Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 135.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Апрель 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

193 Продаж

Surinkali kasallikning pisixologik oqibatlari va unga qarshi kurashish mexanizmlari

Купить
“SURINKALI KASALLIKNING PISIXOLOGIK OQIBATLARI VA UNGA QARSHI KURASHISH MEXANIZMLARI” MUNDARIJA: KIRISH .............................................................................................................................................................. 2-3 I-BOB. BEMORLARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. SURUNKALI KASALLIKLARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI ................................... 4-18 I.1. Bemorlarda psixologik xususiyatlarining yuzaga kelishi va mavzuga oid tarixiy jarayonlar .......................................................................................................................................... 4-7 I.2. Surunkali kasalliklarning psixologik xususiyatlari ........................................ 9-18 II-BOB. SURINKALI KASALLIKNING PISIXOLOGIK OQIBATLARI VA UNGA QARSHI KURASHISH MEXANIZMLARI ................................................... 19-46 II.1. Surinkali kasalliklar va ularning turlari ............................................................ 19-38 II.2. Surinkali kasalliklarga chalingan bemorlar psixologiyasi va davolash mexanizmi ………………………………………………………………………………………………..... 39-46 XULOSA ............................................................................................................................................................. 47 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................... 48- 49 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim siyosatining muhim masalalaridan biri yosh avlodni har tomonlama barkamol insonlar qilib tarbiyalashdir. Albatta, barkamol inson deganda ma’naviy jihatdan yetuk o‘z Vatanining tarixi buguni va kelajagi uchun qayg‘uradigan, shuningdek jamiyatning iqtisodiy taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shish ishtiyoqida yonib yashaydigan shaxsni tushunish bugungi kun talabiga mos keladi. Lekin ushbu tushunchaga tahliliy yondashilsa , uning naqadar serqirra murakkab va har tomonlama umuminsoniy qadriyatlarga mos kelishini idrok etish mumkin. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tibbiyot xodimlari bilan ochiq muloqot vaqti da aytilgan har bir vazifa bo yicha aniq moliyaviy manbalar, texnik yechimlar vaʻ amaliy mexanizmlar belgilandi. – Biz xalqimiz salomatligi uchun har qancha mablag va kuch-imkoniyat ʻ sarflashga tayyormiz. Shaxsan men uchun xalqimiz salomatligi hamma narsadan ustun va qadrli. Lekin sohaga ajratilayotgan mablag lardan to g ri ʻ ʻ ʻ foydalanilyaptimi? Meni shu savol ko p o ylantiradi. Soha rahbarlari har bir ʻ ʻ so mning qadriga yetishi, ularning samarasini odamlarimiz o z hayotida his etishi ʻ ʻ lozim, – dedi Prezident 1 . Tibbiyot psixologiyasi quyidagi asosiy masalalarni o‘rganadi: 1) bemor va tibbiyot xodimining shaxsi , ular orasidagi o‘zaro munosabatlarni; 2) psixoprofilaktika, psixogigiyena va deontologiya muammolarini; 3) shifokor siri va etikasini ; 4) yosh bilan bog‘liq tibbiy-psixologik muammolarni; 5) sezgi va idrok, diqqat va xotira, shaxs, xulq-atvor , temperament, stress, hissiyot, tafakkur, ong va ularning xususiyatlarini ; 6)psixologik tekshirish usullarini. Shuningdek, ushbu fan psixogen va organik kasalliklarda kuzatiladigan psixologik o‘zgarishlarning etiologiyasi, klinikasi va diagnostikasini o‘rganib, davolash choralarini ishlab chiqadi. Tibbiy psixologiyaning asosiy yo‘nalishlaridan biri 1 O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2023-yil 18-mart kuni tibbiyot xodimlari bilan ʻ ochiq muloqotidan. 2 insonga psixologik ta’sir o‘tkazish orqali uni davolashdir. Tibbiyot psixologiyasini boshqa tibbiyot fanlaridan ajratib o‘rganish xato bo‘ladi. Kurs ishining maqsadi : Surinkali kasallikning pisixologik oqibatlari va unga qarshi kurashish mexanizmlarini o‘rganish. Kurs ishining predmeti: Surinkali kasalliklar va ularning psixologiyaga ta’siri va turli xil surinkali psixologik kasalliklardir. Tadqiqotning vazifalari : 1. Surinkali kasallikning pisixologiyaga bog‘liqligini nazariy tahlil qilish; 2. Surinkali kasallikning pisixologik oqibatlarini aniqlash; 3. Surinkali kasalliklarga qarshi kurashish mexanizmlari yoritish ; 4. Xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish ; Muammoning o‘rganilganlik darajasi: D.B.Elkonin, G.A.Sukerman V.VRubsov, J.Piaje, M.G.Davletshin, E.G‘.G‘oziyev, M.Karimova, I.Pavlov, V.S.Merlin J.Lokklar tomonidan o‘rganilgan. Kurs ishining tuzulishi: Ushbu kurs ishi, kirish, ikki bob, 4 paragraflar, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 I-BOB. BEMORLARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. SURUNKALI KASALLIKLARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI I.1. Bemorlarda psixologik xususiyatlarining yuzaga kelishi va mavzuga oid tarixiy jarayonlar haqida. Qadimgi jamiyatning kasalliklarga bo‘lgan munosabati Suqrotning “Ko‘zni boshsiz, boshni tanasiz, xuddi jonsiz tana kabi davolash noto‘g‘ri” iborasida aniq tasvirlangan. Ammo asta-sekin tibbiyot bu an’analardan uzoqlashdi va tanalarni davolashga ixtisoslasha boshladi. Platon bu haqda o‘z dialoglarida shunday gapiradi: “... kasalliklarni davolashda eng katta xato shundaki, tana shifokorlari va ruh uchun shifokorlar mavjud, chunki biri ikkinchisidan ajralmasdir - lekin aynan shu narsa. Yunon shifokorlari ko‘rmaydilar va shuning uchun ularni juda ko‘p kasalliklardan qochadi; ular hech qachon butunlikni ko‘rmaydilar. Ular o‘z tashvishlarini to‘g‘rilikka aylantirishlari kerak, chunki hamma o‘zini yomon his qilgan joyda, uning bir qismi sog‘lom bo‘lolmaydi” 2 . Surinkali kasallik, umumiy ravishda bir nevroloji holat bo‘lib, insonning o‘zining o‘zini boshqarish qobiliyatini ta’sir qiladi. Bu holatda inson kaslarning kontrolini yo‘qotadi va keyinchalik qon oqimini va hohlagan harakatni bajarish imkoniyatini cheklab qo‘yadi. Bu xalqaro tarzda "parkinson kasalligi" deb ataladi. Surinkali kasallikning psixologik oqibatlari shu kasallik bilan bog‘liq bo‘lib, insonning o‘zini yengil, yorug‘likdan mahrum his qilishi va harakatni to‘xtatishga majbur bo‘lishi bilan bog‘liqdir. Bu oqibatlar boshqacha sharoitlar bilan birga, insonning o‘zining o‘ziga qarshi hissiyotlari va o‘z-o‘zini yaxshi his qilishga bo‘lgan tajribalari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Surinkali kasallik ko‘rsatgichlari o‘zgarib yurishga qodir va bu kasal insonlar o‘zining o‘ziga yoqadi va o‘z-o‘zini qo‘llab-quvvatlash uchun qo‘shimcha o‘zlashtiruvchi vositalar va tashvishlardan foydalanishlari kerak bo‘ladi. Surinkali kasallik bilan kurashishning psixologik mexanizmlari jihatdan bir nechta ko‘rsatkichlarga asoslangan bo‘lishi mumkin: 2 Платон. Диалоги.– М.: Изд-во АСТ, 2006.– 560 с. 4 1. Ma’naviy qo‘llanmalar: Kasallikning psixologik oqibatlari bilan kurashish uchun ma’naviy qo‘llanmalar, masalan, psixoterapiya, nafas olish va meditatsiyadan foydalanish, kasallik bilan bog‘liq qadriyatlar va hissiyotlarni qayta joylash, qiziqishlarni oshirish va o‘z-o‘zini qo‘llab-quvvatlashga yordam berishni o‘z ichiga oladi. 2. Doimiy ravishda faol bo‘lish: Jinoyatga qarshi kurashishning bir qismi, kasal holatda ham faol bo‘lishni talab qiladi. Aktiv faoliyat, masalan, kasallik belgilari bilan kurashish uchun jismoniy mashqlar va harakatlar, kasallikning psixologik ta’sirlarini kamaytirishga yordam berishi mumkin. 3. Keng doirali o‘zaro aloqalar: Kasal insonlar uchun doimiy aloqalar va mustahkamlashuvning ahamiyati juda muhimdir. Do‘stlar, oila a’zolaridan yoki yoqimtoy kasallikning o‘ziga xos guruhlaridan yordam olish, kasal insonlarga muvofiqlashish, ularga qo‘llab-quvvatlash va ularning emotsional muhitini mustahkamlash uchun juda muhimdir. 4. Yordam olish: Kasal insonlar uchun yordam olish, o‘z-o‘zini qo‘llab- quvvatlash va uning o‘ziga qarshi hissiyotlari bilan kurashishda muhim o‘rin tutadi. Yordam olish, kasallikni tahlil qilish, ma’lumot olish va tibbiy yordam ko‘rsatish orqali shaxsiy qo‘llanmalar va xizmatlardan foydalanishni o‘z ichiga oladi. 5. Tarbiya: Surinkali kasalligi bilan kurashishning bir qismi tarbiyaviy o‘zgarishlarni talab qiladi. Kasal insonlar uchun tarbiya, o‘z-o‘zini qo‘llab- quvvatlashni o‘rganish, o‘z-o‘zini qo‘llab-quvvatlash uchun qo‘shimcha umumiy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishni o‘z ichiga oladi. Surinkali kasallik bilan kurashishning mexanizmlari shaxsiy va individual bo‘lishi mumkin, chunki har kasal insonning holati va talablaridan foydalanish usullari o‘zaro farq qilishi mumkin. Biroq, o‘z-o‘zini qo‘llab-quvvatlash, qo‘zg‘atish, yorug‘lik va yengil bo‘lish uchun quyidagi umumiy maslahatlar yordam berishi mumkin: 5 - Tashvish va qo‘rqularni boshqarish: Tashvish va qo‘rqular surinkali kasallikning oqibatlari bilan ko‘p muloqotda bo‘ladi. Bunday holatlarda, meditatsiya, nafas olish va yogadan foydalanish, kasallik bilan bog‘liq qo‘rqular bilan kurashishga yordam berishi mumkin. - Yurish va harakat: Surinkali kasalligi bilan kurashishda tibbiy mashqlarni qo‘llash juda muhimdir. Uchuvchi harakatlar, masalan, fizioterapiya mashqlari va kasallikning o‘ziga xos fiziksel terapiyalar, kasallik belgilari va simptomlarini yengil qilishga yordam berishi mumkin. - Ma’naviy qo‘llanmalar va psixoterapiya: Psixoterapiya, kasal insonning o‘z- o‘zini qo‘llab-quvvatlashi va o‘z-o‘zini tushunishida yordam berishi mumkin. Kognitiv-davriy terapiya (KDT), davrli ravishda o‘zgarishlarni o‘rganish va o‘z- o‘zini qo‘llab-quvvatlashni o‘rgatishda yordam berishi mumkin. - Yaxshi yashash xavfsizligi: Surinkali kasallik bilan kurashishda yaxshi yashash xavfsizligi juda muhimdir. Bu qo‘llanmalar, kasallikning o‘ziga xos risklari va qo‘zg‘atishlarni kamaytirish, yengil va qo‘zg‘atishlarda ko‘rsatuvlar uchun ergonomik o‘zgarishlarni qabul qilishni o‘z ichiga oladi. Surunkali kasalliklar degan ifoda juda umumiydir va bir nechta o‘zaro bog‘liqli kasalliklarni o‘z ichiga oladi. Bu o‘z ichiga zaxiraliklar, viruslar, bakteriyalar, parazitlar va boshqa o‘zgaruvchan faktorlardan kelib chiqqan kasalliklarni o‘z ichiga oladi. Surunkali kasalliklar qatorining misollaridan ba’zilari quyidagilardir: 1. Sochli kasalliklar: Misol uchun, yallig‘lanish va yalanchiq kasalliklari (masalan, yallig‘lanish, alopesiya), sochli pechaklar (masalan, pedikuloz) va boshqalar. 2. O‘g‘itli kasalliklar: Bu qator ichiga og‘iz, qon, burun, g‘isht, quloq va boshqa o‘g‘itlarni kasalliklari kiradi. Misol uchun, og‘iz yopish-kichikliklar, tonsillit, sinuzit, otit va boshqalar. 6 3. Dermatologik kasalliklar: Bu kasalliklar teri, kuyunchaklarni, kuzatuv organlarini, ongli va boshqa teri tarkibidagi hududlarni kasallaydi. Misol uchun, dermatit, ekzema, psoriaz, dermatofitlar (kurakchilik) va boshqalar. 4. Kuchli kasalliklar: Bu qator ichida kardiovaskulyar tizimning kasalliklari (masalan, ishemik kasalliklar, qon oqimlarining kasalliklari), respirator tizimning kasalliklari (masalan, bronxit, pnemoniya), g‘arb tizimning kasalliklari (masalan, g‘arbiy kasalliklar, diabet) va boshqalar kelaydi. 5. O‘rnak kasalliklar: Bu qator ichida xotin-kasalot, kasalot va boshqa jinsiy tarzda o‘rnak kasalliklar kelaydi. Somatik va aqliy jarayonlarning ajralmasligi haqidagi bilimlar uzoq vaqtdan beri mavjud edi, ammo bu g‘oyalar nisbatan yaqinda kontseptual xususiyatga ega bo‘la boshladi. “Psixosomatika” atamasi 1818-yilda paydo bo‘lgan va nemis shifokori R.Geynrot bu tushunchani kiritgan. Va 1822-yilda J.Yakobi “somatopsixiya” tushunchasini kiritdi va shu bilan bir qator kasalliklarning paydo bo‘lishida tana omilining asosiy rolini ta’kidladi. Shu bilan birga, ilmiy tibbiyotning kelib chiqishida kasallikning umumiy kontseptsiyasini talqin qilishda ikkita yondashuvni aks ettiruvchi ikkita maktab mavjud edi: birinchisi - Kossning Gippokrat maktabi; ikkinchisi - birinchi anatomistlar maktabi “Knidus”. Birinchi talqin kasallik mavzu va haqiqat o‘rtasidagi munosabatlarning buzilishi; ikkinchisi kasallikni ma’lum bir moddiy strukturaning shikastlanishi sifatida ko‘rib chiqdi. Kasallik va bemorni baholashning dastlabki formulalari boshqacha. Birinchi holda, “odam kasal”, ikkinchisida “odamning kasalligi bor”. XIX asrda anatomiya, mikrobiologiya va neyrofiziologiya sohasidagi ilmiy kashfiyotlar bilan bog liq holdaʻ ikkinchi yo nalish o z o rnini egalladi. Psixosomatik tibbiyot tibbiyotga tor, mahalliy ʻ ʻ ʻ yondashuvga o‘ziga xos reaktsiya sifatida paydo bo‘ldi. I.2. Surunkali kasalliklarning psixologik xususiyatlari haqida Tadqiqotchilarning fikricha, hozirgi vaqtda psixosomatika deganda turli surunkali kasalliklarning paydo bo‘lishiga psixologik omillarning ta’siri tushuniladi; 7 va somatopsixik ostida - surunkali kasalliklarning (yoki o‘tmishdagi) insonning ruhiy holatiga ta’siri. “Psixologik holat - bu shaxsning aqliy faoliyat dinamikasidagi barqaror integral sindrom (to‘plam) ko‘rinishidagi vaziyatni aks ettirishi, vaqt davomiyligidagi xatti-harakatlar va tajriba birligida ifodalanadi” (A.O.Proxorov, 2004). Psixosomatik kasallik - bu fiziologik va psixologik sabablarga asoslangan kasallik, ammo bu tibbiy aralashuvni talab qiladigan barcha alomatlarga ega kasallikdir. Somatik sohada paydo bo‘ladigan buzilishlar keyinchalik somatik kasalliklarning sababi bo‘lgan psixopatologik reaktsiyalarni keltirib chiqaradigan “shafqatsiz doira" mexanizmini ham ta’kidlash kerak. Shuning uchun, agar siz faqat an’anaviy davolanishga rioya qilsangiz, kasallik yo‘qolmaydi, relapslar davom etadi (adekvat davolash bilan qayt qilish psixosomatikaning o‘ziga xos belgilaridan biridir), shuning uchun psixosomatik kasalliklarga eng to‘g‘ri yondashuv bu muammo ustida ishlashdir. V.V.Nikolaeva, E.T.Sokolova, T.G.Goryacheva, N.A.Kovalenko va boshqalarning ta’kidlashicha, somatik kasalliklar mavjudligi bolaning shaxsiy rivojlanishining normal yo‘nalishini o‘zgartiradi. Qandli diabet, o‘pka kasalliklari, gipertoniya, oshqozon yarasi, yurak-qon tomir kasalliklari, surunkali buyrak etishmovchiligi va boshqalar kabi kasalliklarga chalingan bolalar va kattalarning psixologik xususiyatlari o‘rganildi 3 . Gipertenziya bilan og‘rigan bolalar hissiy jihatdan o‘zini namoyon qilish imkoniyatlari cheklanganligi, izolyatsiya, o‘zini o‘zi tasdiqlashga bo‘lgan ehtiyoj, hayotga keskin va talabchan munosabat bilan ajralib turadi. Bolalar va o‘smirlarda oshqozon yarasi kasalligida egosentrik yo‘nalishning ustunligi, sevgi va e'tirofga bo‘lgan ehtiyojning qondirilmaganligi, boshqalarga salbiy munosabat va xavotirning kuchayishi aniqlandi. Bronxial astma bilan og‘rigan bolalar kuchli tashvish, nevrotiklik, sezgirlik va infantilizm kabi hissiy va shaxsiy xususiyatlar bilan ajralib turadi, bu ularga paydo bo‘lgan qiyinchiliklar va nizolarga munosib javob berishga yoki muammoli vaziyatlarni mustaqil ravishda engishga imkon bermaydi. Qandli 3 Николаева В.В. Влияние хронической болезни на психику: Психологическое исследование. – М.: Изд-во МГУ, 1987.– 168 с. 8 diabet bilan og‘rigan bolalarda tashvish, tajovuzkor xatti-harakatlar, introversiya, ziddiyat, yolg‘izlik istagi va ijtimoiy vaziyatga moslashishda umumiy qiyinchiliklar borligi aniqlandi. Erta yoshda tug‘ma yurak nuqsonlari bo‘yicha jarrohlik amaliyotidan o‘tgan o‘smirlar sog‘lom o‘smirlardan emotsional yetuklik, infantilizm, o‘ziga ishonchsizlik, o‘zini-o‘zi yetarli darajada baholamaslik va mustaqillikning yo‘qligi bilan farqlanadi, bu esa uch omil: yurak xastaligi ta’sirida yuzaga keladi 4 . Tadqiqot E.G.Filyakova bronxial astma va gastroduodenal patologiya bilan og‘rigan o‘smirlarning o‘z-o‘zini tasavvurini shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, surunkali somatik kasalliklarga chalingan o‘smirlarning o‘zini o‘zi qiyofasi sog‘lom o‘smirlarning o‘ziga xos qiyofasidan farq qilishi aniqlandi. Asosiy farq - bu strukturaning buzilishi va kasal o‘smirlarning “ I ” tasvirining tartibga solish funktsiyasining buzilishi. “Men” tasvirining tuzilishi disharmoniya, “men” tasvirining tarkibiy qismlari o‘rtasidagi ichki dissotsiatsiya bilan tavsiflanadi. “Men” imidjining tartibga solish funktsiyasini o‘zgartirish maqsadlarni belgilash jarayonlarini buzish, shaxsiy ideallarni pasaytirish va shaxsiy rivojlanishning potentsial imkoniyatlari va zaxiralarini sun'iy ravishda cheklashdan iborat. Nozologik guruhlardagi yosh va jinslararo taqqoslash shuni ko‘rsatdiki, o‘zini o‘zi tasavvur qilishning tartibga solish funktsiyasi va tuzilishining buzilishiga salbiy tana tajribasi ta’sir qiladi: nozologiyadan qat’i nazar, kasallikning og‘irligi, shuningdek, kasallikning davomiyligi. bronxial astma bilan og‘rigan bemorlarda kasallik, gastroduodenal patologiyada esa - kasal bolaning jinsi 5 . 4 Коваленко Н.А. Эмоциональный и телесный опыт ребенка с бронхиальной астмой: Автореф. дис. … канд. психол. наук.– М.,1998.– 21 с. Гнедова С.В. Влияние социальной ситуации и состояния здоровья на развитие личностных особенностей школьников: Автореф. дис. … канд. психол. наук. – М., 1999.– 18 с. Горячева Т.Г. Роль детско-родительских отношений в психическом развитии подростков, оперированных по поводу врожденного порока сердца в раннем возрасте: Автореф. дис. … канд. психол. наук. – М., 1995. – 20 с. 5 Филякова Е.Г. Образ Я детей с хроническими соматическими заболеваниями (бронхиальная астма и гастродуоденальная патология) / Е.Г. Филякова, В.В. Николаева, В.Н. Касаткин // Педиатрия. – 2002.– № 4.– С. 97–103. 9 Darhaqiqat, adabiyot nafaqat ma’lum bir kasallikka xos bo‘lgan bolalarning xususiyatlarini, balki bir xil nozologiyaning kasalligiga javob berishda gender farqlarini ham tasvirlaydi. Shunday qilib, bronxial astma bilan og‘rigan o‘g‘il bolalarda o‘z-o‘zini hurmat qilish va ziddiyat darajasi qizlarga qaraganda pastroq. Qizlar o‘g‘il bolalarga qaraganda o‘zlarining kasallik haqidagi g‘oyalarini bostirish ehtimoli ko‘proq. Qandli diabet bilan og‘rigan bolalar, ularning jinsiga qarab, kasallikning sabablarini turlicha shakllantiradilar va qizlar va o‘g‘il bolalarda ushbu kasallikning turli xil tajribalari kasallikning turli xil ichki rasmini rivojlanishiga olib keladi 6 . Gender farqlari bilan bir qatorda, tadqiqotchilar bolalar va o‘smirlarning kasallikka bo‘lgan munosabatidagi etnopsixologik farqlar masalalarini ko‘rib chiqmoqdalar. Shunday qilib, V.A. Saad tayanch-harakat tizimi kasalliklari bilan og‘rigan 12-16 yoshli o‘smirlar o‘rtasida ularning kasalligiga bo‘lgan munosabat jarayoniga ta’sir etuvchi etnodifferensiatsiyalovchi va etnointegratsion omillar tahlilini o‘tkazdi. Rossiya va Yamandagi kasal o‘smirlarning shaxsiy xususiyatlarini qiyosiy tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, kasal rus o‘smirlari guruhida hissiy beqarorlik, umidsizlik va xavotirlik yanada aniqroq. Kasallikning kuchayishi bilan bu ko‘rsatkichlar oshadi. Kasal Yaman o‘smirlari guruhida hissiy barqarorlik ko‘rsatkichlarining o‘sishi, muvofiqlik ko‘rsatkichlarining pasayishi va ijtimoiy faollikning o‘sishi kuzatiladi. Bu shuni ko‘rsatadiki, bu o‘smirlarda kasallik shaxsiy resurslarni sezilarli darajada safarbar qiladi va uni engish uchun faol munosabatni shakllantiradi. Rossiyalik o‘smirlar guruhida kasallikni emotsional baholash, tashqi ko‘rinishga e'tiborning kuchayishi va aniq pastlik kompleksi ustunlik qiladi. Yamanlik tengdoshlar ko‘pincha kasallikka “paranoyak” munosabatni ko‘rsatadilar, bu kasallikka Allohning jazosi, kimningdir yomon niyati, jazosi natijasida munosabatni aks ettiradi. Yamanlik bolalarning kasallikka bo‘lgan munosabatiga muvofiqlik, xatti-harakatni o‘z-o‘zini nazorat qilish, mas'uliyatni oshirish kabi 6 Поппе Г.К., Броуде Л.Б. Внутренняя картина болезни у детей с бронхиальной астмой // Психосоматические и соматопсихические расстройства у детей. – Л., 1990.– С. 49–55. Зелинский С.М. Представление о своей болезни у детей, страдающих сахарным диабетом // Психосоматические и соматопсихические расстройства у детей.– Л., 1990.– С. 55–59. 10 shaxsiy xususiyatlar sezilarli darajada ta’sir qiladi va rus bemorlari guruhida - hissiy barqarorlik va neyropsik kuchlanish darajasi 7 . Glomerulonefrit bilan og‘rigan kattalarning psixologik xususiyatlarini tavsiflab, L.D.Zikeeva quyidagilarni ta’kidlaydi: "Buyrakning surunkali kasalliklarida tananing ichki muhitining barqarorligi buziladi, doimiy gipertenziya va tanadan doimiy ravishda oqsil yo‘qotilishi qayd etiladi, bu esa o‘ziga xos va aniq asteniyaning mavjudligini keltirib chiqaradi. Astenik fon ichki organlarga nisbatan giperesteziyaning paydo bo‘lishiga yordam beradi, bemorlarda turli xil sezgilar va tajribalarni keltirib chiqaradi, bu esa ma’lum bir premorbid shaxsiy xususiyatlar bilan birgalikda nevrotik kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Surunkali buyrak kasalligida asosiy kasallik bo‘yicha nevrotik qatlamlarning klinik va psixologik tahlili depressiv -gipoxondriakal, anksiyete-depressiv va astenodepressiv reaktsiyalar shaklida paydo bo‘lgan nevrotik depressiv buzilishlarning etakchi rolini ko‘rsatdi. Ushbu bemorlarning aqliy faoliyatini, xotira holatini va diqqatini o‘rganishda L.D.Zikeeva aqliy faoliyatning beqarorligini aniqladi, bu esa aqliy jarayonlarning charchashiga olib keldi. Bu e'tiborning o‘zgarishi va xotira buzilishi shaklida o‘zini namoyon qildi. Ruhiy jarayonlarning bunday buzilishlari ba’zi hollarda aqliy faoliyatning buzilishi, mulohazaning nomuvofiqligi va asab jarayonlarining harakatchanligining buzilishiga olib keldi 8 . T.N.Muladjonova surunkali buyrak etishmovchiligi bo‘lgan gemodializ bilan davolanayotgan bemorlarning shaxsiyatidagi o‘zgarishlarni o‘rganar ekan, surunkali buyrak etishmovchiligining biologik xususiyatlari - ommaviy va uzoq davom etadigan intoksikatsiya aqliy jarayonlar dinamikasining o‘zgarishiga, operativ va texnik qobiliyatlarning pasayishiga olib kelishini ko‘rsatdi. bemorlarning imkoniyatlari, aqliy faoliyatning inertligi va aqliy jarayonlarning qattiqligi. Surunkali buyrak etishmovchiligi bo‘lgan bemorlarda shaxsiyat o‘zgarishining ijtimoiy holati salbiy va cheklovchidir. Bemorlarning ijtimoiy holati o‘zgaradi, ular 7 Саад В.А. Этнопсихологические различия отношений к болезни у подростков: Автореф. дис. … канд. психол. наук. – СПб., 1996. – 22 с. 8 Зикеева Л.Д. Невротические реакции у больных хроническим гломерулонефритом и хроническим пиелонефритом // Клиническая медицина.– 1974.– № 9.– С. 43–48. 11 nogironlikka o‘tkaziladi, ular odatdagi jamoa va guruhlardan ajralib chiqadi, aloqa doirasi torayadi, shaxsiy rejalar buziladi, ma’lum maqsadlarga (xususan, kasbiy) erishish imkonsiz bo‘ladi. odatdagi turmush tarzi o‘zgartiriladi. Surunkali buyrak yetishmovchiligi bo‘lgan bemorlarda shaxsiyat o‘zgarishining markaziy psixologik mexanizmi - bu “sog‘liqni saqlash” motivi - rahbar sifatida ko‘tarilish turiga ko‘ra motivlar ierarxiyasini qayta qurish. Motivlar ierarxiyasini qayta qurish “motivatsiyaning vaqt doirasini qisqartirish” bilan birlashtiriladi va atrofdagi voqelik bilan semantik munosabatlarning buzilishiga, “semantik tarafkashlik” ga olib keladi. “Salomatlikni saqlash” ning situatsion motivini ierarxiyada etakchi ma’noni shakllantirishga aylantirish uchun shartlar - bu shaxsning premorbid xususiyatlari va bemorning ongida kasallikning aks etish tabiati. Kasallikka munosabat - bu shaxsning motivatsion sohasidagi o‘zgarishlarning shartlaridan biri. Gemodializni davolashning uzoq muddatli bosqichlarida bir qator bemorlar yangi etakchi faoliyatni rivojlantiradilar – “o‘z sog‘lig‘iga g‘amxo‘rlik qilish”. Xafagarchilik tug‘diradigan vaziyatlarda kasallikning dastlabki bosqichlarida o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan psixologik himoya usullari tajovuzkor xatti-harakatlar turi va keyinchalik hodisalarning ahamiyatini etarlicha baholamaslikdir 9 . N.Pezeshkian “Psixosomatika va pozitiv psixoterapiya” kitobida buyraklar faoliyati buzilgan odamlarni quyidagicha ta’riflaydi: “Ular poklik, ochiqlik, halollik va xushmuomalalik bilan ajralib turadi. Aloqa sohasida ular juda ehtiyotkor, boshqa odamlardan farqli o‘laroq, ular juda cheklangan va ishonchsizdir. Ularning tasavvurlari ko‘pincha ulug‘vor maqsadlarga qaratilgan bo‘lib, ular o‘zlari ham amalga oshishiga ishonmaydilar. Ular hayotning ma’nosiga shubha qilishadi. Odatda, bunday bemorlarning ota-onalari poklik va muvaffaqiyatni juda yuqori baholadilar. Bola tezda o‘zining jismoniy ehtiyojlarini nazorat qilishni va ularni erishish tamoyiliga bo‘ysundirishni o‘rgandi.” 10 . 9 Муладжанова Т.Н. Психологический анализ изменений личности у больных хронической почечной недостаточностью, находящихся на лечении гемодиализом: Автореф. дис. ... канд. псих. наук.– М., 1983. 10 Пезешкиан Н. Психосоматика и позитивная психотерапия: межкультурные и междисциплинарные аспекты на примере 40 историй болезни. – М.: Медицина, 1996.– 463 с. 12 M.A.Sadova, Yu.M.Plyusnin, V.N.Tkachenko shaxsiyat shakllanishi davrida (bolalik, o‘smirlik va yoshlik davrida) sog‘lom bolalar va o‘murtqa patologiyasi bo‘lgan bolalarning ijtimoiy xulq-atvori (qadriyatlar tizimi, moyilliklari, o‘zi va yaqinlari orasidagi o‘rni haqidagi g‘oyalari)dagi farqlarni o‘rganib chiqdi. Ularning ta’kidlashicha, yaqin ijtimoiy muhit va qarindoshlar va do‘stlar, sog‘lom va kasal bolalar o‘rtasidagi o‘z o‘rni haqidagi g‘oyalardagi farqlar aniq ko‘rinadi. Shu bilan birga, qizlar, ayniqsa, keksa yoshda, o‘g‘il bolalarga nisbatan ko‘proq farqlanadi. Bu nafaqat qizlarning ijtimoiy muhitga ko‘proq “cho‘milganligini” ko‘rsatadi, balki yoshidan qat’i nazar, umuman erkaklar va ayollarga xos bo‘lgan gender farqlarini ham aks ettiradi. Kasal bolalar ijtimoiy-psixologik rivojlanishda tengdoshlaridan oldinda bo‘lgan ko‘rinadi. Ularning qarindoshlari va tengdoshlari bilan ijtimoiy munosabatlardagi ishtiroki sinfdoshlariga qaraganda ancha yuqori. Umumlashtirilgan ko‘rsatkich skolyoz kasalligi bilan og‘rigan bolalarning oldingi ijtimoiy-psixologik rivojlanishini aks ettiradi, shuning uchun kasal qizlar o‘zlarining sog‘lom tengdoshlariga qaraganda ko‘proq psixo-emotsional yaqinlikka muhtoj yoki his qilishadi. Qizlardan farqli o‘laroq, o‘g‘il bolalarda sog‘lom va kasal odamlar o‘rtasida hech qanday farq yo‘q 11 . O‘smir bolalar va yoshlar uchun psixologik jihatdan eng qiyin kasalliklar insonning tashqi qiyofasini o‘zgartiradigan kasalliklardir. Bu qadriyatlar tizimi, yosh shaxsning ustuvorligi bilan bog‘liq bo‘lib, u uchun asosiy ehtiyoj – “o‘z tashqi ko‘rinishidan qoniqish” ni qondirish eng yuqori qadriyat hisoblanadi. Shunday qilib, eng og‘ir psixologik reaktsiyalar tibbiy hayot uchun xavfli bo‘lmagan kasalliklar tufayli yuzaga kelishi mumkin. Bularga o‘smir nuqtai nazaridan salbiy ko‘rinishni o‘zgartiradigan har qanday kasallik (teri, allergik), jarohatlar, operatsiyalar (kuyishlar) kiradi 12 . Emotsional reaktsiyaning ekspressivligi Rivojlangan motivatsiya va adekvat, tanqidiy o‘z-o‘zini hurmat qilish tizimi mavjud bo‘lsa, kasallikka reaktsiyalar va 11 Садовой М.А., Плюснин Ю.М., Ткаченко В.Н. Режим доступа: http: // larn.hum.sbras.ru/action= publ&emp= pym&publ_num=5. 12 Менделевич В.Д. Клиническая и медицинская психология: Практическое рук оводство.– М.: МЕДпресс, 2001.– 592 с. 13 shaxs uchun u bilan bog‘liq salbiy oqibatlar (birinchi navbatda odamlar bilan nizo munosabatlari) tuzatilishi mumkin. Biroq, qiyinchilik shundaki, kasallik surunkali bo‘lib, ko‘pincha erta yoshda paydo bo‘ladi, shuning uchun o‘zini o‘zi qadrlashning dastlabki shakllanishi va shaxsning motivatsion sohasi boshidanoq buzilgan sharoitlarda davom etadi. O‘zgargan shaxsning xususiyatlari darhol paydo bo‘lmaydi, balki murakkab shakllanish yo‘lidan o‘tadi. Har bir jiddiy va uzoq muddatli somatik buzilish insonning ichki dunyosida, uning butun ruhiy ko‘rinishida o‘ziga xos, qaytariladigan yoki umumiy doimiy o‘zgarishlarga olib keladi. Shaxsning o‘zgarishi har xil xarakterga ega bo‘lishi mumkin: ular his- tuyg‘ularning o‘zgarishi (depressiya, eyforiya), motivatsion sohadagi buzilishlar (apatiya, o‘ylamaslik), o‘ziga bo‘lgan munosabatning buzilishi shaklida namoyon bo‘ladi. va boshqalar (tanqidning buzilishi, nazorat qilish qobiliyatining o‘zgarishi), buzilishlar ko‘rinishida faoliyat ( o‘z-o‘zidan ). Somatik bemorlarda, ayniqsa, gipoxondriakal shaxsiyat o‘zgarishi bilan, etakchi motivning egosentrik tarkibining oshishi kuzatilishi mumkin. Motivatsion sohaning ierarxik tuzilishining o‘ziga xos xususiyati faoliyatning bir sababga qat’iy bo‘ysunishi bo‘lishi mumkin 13 . 1-jadvalda yuqorida tavsiflangan ilmiy tadqiqotlar natijalariga ko‘ra turli xil surunkali somatik kasalliklarning shaxsning psixologik xususiyatlariga ta’sirining qiyosiy tavsifi keltirilgan. 13 Николаева В.В. Влияние хронической болезни на психику: Психологическое исследование. – М.: Изд-во МГУ, 1987.– 168 с. 14 1-jadval Turli surunkali somatik kasalliklarga chalingan bemorlarning psixologik xususiyatlari Kontingent Nozologik guruh _ (kasallik) Psixologik xususiyatlar Bolalar Qandli diabet Anksiyete, tajovuzkor xatti-harakatlar, mojarolar, yolg‘izlik istagi, izolyatsiya, ijtimoiy vaziyatga moslashishda umumiy qiyinchiliklar. Bolalar Gipertonik kasallik Ular izolyatsiya, hissiy o‘zini namoyon qilish uchun cheklangan imkoniyatlar, hayotga keskin va talabchan munosabat va o‘zini o‘zi tasdiqlashga bo‘lgan ehtiyoj bilan ajralib turadi. Bolalar Oshqozon yarasi Egosentrik yo‘nalishning ustunligi, sevgi va tan olinishga qoniqarsiz ehtiyoj, boshqalarga nisbatan salbiy munosabat, tashvishning kuchayishi. Bolalar Bronxial astma Qattiq tashvish, nevrotizm, sezgirlik, go‘daklik. Bolalar (7-12 yosh) Kistik fibroz O‘z-o‘zini hurmat qilishning pastligi, tashvishlarning ortishi ustunlik qiladi. Ularning muloqotga bo‘lgan ehtiyoji yuqori, bu ko‘pincha qoniqmaydi. Bolalar (7-12 yosh) Limfostaz Yuqori darajadagi o‘zini o‘zi qadrlash, o‘rtacha darajadagi tajovuzkorlik va tashvish ustunlik qiladi, ular juda ochiq, ammo yuzaki ijtimoiy doiraga ega. Bolalar (7-12 yosh) Nefrologik kasalliklar Ular etarli darajada o‘z-o‘zini hurmat qiladilar, tashvishlanish darajasini oshiradilar, ko‘proq yopiq va muloqotga kirishmaydilar. O‘smirlar Tuzatilgan Ko‘rsatilgan: infantilizm, o‘ziga ishonchsizlik, 15 yurak kasalligi, erta bolalik davrida qaramlik, hissiy etuklik va o‘zini-o‘zi hurmat qilmaslik. O‘smirlar Bronxial astma va gastroduodenal patologiya "men" tasvirining tarkibiy qismlari o‘rtasidagi ichki dissotsiatsiya bilan tavsiflanadi. "Men" imidjining tartibga solish funktsiyasidagi o‘zgarishlar maqsadlarni belgilash jarayonlarini buzish, shaxsiy ideallarni pasaytirish va shaxsiy rivojlanishning potentsial imkoniyatlari va zaxiralarini sun'iy ravishda cheklashdan iborat. O‘smirlar (12-16 yosh) Tayanch- harakat tizimi kasalliklari Aniq hissiy beqarorlik, umidsizlik, tashvish, tashqi ko‘rinishga e'tiborni kuchaytirish va aniq pastlik kompleksi. Yoshlik davri (qizlar) Skolioz Ular ijtimoiy va psixologik rivojlanishida tengdoshlaridan oldinda. Erta shakllanadi ota-onalarga teng huquqli sheriklar sifatida munosabatda bo‘lish. Psixo- emotsiyaga katta ehtiyoj sezing hissiy yaqinlik. Yoshlik davri (o‘g‘il bolalar) Skolioz Qizlardan farqli o‘laroq, o‘g‘il bolalar sog‘lom va kasal odamlar o‘rtasida hech qanday farq ko‘rsatmaydi. Kattalar Surunkali pielonefrit va glomerulonefrit Aqliy faoliyatning beqarorligi, aqliy jarayonlarning charchashiga, diqqat va xotiraning buzilishiga olib keladi. Ruhiy jarayonlardagi bunday buzilishlar ba’zan aqliy faoliyat va asab jarayonlarining harakatchanligining buzilishiga olib keladi. Kattalar Surunkali buyrak etishmovchiligi Ruhiy jarayonlar dinamikasidagi o‘zgarishlar, operatsion va texnik imkoniyatlarning pasayishi, aqliy faoliyatning inertsiyasi, aniq astenik va depressiv kasalliklar. 16 Kattalar Buyrak funktsiyasining buzilishi Ular poklik, ochiqlik yo‘qligi, halollik va xushmuomalalik bilan ajralib turadi. Aloqa sohasida ular juda ehtiyotkor, boshqa odamlardan farqli o‘laroq, ular juda cheklangan va ishonchsizdir. Ularning tasavvurlari ko‘pincha ulug‘vor maqsadlarga qaratilgan bo‘lib, ular o‘zlari ham amalga oshishiga ishonmaydilar. Ular hayotning ma’nosiga shubha qilishadi. Bu boradagi ilmiy izlanishlarni tahlil qilib, shuni ta’kidlash kerakki, turli surunkali kasalliklarga chalingan kishilarning psixologik xususiyatlarini o‘rganish, bizningcha, parcha-parcha va tizimsizdir. Bu muammoni o‘rganishda, ayniqsa, o‘smirlik va o‘smirlik davrida kamchiliklar va qarama-qarshiliklar mavjud. Surunkali somatik kasallik insonning faoliyatni amalga oshirishdagi aqliy qobiliyatlari darajasining pasayishiga, boshqa odamlar bilan aloqalarini cheklashiga, hayotda egallagan ob’ektiv o‘rnini va shu bilan uning hayotning barcha holatlariga nisbatan ichki pozitsiyasini o‘zgartirishga olib keladi. Kasallik rivojlanishning ijtimoiy holatiga kiritilgan bo‘lib, ko‘plab faoliyat turlari uchun sharoitlarni o‘zgartiradi, bu esa o‘sish va shaxsiyat shakllanishining tabiiy inqirozlari jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan individual psixologik oqibatlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Yuqoridagi faktlar bilan bog‘liq holda tadqiqotimiz quyidagi vazifalarni qo‘ydi: har xil turdagi somatik kasalliklarga chalingan o‘smir bolalar va yoshlarning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini o‘rganish va olingan natijalar asosida statistik asosli xulosalar chiqarish; ijtimoiy va tibbiyot xodimlari, psixologlar, o‘qituvchilar va ota-onalar uchun nozologik guruh, kasallikning turi, jinsi va yoshiga qarab psixologik yordam va reabilitatsiya, tuzatish va ijtimoiy moslashuvni tashkil etish shartlarini yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. 17 II - BOB . SURINKALI KASALLIKNING PISIXOLOGIK OQIBATLARI VA UNGA QARSHI KURASHISH MEXANIZMLARI . II.1. Surinkali kasalliklar va ularning turlari haqida. Psixogen bel og‘riqlar (psevdoradikulyar sindrom) Psixogen bel og‘riqlar juda keng tarqalgan bo‘lishiga qaramasdan, ularning aniq soni hanuzgacha nom a’lum. Buning sababi, «psixogen radikulalgiya» diagnozi vrachlar tom onidan deyarli qo‘yilmasligida yoki aniqlanmasligidadir. Vaholanki, XVIII asrdayoq, «orqa miya ipoxondriyasi» nomi bilan psixogen xususiyatga ega bo‘lgan beldagi og‘riqlar haqida yozib qoldirilgan. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, katta yoshdagilarning 20 foizi bel og‘rig‘idan shikoyat qiladi. Psixogen bel og‘riqlar ham niqoblangan depressiyaning klinik ko‘rinishlaridan biridir. Bu og‘riqlar vrachlar tom onidan, ko‘pincha, «lumbago», «lumbalgiya», «lumboishialgiya», «radikulit», «ishias», «disk churrasi» kabi diagnozlar bilan belgilanadi. Ushbu diagnozlaming qanchasi keyinchalik tasdiqlanadi va qanchasi psixogen xususiyatga ega bo‘lib chiqadi, bu aniq emas. Buning sabablarini quyidagicha izohlash mumkin. Birinchidan, og‘riqyo‘qolgandan keyin (odatda 4-5 kundan keyin) bemorlar vrachga qatnamay qo‘yadi. Ikkinchidan, radikulitning o‘tkir davrida hamma vaqt hani nevrologik belgilar bo‘lavermaydi. Uchinchidan, boshqa psixogen og‘riqlardan farqli o‘laroq, beldagi ogVriqni har qanday bemor «radikulit» deb qabul qiladi va bu kasallikda qilinadigan choralardan voqifbo‘ladi (hozir men doktorga borsam, novokainli blokada qiladi, belga issiq buyuradi, voltaren qiladi). Albatta, ana shu va shunga o‘xshash muolajalardan keyin bemor tuzalib ketadi. Bunday paytlarda radikulitning haqiqiy yoki psixogen xususiyatga ega ekanligini aniqlash vrach uchun ham qiyin bo‘lib qoladi. Chunki belida qattiq og‘riqdan shikoyat qilib kelgan bemorga har qanday vrach darrov yordam ko‘rsatishga va uni og‘riqdan tezroq xalos qilishga intiladi. 18 Bularning hammasi og‘riq kelib chiqishining asosiy sababini aniqlash imkonini pasaytiradi. Aksariyat hollarda «surunkali radikulitning zo‘rayishi» diagnozi qo‘yilgan bemorlarda nevrologik anamnez bilan birgalikda psixologik anamnez ham to‘planganda, og‘riqning paydo bo‘lishi bilan ruhiy zo‘riqish orasida bog‘liqlikni topish mumkin. Psixogen radikulalgiyalar uchun og‘riqning yilning m a’lum bir oyida yoki masvumda (masalan, kuz kelishi bilan) paydo bo‘lishi xosdir. Bitta bemor 6 yildan buyon mezon kirdi deguncha belida og‘riq paydo bo‘lishidan shikoyat qilgan. Lekin unda organik nevrologik belgilar kuzatilmagan. Biroq psixogen radikulalgiyalar dastlab haqiqiy radikulit bo‘lgan bemorlarda ko‘p uchrashini ham e’tiborga olish kerak. Ba’zan vrachning o‘zi xohlamagan holda bemorda yatropatiyani yuzaga keltiradi, ya’ni bemor radikulit bilan xastalanadi, davolanadi va vrachdan «belni issiq tutib yurish, og‘ir narsa ko‘tarmaslik, og‘riq paydo bo‘lganda, darhol doktorga murojaat qilish» kabi ko‘rsatmalar oladi. Bu maslahatlarga ayniqsa, nevrasteniya yoki psixoasteniyaga chalingan bemorlar qattiq rioya qiladi va oqibatda ularda «kutish sindromi» rivojlanadi. Bu o‘z vaqtida ipoxondriyaning shakllanishiga olib keladi: bemor tanasidagi har qanday og‘riqqa, hatto bo‘g‘inlarda kuzatiladigan shaqillashlarga ham ortiqcha e’tibor bera boshlaydi. Natijada, psixogen og‘riqlar paydo bo‘ladi yoki yanada zo‘rayadi 14 . Psixogen astma Psixogen astma o‘tkir va surunkali siqilishlardan keyin kuzatiladigan xurujsimon kechuvchi nafas bo‘g‘ilishidir. O‘tkir stress va hissiy zo‘riqishlardan so‘ng nafas yetishmovchiligi, bo‘g‘ilish kabi holatlar nevrozga chalingan bemorlarda ko‘p uchraydi. Psixogen bo‘g‘ilish uchun o‘ta xos bo‘lgan simptomlardan biri, nafas chiqarishdan ko‘ra, nafas olishning qiyinligidir; ular «to‘yib nafas ololmasliklariga, havo o‘pkasining oxirigacha yetib bormasligiga» shikoyat qilishadi. Bu holat keyinchalik surunkali tus olishi mumkin va bemorda 14 Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 173-174 b 19 xuddi astma kasalligiga o‘xshash xurujlar kuzatila boshlaydi. Xo‘sh, psixogen astma haqiqiy astmadan nimasi bilan farq qiladi? Psixogen bo‘g‘ilishlar tomoqning qurib qolishi, qichishi, ko‘krakning siqilishi, nafas yo‘llarining torayishi kabi turli xil belgilar bilan kechadi. Psixogen bo‘g‘ilishlar uchun tik turganda bemalol nafas olish, yotganda esa bo‘g‘ilish juda xosdir. Shu narsaga ahamiyatni qaratish lozimki, bo‘g‘ilish chalqanchasiga yotganda paydo bo‘ladi, chap va o‘ng tomonga qarab yotganda kuzatilmaydi. Barcha psixogen buzilishlar singari psixogen bo‘g‘ilishlar ham ko‘pincha, kechasi va tunda kuzatiladi. Bizning nazoratda turgan bir bemor «tunda doimo bo‘g‘ilib uyg‘onib ketsam, chalqancha yotgan bo‘laman, shuning uchun uxlamoqchi bo‘lsam, yonboshlab, devorga suyanib yotib olaman», degan edi. Xuddi affektiv-nevrotik buzilishlarning boshqa simptomlari kabi nafas olishning buzilishlari ham unga e’tibor ortiqcha qaratilganda kuzatiladi. Professor V.F.Zelenin talabalarga m a’ruza o‘qiyotgan paytida, ulardan nafas olishini nazorat qilib turishlarini buyurgan. Ikki-uch daqiqadan so‘ng kimning nafas olishi qiyinlashganini so‘rasa, talabalarning yarmi qo‘lini ko‘targan. Talabalar nisbatan sog‘lom guruhga kiradi, demak, bemorlarda bundan ham ko‘p ko‘rsatkich kuzatilishi tabiiy hol, albatta. Chunonchi, nevrozga chalingan bemoriarning ko‘pchiligi o‘zida kechayotgan holatlami doimo nazorat qilib borishadi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, asab tizimining funksional kasalliklarida bemoriarning 76 foizigacha nafas yetishmovchiligidan shikoyat qiladi. Ipoxondriyaga chalingan bemoriarning deyarli barchasi doimiy yoki vaqti-vaqti bilan bo‘ladigan nafas yetishmovchiligidan shikoyat qiladi. Shuning uchun ham N.Highmore (1651) nafas yetishmovchiligini ipoxondriyaning asosiy belgisi deb hisoblagan. «Bo‘g‘ilib qolish, nafas yoMlariga biror narsa tiqilib qolgandek bo‘lishi, nafas olish juda og‘ir ekanligi»dan shikoyat qilish, ayniqsa, yosh bemorlar orasida ko‘p kuzatiladi. Mabodo bu belgilar xurujsimon bo‘lib kelsa, ba’zi hollarda bemorlarga «bronxial astma» tashxisi qo‘yiladi. Quyidagi voqea bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Bizga 20 yashar yigitni ko‘rsatishdi. U allergologiya bo‘limida «bronxial astma» tashxisi 20 bilan davolanib kelardi. Bemor juda ozib ketgan, har 30 daqiqada qo‘lidagi berotekni og‘ziga sepib nafas olishini osonlashtirardi. Bo‘g‘ilishning har 30 daqiqada paydo bo‘lib turishi bizning e’tiborimizni qaratdi va qo‘yilgan tashxisga shubha uyg‘otdi. Tibbiy anamnezi bilan birgalikda, bemorning psixologik anamnezi ham o‘rganib chiqildi va bo‘g‘ilish xurujlari psixogen xususiyatga ega ekanligi aniqlandi. Bemor bolalik davridan nimjon bo‘lib o‘sgan, tez-tez kasallanib turgan. Oilada bor-yo‘g‘i bitta bola bo‘lganligi uchun ota-onasi bolasining har bir xarxashasiga ko‘nikib, bajarib kelishgan. Bolaning yoshligidan asabi buzilsa, nafasi bo‘g‘ilib qoladigan boigan. Biroq, bolaning psixonevrologik statusi tekshirilmasdan, unga bolalik davridan buyon «astma» tashxisini qo‘yib, davolab kelingan. Borib-borib, xurujlarni oddiy dorilar bilan to‘xtatish qiyinlashadi va bemorga gormonal dorilar (berotek) tavsiya qilinadi. Lekin bu dorini ham bemor doimo ishlatmagan (ba’zan oylab). Bemor yana bir bor tajribali allergologga ko‘rsatiladi va «bronxial astma» tashxisi inkor qilinadi. Bemorning psixologik statusini yaxshilab o‘rganib chiqqandan keyin psixoterapiyada keng tarqalgan «stress terapiya» usulini qo‘llashni ma’qul topdik. Bemorga «berotekka o‘rganib qolsa, erkaklik funksiyasi susayishi (bemor yaqinda uylanishi kerak edi) va uylangan taqdirda ham bola bo‘lmasligi mumkinligini, shuning uchun ham bu dorini qanday bo‘lm asin boshqa doriga o‘zgartirish zarurligini» uqtirdik. Gap shundaki, bemorga berotekni yozgan doktor «mana shu dori sening asosiy doring, bu astmaning har qanday turida og‘izga sepgan zahoti bo‘g‘ilishni to‘xtatadi» deb aytgan. Bu yerda shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, bo‘g‘ilishni berotekning kuchi emas, balki doctor aytgan so‘zlar («sizga faqat shu dori yordam beradi») to‘xtatgan. Bemor bilan umumiy til topishgandan so‘ng berotekni boshqa doriga o‘zgartirishga uni ko‘ndirdik va maxsus dorini og‘izga sepsa bo‘ladigan idish topib, idishning ichiga hech qanday ta’sirga ega bo‘lmagan eritma quydik. Bemorda har yarim soatda xuruj bo‘lib turishini e’tiborga olib, yonimizda ikki soatga olib qoldik (tekshirish poliklinikada o‘tkazilayotgandi). Bemorda ikki soat 21 ichida to‘rt marta «astma» xuruji kuzatildi va biz tavsiya etgan «dori» bilan to‘xtatildi. Shu yo‘sinda astmaning psixogen xususiyatga ega ekanligi yana bir bor tasdiqlandi. Endigi muammo bu dorini ham qo‘llamaydigan qilish va bemorning fikridan «astma» so‘zini umuman olib tashlash edi. Bir-ikki kundan keyin bemorni qabulga chaqirib hol-ahvolini so‘radik. U o‘zini juda yaxshi his qilayotganligini va bu dorining nomini so‘radi. Biz bu «tadqiqotimiz»ni uzoq davom ettirib bo‘lmasligini, bemor hamma sirdan voqif bo‘lib qolsa, uning sog‘lig‘iga tuzatib bo‘lmas putur yetkazib qo‘yishimiz mumkinligini angladik. Bemorga bu dorini yana bir hafta ishlatishini, undan keyin biz unga xuruj paytida tilning tagiga tashlab so‘riladigan tabletka berishimizni aytdik. Shuningdek, bu dorining afzalliklari ko‘pligini, ya’ni yarim soat emas, dastlabki kuni bir soat, keyingi kuni ikki soat, qolgan kunlari esa faqat kuniga uch mahal ishlatsa ham bo‘lishini tushuntirdik. Bemor bizning har bir gapimizni yaxshilab tinglab, tavsiyalarimizga, albatta, amal qilishini aytdi. Natija o‘ylaganimizdek bo‘lib chiqdi. Keyinchalik bemor butunlay «astma» kasalligidan xolos boidi. Ba’zan shunday hodisalar bo‘ladiki, bemorda bo‘g‘ilish aniq bir sharoitlarda yuzaga keladi. Bunday paytlarda sharoitni o‘zgartirish bo‘g‘ilishni kamaytiradi yoki butunlay yo‘qotadi. Xorazm viloyatidan bizga bir yosh kelinni maslahatga olib kelishadi. Bemor turmushga chiqqanidan keyin uyida turmush o‘rtog‘i bilan kelishmay doimo janjal chiqib turadi. Janjal avjiga chiqqanda yosh er-xotinlar birbirini bo‘g‘ishgacha borishgan. Borib-borib, yosh kelinda eri ishdan qaytganidan keyin bo‘g‘ilish xurujlari paydo b o‘ladigan va tinchlantiradigan dori ichmaguncha (faqat seduksen, uning analogi bo‘lgan sibazon, diazepam bersa, foyda bermaydi) yoki eri uydan chiqib ketmaguncha bo‘g‘ilish o‘tib ketmaydigan bo‘ladi. Bemor barcha davolash usullaridan foydalangan (shu jumladan, platseboterapiya, psixoterapiya) va har qanday yangi taklif etilgan usuldan bosh tortar edi. Bemor yoz oylarida tekshirilayotgan edi. Bemorga onasi bilan bir oyga daryo bo‘yiga borish, dorilarni esa uyga tashlab ketish zamrligi aytildi. Bu 22 taklifimiz bemorga ma’qul tushdi. Ona va qiz ikkalasi daryo bo‘yidagi uylardan birida ijarada yashashdi. Oradan bir hafta o‘tgach, «bemorning» holidan xabar olgani daryo bo‘yiga uning eri bilan bordik. Bemorda bo‘g‘ilish xurujlari daryo bo‘yiga kelgan kuniyoq to‘xtagan edi. Bemorning eriga rafiqasidan xabar olgani daryo bo‘yiga borib turishni tayinladik. Shunisi e’tiborliki, bo‘g‘ilish xurujlari erini daryo bo‘yida ko‘rganda kuzatilmadi. Er-xotinga toza havoda ko‘proq bo‘lishni, boshqa joylarga sayr qilib turishning ruhiy salomatlik uchun foydasi kattaligini uqtirdik. Bu voqeada biz uchun e’tiborni qaratadigan narsa platseboterapiya va psixofarmakoterapiyaning yordam bermaganligidir. Haqiqatan ham ilmiy adabiyotlarda, ipoxondriksindromlardasedativ dorilar hamma vaqt ham yordam beravermasligi haqida yozilgan. Ipoxondriyaga olib kelgan asosiy omil yo‘qotilmas ekan, uni davolash o‘ta mushkul. Psixogen bo‘g‘ilishlarning yana bir xususiyati shundan iboratki, bemorlarda doimo chayqalish hissi bo‘ladi: ular xuddi o‘zlarini transportda, liftda, samolyotda ketayotgandek sezishadi. Bunday bemorlar metroning eskalatoridan tusha olmaydilar. Bizning nazoratda turgan bemor tunda uxlab yotganida, tez-tez xuddi zilzila bo‘lgandek, seskanib uyg‘onib ketishini aytgan edi. Ba’zan psixogen bo‘g‘ilishlar xuruji to‘satdan, qattiq qo‘rquvdan keyin boshlanadi va gallutsinatsiyalar bilan birga kechadi. Bizning institutda o‘qiydigan talabalarimizdan biri kechqurun derazaga qarab yotib, qorong‘ida nimaningdir aksini ko‘radi va qo‘rqib ketadi. U ko‘zini yumsa, ko‘ziga har xil narsalar ko‘rina boshlaydi: qora kalxatlar uchib yuradi, hammayoq qorong‘i, atrofni faqat qo‘rqinchli narsalar o‘rab olgan bo‘ladi. Buning natijasida nafas ololmay qiynaladi, bo‘g‘iladi. Biz bemorni bu simptomlar boshlangandan ikki kundan so‘ng kuzatdik (kechasi soat o‘nda). Bemor chuqur depressiya holatida bo‘lib, bir xil ohangda gapirardi, qattiq qo‘rqqani ko‘zidan bilinib turardi. U bo‘lgan voqea xuddi tushida bo‘lgandek, mabodo uxlab qolsa, yana shunaqa yomon tushlar ko‘rishdan qo‘rqishini aytdi. Bemor trans holatiga tushirildi va quyidagi so‘zlar aytildi: «Hozir sen shirin uyquga ketasan, tush ko‘rasan, tushingda moviy dengizni ko‘rasan, dengizga charaqlagan quyosh nurlari sochilib, dengiz 23 yuzidagi tomchilar marvariddek tovlanib turadi. Qirg‘oq esa bir-biridan go‘zal gullarga burkangan, gullarning ustida rang-barang kapalaklar uchib yuradi. Sen dengizda dugonang bilan cho‘milasan, to‘yguningcha suzasan, dengizdan hech chiqqing kelmaydi, suzishdan charchaganingdan keyin qirg‘oqqa chiqib, guitar ustida yotib dam olasan. Atrof go‘zal, birorta qora narsa yo‘q. Ertalab yengil bo‘lib, xursand bo‘lib uyg‘onasan va tushingda nimalar ko‘rganingni menga aytib berasan». Ertasi kuni ertalab bemorning oldiga yotoqxonaga bordik. Bemor uyg‘ongan va o‘zini yaxshi his qilardi, lekin uyqusirayotgani ko‘zidan sezilib turardi. Biz aytgan vaziyat bemorning tushida to‘laligicha namoyon bo‘lgandi va bu unga katta huzur bag‘ishlaganini aytib berdi. U hatto tushidagi vaziyatning kichik detallarigacha bizga aytib berdi, o‘zini juda ham yengil his qilayotganini va yana uxlab, xuddi shu tarzdagi tushni ko‘rishni xohlayotganligini aytdi. Bu uslubni mashhur nemis gipnozchisi N.Lefenveld «tetiklik holatidagi gipnoz» deb atagan. Biz bu bemorni davolashdaolimning usulidan foydalandik. Xonada bemorning o‘zidan tashqari otasi va talabalar ham bo‘lishiga qaramasdan uni trans holatiga tushirish juda oson kechdi. Hattoki, uning qanday tush ko‘rishi haqidagi so‘zlar bir marta aytildi, xolos. Ma’lumki, chuqur depressiya paytida trans va gipnozga tushirish oson kechadi. Psixogen bo‘g‘ilishlar, ko‘pincha, quruqyo‘tal bilan kechadi. «Yo‘tal shu daraja uzoq davom etadiki, - deb yozgan edi J.M .Charcot (1888), bemor kun bo‘yi tinm aydi, ular faqat ovqat yeb olish uchungina yo‘talmay turadi, xolos». Psixogen yo‘tal quruq bo‘ladi va balg‘am ajralib chiqmaydi. Bunday paytlarda bemorning ovozi xirillab qoladi, gapira olmaydi. Biroz suhbatdan keyin uning ovozi yana ochilib, asta-sekin qanday kasal bo‘lganlarini so‘zlay boshlaydi. Psixogen bo‘g‘ilish, odatda arterial bosimning pasayishi, bosh aylanish, yurganda chayqalib ketish, qoMlarning titrashi, uyquning buzilishi va umumiy holsizlik bilan birga kechadi. Ular doimo teztez gripp bo‘lib turishdan (hatto yozda 24 ham) vashuning oqibatida «bronxit» bo‘lib qolganlaridan shikoyat qilishni yaxshi ko‘rishadi. Haqiqatan ham keyingi paytlarda ambulatoriya va poliklinikalardagi bemorlarning anketasini varaqlaganda, «surunkali bronxit» diagnozini tez-tez uchratish mumkin. Bu bemorlar aksariyatining psixonevrologik statusi tekshirilganda, niqoblangan depressiya aniqlanadi 15 . Nevrasteniya haqida Nevrasteniya (grekchadan neuron - nerv, astenia - zaiflik) asabning zaifligi degan ma’noni anglatadi. Nevrasteniya asabning ortiqcha zo‘riqishidan kelib chiqadi. Asabi tor odamlar nevrasteniyaga tez chalinishadi. Aqliy va jismoniy mehnatning nomutanosibligi ham nevrasteniya rivojlanishiga sababchi boiadi. Doimiy hissiy zo‘riqish!ar, yaqin kishisidan judo bo‘lish, oiladagi va ishxonadagi kelishmovchiliklar, doimiy qo‘rquv va xavotir nevrasteniyaga sababchi bo‘lishi mumkin. Nevrasteniyaning oila a’zolarida uchrashi uning rivojlanishida nasliy omillarning ahamiyatini ham ko‘rsatib beradi. Yosh bolalarda nevrasteniyaning rivojlanishiga uni o‘rab turgan muhit, ayniqsa, ota-ona orasidagi janjallar sababchi bo‘ladi. Bolalik davrida olgan tana jarohatlari ham bundan mustasno emas. Nevrasteniya nafaqat jahldor odamlarda, balki o‘ta andishali odamlarda ham rivojlanishi mumkin. Paydo bo‘lgan hissiy qo‘zg‘alishni ushlab qolish qiyin, degan edi mashhur fiziolog P.K.Anoxin (1973). Ayniqsa, andishali odamlar janjal chiqqanda, hissiyotga zo‘r bermaslikka, o‘zini boshqarib turishga harakat qilishadi, birovning ko‘nglini og‘ritib qo‘yishsa, aziyat chekishadi. Bu holatlar, aksariyat hollarda, asab tizimining charchashiga sababchi bo‘ladi. Shuningdek, vitaminlar yetishmovchiligi, kamqonlik, surunkali va og‘ir kasalliklar ham nevrasteniyaga olib keladi. Nevrasteniyaning klinikasi turli-tuman bo‘lib, ular ichida teztez asabiylashish, jahldorlik, uyqu buzilishi, bosh og‘rishi, bosh aylanishi, umumiy holsizlik, yurak 15 Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 189-194 b 25 urib ketishi, parishonxotirlik, aqliy va jismoniy mehnatning pasayishi kabi simptomlar juda ko‘p kuzatiladi. Nevrozning asosiy simptomlariga psevdonevrologik sindromlar bobida batafsil ta’rif berganligimiz uchun bu yerda ular haqida to‘xtalmadik. Nevrasteniya, aytib o‘tganimizdek, butunlay davolanadigan kasallikdir. Biroq, davolash muddati va natijasi ko‘proq uning to‘g‘ri olib borilishiga bog‘liq. Davolashni boshlashdan oldin nevrasteniyaga olib keluvchi sabablar aniqlanishi va ular iloji boricha bartaraf qilinishi kerak. Asosiy sabablar bartaraf qilinganda, aksariyat bemorlarda davolashni davom ettirishga hojat ham qolmaydi, ular tuzalib ketishadi. Lekin ba’zi hollarda nevrasteniyaning sababini aniqlash va ularni yo‘qotish ancha mushkul bo‘ladi. Bemorning oilaviy ahvoli va ishlash sharoiti bilan tanishib, unga dam olib ishlash, ish soatlarini qisqartirish, ovqatlanish tartibiga rioya qilish, teatr va kinolarga borib turish tavsiya qilinadi. Nevrasteniyani davolash uchun juda ko‘p dori-darmonlar mavjud. Lekin ularga individual tarzda yondashish kerak. Bu maqsadda turli trankvilizatorlardan, sedativ dorilardan va psixostimulyatorlardan foydalaniladi. Lekin nevrasteniyani davolashda ishlatiladigan aksariyat dorilar kuchli sedativ ta’sirga ega bo‘lganligi uchun ularni ishlab yurgan bemorlarga tavsiya qilib bo‘lmaydi. Kam miqdorda tavsiya qilinsa, natijasi past bo‘ladi. Bunday paytlarda kuchli tinchlantiruvchi ta’sirga ega va nojo‘ya ta’siri kam bo‘lgan dorilardan foydalaniladi. Xuddi psixosomatik sindromlarni davolashda ishlatiladigan psixodinamikterapeya nevrozlarni davolashda keng qo‘llaniladi. Shuningdek, bemorlarga umumiy massaj, igna bilan davolash, ertalabki gimnastika va sportning o‘ziga m a’qul turlari bilan shug‘ullanish ham tavsiya qilinadi. Yilda bir marta sihatgohlarda dam olib turish ham o‘ta foydalidir 16 . 16 Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 238-240 b 26 Depressiya haqida Butun Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, yer sharida depressiya bilan ro‘yxatga olinganlar soni 110.000.000 dan oshiq. Biroq, aksariyat mutaxassislar fikricha, depressiya bilan kasallangan har 3 bemordan 1 tasi vrach nazoratida turadi, xolos. Boshqa bir mutaxassislar fikricha, depressiya bilan kasallanganlar sonini aniqlash mushkul, chunki u turli klinik ko‘rinishda namoyon bo‘lmoqda va hamma vaqt ham diagnoz to‘g‘ri aniqlanayotgani yo‘q. Chunki depressiya bilan og‘rigan bemorlarning hammasi ham psixiatr yoki psixologlarga murojaat qilishmaydi. Yevropa davlatlari mutaxassislarining m a’lumotlariga ko‘ra, depressiyada somatik buzilishlar ko‘p uchraganligi sababli, bemorlarning deyarli 80 % umumiy amaliyot shifokoriga murojaat qilishadi. Biroq, ular tomondan 5 % holatlardagina “Depressiya” diagnozi to‘g‘ri aniqlanadi. Boshqa bemorlar turli diagnozlar bilan turli mutaxassislarda davolanib yurishadi. Kasallik avj olib, bemor og‘ir depressiya holatiga tushgandan keyin ular psixiatrga yoki psixologga yuboriladi Depressiyaning takrorlanishi, vaqti-vaqti bilan klinik belgilarining kuchayib turishi va surunkali kechishi bu kasallik bilan og‘rigan bemorlarni doimiy nazoratga olishni taqozo etadi. Iqtisodiy tom ondan olganda ham depressiya “eng qimmat kasalliklardan” biridir. Masalan, AQSh da depressiyani davolash bilan bog‘liq bo‘lgan sarf-xarajatlar yiliga 48 mlrd. dollarga tengdir. Taqqoslash uchun: yurak qon-tomir kasalliklarini davolashga 43, o‘pka kasalliklarini davolashga 18 mlrd. dollar sarf qilinadi. Barcha tibbiy kasalliklar ichida depressiyaning tarqalish darajasi 22-33 foizga teng bo‘lib, eng ko‘p tarqalgan kasallik bo‘lmish arterial gipertenziyadan oshib ketadi (W.Katon, M.Sulliven, 1990; S.L. Dubovsky, 2003). Depressiyaning rivojlangan davlatlarda ko‘p uchrashi, uning shakllanishida ijtimoiy omillar ahamiyatiga ham katta urg‘u berishadi. XXI asr - stress asri deyilmoqda. Bu asr deyarli barcha davlatlarda kuchli ijtimoiy-inqilobiy burilishlar bilan boshlandi. Aksariyat mutaxassislar depressiyaning tarqalish darajasi davlatning egallab turgan iqtisodiy-ijtimoiy 27 maqomiga bog‘liq emas, deb hisoblashadi, boshqa birlari esa mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli depressiyaning tarqalish darajasiga ta’sir ko‘rsatadi, deyishadi. Biroq, tan olish lozimki, hayot tarzining keskin o‘zgarib borishi, vaqtning doimo tig‘izligi, jamiyatdan orqada qolmaslik, individuumga talablarning kundan-kunga oshib borishi, turmushning poygaga o‘xshab borayotganligi, muvaffaqiyatsizliklardan qo‘rqib yashash kabi vaziyatlar ham depressiya shakllanishiga turtki bo‘ladi. Depressiya bilan og‘riganlar soni va ular orasida o‘z joniga qasd qilayotganlarning yildan yilga ko‘payib borishi bu kasallikning katta tibbiy-ijtimoiy muammoga aylanganligini ko‘rsatadi. Aksariyat xorij davlatlarida bu muammoning yechimini samarali hal qilish uchun umumiy amaliyot shifokorlari depressiya bo‘yicha maxsus dasturlar orqali o‘qitilmoqda va bemorlarga yordam ko‘rsatish usullari o‘rgatilmoqda. Ya’ni umumiy amaliyot shifokori depressiyani aniqlashi va uni mutaxassisga jo‘natishi, mutaxassis tavsiyalari bilan tanishib chiqqan holda bemorni nazoratga olishi kerak va davolash jarayonida faol ishtiroketishi lozim. Diplomga ega tibbiy psixolog xuddi psixiatr kabi depressiyaning og‘ir turlarini o‘zi mustaqil davolashga haqlidir. Depressiya insonning yashash tarziga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, bemorning atrof-muhitga moslashuvini susaytiradi, odamlar bilan munosabatini murakkablashtiradi. Depressiya - surunkali kechuvchi patologik holat bo‘lib, aksariyat hollarda, somatik buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi 17 . Depressiya etiologiyasi haqida Depressiya, asosan, o‘tkir va surunkali ruhiy jarohatlardan keyin paydo bo‘Iadi. Ba’zan hech qanday sababsiz rivojlanadi, bunday paytlarda depressiyaga nasliy moyillik haqida so‘z ketadi. Depressiya og‘ir va uzoq davom etuvchi somatik kasalliklar bilan og‘riydigan bemorlarda ham rivojlanib, somatik kasalliklar kechishini og‘irlashtirishi mumkin. Depressiya ba’zan uzoq vaqtli remissiyalardan keyin takrorlanib turishi mumkin. Davolanishdan qat’i nazar, yillab davom etadigan depressiyalar ham bo‘ladi, bunday paytlarda uning og‘ir turi 17 Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 248-249 b 28 haqida so‘z yuritiladi. Somatik simptomlar ustunlik qiluvchi yoki ruhiy-hissiy buzilishlarsiz faqat somatik simptomlar bilan kechuvchi depressiyalar ham mavjud. Bunday hollarda diagnozni to‘g‘ri aniqlash ancha vaqtni talab qiladi, ba’zan u aniqlanmay qoladi. Depressiyaning kelib chiqishida tibbiy-psixologik omillardan tashqari, ijtimoiy va biologik omillarga ham katta uig‘u beriladi. Biologik omillardan, avalambor, miyada mediatorlar (serotonin, noradrenalin, atsetilxolin va h.k.) almashinuvi buzilishiga katta e’tibor qaratiladi. Depressiyani erta aniqlash o‘ta muhim muammolardan biridir. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, depressiya bilan og‘rigan bemoriarning 80 % umumiy amaliyot shifokorlariga va 20 % yaqini psixiatrlarga murojaat qiladi, holos. Depressiyaning ana’naviy tasnifiga binoan uning kelib chiqishiga qarab pcixogen, konstitutsional, endogen, va somatogen (organik) turlari farq qilinadi. Ularning klinik ko‘rinishlari ham bir-biridan biroz farq qiladi. Kasalliklarning 10- xalqaro tasnifiga binoan ruhiy va xulq-atvor buzilishlari sindromal prinsipgaasoslanib tuzilgan.Bunda asosiy urg‘u kasallikning klinik manzarasiga qaratiladi 18 . Depressiya diagnostikasi haqida Depressiya aksariyat hollarda bemorlar tomonidan ham, yaqinlari tomonidan ham, ba’zan vrachlar tomonidan ham yomon xulqatvoming bir ko‘rinishi sifatida qabul qilinadi va shu sabablarga ko‘ra, vaqtida aniqlanmay qoladi. Psixosomatik buzilishlar bilan namoyon bo‘ladigan depressiya ham o‘z vaqtida aniqlanmay “ichki kasalliklar” diagnozlari qo‘yiladi. Depressiya - faqat kayfiyatning tushishi bilan bog‘liq bo‘lgan holat emas, balki bir nechta simptomlardan iborat kasallikdir. Bu kasallikni erta aniqlash va davolash muolajalarini erta boshlash bemorning depressiyadan tezda chiqib ketishiga yordam beradi. 18 Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 249-250 b 29 Ba’zan bemorlar “Depressiya” diagnozi aniqlangandan so‘ng ham vrachga yoki psixologga murojaat qilmasdan yurishadi. Buning sabablari turlichadir: qarindosh-tuqqanlardan, hamkasblardan, qo‘ni-qo‘shnilardan uyalish; psixiatryoki psixonevrolog nazoratida qolib ketishdan qo‘rqish; ishdan haydalishdan yoki ishga qabul qilinmaslikdan qo‘rqish, tuzalib ketishiga ishonmaslik, psixotrop dorilarni qabul qilishdan qo‘rqish va h.k. Aksariyat holatlarda, depressiya oila va ishdagi muvaffaqiyatsizliklardan yoki baxtsiz voqealardan so‘ng rivojlanadi. Bunday paytlarda bemorlar “Shu ahvolga tushganimning sababi aniq-ku, psixolog nima ham qilib berardi, vaqt o‘tib tuzalarman” deb, davolanishdan voz kechib yurishadi. Psixolog bemorni aynan shu kabi vaziyatlardan chiqaruvchi mutaxassis ekanligini unutib qo‘yishadi yoki anglab yetishmaydi. Odatda, bunday bemorlarni uning yaqinlari, tanish-bilishlari psixologga murojaat qilishga undashadi. Demak, ular psixolog qabuliga majburan kelishadi. Psixolog qabulida dastlabki suhbatdan o‘tgan bemorning dunyoqarashi, aksariyat hollarda, keskin o‘zgaradi va keyinchalik uning o‘zi psixolog qabuliga qatnay boshlaydi. Albatta, dastlabki suhbatning natijali tugashi psixologning mahoratiga ham ko‘p jihatdan bog‘liq 19 . Depressiyaning klinik belgilari va tasnifi Depressiyaning klinik manzarasi turli-tuman bo‘lib, ruhiy-hissiy, somatik, xulq-atvor va kognitiv buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi. Ularni shartli ravishda quyidagicha ajratib chiqish mumkin. Ruhiy-hissiy buzilishlar: - tushkun kayfiyat, umidsizlik, g‘am -g‘ussa, azoblanib yurish; - uyqu buzilishi (uyquchanlik yoki uxlay olmaslik); - doimo xavotirda bo‘lish, dardli ichki kechinmalar, yomon voqealarni kutib yashash, jahldorlik; - aybdorlik hissi, o‘zini hadeb ayblayverish; 19 Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 250-251 b 30 - o‘zidan qoniqmaslik va o‘zini kamsitish; - yaxshi va yoqimli damlarni eslaganda, qoniqish hosil qilmaslik, atrofdagi voqealarga, yaqinlariga qiziqishning yo‘qolishi yoki kamayishi. Somatik buzilishlar: - bosh og‘rigM, bosh aylanishi, tananing turli joyida og‘riqlar; - kardialgiya, nafas olish faoliyatining buzilishlari; - ishtahaning buzilishi (kuchayishi yoki kamayishi); - qabziyat, ba’zi hollarda ich ketish; - libidoning pasayishi, hayz ko‘rishning buzilishi, amenoreya; - jismoniy mehnat bilan shug‘ullanganda tez charchab qolish; - terida qichimalarva h.k. Xulq-atvor о ‘zgarishlari: - o‘z joniga qasd qilishga intilish; - qaysarlik, o‘jarlik; - hech qanday faoliyatga qiziqmaslik; - yolgMzlikka intilish, birovlar bilan muloqotdan qochish; - o‘yin-kulgili va ko‘ngil ochar joylardan qochish; - ichkilikka yoki turli farmakologik dorilarga ruju qo‘yish. Kognitiv buzilishlar: - fikrini bir joyga jamlay olmaslik, parishonxotirlik, xotira pasayishi; - bir qarorga kelishning qiyinligi; - o‘zini, dunyoda bo‘layotgan voqealarni, kelajakni faqat yomon fikrlar bilan o‘ylash; 31 - fikrlar inertligi. Depressiya diagnozini qo‘yish uchun yuqorida sanab o‘tilgan simptomlaming aksariyati kamida ikki hafta mobaynida kuzatilishi lozim. Kasalliklaming xalqaro 10-tasnifida “Affektiv buzilishlar” rubrikasiga quyidagilar kiritilgan: hozir kuzatilayotgan depresciv epizod, rekurrent (takrorlanuvchi) depresciya, bipolyar buzilishlar (depressiya va maniakal holatlarning almashinib turishi), siklotimiya va distimiyani o‘zida mujassam etgan kayfiyatning surunkali buzilishlari. Affektiv buzilishlar klinikasidadepressiv epizodlar (kattadepressiya, unipolyar yoki monopolyar depressiya, avtonom depressiya) alohida o‘rin kasb etadi. Shuningdek, ushbu tasnifda nopsixotik shaklga ega affektiv buzilishlar ichida “Stress bilan bog‘liq nevrotik va somatik buzilishlar” hamda “Aralash xavotirli va depressiv buzilishlar” farq qilinadi. Agar xavotir va depressiya belgilari birgalikda namoyon bo‘lsayu, biroq vegetativ buzilishlar ustunlik qilsa, unda depressiyaning yengil turi haqida so‘z ketadi. Bunday holatni mutaxassislar “Xavotirli depressiya” deb atashadi. Agar vegetativ buzilishlar "va depressiya belgilari bir xil tarzda namoyon bo‘lsa, “Aralashgan xavotirli depressiv buzilishlar” tashxisi qo‘yiladi. Bularning ichida depressiv epizod, odatda, to‘la tuzalish bilan yakunlanadi, biroq, ba’zi bemorlarda vegetativ belgilar uzoq davom etadi. Tuzalgan bemorlarning 30 foizida depressiya qaytalanishi mumkin. Bunday paytlarda rekurrent (takrorlanuvchi) depressiv buzilishlar haqida so‘z ketadi. Depressiya diagnostikasida uning kechishini to‘g‘ri baholash o‘ta muhimdir. Masalan, tibbiy amaliyotda ko‘p uchraydigan recurrent (takrorlanuvchi) depressiya, depressiv va maniakal bosqichlarning almashinib turishi bilan kechadigan bipolyar buzilishlar ba’zi bir diagnostik qiyinchiliklar tug‘dirish mumkin. Xalqaro tasnifga muvofiq, depressiyaning yengil (subdepressiya), o‘rtacha va og‘ir turlari farqlanadi. Depressiyani aniqlashdagi podiagnostika ко ‘p uchraydi va 10 ta bemordan bor yo‘g‘i bittasi rnaxsus davolash muolajalarini oladi, xolos. Somatik buzilishlar 32 bilan namoyon bo‘ladigan depressiyalarda bemorlarga zarur bo‘lmagan tekshiruvlar va shart bo‘lmagan doridarmonlar buyuriladi. Tabiiyki, bunday yo‘l kutilgan ijobiy natijani bermaydi. Aytib o‘tganimizdek, depresciya uchun kayfiyatning pasayishi, fikrlar karaxtligi va harakatga bo‘lgan motivatsiyaning yo‘qolishi xosdir. Mana shu uchta simptoinning uzoq vaqt birgalikda namoyon bo‘lishi, depressiya diagnozini qo‘yishga asos bo‘la oladi. Depressiya bilan og‘rigan bemorlarga dunyoni va atrofda bo‘layotgan voqealarni negativ tarzda qabul qilish, o‘zining hayotda tutgan o‘rnini pessimistik ruhda baholash, o‘zini hech kimga keraksizdek his qilish o‘ta xosdir. Ular doimo xavotirda yashashadi, hech qanday faoliyatga qiziqish bo‘lmaydi, atrofdagi o‘yin-kulgilarga va yaqinlarining taqdiriga e’tibor ham qilmaydi. Ular doimo xo‘rsinib yuradi, ularni chalg‘itish uchun biror-bir ishga majburlash mumkin, biroq, uni hech qanday e’tiborsiz bajaradi va bemorning kayfiyati ko‘tarilishiga bu ta’sir qilmaydi. Bemorlar uxlay olishmaydi yoki faqat uyqu bosaveradi, yomon tushlar ko‘rib chiqadi. Ular turli-tum an bo‘lib, bemor tushida birovlarni bo‘g‘ib oMdirib yuradi, pichoqlaydi, olamdan o‘tgan yaqinlami va qonli voqealarni ko‘p ko‘radi. Bunday tushlar bemorlar kayfiyatini yanada tushiradi va ahvolini og‘irlashtiradi. Depressiyaga ta’rif bera turib, ushbu kasallik uchun xos bo‘lgan yana bir xavfli belgini aytib o‘tish lozim, ya’ni o‘z joniga qasd qilishga intilish. Shuning uchun ham depressiya barcha davlatlarda ijtimoiy muammoga aylangan. Depressiyada anoreksiya ham ko‘p uchraydi. Anoreksiya ovqat yeyishdan bosh tortish bilan namoyon bo‘ladi. Ruhiy shifoxonalarda depressiyaning og‘ir turi bilan davolanayotgan va ovqatlanishdan butunlay bosh tortgan bemorlarni majburlab, zond orqali ovqatlantirishga to‘g‘ri keladi. Lekin bu muammoniba’zi bemorlarga tushuntirish orqali yechish mumkin. Past kayfiyat depressiya xuruji davrida doimo namoyon bo‘ladi va atrofdagi vaziyatning o‘zgarishiga qarab o‘zgaravermaydi. Biroq, kun davomida kuchayib yoki kamayib turishi mumkin. Aksariyat psixologlarning fikricha, depressiya 33 kuchli, maqsadga intiluvchan, biroq hissiyotga beriluvchan odamlarda ko‘p kuzatiladi. Ularning depressiyaga tushishdan oldingi hayoti o‘rganilganda, quyidagi xususiyatlar aniqlangan: - depressiyaga uchragan shaxslarning o‘ziga xos dunyoqarashi bo‘ladi, ular atrofdagi voqealarni o‘z dunyoqarashidan kelib chiqqan holda tahlil qiladigan va hissiyotga beriluvchan shaxslardir. Ular ko‘pincha, hayotdan qoniqmay yashashadi, erishgan yutuqlari ularni qoniqtirmaydi, o‘z faoliyatiga tanqidiy munosabatda bo‘lishadi, ular faqat marrani egallash uchun yashashadi. Shu bilan birga, ular boshqalarning, masalan, hamkasblarining xatolarini topishni va maslahat berib yurishni xush ko‘rishadi. Odatda, ular kuchli odamlardir. Agar uning xatosini ko‘rsatishsa, bundan qattiq aziyat chekadi va shu odamni yoqtirmay qoladi. - ular oilada ham, uyda ham aniq bir reja asosida hayot kechirishga intilishadi, o‘ta talabchan bo‘lishadi, bola-chaqasidan ham shunday yashashni talab qilishadi. Bu, ko‘pincha, oilaviy majoralarga sababchi bo‘ladi. - ular oila va ishdagi muvaffaqiyatsizliklarni va musibatli voqealarni og‘ir qabul qilishadi, ular ichkilikka ham tez ruju qo‘yishlari mumkin; - ular yolg‘izlikni yoqtirishadi, biror bir ishni boshlashsa yoki rahbarlardan topshiriq olishsa, uni mukammal bajarishga intilishadi. Bunday odamlar arzimagan bahodan juda xursand va arzimagan koyishdan qattiq xafa bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham ularning jahlini chiqarish yoki kayfiyatini tushirish osondir 20 . Travmatik psixozlar haqida Travmatik psixozlarning ba’zi turlarida hissiyotning buzilishlari ruhiy buzilishlardan ustunlik qiladi. Masalan, kayfiyatning asossiz tarzda baland bo‘lishi, ya’ni eyforiya turli ko‘rinishda namoyon bo‘ladi, ular ko‘p so‘zlashadi, bo‘lib 20 Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 251-254 b 34 o‘tgan jarohatlarni batafsil gapirib yurishni, qanday omon qolganlarini bayon qilishini xush ko‘rishadi, beg‘am bo‘lishadi. Odatda, eyforiya surunkali psixozlar uchun xosdir. Ba’zan aval saxiy va betakalluf bo‘Igan odam bosh miya jarohatidan keyin egoist va berahm bo‘lib qoladi. Bosh miyaning og‘ir jarohatlarida, ayniqsa, ochiq jarohatlarda tutqanoq xurujlari yoki kuchli vegetativ paroksizmlar kuzatiladi. Posttravmatik epilepsiya odatda, bosh miya jarohatidan keyin bir necha yildan so‘ng rivojlanadi. Ayniqsa, Jekson xurujlari hamda hushdan ketib rivojlanuvchi tonik-klonik xurujlar, absanslar ko‘p uchraydi. Tez-tez hushdan ketish bilan kechuvchi tutqanoq xurujlari borib-borib, bemor xulq-avtorini patologik tarzda o‘zgartira boshlaydi. Bosh miya jarohatlarini o‘tkazgan bemorlarda “aval ko‘rgan” yoki “hech qachon ko‘rmagan” fenomeni rivojlanadi. Bemorlar o‘zi aval bormagan va ko‘rmagan joyda paydo b o iib qolsa, bu yerga xuddi av al kelgandek, barcha narsalar tanishdek ko‘rinadi yoki av al borgan va bir necha bor ko‘rgan joyiga borsa, bu yerda hech qachon bo‘lmagandek va barcha narsalar va voqealar notanishdek tuyuladi. Bu fenomen mexanizmlari to‘liq o‘rganilmagan. Bosh miya jarohatlaridan so‘ng aqli zaiflik ham rivojlanadi. Statistik m a’lumotlarga ko‘ra bu holat jarohat o‘tkazgan bemoriarning 5 foizida kuzatiladi va u peshona va chakka sohalari zararlanishi bilan bog‘liq. Bosh miya jarohatlarida kuzatiladigan ruhiy buzilishlarning oldini olish uchun avvalambor bemorlarni kasallikning o‘tkir davrida to‘g‘ri davolash zarur. Ma’lumki, bosh miya jarohatlarining o‘tkir davrida bemorlar neyroxirurgiya yoki neyrotravmatologiya bo‘limlariga qabul qilinadi. Ba’zan bemorlar 4-5 kun ichida shifoxonadan chiqarib yuboriladi. Shifoxonadan chiqqach, ular zudlik bilan nevropatolog nazoratiga, ruhiy buzilishlar aniqlangan holatlarda esa psixiatr nazonatida turishlari va davolanishlari kerak 21 . 21 Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 266-267 b 35 Epilepsiya va tutqanoq sindromlarda bemorlar psixologiyasi haqida Epilepsiya asab sistemasining eng ko‘p tarqalgan kasalliklaridan biri bo‘lib, katta tibbiy-ijtimoiy muammoga aylangan. Epilepsiya - bosh miyaning xurujlar bilan kechuvchi surunkali kasalligi bo‘lib, ular harakat, sezgi, vegetativ va ruhiy buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi. Epilepsiyaning aholi orasida tarqalishi 1000 kishiga 7-10 ta. Kasallik ko‘p etiologiyali bo‘lganligi sababli, turli yoshda uchrashi mumkin, biroq epilepsiyaning 75 foizi 20 yoshgacha bo‘lgan davrda boshlanadi. Kasallanish darajasi erkak va ayollarda deyarli bir xil tarqalgan. Mutaxassislar ma’lumotlariga qaraganda, epilepsiya bilan kasallangan bemoriarning kamida 30 foizida ruhiy buzilishlar kuzatiladi. Tarixdan ma’lumki, Suqrot, Platon, Yuliy Sezar, Janna D’Ark, Van Gog, Napoleon, F. Dostoyevskiy kabi buyuk shaxslar epilepsiya kasalligi bilan og‘rigan. Shuning uchun ham ba’zi mutaxassislar faqat kuchli tafakkur egalari epilepsiya bilan og‘rishadi deyishsa, boshqa birlari esa tutqanoq xurujlari odamda talant kurtaklarini qo‘zg‘ab yuboradi, deb hisoblashadi. Bu ftkrlarga to‘liq qo‘shilish qiyin, biroq, epilepsiya bilan og‘riydigan ba’zi bemorlarda kuchli talant belgilarini uchratish mumkin. Masalan, biz ham o‘z amaliyotimizda «Qur’on» va «Hadis» kitoblarini yoddan biladigan yosh yigitni, kuchli rassom, sholr va matematiklarni uchratganmiz. Bunday bemorlar ichida inson hayratda qoladigan hikmatli iboralar o‘ylab topuvchilar, hikmatlarga boy bo‘lgan to‘rtliklar bituvchilari ham bo‘ladi. Ularni vrachlar yon daftarlariga yozib yurishsa, foydadan xoli bo‘lmaydi. Doimo xuruj kuzatiladigan bir bemor qizda sezgi va idrok qobiliyatining kuchayganini kuzatganmiz. Biroq, epilepsiya kasalligi bilan og‘riydigan aksariyat bemorlarda tutqanoq xurujlari vaqtida to‘xtatilmasa, og‘ir ruhiy buzilishlarga olib keladi, ularning aqli zaiflashib boradi. Tutqanoq xurujlari qanchalik erta yoshda boshlansa, ruhiy buzilishlar shuncha erta rivojlanishi mumkin. Shunday bo‘lsa-da, og‘ir ruhiy buzilishlar epilepsiyaning barcha turida ham kuzatilavermaydi. 36 Epilepsiyada alahsirash bilan kechuvchi psixozlar, odatda, o‘tkir va surunkali ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. O‘tkir psixozlarda birov uni ta’qib qilayotgandek, zaharlamoqchidek, og‘ir tana jarohati yetkazmoqchi bo‘layotgandek tuyuladi. Bu holatni epileptik paranoyya deb ham atashadi va u bir necha kundan bir necha oygacha davom etishi mumkin. Odatda, disforiya bilan paydo bo‘lgan o‘tkir psixozlar qisqa vaqt davom etadi. Psixozlar to‘satdan paydo bo‘lishi, yo‘qolib ketishi, pasayishi va bir necha kunlardan keyin yana paydo bo‘lishi mumkin. Surunkali psixozlar ham paranoid va parafrenik belgilar bilan namoyon bo‘ladi va, odatda, epileptik oneyroid, deliriy yoki boshqa psixopatologik holatlardan keyin rivojlanadi. Surunkali psixozlarning klinikasida alahsirash asosiy belgilardan biri hisoblanadi va u tez-tez takrorlanib turadi. Bunda ham ta’qib, zaharlanish va shu kabi belgilar ko‘p kuzatiladi. Epilepsiyada ruhiyat, hissiyot va tafakkurning buzilishlari kasallikning so‘nggi bosqichlarida kuchli rivojlangan va klinik manzarasi yaqqol ifodalangan bo‘ladi. Ruhiy buzilishlar yaqqol ifodalangan bemorlarda tutqanoq xurujlari butunlay to‘xtagan bo‘lishi ham mumkin. Shuning uchun ham psixiatrlar epilepsiyaning so‘ngi bosqichlarida tutqanoq xurujlari o‘rnini ruhiyatning buzilishlari egallaydi, deb aytishadi 22 . 22 Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 271-274 b 37 II.2. Surinkali kasalliklarga chalingan bemorlar psixologiyasi va davolash mexanizmi. Alkogolizmda bemorlar psixologiyasi Ichkilikbozlik muammosi qadimdan m a’lumdir. Bugungi kunda esa bu muammo nafaqat tibbiy-psixologik, balki ijtimoiy muammoga ham aylangan. Chunki ichkilikbozlik nafaqat spirtli ichimliklarni iste’mol qiluvchining salomatligiga ziyon keltiradi, balki oilaning buzilishiga, farzandlar tarbiyasiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Surunkali alkogolizmda kuzatiladigan psixik buzilishlar turli-tum an bo‘lib, ularning qay darajada rivojlanganligi bemorning necha yildan beri spirtli ichimliklarni iste’mol qilishi, uning miqdori, jismoniy salomatligi kabi bir qancha omillarga bog‘liq. Aksariyat mualliflar surunkali alkogolizmda psixik buzilishlarning yuzaga kelishini kasallikning og‘ir bosqichga o‘tganligidan dalolat beradi, deb ta’kidlashadi. Surunkali alkogolizmda psixik buzilishlarning tez shakllanishini spirtli ichimliklarni ortiqcha iste’mol qilish sababli yuzaga keladigan o‘tkir zaharlanishlar kuchaytiradi. Har bir o‘tkir zaharlanish turli darajada ifodalangan o‘tkir psixozlar bilan nam oyon bo‘ladi. Klinik manzarasi. Alkogolizmda yuzaga keladigan ruhiy-hissiy buzilishlarning tasnifi bir qancha. Biroq biz tibbiy amaliyotda eng ko‘p uchraydigan ruhiy-hissiy buzilishlarning ba’zi turlarini keltirib o‘tamiz. Bular ichida alkogol deliriysi alohida o‘rin tutadi. Alkogol deliriysi turli darajada ifodalangan psixovegetativ buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi. Unda ko‘ruv gallutsinatsiyalari, ongning tum anlashuvi, vahimavaxavotir, giperdinamiya, alahsirashlar, betoqatlik kuzatiladi. Shuningdek, taxikardiya, gipergidroz, gipertermiya, qon bosimning o‘zgarib turishlari ham namoyon bo‘ladi. Delirioz holatlar ichkilikbozlikka uzoq vaqtdan buyon berilgan shaxslarda ko‘p kuzatiladi. Delirioz holatlarda bemorning ahvoli 38 yomonlashsa, u atrofdagilarga e’tibor bermay qo‘yadi, yaqinlarini tanim aydi, gap so‘zlarning ma’nosini anglamaydi, ma’nosiz gaplar gapiradi va qiliqlar qiladi. Og‘ir holatlarda, tana harorati ko‘tariladi, oliguriya kuzatiladi, arterial qon bosim pasayib ketadi va oxir oqibat bemorning hayoti katta xavf ostida qoladi. Alkogolizmda gallutsinatsiyalar ham alohida o‘rin kasb etadi. Ularning o‘tkir va surunkali turlari farq qilinadi. Ayniqsa, eshituv gallutsinatsiyalari ko‘p uchraydi. Ular shovqin, hushtak, shivirlash, turli xil so‘zlar shaklida bemorga, asosan, kechqurun yoki tunda eshitiladi. Eshituv gallutsinatsiyalari ularda xavotir, qo‘rquv va uyquning buzilishi bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. Aksar hollarda, ularning xulq-atvori keskin o‘zgarib, xuddi ruhiy bemorlarga o‘xshab qoladi. Deliriydan farqli o‘laroq, gallutsinatsiyalarda bemorning ongi saqlangan bo‘ladi. Eshituv gallutsinatsiyalari ko‘p hollarda affektiv va vegetativ buzilishlar bilan ham namoyon bo‘ladi. Alkogolizmda alahlashli psixozlar vahima, ortiqcha beo‘xshov harakatlar, sensor buzilishlar, uyqusizlik, gumonsirash, ta’qib kabi affektiv buzilishlar bilan kechadi 23 . Ensefalopatiyalar haqida Spirtli ichimliklarni katta miqdorda va uzoq vaqt iste’mol qilish o‘tkir va surunkali ensefalopatiyalar rivojlanishiga sababchi bo‘ladi. O‘tkir ensefalopatiyalar ichida Gaye-Vernike ensefalopatiyasi alohida o‘rin tutadi. Ushbu ensefalopatiya o‘tkir boshlanadi va kuchli ifodalangan delirioz psixozlar, nevrologik va somatik belgilar bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. Mutaxassislar mazkur ensefalopatiya patogenezida B, vitamini yetishmovchiligiga katta urg‘u berishadi. Nevrologik simptomlar turli-tuman bo‘lib, ular psixik buzilishlar darajasiga ham bog‘liq bo‘ladi, ayniqsa, vegetativ buzilishlar. Yuz va tananing turli joylarida fibrillatsiyalar va fassikulatsiyalar, giperkinezlar, mushaklar distoniyasi, tutqanoq 23 Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 283-284 b 39 xurujlari, bulbar va psevdobulbar simptomlar, patologik piramidal belgilar paydo bo‘ladi. Surunkali alkogolizmda ruhiy-hissiy buzilishlar kuchaya borib, bosh miya tuzilmalarida chuqur organik buzilishlar paydo bo‘ladi, ya’ni toksik ensefalopatiya rivojlanadi. Toksik ensefalopatiya, ayniqsa, sifatsiz spirtli ichimliklar, ya’ni alkogol surrogatlarini doimo iste’mol qilishda ham ko‘p kuzatiladi. Toksik ensefalopatiyalar yaqqol ifodalangan nevrologik belgilar bilan namoyon bo‘ladi va ruhiy hissiy buzilishlar kuchli ifodalangan bo‘ladi. Bular amentiv va affektiv holatlar, tez-tez va uzoq davom etuvchi deliriylar, gallutsinatsiyalar, illuziyalar, Korsakov amneziyasi, konfabulatsiyalar, stupor, depressiya, oneyroid sindrom va boshqa turli xil psixik avtomatizmlar. Giyohvandlikda xulq-atvorning o‘zgarishi va bemorlar psixologiyasi Shuni alohida ta’kidlash lozimki, giyohvandlikda avalambor, bemorning irodasi so‘nib boradi, unda giyohvand moddaga nisbatan kuchli mayl shakllanadi. Asta-sekin bu mayl kuchaya borib, bemor unga qarshi kurashishga ojiz bo‘lib qoladi, unda ruhiy qaramlik sindromi rivojlanadi. Bemorning fikru xayoli giyohvand moddalarni topishga va uni iste’mol qilishga qaratiladi. Ruhiy qaramlik sindromida narkotik vositalarning yo‘qligi, bemorda doimo noxush kayfiyat paydo qiladi, u bo‘lar-bo‘lmasga janjal ko‘taradigan bo‘lib qoladi. G iyohvand moddani iste’mol qilgan kuni esa kayfiyati yana ko‘tariladi, ya’ni xulq-atvorida ijobiy xislatlar paydo bo‘ladi. Mutaxassislaming fikricha, ruhiy qaramlik sindromida bosh miyada maqsad va istaklar kurashi, qarama-qarshi fikrlar, miyani tark etmaydigan istak va xayollarning oqimi yuzaga keladi. Albatta, miyadagi bu jarayonlar giyohvand moddalarni qancha miqdorda, necha yildan buyon iste’mol qilayotganligiga, ularning turiga bog‘liq bo‘ladi. Ta’kidlash lozimki, giyohvand moddalarni endigina qabul qila boshlagan bemor o‘zida paydo bo‘lgan ruhiy qaramlikni darrov anglay olmaydi. U borib-borib, o‘zida yuzaga kelgan vaziyatga bog‘lanib qoladi. Giyohvandlikdan chiqib ketishning qiyinligi ham shundan iboratki, bemor ruhiy 40 qaramlikdan tashqari, giyohvand moddalar bilan bog‘liq oldi-sotdilarga aralashib, jinoyat yo’liga kirib qoladi. Giyohvand moddalarni qabul qilib yurgan bemor uchun kundalik hayotdan qoniqmaslik, sababsiz urush-janjallar, jizzakilik, doimiy norozilik alomatlari va shuningdek, giyohvand moddalarni topish haqida gap ochilganda, beixtiyor jonlanishning paydo bo‘lishi xosdir. Ruhiy qaramlik sindromida bemorning ichki dunyosida keskin o‘zgarishlar ro‘y beradi, uni yaqin oila a’zolariga, farzandlariga, ota-onasiga munosabati o‘zgara boshlaydi, ular orasida mehr-oqibat yo‘qolib boradi. Bemorning xulq- atvorida o‘ziga xos qaysarlik va o‘jarlik shakllanadi, u yaqinlarining tanqidlariga qaramasdan, o‘z fikrini tasdiqlashga yoki qilayotgan nojo‘ya ishlarini oqlashga intiladi. To‘g‘ri, ba’zan bemor og‘ir bir dardga duchor bo‘lganligini anglab, bu yo’ldan qaytishga urinadi, biroq avalgidek to‘laqonli sog’lom hayot tarziga qaytish o‘ta qiyin bo‘ladi. Bunday vaziyatlarda bemorning o‘zi, uning yaqinlari, psixolog, narkologlarning hamnafas bo‘lib ishlashi ijobiy natija berishi mumkin. Ba’zan bemor “o‘zim boshlaganman, o‘zim to‘xtataman” deb tibbiy-psixologik muolajalardan voz kechadi. Odatda, bunday bemorlar giyohvand moddalami qabul qilishning yanada og‘irroq turlariga o‘tib ketishadi, xolos. Ruhiy qaramlik nafaqat muayyan bir giyohvand modda bilan ba’zan uning boshqa turlari ta’sirida ham qoniqtirilishi mumkin. Giyohvandlikda ruhiy qaramlik sindromi ancha erta boshlanadigan va uzoq davom etadigan sindromdir. Giyohvand moddalarni iste’mol qilishni to‘xtatgandan keyin ham bemor ruhiy qaramlikdan ancha vaqtgacha chiqa olmay yuradi. Shuning uchun ham ularga doimo psixolog yordami zarur bo‘ladi. Ruhiy qaramlik sindromini dastlabki davrlarida aniqlash psixologdan yuksak darajadagi ziyraklikni va mahoratni talab etadi. Chunki bemor turli xil yo‘llar bilan giyohvand moddalarni qabul qilib yurganini atrofdagilardan yashiradi va o‘zida ruhiy qaramlik paydo bo‘lganini bilmay qoladi. Kasallik avj olgan sari ruhiy qaramlik sindromidan og‘irroq bo‘lgan abstinensiya va jismoniy qaramlik (kompulsiv) sindromlari shakllana boshlaydi. 41 Bemor giyohvand moddalarni ko‘p iste’mol qila boshlaydi va buning oqibatida, hayotiy muhim mayllar, ya’ni jinsiy, och qolish, himoya instinktlari ular uchun ikkinchi darajali bo‘lib qoladi. Kompulsiv sindrom obstinent sindromga qaraganda og‘ir kechadi. Kompulsiv sindrom bemorning xulq-atvorida to‘la aks etadi, ya’ni bemor doimo giyohvand moddalarni izlab topish yo‘liga o‘tib oladi. Jismoniy qaramlikda bemor doimo qabul qilib yurgan giyohvand moddani boshqasiga o‘zgartirsa, qoniqish sezmaydi, g‘amgin holatda yuradi. Demak, giyohvand moddalarning aniq bir turiga ruju qo‘yish kompulsiv sindromga xos belgilardan biridir va organizmning aynan shu giyohvand moddaga ko‘nikib qolganligi alomatidir. Agar shu giyohvand modda qabul qilinmasa yoki butunlay to‘xtatilsa, abstinent sindrom rivojlanadi. Abstinent sindromning klinik manzarasi turlicha bo‘ladi va asosan jahlning tez chiqishi, uyqusizlik, qo‘llarda yoki butun tanada tremor, og‘ir hollarda tutqanoq xurujlari, yurak va nafas olish faoliyatining buzilishi kuzatiladi. Giyohvandlikning barcha turlari uchun organizmda qabul qilayotgan moddaga nisbatan tolerantlikning paydo boiishi xosdir, shuning uchun ham bemor doimo giyohvand moddaning miqdorini oshirib borishga majbur. Aks holda, eyforiya ro‘y bermaydi yoki abstinent sindrom rivojlanadi. Giyohvand moddalarni surunkali qabul qilaverish intoksikatsiya holatini yuzaga keltiradi, bunda bemorning shaxsiyati patologik tarzda o‘zgarib boradi va tez-tez o‘tkir psixozlar kuzatilib turadi. Chunki giyohvand moddalar ruhiyatga tez ta’sir qilishi bilan boshqa farmakologik dorivor vositalardan ajralib turadi. Shuningdek, giyohvand moddalar qon tomirlarga, parenxim atoz a’zolarga dastlabki kunlardanoq salbiy ta’sir ko‘rsata boshlaydi. Keyinchalik organizmdagi barcha a’zo va to‘qim alar faoliyati buzilib boradi. Giyohvandlikning barcha turlari 3 bosqichda kechadi: adaptatsiya (moslashuv), abstinentsiya va toliqish bosqichlari. Adaptatsiya bosqichida giyohvand moddalar tushgan organism faoliyati o‘zgara boshlaydi, ya’ni ichki a’zolar ushbu moddalar bilan faoliyat ko‘rsatishga moslashib oladi. Bujarayonlar bilan parallel tarzda ruhiy qaramlik rivojlanib 42 boradi. Avaliga himoya mexanizmlari ishga tushadi, bu esa ko‘ngil aynish, qayd qilish, terida qichimalar paydo bo‘lishi, bosh aylanish bilan nam oyon bo‘ladi. Biroq bu belgilar sekin-asta yo‘qolib boradi, chunki organizm giyohvand moddalarga moslashib oladi. Abstinensiya bosqichida ruhiy qaramlikka jismoniy qaramlik qo‘shiladi. Organizmda giyohvand modda miqdorining kamayishi uning o‘rnini qoplash uchun bemorda kuchli darajada ishtiyoq hosil qiladi (kompulsiv intilish). Aks holda, organizmning kompensator imkoniyatlari zo‘riqib, abstinent sindrom yanada kuchayadi. Ba’zi vaziyatlarda bu sindrom uzoq vaqt giyohvand moddalarni qabul qilmay yurgan bemorlarda ham yuzaga keladi. Uzoq vaqtli remissiyadan keyin giyohvand moddani yana organizmga yuborish yana jismoniy qaramlikni paydo qiladi, hatto kuchaytiradi ham. Bunda, nafaqat yuqori miqdordagi giyohvand moddalarga ko‘nikish, balki uni doimiy tarzda qabul qilish yana boshlanib ketadi. Keyinchalik katta miqdordagi giyohvand moddalar ham kayfiyatni ko‘tara olmay qoladi va bemor yanada kuchliroq giyohvand moddalarga о ’t а boshlaydi. Abstinent sindrom tananing turli joylarida kuchli og‘riqlar bilan kechganligi va ularni boshqa dorilar bilan to‘xtatish qiyinligi sababli, bemor giyohvand moddani yana qabul qilishiga to‘g‘ri keladi. Toliqish bosqichida organizmning barcha himoya funsiyalari keskin pasaygan bo‘ladi, bemorning deyarli barcha a’zolarida nafaqat funksional buzilishlar, balki organik o‘zgarishlar paydo bo‘ladi, terida turli xil yarachalar yuzaga keladi. Bunday bemorlar tez-tez kasal bo‘ladigan bo‘lib qolishadi. Bu bosqichda giyohvand moddalarning tetiklashtiruvchi va kayfiyatni ko‘taruvchi ta’siri ham pasayadi. Organizmni ruhan va jismonan qoniqarli holatda ushlash uchun bemorlar giyohvand moddalarni kam miqdorda qabul qilib yurishadi. Chunki bu moddalarsiz organizmning faoliyat ko‘rsatishi o‘ta mushkul bo‘lib qoladi va uni yangi muhitga o‘tkazish qiyinlashadi. Abstinent sindrom bir necha oylarga cho‘zilishi mumkin 24 . Davolash haqida 24 Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 286-290 b 43 Narkomanlarni davolash prinsiplari maxsus adabiyot va dasrliklarda mukammal yoritilgan. Ammo tibbiy psixolog bemorlarni davolash bilan bog‘liq bo‘lgan bir qator muammolarni bilishi zarur. Dastaval, bemor statsionarga yotqizilishi shart, chunki davolanish sharoitida kuzatiladigan noxush holatlar va abstinent sindromning yana paydo bo‘lishi, giyohvand moddani yana iste’mol qilishga majbur qiladi. Davolash muolajalari narkolog nazorati ostida giyohvand moddalarni qabul qilishni to‘xtatishdan boshlanishi lozim. Sog‘lom va yosh bemorlarda giyohvand moddalarni qabul qilishni birdaniga va butunlay to‘xtatish mumkin, keksa va o‘ta ojiz bemorlarda bosqichma-bosqich to‘xtatiladi. Giyohvandlikni davolash, odatda, bir necha bosqichda olib boriladi. Bular dezintoksikatsiya muolajalari, psixopatologik va somatonevrologik buzilishlarni davolash, metabolik buzilishlarni bartaraf etish, ruhiy qaramlikning asosiy mexanizmlariga qarshi yo‘naltirilgan davolash muolajalari o‘tkazish, kasallikning takrorlanishiga qarshi davolash choralarini ta’minlash. Dezintoksikatsiya maqsadida reopoliglukin, xlorid natriyning izotonik eritmasi va boshqa elektrolitlar kuniga 2000 ml gacha yuborilishi mumkin. Zaruratga qarab, qon preparatlari - albumin, plazma, toza qon ham buyuriladi. Og‘ir vaziyatlarda gemosorbsiya va gemodializ muolajalari ham o‘tkaziladi. Shuningdek, kalsiy xlor 10 ml - 10% Ii, tiosulfat natriy 10 ml - 30% li, magniya sulfat 5-10 ml - 25% li, tomir ichiga, unitiol 5-10 ml 5% li mushak orasiga yuboriladi. Nootroplardan nootropil kuniga 20-40 ml dan tomir ichiga tom chilatib yuboriladi, vitaminlar - B l, B6, S kuniga 10 ml gacha 40% li glukozada tomir ichiga yuborilishi mumkin. Abstinent sindromini davolashda psixotrop dorilardan 2,5% li aminazin 1 -3 ml 5-7 kun mobaynida t/i, m /o ga yoki 2,5% li tizersin 2-4 ml t/i, m /o ga, 1% li dimedrol 1-2 ml valium 0,5% li 2-4 ml t / i, m /o ga. Shuningdek, kordiamin, kamfora, kofein, meprobamat, galoperidol kabi dorilarni ham buyurish mumkin. Yurak va nafas faoliyatini normal holatda ushlab turish uchun, albatta, kordiamin tavsiya qilinadi. 44 Neyroleptiklardan neuleptil kuniga 10-20 mg, sonapaks 100-200 mg dan buyuriladi. Uzoq davom etuvchi neyroleptiklardan piportil 2 mg 2 haftada l mahal, keyinchalik, har oyda bir mahal. Antidepressantlardan fluoksetin, zoloft kabi dorilar buyuriladi. Albatta, giyohvandlikni davolash o‘ta murakkab va mashaqqatli jarayon bo‘lib, farmakologik dorilar bilan davolash usullari narkologiya darsliklarida batafsil yoritilgan. Giyohvandlikni davolashda ishlatiladigan psixoterapiya usullari turli-tumandir - oddiy suhbatdan tortib gipnozgacha. Psixoanaliz usullari ham juda samaralidir. Bemorning jismoniy mehnat bilan shug‘ullanishi esa davolash jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bemor abstinent holatdan chiqqandan keyin uzoq vaqt narkolog va psixolog nazoratida turishi lozim 25 . 25 Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 290-291 b 45 XULOSA Xulosa qilib aytganda, Tibbiyot psixologiyasi tom ma’noda bemorning psixologiyasini o‘rganuvchi fandir. Lekin bu ta’rif uning barcha imkoniyatlarini qamrab ololmaydi, albatta. Chunki u sog‘lom kishilarda kasallik keltirib chiqaruvchi barcha tashqi va ichki omillami ham o‘rganadi, ularning sabablarini izlaydi. Tibbiyot psixologiyasi chegara bilmas, keng qamrovli fandir. U uzoq tarixga ega bo‘lib, o‘zining rivojlanish bosqichida bir nechta davrlarni bosib o‘tgan. Surinkali kasallik bilan kurashishning psixologik mexanizmlari jihatdan bir nechta ko‘rsatkichlarga asoslangan bo‘lishi mumkin. Ya’ni kasallikning psixologik oqibatlari bilan kurashish uchun ma’naviy qo‘llanmalar, masalan, psixoterapiya, nafas olish va meditatsiyadan foydalanish, kasallik bilan bog‘liq qadriyatlar va hissiyotlarni qayta joylash, qiziqishlarni oshirish va o‘z-o‘zini qo‘llab- quvvatlashga yordam berishni, jinoyatga qarshi kurashishning bir qismi, kasal holatda ham faol bo‘lishni talab qiladi. Aktiv faoliyat, masalan, kasallik belgilari bilan kurashish uchun jismoniy mashqlar va harakatlar, kasallikning psixologik ta’sirlarini kamaytirishga yordam berishi mumkin. Kasal insonlar uchun doimiy aloqalar va mustahkamlashuvning ahamiyati juda muhimdir. Do‘stlar, oila a’zolaridan yoki yoqimtoy kasallikning o‘ziga xos guruhlaridan yordam olish, kasal insonlarga muvofiqlashish, ularga qo‘llab-quvvatlash va ularning emotsional muhitini mustahkamlash uchun juda muhimdir. Surinkali kasalligi bilan kurashishning bir qismi tarbiyaviy o‘zgarishlarni talab qiladi. Kasal insonlar uchun tarbiya, o‘z-o‘zini qo‘llab-quvvatlashni o‘rganish, o‘z-o‘zini qo‘llab-quvvatlash uchun qo‘shimcha umumiy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishni o‘z ichiga oladi. Surinkali kasallik bilan kurashishning mexanizmlari shaxsiy va individual bo‘lishi mumkin, chunki har kasal insonning holati va talablaridan foydalanish usullari o‘zaro farq qilishi mumkin. 46 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Rahbariy adabiyotlar: 1. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ʻ 2023-yil 18-mart kuni tibbiyot xodimlari bilan ochiq muloqot idan. Mahalliy adabiyotlar: 1. Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т : «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 290-291 b Xorijiy adabiyotlar: 1. Гнедова С.В. Влияние социальной ситуации и состояния здоровья на развитие личностных особенностей школьников: Автореф. дис. … канд. психол. наук. – М., 1999.– 18 с. 2. Горячева Т.Г. Роль детско-родительских отношений в психическом развитии подростков, оперированных по поводу врожденного порока сердца в раннем возрасте: Автореф. дис. … канд. психол. наук. – М., 1995. – 20 с. здоровья и психики детей и молодежи в ус- ло виях современной социально- экономи че ской ситуации // Казанский педаго гический журнал.– 2008.– № 5.– С. 61–69. 3. Зелинский С.М. Представление о своей болезни у детей, страдающих сахарным диабетом // Психосоматические и соматопсихические расстройства у детей.– Л., 1990.– С. 55–59. 4. Зикеева Л.Д. Невротические реакции у больных хроническим гломерулонефритом и хроническим пиелонефритом // Клиническая медицина.– 1974.– № 9.– С. 43–48. 5. Коваленко Н.А. Эмоциональный и телесный опыт ребенка с бронхиальной астмой: Автореф. дис. … канд. психол. наук.– М.,1998.– 21 с. 6. Менделевич В.Д. Клиническая и медицинская психология: Практическое рук оводство.– М.: МЕДпресс, 2001.– 592 с. 47 7. Муладжанова Т.Н. Психологический анализ изменений личности у больных хронической почечной недостаточностью, находящихся на лечении гемодиализом: Автореф. дис. ... канд. псих. наук.– М., 1983. 8. Мухаметзянов И.Ш., Матушанский Г.У., Фролова О.В. Взаимосвязь 9. Николаева В.В. Влияние хронической болезни на психику: Психологическое исследование. – М.: Изд-во МГУ, 1987.– 168 с. 10. Пезешкиан Н. Психосоматика и позитивная психотерапия: межкультурные и междисциплинарные аспекты на примере 40 историй болезни. – М.: Медицина, 1996.– 463 с. 11. Платон. Диалоги.– М.: Изд-во АСТ, 2006.– 560 с. 12. Поппе Г.К., Броуде Л.Б. Внутренняя картина болезни у детей с бронхиальной астмой // Психосоматические и соматопсихические расстройства у детей. – Л., 1990.– С. 49–55. 13. Саад В.А. Этнопсихологические различия отношений к болезни у подростков: Автореф. дис. … канд. психол. наук. – СПб., 1996. – 22 с. 14. Садовой М.А., Плюснин Ю.М., Ткаченко В.Н. Режим доступа: http: // larn.hum.sbras.ru/action= publ&emp= pym&publ_num=5. 15. Филякова Е.Г. Образ Я детей с хроническими соматическими заболеваниями (бронхиальная астма и гастродуоденальная патология) / Е.Г. Филякова, В.В. Николаева, В.Н. Касаткин // Педиатрия. – 2002.– № 4.– С. 97– 103. 48

surinkali kasallikning pisixologik oqibatlari va unga qarshi kurashish mexanizmlari

Купить