urta bozorini davlat tomonidan
tartibga solish maqsadlari, vazifalari va yo‘nalshilari quyidagilardan iborat.
Maqsadlari:
Fuqarolarning va davlatning sug`urta xizmatlariga bo`lgan talablarini
maksimal darajada qondirish;
O`zbekistonda sug`urta bozorining rivojlanishini va
takomillashishini jaddalashtirishga zamin yaratish.
Rivojlangan mamlakatlar sug‘urta faoliyatini o‘rganar ekanmiz
Germaniyada sug`urta kompaniyalarini litsenziyalash tartibi yangi tashkil
qilinayotgan sug`urta kompaniyasi Federal muassasaga ariza bilan murojat
qilishi va unga sug`urta kompaniyasi ustav kapitalini tasdiqlovchi hujjat
(minimal 5 mln. evro), direktorlar kengashi haqida ma‘lumot, yuqori
boshqaruv haqida ma‘lumot, yaqin 3 yil ichida sug`urta kompaniyasi
faoliyati ish rejasi kabi ma‘lumotlarni FMga taqdim qilishi lozim.
Kurs ishimiz nihoyasida shuni yana bir bor ishonch bilan
ta‘kidlamoqchimizki, barcha imkoniyatlardan, samarali foydalanish
nafaqat firma darajasidagi muvaffaqiyatni, balki butun jamiyatning rivojini
ta‘minlab beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T.: O‘zbekiston, 2014.
2. ―O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
harakatlar strategiyasi to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
3. O‘zbekiston Respublikasining ―Raqobat to‘g‘risida‖ gi Qonuni.
O‘zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi tomonidan 2011 - yil 14-
noyabrda qabul qilingan va Senat tomonidan 2011 - yil 5- dekabrda
ma‘qullangan.
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ―Sug‘urta
xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi
qarori. O‘zbekiston Respublikasi hukumati qarorlari to‘plami. – Т .: 2002.
27 noyabrdagi 413-son.

5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Sug‘urta xizmatlari
bozorini yanada islih qilish va rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida‖gi 2008 yil 21 maydagi PQ-872-sonli Qarori.
6. ―Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida‖ gi O‘zbekiston Respublikasining
Qonuni. Toshkent shahar, 2002 yil 5 aprel,358-II-son.
7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 8
iyundagi ―Sug‘urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish chora
tadbirlari to‘g‘risida‖gi 286-son qarori. O‘zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlari to‘plami, 1998. 7-son, 24-nodda

Sugʻurta kompaniyalari va ularning asosiy funksiyalari

Sotib olish