Sug’urta tashkilotining iqtisodiyotida va uni moliyaviy barqarorligi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	340.6KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sug’urta tashkilotining iqtisodiyotida va uni moliyaviy barqarorligi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan
KURS ISHI
МАVZU:
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________.
Bajardi:____________ ______ _____________
Qabul qildi____________________________
RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ »
_________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Sug’urta tashkilotining iqtisodiyotida va uni
moliyaviy barqarorligi
Reja
Kirish 3
1. Sug’urta tashkilotining iqtisodiy mohiyati, funksiyalari va bozor
munosabatlaridagi o’rni 5
2. Sug’urta tashkilotining faoliyatini amalga oshirishning huquqiy asoslari va
sug’urta kompaniyalarining tashkiliy-huquqiy shakllari 15
3. Iqtisodiyotni moderniztsiya qilish sharoitida sug’urta faoliyatini samarali
boshqarishda sug’urta munosabatlari va moliyaviy barqarorligi tartibga solish
mexanizmlari 22
Xulosa 29
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 30
2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi
mustaqilligidan so’ng o’tgan vaqt mobaynida sug’urta sohasi rivojlanishi uchun
katta imkoniyatlar yaratildi. Sug’urta kompaniyalarining faoliyati ushbu qisqa
davrda kutilgandan ham unumliroq tarzda takomillashdi. Sug’urta
kompaniyalarining takomillashishiga sabab, O’zbekiston Respublikasining jahon
xo’jaligidagi ishtiroki salmog’i oshib, xalqaro iqtisodiy munosabatlar ko’lami
kengayib borayotganidadir. Bu borada sug’urtaning o’rni barchaga ma’lum. Shu
sababli hozirgi kunda sug’urta kompaniyalar risklarni aniqlash, ularni tahlil qilish
va baholash hamda kamaytirish usullarini qo’llash sug’urta kompaniyalarining
asosiy vazifalaridan biriga aylandi.
Ayni vaqtda mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan
iqtisodiyotni rivojlantirish, sug’urta faoliyatini samarali tashkil qilish, yurtimizdagi
barcha sohalarda ish faoliyatini strategik reja asosida xizmat ko’rsatish
tashkilotlarini rivojlantirish bo’yicha bir qator qarorlar qabul qilindi. 2017 yil 7
fe v r a l da Pre z i d e n t Sh a v k at M ir z i y oev Far m on bi l an ta sd i q la n g a n ― H ara k at l a r
strategiyasi da
‖ mamlakatimizni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi
belgilab berilgan 1
. Avvalo, ushbu ustuvor yo’nalishlar va ulardagi amalga
oshirilishi nazarda tutilgan vazifalar hamda chora-tadbirlarning ijrosi bugungi
kunning hayotiy va ijtimoiy zarurati ekanligini ta’kidlash lozim.
Sug’urta faoliyatini amalga oshirish uchun sug’urta tashkilotlari sug’urta
badallari hisobidan pul mablag’lari fondini tashkil qiladi. Pul fondini yetishmasligi
uning moliyaviy ahvoli murakkablashishi mumkin. Sug’urta fondlari maqsadli
ishlatiladi va zararlar yuz bergan vaqtida qoplama berish uchun ishlatiladi.
Sug’urta fondi mablag’lari davlat tomonidan olib qo’yilishi va soliqqa tortilishi
amladagi qonunchilikda taqiqlanadi. Sug’urta tashkilotlari vaqtincha bo’sh turgan
mablag’larini. zaxiralarni investitsiya qilish orqali qo’shimcha daromad oladi.
Shuning uchun sug’urta faoliyatini iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida
1

Mirz iyoyev Sh.M. ― 2017 - 202 1 - y ill a rda O ‘ z b e kistonni r i vojl a ntirishning b e sht a ustuvo r y o ‘ n a li sh i bo ‘ y i c ha
―Xar akatlar str a
t e g i y a si‖ F a rmoni 7 f e v ra l 20 1 7 y il.
3

samarali tashkil qilish va boshqarish mamlakatimiz iqtisodiyotining
rivojlanishiga, xalq farovonligini oshishiga katta yordam beradi.
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida sug’urta faoliyatini samarali
boshqarish sug’urta tashkilotlarining ijtimoiy-iqtisodiy va umumiy samadorlik
ko’rsatkichlarida o’z aksini topadi va unga baho beriladi. O’zbekistonda sug’urta
kompaniyalarini samarali boshqarish borasida ijobiy natijalarga erishish nuqtai
nazaridan kelib chiqib, mavzuning dolzarbligi iqtisodiyotni modernizatsiya qilish
sharoitida sug’urta faoliyatini samarali boshqarish zarurligidan kelib chiqadi.
Shunga qaratilgan ilmiy taklif va tavsiyalarni ishlab chiqishning zarurligi
ushbu masalani Kurs ishining tadqiqot ob’ekti sifatida o’rganish zaruriyatini
yuzaga keltiradi va mazkur mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishining predmeti. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida
sug’urta faoliyatini samarali boshqarish jarayonida yuzaga keladigan mavjud
muammolar va ularni hal etish yo’llari.
Kurs ishning asosiy maqsadi. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida
sug’urta faoliyatini samarali boshqarish yo’llarini o’rganish. Sug’urta faoliyatini
samarali boshqarish va raqobatbardoshligini ta’minlashda sug’urta kompaniyalari
faoliyatini takomillashtirish va istiqbollarini ko’rib chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
-sug’urta faoliyatini tashkil etishning nazariy asoslarini o’rganish;
-sug’urtaning iqtisodiy mohiyati, funksiyalari va bozor munosabatlaridagi
o’rnini o’rganish;
-sug’urta faoliyatini amalga oshirishning huquqiy asoslari va su’urta
kompaniyalarining tashkiliy-huquqiy shakllarini o’rganish;
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Ushbu Kurs ishi kirish, 3 ta reja
xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib uzviy ketma-ketlikda
ifodalangan. Kurs ishining hajmi 31 bet, 3 ta rasmdan iborat.
4

1. Sug’urta tashkilotining iqtisodiy mohiyati, funksiyalari va
bozor munosabatlaridagi o’rni
Respublikamizdagi olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar sug’urta
faoliyatining tubdan tutgan o’rni va faoliyatini o’zgartirdi. Sug’urta milliy
iqtisodiyotni rivojlantirishga ko’maklashadigan, ijtimoiy yo’naltirilgan noyob
barqarorlashtiruvchi mexanizmdir. U mamlakatda maqroiqtisodiy barqarorlikka
ijobiy ta’sir etib, turli salbiy omillarning ta’sir darajasini pasaytiradi.
Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilganidek sug’urta
kompaniyalari faoliyatida ko’zlangan natija - bu birinchi navbatda foyda olishdir.
U esa albatta risk bilan bog’liq bo’ladi. Risk tadbirkorlik faoliyatining eng asosiy
elementlaridan biri hisoblanib, u keng ma’noga ega bo’lgan ko’p qirrali
tushunchadir.
Sug’urta mohiyatan murakkab va ko’p qirrali tushunchadir. Bu atama
iqtisodiy ishlab chiqarish va iste’mol, tabiiy ofatlar va ko’ngilsiz hodisalar,
shuningdek, inson hayotida sodir bo’ladigan turli favquloddagi hodisalar bilan
chambarchas bog’langan. Jamiyat iste’mol qilishni to’xtata olmaganidek, ishlab
chiqarishni ham inkor qilolmaydi. Insoniyat sivilizatsiyasining moddiy asosi
ishlab chiqarish hisoblanadi. Lekin ishlab chiqarishning uzluksizligiga tabiiy
ofatlar, ko’zda tutilmagan favqulodda hodisalar salbiy ta’sir ko’rsatadi, uning
hajmini kamaytirib, mahsulotning son va sifat darajasini pasaytirib yuboradi.
Ishlab chiqarishning uzluksizligni ta’minlash uchun esa yetkazilgan zararning
o’rnini tezda to’ldirish, fuqarolarga esa zarar oqibatlarini tugatishda yordam
berilishi kerak. Buning uchun tashqaridan, birinchi navbatda, moliyaviy yordam
berilishi talab etiladi. Aynan shunday moliyaviy qo’llab-quvvatlash tizimida
sug’urta alohida o’rin tutadi. Yetkazilishi mumkin bo’lgan katta hajmdagi
zararlarni qoplash uchun yetarli miqdordagi zaxira shakllantirishi lozim. Bu
fondlar asosan yuridik va jismoniy shaxslar to’laydigan sug’urta mukofotlari
hisobidan shakllantiriladi, uning hisobidan yetkazilgan zararlar qoplanadi va
favqulodda hodisalarning oqibatlari tugatiladi, ishlab chiqarishning son va
5

sifat ko’rsatkichlari o’sishiga erishiladi.
Mamlakatimizda sug’urta endi rivojlanib kelayotgan sohalardan biri bo’lib,
uning iqtisodiyot rivojlanishiga qo’shadigan hissasi istiqbolli ahamiyatga egadir.
O’zbekiston Respublikasi sug’urta bozori yildan-yilga jadal sur’atlar bilan
rivojlanib bormoqda, lekin ushbu sohaning umumiy iqtisodiyotdagi ahamiyati hali
yetarli darajaga ko’tarilmagan.
Sug’urta sohasini rivojlantirish zaruratini uning quyidagi xususiyatlariga
egaligi bilan asoslash mumkin:
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday munosabatlarda
xavf-xatar, tavakkalchilik va qaltisliklarning mavjudligi
Sug’urta tashkilotlarining xo’jalik sub’ektlarini favqulodda
yuz bergan hodisalar oqibatida yetgan zararlardan
himoyalash, ya’ni favqulodda holat natijasida korxonaning
faoliyati to’xtab qolmasligi va davom ettirilishini ta’minlashi
Mamlakat iqtisodiyotiga katta miqdordagi
investitsiyalarni kiritilishi munosabati bilan ularni
sug’urtalash zaruriyatining kelib chiqishi.
Hayot sug’urtasi orqali aholining ijtimoiy-iqtisodiy
himoyasini bozor iqtisodiyoti tamoyillari asosida
ta’minlashi
Mamlakat umumiy iqtisodiyotining barqaror
6

rivojlanishida muhim omillardan birihisoblanishi va
boshqalar
1-rasm. Sug’urta sohasini rivojlantirishga xos xususiyatlari. 2
O’zbekiston Respublikasi sug’urta xizmatlari bozorida keng qamrovli
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish turli mulkchilik shaklidagi sug’urta
tashkilotlarining vujudga kelishi bilan bir qatorda yangi sug’urta xizmatlarini
yo’lga qo’yilishiga qulay shart-sharoit yaratdi.
Sug’urta mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida iqtisodiy munosabatlar
tizimida muhim o’rin tutadi. U moliya, kredit kabi iqtisodiy kategoriyalar bilan
chambarchas bog’liqdir. Moliya yalpi ichki mahsulotni taqsimlash va qayta
taqsimlash natijasida vujudga keladigan maqsadli pul fondlarini shakllanishi va
undan foydalanish bilan bog’liq pul munosabatlarini ifodalasa, kredit – aholi,
korxona va tashkilotlar ixtiyoridagi vaqtincha bo’sh turgan mablag’larni jalb etish
va undan foydalanish bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Sug’urta
oldindan ko’rib bo’lmaydigan tabiiy, stixiyali hodisalar ro’y berishi natijasida
ko’riladigan zararlarni qoplash bilan bog’liq maqsadli pul fondlarini shakllanishi
va undan foydalanish bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir.
Ilmiy va iqtisodiy adabiyotlarda sug’urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini
yoritishda turlicha yondashuvlar mavjud ekanligini uchratishimiz mumkin.
Masalan, H.R.Sobirov sug’urta tushunchasiga quyidagicha ta’rif beradi:―
K o ’ pc h i li k a d a b i y o t la r da s ug ’ u r ta so ’ zi x a v f - x a t ar, d a h s h a t, v a hi m a
m a ’ nos id a ishlatiladi, chunki ko’rsatilgan tabiiy ofatlar va baxtsiz hodisalar
natijasida jamiyat hayotiga moddiy zarar etkaziladi. Lekin sug’urta deganda ana
shu ruhiy holatlar emas, balki bular orasida vujudga kelgan va paydo bo’lishi
mumkin bo’lgan favqulodda zararlar va ularni kuchini qirqishga qaratilgan
tadbirlar, zarar natijasida vujudga kelgan kamomadning o’rnini to’ldirish, bu
2
R e ne
Do ff ― R isk M a n a g e ment f or I nsurers, T h ird Editio n ‖ , R isk B ooks, 2015.
7

yo’nalishda yuzaga keladigan sug’urtalovchi tashkilotlar va sug’urtalanuvchilar
o’rtasidagi munosabatlar ko’zda tutiladi‖ 3
. Bizning fikrimizcha, bu erda keltirilgan
ta’rif sug’urtaning iqtisodiy mohiyatini to’liq ochib beraolmaydi. Buning ustiga
H.R.Sobirov tomonidan yuqorida berilgan ta’rif uzundan-uzoq bo’lib, sug’urtaning
mohiyatini tezda ilg’ab olishni qiyinlashtiradi. 2022 yilning 5 aprelida O’zbekiston
Respublikasi Oliy Ma j l i si t o m oni d an q a b ul q i l g an
― S ug ’ ur t a fa o li y ati
to
’ g’ r i s i d a ‖ gi Q o nu n ni ng 3 - m odda s ida s ug ’ u r t a g a q o ’y ida g i c ha ta ’ rif be r i l g a n:
―
S ug ’ ur t a d e g a n d a y uri di k y o k i jismoniy shaxslar to’laydigan sug’urta
mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan vaqea (sug’urta
hodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga sugrta shartnomasiga muvofiq sug’urta
tovonini (sug’urta pulini) to’lash yo’li bilan ularning manfaatlarini himoya qilish
tushuniladi .
‖
Bu ta’rifda ta’kidlanishicha, sug’urtadan maqsad sug’urta hodisalari (tabiiy
ofatlar) natijasida etkaziladigan zararlarni qoplash uchun pul fondlarini, ya’ni
sug’urta fondlarini tashkil etishdir. Jismoniy va yuridik shaxslar hisobidan
shakllanidigan bu fondlarni hosil qilishda sug’urta tashkilotlari bilan
sug’urtalanuvchilar o’rtasidagi munosabatlar sug’urta shartnomasida aks ettiriladi.
Jismoniy va yuridik shaxslar to’laydigan sug’urta mukofotlari hisobidan
shakllanadigan sug’urta fondlari ulkan miqdorlarni tashkil etadi. Sug’urta fondi
mablag’lari sug’urta hodisalarining yuz berishi oqibatida etkazilgan zararlarni
qoplashga va ular miqdorlarini kamaytirish maqsadida ogohlantirish chora-
tadbirlariga sarflanadi. Sug’urta tushunchasiga berilgan bu ta’rif iqtisodiy nuqtai
nazardan emas, balki huquqiy jihatdan ahamiyatli ekanligini ta’kidlash o’rinlidir.
Ro ss i y alik i q ti s o d c h i ol im B.Serbino v s k iy fik r i c ha:
― sug ’ ur t a – y uri di k
v a jismoniy shaxslar to’laydigan sug’urta badallari (mukofotlari)dan
shakllanadigan pul fondlari hisobidan muayyan vaqea (sug’urta hodisasi) ro’y
berganda ushbu shaxslarning mulkiy manfaatlarini himoya qilish bo’yicha
munosabatlar tizimidir
‖ 5
. Ammo shuni yoddan chiqarmaslik zarurki, sug’urta
nafaqat yuridik yoki jismoniy shaxslarning mulkiy manfaatlarini himoya etuvchi
8

vosita, balki jismoniy shaxslarning hayotiga, sog’ligiga baxtsiz hodisalar sodir
bo’lishi natijasida shikast etkazilganda ularga sug’urta to’lovlarini berish yo’li
bilan himoya etuvchi vosita hamdir. Shu bois, B.Serbinovskiy bergan ta’rifni ham
to’liq deb bo’lmaydi. Yana bir iqtisodchi olima N.Bendina sug’urtaning ijtimoiy-
i q t is o d iy m ohi y ati n i o c h i b b e r i sh m a q s a d i da q u y id a g i la r n i ta ’ ki dla y d i : ― y urid i k
v a jismoniy shaxslar zarar ko’rganda ko’rilgan zararni ko’pchilik shaxslar o’rtasida
taqsimlash orqali
uni qoplash usulidir . Ushbu olimaning fikri bir jihatdan e’tiborni o’ziga
‖
tortishini e’tirof etish joiz. Darhaqiqat, sug’urta fondi ko’pchilik jismoniy va
yuridik shaxslarning to’laydigan sug’urta mukofotlari hisobiga shakllanib, ushbu
fondni shakllantirishda ishtirok etgan shaxslarning mulkiy manfaatlariga tabiiy
hodisalar ro’y berishi natijasida zarar etganda, ushbu fonddan sug’urta qoplamasi
beriladi 6
. Lekin, hammaga emas. Yana bir marta ta’kidlash lozimki, faqat shu
fondni tashkil etishda qatnashgan shaxslargagina beriladi, ya’ni bir shaxs ko’rgan
zarar ko’pchilik o’rtasida taqsimlanadi. Shu ma’noda, N.Bendina tomonidan
berilgan ta’rif sug’urtaning iqtisodiy mohiyatini qisman yoritib bera oladi, deb ayta
olamiz. Bunga o’xshash ta’riflarni ko’plab keltirish mumkin. SHu bilan bir
qatorda, ularning hammasida ba’zi bir kamchiliklarni ko’rish mumkin. Bizning
fikrimizcha, sug’urta deganda stixiyali va boshqa tabiiy hodisalar ro’y berishi
natijasida yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki va sog’ligiga zarar
etkazilganda, bu zararlarni qoplashga mo’ljallangan maxsus maqsadli pul
fondlarini shakllanishi va undan foydalanish bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar
yig’indisi tushuniladi.
Sug’urta bozor iqtisodiyoti infrastrukturasining tarkibiy qismi va ishlab
chiqarish munosabatlarining muhim tashkil etuvchi unsurlaridan biridir. Bozor
iqtisodiyoti ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish bilan bevosita bog’liq. Shunday
ekan, ishlab chiqarishga ta’sir qiladigan zararlar bozor iqtisodiyoti yo’nalishlarini
chetlab o’tmaydi. Shu munosabat bilan sug’urta ko’p ukladli xo’jaliklarning har
birini sug’urtalashda, ularning mol-mulklarini bud saqlashda alohida ahamiyatga
9

ega bo’ladi. Shunday qilib bozor iqtisodiyotiga o’tish asosida:
Birinchidan, mustaqil sug’urta xizmatlar tizimi barpo qilindi. Faoliyat
jihatidan respublika miqyosida mustaqil tashkilotga aylandi. U O’zbekiston
Moliya vazirligi tarkibidan chiqib, davlat bosh iqtisodiy islohotchi bo’lgani holda
davlat aksiyadorlik hamda boshqa mulk shaklidagi sug’urta tashkilotlari tashkil
etildi.
Ikkinchidan, alohida sug’urta faoliyati to’g’risidagi qonun qabul qilindi,
unda respublikamizning o’ziga xos xususiyatlari e’tiborga olindi.
Uchinchidan, xorijiy mamlakatlardagi sug’urta tashkilotlari bilan hamkorlik
kuchaydi, ular ishtirokida qo’shma sug’urta tashkilotlari tashkil qilindi. Milliy
sug’urta tashkilotlari jahon sug’urta tashkilotlari qatoridan o’rin oldi.
To’rtinchidan, sug’urta mablag’laridan investitsiya maqsadlarida foydalanish
asosida ularning moliyaviy ahvoli yaxshilandi, xorijiy mamlakatlar mablag’laridan
investitsiya maqsadlari uchun foydalanishda sug’urta tashkilotlarining vositachilik
roli vujudga keldi.
Beshinchidan, sug’urta tashkilotlari bilan kredit muassasalarining hamkorligi
kuchaydi. Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan bankdan olingan kreditlarni o’z
vaqtida qaytarilishiga qaratilgan sug’urta faoliyati kengayib bordi, u qishloq
xo’jaligi korxonalariga nisbatan ham joriy qilindi.
Oltinchidan, sug’urta xizmatlari bozorida ixtiyoriy sug’urta turlarining jadal
rivojlanishi kuzatildi. Shuningdek, majburiy sug’urtalashning qonunchilik asoslari
va ularning ustivor yo’nalishlari joriy etila boshlandi.
Ettinchidan, sug’urtaning xalq farovonligini yaxshilashdagi roliga alohida
ahamiyat berila boshlandi. Shu munosabat bilan ixtiyoriy shaxsiy sug’urtaning
ko’pchilik qoidalari qaytadan ko’rib chiqildi, qo’shimcha pensiya va boshqa
sug’urta turlari joriyqilindi.
Sakkizinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlikning muhim
ahamiyatiga alohida e’tibor berilib, sug’urtaning yangi turlarini amalga oshirishga
kirishildi.
10

To’qqizinchidan, sug’urta faoliyati bilan qimmatli qog’ozlar o’rtasida
tegishli munosabat o’rnatildi. Sug’urta tashkilotlari o’zlarining qimmatli
qog’ozlarini emissiya qilishlari va qimmatli qog’ozlar bozorida oldi sotdi ishlarini
amalga oshirishlarining huquqiy asoslari shakllantirildi. Shuningdek, sug’urta
tashkilotlarining qimmatli qog’ozlarga qilinadigan investitsiya faoliyati yo’lga
quyildi va rag’batlantirildi.
Bundan tashqari, respublika sug’urta tashkilotlari xorijiy mamlakatlar
tajribalarini o’rganishga ham alohida e’tibor berdilar, ayrim xorijiy
sug’urtatashkilotlari vakillari O’zbekiston sug’urta tashkilotlari xodimlari bilan
amaliy seminarlar o’tkazib turdilar. Bu tadbirlar respublikamiz sug’urta xizmatlari
bozorini tashkil qilishga zamin hozirladi va sug’urtalanuvchilar doirasini
kengaytirishga jiddiy yordam bermoqda.
Sug’urtaning iqtisodiy mohiyati unda qayta taqsimlash munosabatlarining
mavjudligi, sug’urta riskning mavjudligi (uni aniqlash), sug’urtalovchi va
sug’urtalanuvchilardan sug’urta birlashmalarini tashkil etish, yakka va guruh
sug’urta ehtiyojlarini birlashtirish, barcha sug’urtalanuvchilarning zarari bo’yicha
birgalikdagi javobgarligi, zararning taqsimlanishi, zararni vaqt va joy bo’yicha
qayta taqsimlash, sug’urta mukofotlarining qaytarilishi, sug’urta faoliyatining o’z-
o’zini qoplash xususiyati mavjudligi orqali belgilanadi. Tabiat va jamiyatning
moddiy zarar keltiruvchi ko’zda tutilmagan harakatlari insonlar tomonidan birinchi
navbatda tasodifan ro’y berdi deb qabul qilinadi, lekin ularning doimiy takrorlanib
turishi oqibatida iqtisodiy aloqalar holati va texnogen muammolar bo’lishidan
qa’tiy nazar ro’y berishini isbotlab beradi. 3
Bularning barchasi oxir oqibat ishlab chiqarish va boshqa faoliyat
ko’rsatishda tasodifan ro’y berishi mumkin bo’lgan salbiy oqibatlarni vujudga
kelishiga ob’ektiv shart-sharoitlar yaratib beradi. Tabiat va jamiyat o’rtasidagi
qarama- qarshiliklar natijasida yuzaga kelgan zararni qoplash, insonlar o’rtasida
tabiiy ofatlardan ko’riladigan zararlar oqibatlarini qisqartirish, baratarf etish va
3
O ‘ z b e k is t o n R e s pu b l i k a si ni y a n a d a r iv o j l a n t i r i s h b o ‘ y ic h a har a k a tl a r strategiyasi to‘g‘risida gi‖ O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2019 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
11

ularni oldini olish zaruratini taqozo etadi.Tabiiy ofatlar, avariyalar, o’g’irlik va
boshqa favqulotda ro’y beradigan hodisalar insonning ongidan tashqarida to’satdan
yuzaga kelishi mumkin. Ilmiy nuqtai-nazardan qaraganda har bir mulk egasi o’z
mol-mulkini shu jumladan, ko’chmas mulkini qisman zararlanishi yoki butunlay
yo’qotilishi oqibatida ko’riladigan zararlarni qoplanishidan manfaatdor ekanligini
ko’rish mumkin.
Mas a l a n j a h o n a m ali y o ti dan A lb a n i y a d a ― Brita n i k a ‖ e n s i k lo p e di y a s i
malumotlariga kora 7
, sug’urta deganda biror bir tomonning baxtsiz xodisa tufayli
yoqotishi mumkin bolgan moddiy resurslarini himoyalashi tushuniladi.
Qadim zamonlardan manfaatdor shaxslarda ko’rilgan zararni qoplash
maqsadida mulk egalariga tegishli mol-mulklarni birlashtirish va zararni birlashma
a’zolari o’rtasida bo’lish fikri tug’ilgan. Ushbu birlashma qatnashchilari qanchalik
ko’p bo’lsa, zarar ko’rgan tomonga to’lanishi kerak bo’lgan tovon uchun
ajratiladigan mablag’ ulushi shuncha ko’p bo’lgan.
Ma’lumki, agarda har bir mulk egasi savdogar yoki hunarmand bo’ladimi,
ehtimoli mavjud bo’lgan zararni qoplash maqsadida zahirada uning aylanma
mablag’lariga teng miqdorda moddiy boyliklarni ushlab turishga majbur bo’lar edi.
Shu sababli xayrihoh shaxslarni zararni birgalikda qoplash maqsadida birlashmaga
birlashtirish g’oyasi yuzaga kelgan.
Ko’p asrlik sug’urtalash tarixi shuni isbotlab berdiki, sug’urtalash
iqtisodiyotga ijobiy ta’sir etuvchi eng muhim omillardan biridir. Bundan tashqari
sug’urta tashkilotlari tomonidan shunday faoliyat amalga oshirildiki, bu sug’urta
hodisasini oldini olish ishlaridir.
Oldini olish ishlari o’z ichiga sug’urta hodisalari soni va undan keladigan
zararlarni kamaytirish maqsadida amalga oshiriladigan ishlar kiradi, ya’ni doimiy
sug’urta ob’ektining tekshirish va o’quv dasturlari kiradi. SHu sababli,
sug’urtalash nafaqat sug’urtalangan ko’chmas mulkni xavfsizligini ta’minlashini,
balki sug’urta hodisalarini ro’y berishini kamayishiga va fuqarolar xavfsizligini
yaxshilashga yordam berishini isbotlab berdi.
12

Ishlab chiqarish jarayonini to’xtovsiz bo’lishini ta’minlash va hayotda
erishilgan mavqeni mustahkamlash maqsadida insonlar o’rtasidagi bu ob’ektiv
aloqalar barchasi sug’urta himoyasining iqtisodiy kategoriyasini tashkil etadi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish, sug’urtalash rolining ijtimoiy ishlab chiqarishda
o’sib borishini ta’minlaydi, sug’urta xizmatlari maydonini kengaytirishni va davlat
sug’urta tashkilotlariga alternativ sug’urta tashkilotlari rivojlanishini ta’minlaydi.
Ma’muriy – buyruqbozlik tizimi xalq xo’jaligi ustidan bajarilgan, davlat
mulki salmog’i ko’p bo’lgan va mehnat jamoalari rahbariyat tomonidan korxona
mol-mulkini saqlashda iqtisodiy javobgarligi sust bo’lgan davrlarda sug’urtalash
iqtisodiyotda hozirgidek mavqega ega bo’lmagan bo’lar edi.
Bozor munosabatlarining keng ko’lamda yoyilib borishi qachonki mahsulot
ishlab chiqaruvchi o’z rejasi bo’yicha ish ko’rayotgan, javobgarliklarni barcha
risklariga qaramasdan o’z zimmasiga olishi sug’urtalashning roli va ahamiyatini
yanada oshiradi. Shundan an’anaviy - tabiat ofatlaridan (er qimirlashi, suv bosishi,
to’fon va boshqalar), texnik va texnologik xarakterdagi tasodifiy hodisalar,
(yong’in, avariya portlash va boshqalar), himoyalaridan – sug’urtalash ob’ektlari
bo’lib ko’p holatlarda har xil kriminal toifasidagi zararlar (o’g’irlik, talon-taroj,
transport vositalarini o’g’irlab ketish va boshqalar) bo’lib qolmoqda.
Sug’urtalanuvchi ko’chmas mulkka egalik shakli har xil bo’lgan korxona va
tashkilotlar endilikda nafaqat asosiy fondlarini zararlanishi yoki yo’q bo’lib
ketishidan, balki korxonaning majburan to’xtab qolishidan (xom ashyoning vaqtida
keltirilmasligi, xaridorlarning to’lov qobiliyati yo’qligi munosabati bilan va
hakozo) yuzaga kelgan xarajatlar va olinmagan daromadlar bo’yicha
sug’urtalashga zaruriyat sezmoqdalar.
Bozor iqtisodiyotida sug’urtalash bir tomondan fuqarolar farovonligi va
biznesni himoyalash vositasi bo’lsa, ikkinchi tomondan daromad keltiruvchi
faoliyat turi hisoblanadi. Sug’urta tashkilotlarining daromad manbai bo’lib,
sug’urta faoliyatidan olinadigan daromadlar va ishlab chiqarish ob’ektlariga,
tashkilotlar aksiyalariga, bank depozitlari va qimmatli qog’ozlar depozitlariga
13

vaqtincha bo’sh mablag’larni investitsiya qilishdan olingan daromadlar
hisoblanadi.
Sug’urta ishlab chiqarishga qo’shayotgan ulushi bilan ishlab chiqarishning
o’sishiga yangi imkoniyatlar yaratib beradi.
Iqtisodiyot tarixi va sug’urtalash tarixi bo’yicha ijod qilgan ko’pgina olimlar
sug’urtalash bozori va ishlab chiqarishning rivojlanishi o’rtasida uzviy bog’liqlik
borligini aytib o’tganlar 8
. Sug’urtalash bo’yicha ijod qilgan amerikalik olimlar Mer
va K o m m a k , o’ zlar i n in g ― S ug ’ urt a l a sh u s u l l ar i ‖ ki t o b i da, B u y uk Br i t a ni y a nin g
yirik savdo davlati bo’lishida yong’indan sug’urtalash bo’yicha xizmatlarning
mavjudligi yaqindan yordam berganligini aytib o’tishgan.
Sug’urtalash o’zining kelib chiqishi va tuzilishi bilan moliya va kreditdan
farq qiladi. Ma’lumki moliyaning mohiyati iqtisodiy kategoriya sifatida pul
fondlarining tashkil topilishi va ishlatilishi munosabatlari bilan bog’liq.
Sug’urtalashning mohiyati ham pul fondlarining tashkil topilishi va ishlatilishi
bilan uzviy bog’liqdir.
Sug’urtaning iqtisodiy tabiati uning funksiyalarida o’z aksini topadi. Moliya,
kredit kabi iqtisodiy kategoriyalar bilan bir qatorda sug’urta ham bir qator
funksiyalarni bajaradi. Ta’kidlash lozimki, iqtisodiy adabiyotlarda sug’urtaning
funksiyalari bir necha ko’rinishda talqin etiladi. Masalan, i.f.d., prof.
V .M . Ro d i on o v a ra h ba r l i g i da c h o p e t il g a n
― Ф инан с ы ‖ o ’ q u v q o ’ ll a n m a s i d a
sug’urta ikkita funksiyani bajarishi ko’rsatib o’tilgan. Bu funksiyalar
quyidagilardan iborat: qayta taqsimlash va nazorat funksiyasi. I.f.d., prof.
H.R.Sobirov sug’urta quyidagi funksiyalarni bajarishini qayd etadi: xavf-xatar,
ogohlantirish, axborot, omonat, investitsiya.
Ammo, sug’urta tashkilotlari vaqtincha bo’sh turgan mablag’larini
investitsiya qilish orqali qo’shimcha daromad oladi. Funksiya doimiylik
xarakteriga ega va u o’zgarmasdir. Sobiq sovet hokimiyati davrida davlat sug’urta
organlarining mablag’lari investitsiya qilinmas edi. Bozor munosabatlariga o’tish
munosabati bilan sug’urta tashkilotlarida investitsiya faoliyati bilan
14

shug’ullanishga imkoniyat tug’ildi. Shuning uchun biz investitsiyani sug’urtaning
funksiyasi bo’la olmaydi, deb tasdiqlashimiz mumkin.
Ayni shunday fikrlarni axborot funksiyasi haqida ham gapirish mumkin.
Sug’urtalanuvchilarga sug’urta tashkilotlari haqida ma’lumot berish bu
sug’urtaning axborot funksiyasi mavjudligini anglatmaydi. Sug’urta
tashkilotlarining tijorat siriga kiruvchi ma’lumotlari umuman axborot sifatida
berilmaydi. Sug’urtaga axborot funksiyasi xosligi unchalik ham o’z isbotini
topmagan. Bizning fikrimizcha, sug’urta quyidagi funksiyalarni bajaradi:
2-rasm.Sug’urta funksiyalari. 4
Yuqorida qayd etilgan funksiyalar sug’urta faoliyatida doimiy hisoblanadi
va har qanday sharoitda o’zgarmasdir. Sug’urta faoliyatini amalga oshirish uchun,
albatta, sug’urta tashkilotida etarli miqdorda pul mablag’lari fondi bo’lishi lozim.
2. Sug’urta tashkilotining faoliyatini amalga oshirishning huquqiy
asoslari va sug’urta kompaniyalarining tashkiliy-huquqiy
shakllari
Jamiyatda fuqarolar va ularning jamoasi o’z faoliyatlari jarayonida bir-
birlari bilan tegishli ijtimoiy munosabatda bo’ladilar. Ushbu munosabatlarni bir
qolipga solish uchun ularni tartibga keltirish zarur, ya’ni fuqarolar va
4
h t t p/ / www .google. c o m ― M a ‘ l u m otl a r q i d i r uv sa y ti ‖
15Sug’urta fondini
tashkil etish bilan
bog’liq funksiya
Nazorat
funksiyasi Sug’urta fondidan
foydalanish bilan
bog’liq funksiya

tashkilotlarning hatti-harakat qilish doirasini belgilash zarur.
Bayon etilganlar to’laligacha sug’urtaga ham taalluqlidir. Sug’urta ijtimoiy-
iqtisodiy qonuniyat sifatida huquqiy tomondan mustahkamlanishni talab etadi.
Sug’urta fondini tashkil etish va undan foydalanish jarayonida paydo bo’ladigan
munosabatlar huquqiy tartibga solinadi.
3-rasm. Sug’urta sohasidagi fuqarolik-huquqiy munosabatlar
yo’nalishlari . 5
Bunday munosabatlar fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining huquqiy
holatini, mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarning, shartnoma
majburiyatlarini, shuningdek mulkiy hamda shaxsiy nomulkiy munosabatlarni
tartibga soladi.
Sug’urta sohasidagi fuqarolik-huquqiy munosabatlar quyidagi (3-rasm)
yo’nalishlarda namoyon bo’ladi. Fuqarolar va sug’urta tashkilotlari o’rtasida paydo
5
h t t p/ / www .google. c o m ― M a ‘ l u m otl a r q i d i r uv sa y ti ‖
16Sug‗urta tashkilotlari o‗rtasida yuzaga keladigan o‗zaro munosabatlar
Sug‗urta tashkilotlari va maxsus vakolatli davlat organi o‗rtasida paydo bo‗ladigan
fuqarolik-huquqiy munosabatlar Fuqarolar va sug‗urta tashkilotlari o‗rtasida shakllanadigan fuqarolik-huquqiy
munosabatlar
Fuqarolar va maxsus davlat organlari o‗rtasida paydo bo‗ladigan fuqarolik-huquqiy
munosabatlar

bo’ladigan fuqarolik-huquqiy munosabatlar tegishli shartnoma qoidalariga
asoslanadi. Bunda bir tomondan sug’urta tashkilotining fuqaro oldida, ikkinchi
tomondan fuqaroning sug’urta tashkiloti oldidagi burch va majburiyatlari paydo
bo’ladi. Ya’ni, tuzilgan shartnomaga ko’ra, fuqaro o’z vaqtida sug’urta mukofotini
to’lashi shart. Sug’urta hodisasi ro’y berganda esa, sug’urta tashkiloti sug’urta
shartnomasida qayd etilgan shart va muddatlarda sug’urta qoplamasi (summasini)
fuqaroga to’lab berishi lozim. Ko’rinib turibdiki, shartnoma –fuqarolik-huquqiy
hujjat sifatida taraflarning o’zaro munosabatini huquqiy tartibga solyapti.
Sug’urta tashkilotlarining bir-birlari o’rtasida paydo bo’ladigan fuqarolik-
huquqiy munosabatlari sug’urta pulini va qayta sug’urta qilish bilan bog’liq
tuzilgan shartnomalar doirasida shakllanadi. Amaldagi qonun hujjatlariga ko’ra,
sug’urta tashkiloti moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, binobarin,
sug’urtalanuvchilar oldida o’z majburiyatini bajarishini ta’minlash maqsadida
sug’urta pulida ishtirok etishi yoxud boshqa sug’urta tashkilotlari yoki
ixtisoslashgan qayta sug’urta tashkilotlari bilan shartnomaviy munosabatlarga
kirishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 959-moddasida
«sug’urta shartnomasi bo’yicha sug’urtalovchi o’z zimmasiga olgan sug’urta
tovonini yoki sug’urta pulini to’lash xavfi uning tomonidan to’liq yoki qisman
boshqa sug’urtalovchida (sug’urtalovchilarda) u bilan tuzilgan qayta sug’urta qilish
shartnomasi bo’yicha sug’urtalanishi mumkin» deb alohida qayd etilgan.
Qayta sug’urta qilish shartnomasiga nisbatan, agar qayta sug’urta qilish
shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo’lsa, Fuqarolik kodeksining
tadbirkorlik xavfini sug’urta qilish borasida qo’llanishi lozim bo’lgan qoidalari
tatbiq etiladi. Qayta sug’urta qilish shartnomasini tuzgan sug’urta shartnomasi
(asosiy shartnoma) bo’yicha sug’urtalovchi keyingi shartnomada sug’urta
qildiruvchi hisoblanadi.
Fuqarolar va maxsus davlat organlari o’rtasida paydo bo’ladigan fuqarolik-
huquqiy munosabatlar maxsus vakolatli davlat organining sug’urtalanuvchilar
bo’lgan – fuqarolarning qonuniy manfaatlarini himoya etish bilan bog’liqdir.
17

Amaliyotda shunday holatlar bo’ladiki, sug’urta tashkiloti sug’urtalanuvchiga
sug’urta hodisasi tufayli ko’rilgan zararni qoplashdan asossiz voz kechishi
mumkin. Bunday paytda o’z manfaatlarini huquqiy himoya etish maqsadida
sug’urtalanuvchi maxsus vakolatli davlat organiga murojaat etishi mumkin.
Sug’urta tashkilotlari va maxsus vakolatli davlat organi o’rtasida paydo
bo’ladigan fuqarolik-huquqiy munosabatlar qonun hujjatlari asosida tartibga
solinadi. Maxsus vakolatli organning sug’urta tashkilotlariga nisbatan paydo
bo’ladigan fuqarolik-huquqiy munosabatlari O’zbekiston Respublikasining
Fu q ar o l ik k od e k si va ― S ug ’ urta f a o li y at i ‖ to ’ g ’ r i s i d a gi Q o nu n d a o ’ z a k si ni t op g a n.
Maxsus vakolatli davlat organi qonunda belgilangan tartibda sug’urta
tashkilotlarining faoliyatini nazorat etib boradi. Zaruriyat bo’lganda esa,
sug’urtalanuvchilarning manfaatini himoya etish maqsadida undan sug’urta
faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyani chaqirib olish huquqiga
ega.
Sug’urtani huquqiy tartibga solish davlat tomonidan sug’urta munosabati
qatnashchilarining hatti-harakatini huquqiy normalar vositasida amalga oshiriladi.
Jismoniy va yuridik shaxslarning mulkiy huquqlarini har xil oldindan ko’rib
bo’lmaydigan sug’urtaviy himoya qilish uchun ko’pchilik shaxslar tomonidan
tashkil etiladigan maxsus fond hisobidan amalga oshiriladigan sug’urta faoliyati
jarayonida paydo bo’ladigan ijtimoiy munosabatlar mavjud. Ushbu munosabatlarni
tartibga soladigan normalar yig’indisiga sug’urta huquqi deyiladi.
Sug’urta bozorini davlat tomonidan tartibga solish turli shakllarda, xususan,
maxsus qonunlar qabul qilish, soliq solish, alohida hukumat qarorlari bilan
majburiy sug’urtalashni joriy qilish va vakolatli sug’urta nazorati xizmatini tashkil
etish yo’li bilan amalga oshiriladi 11
.
Sug’urta bilan shug’ullanuvchi tashkilotlarga litsenziyalar (ruxsatnomalar)
berish sug’urta nazorati xizmatining eng asosiy vazifalaridan biridir. Litsenziya
(ruxsatnoma) berish jarayonida sug’urta nazorati sug’urtachining bo’lajak
faoliyatini dastlabki tekshiruvdan o’tkazadi. Ya’ni, nizom jamg’armasi va o’z
18

mablag’larining holati hamda bu mablag’larning tashkilot zimmasidagi
majburiyatlariga o’zaro munosabati ko’rib chiqiladi. Sug’urta faoliyatiga litsenziya
(ruxsatnoma) berishning zaruriyati sug’urtaning o’z mohiyatidan kelib chiqishini
unutmaslik kerak. Chunki, sug’urta tashkiloti sug’urta hodisasi yuz bergan vaqtda
sug’urtalanuvchiga shartnomada ko’rsatilgan mablag’ni o’z vaqtida to’lashi lozim.
Sug’urta faoliyatini nazorat qiluvchi organning bu boradagi ishlari nafaqat
sug’urtalanuvchilar manfaatiga mos tushadi, balki butun davlatning manfaatlari
yo’lida ham xizmat qiladi.
E’tirof etish lozimki, bugungi kunda mamlakatda sug’urta faoliyati bilan
shug’ullanish uchun litsenziya (ruxsatnoma) berish tartibi ishlab chiqilgan.
Sug’urta tashkilotiga beriladigan litsenziya (ruxsatnoma) sug’urtalashning har bir
turi yoki bir-biriga yaqin bo’lgan sug’urta turlari guruhlari uchun beriladi. Chunki,
ba’zi sug’urta turlari bo’yicha operatsiyani amalga oshirish sug’urtalovchida etarli
darajada moliyaviy mablag’lar bo’lishini talab etadi. Bundan tashqari, sug’urta
kompaniyasi ishlab chiqqan biznes-rejada sug’urta tarifi stavkalarini to’g’ri
hisoblanishiga alohida e’tiborni qaratish zarur. Negaki, noto’g’ri hisob-kitob
qilingan tarif, pirovard natijada, sug’urta tashkilotini moliyaviy barqarorliksizga
yoki to’lov qobiliyatini yomonlashuviga olib keladi. Nazarimizda, faqat sug’urta
kompaniyalarini emas, balki, qayta sug’urtalashga ixtisoslashgan tashkilotlar va
vositachilik idoralarini ham faoliyatini litsenziyalashni kiritilishi katta ahamiyatga
ega bo’ldi.
O’ z b e k i s to n R e s p u b l ik a s i ni ng a m alda g i ― S ug ’ u r ta f a ol i y ati t o ’ g’ ri s i d a‖ 1 2
gi
Qonunining 15-moddasida sug’urta faoliyatini litsenziyalash masalalari ko’rsatib
o’tilgan. Sug’urtalovchilar va sug’urta brokerlarining sug’urta faoliyati
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan tartibda
maxsus vakolatli davlat organi beradigan litsenziyalar asosida amalga oshiriladi.
Sug’urtalovchi ustav fondining kamida to’qson foizi muassislarning pul
mablag’laridan shakllantiriladi. Sug’urtalovchining ustav fondini shakllantirish
uchun kreditga, garovga olingan mablag’lardan va boshqa jalb qilingan
19

mablag’lardan foydalanishga yo’l qo’yilmaydi. Sug’urtalovchining ustav fondi
litsenziya olinadigan paytga qadar sug’urtalovchining muassislari tomonidan
to’langan bo’lishi kerak.
Sug’urta faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlarini ikki turga bo’lish
mumkin:
-sug’urta faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonunlar;
-sug’urta faoliyatini tartibga soluvchi umumiy qonunlar.
Sug’urta faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonunlarga O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2022 yilning 5 aprelida qabul qilingan va
shu yilning 28 mayida amaliyotga joriy etilgan «Sug’urta faoliyati to’g’risida»gi
Q o n u n i ha m da 2020 y il 21 a p r e l da q a b ul q i l in g a n ― T ra n s p o r t v o s i t al a ri e ga l ar inin g
fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urtalash to’g’risida gi
‖ Qonuni sug’urta
faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonunlar hisoblanadi.
Shuni alohida ta’kidlash zarurki, sug’urta munosabatlarida ishtirok etuvchi
tomonlarning qonuniy manfaatlarini himoya etish maqsadida 1993 yili Oliy Majlis
―
S ug ’ urta t o ’ g ’ ri si d a ‖ Q on u n q a b ul qi l g a n e d i. O’ tgan y illar m ob a y ni d a
m az k ur qonunga ikki marta qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritildi. Tabiiyki, bu
qonun o’sha paytda mavjud bo’lgan iqtisodiy jarayonlarni hisobga olgan holda
ishlab chiqilgan va amaliyotga joriy etilgan. Boshqacha so’z bilan aytganda, ushbu
qonun sug’urta munosabatlari qatnashchilari uchun biroz yumshatilgan holatda
amal qildi. Jumladan, unda sug’urta tashkilotlari tugatilgan taqdirda ularning
sug’urtalanuvchilar oldidagi majburiyatini bajarish tartibi to’liq yoritilmagan.
Shuningdek, bu qonunda qonunchilik talablarini buzganlik uchun tomonlarning
javobgarligi o’z aksini topmagan hamda davlat sug’urta nazorati organining
sug’urta tashkilotlariga nisbatan ta’sir qilish imkoniyati keskin chegaralangan edi.
Bayon etilgan holatlar mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotining hozirgi
b os qi c h i t a l a b l ar i ni h i s ob ga o l g a n ho lda, a m ald a g i
― S ug ’ urta t o ’ g’ ri si d a‖ g i
Qonunni yangilash va takomillashtirish zaruriyatini keltirib chiqardi. Shuni
e’tiborga olib, 2022 yilning 4-5 aprel kunlari bo’lib o’tgan ikkinchi chaqiriq Oliy
20

Ma j l i s ni ng s a k ki z i n c hi s e s s i y a s i da ― S u g ’ urta f a o l i y ati to ’ g ’ ri s i d a‖ gi
y a n gid a n ishlab chiqilgan qonun loyihasi deputatlar tomonidan atroflicha
muhokama qilindi va qabul qilindi.
Ma’lumki, sug’urta sohasini huquqiy tartibga soluvchi 2022 yil aprel
o y iga c ha a m alda bo
’ lg a n qo n u n ― S ug ’ ur t a to ’ g ’ ri s i d a‖ d e b a t al a di. h o lb u k i,
bi z fi k r- m ulo h aza y ur it m oqc h i b o
’ lg a n q o n un n in g n o m i e s a ― S ug ’ urta
f a o l i y a t i to’g’risida
‖ deyiladi va shubhasiz, bu holat diqqatimizni o’ziga jalb etdi.
Ko’pchilik muhtaram talabalarimizda haqli savol tug’ilishi mumkin: sug’urta va
sug’urta faoliyati tushunchalari o’rtasida farq bormi? Savolga javoban biz
mutaxassislar aytamizki: farq bor. Sug’urtaning mohiyatini oddiy til bilan
ifodalaydigan bo’lsak, oldindan ko’rib bo’lmaydigan har xil hodisalar ro’y berishi
oqibatida yuridik va jismoniy shaxslar ko’radigan zararlarni sug’urta tashkiloti
tomonidan qoplash bilan bog’liq munosabat.
Shuni esdan chiqarmaslik lozimki, sug’urta tashkiloti o’z xizmatini
mijozlarga tegishli haq - sug’urta mukofoti to’lash evaziga ko’rsatadi.
Sug’urtalovchi mijozlardan kelib tushgan sug’urta mukofotlari hisobidan maqsadli
pul jamg’armalarini tashkil etadi va bu jamg’arma mablag’lari faqat sug’urta
hodisalari tufayli ko’rilgan zararlarni qoplaydi. E’tibor bergan bo’lsangiz, sug’urta
munosabatlarida ikkita tomon ishtirok etyapdi: sug’urta tashkiloti (sug’urtalovchi)
va yuridik hamda jismoniy shaxslar (sug’urtalanuvchilar).
Endi, sug’urta faoliyati tushunchasiga kelsak, qonunda ta’kidlanishicha, u
sug’urta bozori professional ishtirokchilarining sug’urtani amalga oshirish bilan
bog’liq faoliyati. Sug’urta bozorining professional ishtirokchilari faqatgina
sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchidan iborat emas. Unda qayta sug’urtalovchilar,
qayta sug’urtalanuvchilar, sug’urta brokerlari va agentlari ham ishtirok etadi.
Yangi qonunning e’tiborga molik tomonlaridan biri, unda, aniqroq aytadigan
bo’lsak, uning 4-moddasida sug’urtalovchilarning sug’urtani amalga oshirish bilan
bevosita bog’liq bo’lmagan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishlari mumkin
emasligi qayd etilgan. Qayd etish joizki, sug’urta faoliyati ham tadbirkorlikning bir
21

ko’rinishi. Mamlakatimizda iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayonlari kechayotgan
va tadbirkorlik harakatlariga keng yo’l ochilayotgan bir paytda, tadbirkorlik
tizimining muhim bo’g’inlaridan bo’lgan-sug’urtalovchilar uchun bunday
cheklovning qonun yo’li bilan belgilanishiga sabab nima? o’tgan yillar tajribasi
s hu nd a n d a l o l a t b er a d i ki, k o’ p g i n a su g ’ urta ta sh k il o t la r i ― su g ’ urta lo v c hi ‖
n i qob i ostida turli tijorat operatsiyalarini, xususan, savdo-vositachilik ishlarini
amalga oshirdilar. Yuridik va jismoniy shaxslarni sug’urta qilish hisobiga kelib
tushgan sug’urta mukofotlari, qoidaga ko’ra, sug’urta qoplamalarini to’lashga
mo’ljallangan zahira jamg’armalarini tashkil etishga sarflanmasdan, balki sug’urta
faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishga
sarflangan holatlar ham bo’lgan. Sug’urtaning eng asosiy prinsiplaridan biri-
sug’urtalovchilarning o’z zimmalariga olgan majburiyatlarini bajarishni
ta’minlaydigan sug’urta zahiralariga ega bo’lishidir. Taassufki, ba’zi
sug’urtalovchilarimiz, bunday zahiralarni shakllantirmaganliklari oqibatida
murakkab moliyaviy holatni boshidan kechirganligi sir emas. Ayniqsa, bu ko’p
ming sonli sug’urtalanuvchilar uchun noqulay vaziyatni vujudga keltirishi
mumkin.
«Sug’urta faoliyati to’g’risida» Qonunning diqqatga sazovor joylaridan yana
biri, uning 10-moddasida sug’urta tashkilotlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish
tartibini aniq ko’rsatib qo’yilganligidir 13
. Ma’lumki, qonun hujjatlariga muvofiq,
aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilgan sug’urta tashkilotlari o’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligida davlat ro’yxatiga olinganlar.
Ammo, uzoq vaqt, aniqrog’i, 1998 yilning birinchi yarmigacha sug’urta
faoliyatini tartibga solish vakolati berilgan davlat sug’urta nazorati organining
tashkil etilmaganligi va ilgari Adliya vazirligida davlat ro’yxatiga olingan
tashkilotlarning faoliyati hech kim tomonidan nazorat qilinmaganligi oqibatida
yangi tashkil etilgan sug’urta tashkilotlarini davlat ro’yxatiga olishda muammolar
paydo bo’lgan.
22

233. Iqtisodiyotni moderniztsiya qilish sharoitida sug’urta faoliyatini
samarali boshqarishda sug’urta munosabatlari va moliyaviy
barqarorligi tartibga solish mexanizmlari
Ma’lumki, har qanday bozorda sotuvchi va xaridor bo’ladi hamda ular
o’rtasida tegishli tovarlar (xizmatlar) ayirboshlanadi. Xuddi shunday, sug’urta
bozorida ham sotuvchi (sug’urtalovchi) va xaridor (potensial sug’urtalanuvchi)
ishtirok etadi. Bu erda potensial sug’urtalanuvchi tushunchasini qanday izohlash
mumkin, degan o’rinli savol tug’ilishi mumkin. Gap shundaki, basharti, potensial
sug’urtalanuvchini to’g’ridan to’g’ri sug’urtananuvchi, deb atasak katta xatoga
yo’l qo’ygan bo’lamiz. Negaki, amaldagi qonunlarga muvofiq, sug’urta
kompaniyalari bilan bevosita shartnoma tuzgan, fuqarolik salohiyatiga ega bo’lgan
yuridik va jismoniy shaxslarga sug’urtalanuvchilar deyiladi. Aksincha, sug’urta―m
a h su l o ti ni ‖ soti b o l i s h ga e h t i y o j i bor, a m m o hali s ug ’ u r t a l ov c h i lar bil a n
t e g is h l i sug’urta munosabatlariga kirishmagan shaxslar potensial
sug’urtalanuvchilar deb ataladi. Endi, sug’urtalovchilar haqida gapiradigan
bo’lsak, sug’urtalovchi - bu mamlakat xududida sug’urta faoliyatini amalga
oshirish huquqi berilgan hamda sug’urtalash o’zi uchun asosiy faoliyat turi
hisoblangan yuridik shaxslardir. Ko’rinib turibdiki, sug’urta kompaniyasi tegishli
faoliyat yuritishi uchun vakolatli davlat organining litsenziyasiga ega bo’lishi va
sug’urtaga bog’liq bo’lmagan operatsiyalar bilan shug’ullanmasligi zarur.
Sug’urtalovchilar bozorga o’zlarini ishlab chiqargan o’ziga xos mahsuloti -
sug’urta xizmatini taklif etadilar. Ushbu xizmatlar yuzlab, minglab sug’urta
kompaniyalari tomonidan sotilishi mumkin. O’z-o’zidan, bu holat sug’urta
bozorida potensial mijozlarni jalb etish uchun sug’urta kompaniyalari o’rtasida
ra q o b a t n in g k u c ha y is hi ga o l i b k el a d i v a
― m a h su l o t ‖n i ng s i fa t iga i jo biy ta ’ s i r
ko’rsatadi. Eng asosiysi, potensial sug’urtalanuvchi har tomonlama o’zining
ta l a bi ni q on d i ra d i g a n
― m a h su l o t ‖g a e ga b o ’ la d i. Ba y on e t i l g a n lar qu r u q gap e m a s ,
balki bugungi kunda iqtisodi taraqqiy etgan mamlakatlar bozorida ruy berayotgan
oddiy haqiqatdir. Yuqorida zikr etilgan fikrlarni quyidagi chizmada yaqqol ko’rish
mumkin.
Sug’urta bozorining mohiyatini chuqurroq anglab olish uchun

24kundalik xayotimizdan oddiy bir misol keltirsak maqsadga muvofiqdir.
O’zimiz yoki bolalarimizga kiyim-kechak sotib olish uchun buyum bozoriga
boramiz. Aytaylik, birorta kiyim, aniqrog’i, kuylak sotib olmoqchimiz. Bozorda
kuylakning har xili mavjud, baholari xam, narxi xam turlicha. Biz, albatta, sifati
yaxshisini va bahosi arzonini sotib olamiz. Sug’urta bozorida ham aynan shu
jarayon yuz beradi.
Sug’urta kompaniyasi o’z mahsulotini bozorda sotar ekan, zimmasiga katta
mas’uliyat olganligini unutmasligi kerak. Chunki, sug’urtalovchi ozgina sug’urta
mukofoti evaziga yirik mikdordagi riskni qabul qilib oladi va sug’urta hodisasi ruy
berganda zimmasidagi sug’urta qoplamasini to’lashi shart. Shu o’rinda, biz
sug’urta kompaniyasiga murojaat qilishni istagan yoki muayyan sug’urta xizmatiga
ehtiyoj sezgan shaxslarga sug’urta shartnomasini tuzishdan oldin sug’urta
kompaniyasining moliyaviy axvoli, balansi bilan albatta tanishib chiqishlarini
maslahat qilamiz.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, boshqa tovarlar va xizmatlar kabi, sug’urta
xizmatining ham bahosi talab va taklif asosida paydo bo’ladi hamda bu baho
o’zining pastki va yuqori chegaralariga ega. Sug’urta tushumlarining miqdori
sug’urta to’lovlari va sug’urta tashkilotlari xarajatlari miqdoriga teng bo’lishi
sugurta baxosining pastki chegarasini bildiradi. Bunday sharoitda sug’urta
kompaniyasi asosiy faoliyatdan foyda ololmaydi. Ko’p hollarda sug’urta
bozoridagi keskin raqobat, sug’urta tashkilotlarining potensial mijozlarni jalb etish
maqsadida tarif stavkalarini kamaytirishga majbur etadi. Chet mamlakatlarda,
sug’urtalovchilar sug’urta faoliyatidan zarar ko’rganda, bu zarar investitsiyadan
keladigan daromad hisobidan qoplanadi.
Sug’urtalovchining litsenziyasi amal qilishining to’xtatib turilishi uning
yangi sug’urta shartnomalari tuzishi taqiqlanishiga, shu jumladan amaldagi
sug’urta shartnomalari uzaytirilishining taqiqlanishiga sabab bo’ladi. Bunda
sug’urtalovchi ilgari tuzilgan sug’urta shartnomalari bo’yicha o’z zimmasiga olgan
majburiyatlarini belgilangan tartibda bajarishga majburdir. Litsenziyaning amal
qilishi tugatilgan kundan e’tiboran besh kun ichida maxsus vakolatli davlat organi

25sug’urtalovchini tugatish to’g’risidagi ariza bilan qonun hujjatlarida belgilangan
tartibda sudga murojaat etishi shart.
Sug’urtalovchining ilgari amal qilgan boshqaruv organlarining vakolatlari
to’xtatib turiladi va maxsus vakolatli davlat organi tomonidan tayinlagan
sug’urtalovchining muvaqqat ma’muriyatiga o’tadi. Muvaqqat ma’muriyat sud
qaror chiqargunga qadar bo’lgan davrda o’z faoliyatini amalga oshiradi.
Sug’urtalovchi muvaqqat ma’muriyatining hisoboti maxsus vakolatli davlat
organiga hamda sug’urtalovchini tugatish to’g’risida maxsus vakolatli davlat
organining arizasi yo’llangan sudga taqdim etiladi. Sug’urtalovchining muvaqqat
ma’muriyati o’z faoliyati davrida xarajat operatsiyalarini amalga oshirishga
haqli emas, sug’urtalovchining boshqaruv xarajatlari (ma’muriy xarajatlari),
sug’urtalovchiga tushayotgan pullarni hisobga yozish va ilgari tuzilgan sug’urta
shartnomalari bo’yicha sug’urta hodisalari yuz berganda sug’urta tovonini
(sug’urta pulini) to’lash bilan bog’liq hollar bundan mustasnodir. Sug’urtalovchi
muvaqqat ma’muriyatining ishlash tartibi maxsus vakolatli davlat organi
tomonidan belgilanadi. Ushbu moddaning qoidalari sug’urtalovchining arizasiga
binoan litsenziya bekor qilingan hollarga, shuningdek uning muassislari
(ishtirokchilari)ning yoki ta’sis hujjatlarida shunday vakolat berilgan
sug’urtalovchining boshqaruv organi qaroriga binoan qayta tashkil etilishi yoxud
tugatilishiga taalluqli emas.
Sug’urtalovchi ustav fondining kamida to’qson foizi muassislarning pul
mablag’laridan shakllantiriladi. Sug’urtalovchining ustav fondini shakllantirish
uchun kreditga, garovga olingan mablag’lardan va boshqa jalb qilingan
mablag’lardan foydalanishga yo’l qo’yilmaydi. Sug’urtalovchining ustav fondi
litsenziya olinadigan paytga qadar sug’urtalovchining muassislari tomonidan
to’langan bo’lishi kerak. 6
V az i r l ar M a h ka m a s in in g ― S ug ’ urta lo v c h il a r va s ug ’ u r ta b r o k er l a r i n in g
sug’urta faoliyatini litsenziyalash to’g’risida Nizom tasdiqlandi. Unga ko’ra,
sug’urtalovchilar va sug’urta brokerlarining sug’urta faoliyatini litsenziyalash
6
O ‘ z b e k i s to n R e s pu b l ik a s i Pre z i de nt i ni ng
― S ug ‘ urta x iz m atla r i b o z o r in i yanada islih qilish va rivojlantirishga
oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida gi
‖ 2020 yil 21 maydagi PQ-872-sonli Qarori.

26O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.
Belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazilgan yuridik shaxslar sug’urtalovchilar va
sug’urta brokerlarining sug’urta faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya
talabgorlari bo’lishlari mumkin. Sug’urtalovchi va sug’urta brokerining sug’urta
faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyaning amal qilish muddati, qoidaga
ko’ra, cheklanmaydi. Litsenziyaning amal qilishi litsenziya berilgan kundan
boshlanadi.
Sug’urta tashkilotlari litsenziya olishlari uchun quyidagi talab va shartlarga
javob berishlari zarur:
-O’zbekiston Respublikasining sug’urta faoliyati to’g’risidagi qonun
hujjatlariga rioya qilish;
-sug’urta faoliyatini amalga oshirishda olingan
axborotlarning qonun hujjatlari talablariga muvofiq maxfiyligini
ta’minlash;
-litsenziyalovchi organ talabiga ko’ra sug’urta faoliyatini amalga oshirishga
doir qonun hujjatlarida belgilangan axborotlarni taqdim etish;
-litsenziya talabgori rahbari oliy ma’lumotga hamda sug’urta sohasida
kamida ikki yillik ish stajiga ega bo’lishi kerak;
-litsenziya talabgori (litsenziat) rahbari boshqa sug’urta tashkilotlarida
rahbar lavozimini egallashga haqli emas.
a)sug’urtalovchilar uchun:
-ustav fondining qonun hujjatlarida belgilangan eng kam miqdorining
mavjud bo’lishi;
b) sug’urta brokerlari uchun:
-sug’urta brokerining sug’urta faoliyatini amalga oshirishda shartnoma
majburiyatlariga rioya etilishini ta’minlash;
-sug’urta shartnomasining litsenziat mijozi uchun qulay shartlarda tuzilishi
va bajarilishi;
-sug’urtalashga doir vositachilik faoliyatini asosiy faoliyat turi sifatida
amalga oshirish.

27Litsenziya olish uchun sug’urta kompaniyasi litsenziyalovchi
organga quyidagi hujjatlarni taqdim etadi:
a)sug’urtalovchilar uchun:
-yuridik shaxsning nomi va tashkiliy-huquqiy shakli, uning joylashgan joyi
(pochta manzili), bank muassasasining nomi va bankdagi hisob raqami, yuridik
shaxs amalga oshirishni mo’ljallayotgan litsenziyalanadigan faoliyat turi hamda
ko’rsatib o’tilgan faoliyat turi amalga oshiriladigan muddat ko’rsatilgan litsenziya
berish to’g’risida ariza;
-yuridik shaxsning davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risidagi
guvohnomaning notarial tasdiqlangan nusxasi;
-rahbar to’g’risidagi ma’lumotlar (oliy ma’lumot to’g’risidagi diplom
nusxasi va mehnat daftarchasidan ko’chirma);
-litsenziya talabgori tomonidan litsenziya talabgorining arizasi
litsenziyalovchi organ tomonidan ko’rib chiqilganligi uchun yig’im to’langanligini
tasdiqlovchi hujjat;
-ustav fondining belgilangan eng kam miqdoridan kam bo’lmagan ustav
kapitali to’langanligini tasdiqlovchi hujjatlar (bank ma’lumotnomasi, mol-mulkni
qabul qilish-topshirish dalolatnomalari va boshqa hujjatlar);
-sug’urta faoliyatining iqtisodiy asoslanishi, unga sug’urtalash
operatsiyalarini rivojlantirish prognozini, ehtimol tutilgan qayta sug’urtalash
bitishuvlari rejasini, sug’urta zahiralarining hisob-kitob rejasini o’z ichiga oluvchi
litsenziyalanayotgan sug’urta klassi bo’yicha biznes-reja kiradi;
-sug’urtalashning litsenziya talab qilinadigan turlari bo’yicha qoidalar
(shartlar), litsenziyada quyidagilar bo’ladi: sug’urtalash sub’ektlari doirasini
belgilash va sug’urta shartnomasi tuzish bo’yicha cheklashlar, sug’urta ob’ektlarini
belgilash, sug’urta hodisalari ro’yxatini belgilash - ushbu holatlar ro’y berganda
sug’urtalovchining sug’urta to’lovlari bo’yicha majburiyatlari paydo bo’ladi,
(asosiy va qo’shimcha shartlar), olib qo’yish (tavakkalchilarning yoki mol-
muklarni) bunda sug’urtalovchi majburiyatlarni bajarmasdan ozod bo’ladi,
sug’urta mukofotlari tariflari (stavkalari), sug’urtalashning eng ko’p (eng kam)

28muddati, sug’urta shartnomalarini tuzish va sug’urta mukofotlarini to’lash tartibi,
tomonlarning sug’urta shartnomasi bo’yicha o’zaro majburiyatlari va sug’urta
shartnomalari bo’yicha to’lovni rad etishning mumkin bo’lgan holatlari sug’urta
shartnomasi bo’yicha e’tirozlarni ko’rib chiqish tartibi. Qoidalarga sug’urta
shartnomalari namunalari ilova qilinishi kerak. Litsenziya talabgori rahbari
tomonidan tasdiqlangan sug’urtalash qoidalari (shartlari) ikki nusxada taqdim
etiladi, ularning betlari tikilgan va raqamlangan bo’lishi kerak. Faoliyat turi faqat
qayta sug’urta qilishdan iborat bo’lgan litsenziya talabgorlari mazkur bandda
ko’rsatib o’tilgan hujjatlarni taqdim etadilar, sug’urtalash qoidalari (shartlari)ga oid
xat boshi bundan mustasno.
b) sug’urta brokerlari uchun:
-yuridik shaxsning nomi va tashkiliy-huquqiy shakli, uning joylashgan joyi
(pochta manzili), bank muassasasining nomi va bankdagi hisob raqami, yuridik
shaxs amalga oshirishni mo’ljallayotgan litsenziyalanadigan faoliyat turi (uning bir
qismi) hamda ko’rsatib o’tilgan faoliyat turi amalga oshiriladigan muddat
ko’rsatilgan litsenziya berish to’g’risida ariza;
-yuridik shaxsning davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risidagi
guvohnomaning notarial tasdiqlangan nusxasi;
litsenziya talabgori tomonidan litsenziya talabgorining arizasi
litsenziyalovchi organ tomonidan ko’rib chiqilganligi uchun yig’im to’langanligini
tasdiqlovchi hujjat;
-ustav kapitali to’langanligini tasdiqlovchi hujjatlar (bank ma’lumotnomasi,
mol-mulkni qabul qilish-topshirish dalolatnomalari va boshqa hujjatlar).
Ko’rsatib o’tilgan hujjatlar bir nusxada taqdim etiladi.
Litsenziya talabgorining arizasi ko’rib chiqilganligi uchun O’zbekiston
Respublikasida belgilangan eng kam oylik ish haqining besh baravari miqdorida
yig’im undiriladi. Ariza ko’rib chiqilganligi uchun yig’im summasi
litsenziyalovchi organning maxsus hisob raqamiga o’tkaziladi. Litsenziya talabgori
berilgan arizadan voz kechgan taqdirda to’langan yig’im summasi qaytarilmaydi.
Sug’urtalovchilar va sug’urta brokerlarining sug’urta faoliyatini

29litsenziyalash ilovada keltirilgan sxemaga muvofiq amalga oshiriladi (1-ilovaga
qarang). Ilova keltirilgan sxemadan ko’rinib turibdiki, sug’urtalovchilar va
sug’urta brokerlarining sug’urta faoliyatini litsenziyalash jarayoni 6 ta bosqichni
o’z ichiga olib, dastlab litsenziya talabgori zarur hujjatlarni tayyorlaydi va uni
ko’rib chiqish uchun Moliya vazirligiga taqdim etadi. Keyingi bosqichda hujjatlar
Moliya vazirligi tomonidan qabul qilinadi va ko’rib chiqish uchun ekspert
komissiyaga beriladi. Ekspert komissiyasi taqdim etilgan hujjatlarni batafsil
o’rganib chiqib, sug’urtalovchiga yoki sug’urta brokeriga litsenziya berish yoxud
litsenziya berishni rad etish to’g’risida qaror qabul qiladi.
Shunday qilib xulosa qilish mumkinki, O’zbekistonda sug’urta nazorati
davlat organiga yuklatilgan sug’urta faoliyatini litsenziyalash vakolati, pirovardida,
barcha sug’urtalanuvchilarning, ya’ni sug’urta kompaniyalari mijozlarining
qonuniy manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan. Bunday tizimining yaratilganligi
nafaqat sug’urtalanuvchilarning, balki davlatning manfaatlariga mos keladi.

30 Xulosa
Xulosa qilib quyidagi fikrga keldik. Sug’urta mohiyatan murakkab va ko’p
qirrali tushunchadir. Bu atama iqtisodiy ishlab chiqarish va iste’mol, tabiiy ofatlar
va ko’ngilsiz hodisalar, shuningdek, inson hayotida sodir bo’ladigan turli
favquloddagi hodisalar bilan chambarchas bog’langan. Jamiyat iste’mol qilishni
to’xtata olmaganidek, ishlab chiqarishni ham inkor qilolmaydi. Insoniyat
sivilizatsiyasining moddiy asosi ishlab chiqarish hisoblanadi. Lekin ishlab
chiqarishning uzluksizligiga tabiiy ofatlar, ko’zda tutilmagan favqulodda hodisalar
salbiy ta’sir ko’rsatadi, uning hajmini kamaytirib, mahsulotning son va sifat
darajasini pasaytirib yuboradi. Buning uchun tashqaridan, birinchi navbatda,
moliyaviy yordam berilishi talab etiladi. Aynan shunday moliyaviy qo’llab-
quvvatlash tizimida sug’urta alohida o’rin tutadi. Yetkazilishi mumkin bo’lgan
katta hajmdagi zararlarni qoplash uchun yetarli miqdordagi zaxira shakllantirishi
lozim. Bu fondlar asosan yuridik va jismoniy shaxslar to’laydigan sug’urta
mukofotlari hisobidan shakllantiriladi, uning hisobidan yetkazilgan zararlar
qoplanadi va favqulodda hodisalarning oqibatlari tugatiladi, ishlab chiqarishning
son va sifat ko’rsatkichlari o’sishiga erishiladi.
Sug’urta faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonunlarga O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2022 yilning 5 aprelida qabul qilingan va
shu yilning 28 mayida amaliyotga joriy etilgan «Sug’urta faoliyati to’g’risida»gi
Q o n u n i ha m da 2020 y il 21 a p r e l da q a b ul q i l in g a n ― T ra n s p o r t v o s i t al a ri e ga l ar inin g
fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urtalash to’g’risida gi
‖ Qonuni sug’urta
faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonunlar hisoblanadi.
Sug’urtalovchilar bozorga o’zlarini ishlab chiqargan o’ziga xos mahsuloti -
sug’urta xizmatini taklif etadilar. Ushbu xizmatlar yuzlab, minglab sug’urta
kompaniyalari tomonidan sotilishi mumkin.

31Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Normativ-huquqiy xujjatlar:
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T.: O’zbekiston, 2020.
2. O ’ z b e k is t o n R e s pu b l i k a si ni y a n a d a r iv o j l a n t i r i s h b o ’ y ic h a har a k a tl a r
strategiyasi to’g’risida gi‖ O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
3. O ’ z b e k i s to n R e s pu b l i k a si n i ng
― Raq ob at t o ’ g ’ ri si d a‖ gi Q o n u ni .
O’zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi tomonidan 2019 - yil 14- noyabrda
qabul qilingan va Senat tomonidan 2020- yil 5- dekabrda ma’qullangan.
4. O ’ z b e k i s to n R e s pu b l ik a s i V az i r lar Ma hk a m a s i n i ng
― S ug ’ u r ta xiz m atl ar i
bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida gi
‖ qarori. O’zbekiston
Respublikasi hukumati qarorlari to’plami. – Т.: 2022. 27 noyabrdagi 413-son.
5. O ’ z b e k i s to n R e s pu b l ik a s i Pre z i de nt i ni ng
― S ug ’ urta x iz m atla r i b o z o r in i
yanada islih qilish va rivojlantirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida gi
‖ 2020 yil 21 maydagi PQ-872-sonli Qarori.
2. Internet saytlari:
6. h t t p/ / www .cer . uz
― Э к о но м ич е с к ое об оз р ен и е‖ j u r na li n in g sa y ti
7. h t t p/ / www .google. c o m
― M a ’ l u m otl a r q i d i r uv sa y ti ‖
8. h t t p/ / www .uza. u z
― O ’ z b e k is t o n a x b o r ot a g e n tl i g i ‖ sa y ti
9. http// www.stat.uz Davlat Statistika qo’mitasining sayti
10. http// www.mf.uz O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi
11. https://www.sciencedirect.com/science/book/9780128094082

Sug’urta tashkilotining iqtisodiyotida va uni moliyaviy barqarorligi

Sotib olish