• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 200000UZS
Размер 113.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Surxon vohasi an’anaviy bozorlari: xususiyatlar, ixtisoslashuv, savdogarlar (XIX asr 2-yarmi - XX asr birinchi yarmi)

bo‘lganligidan ko‘z yumadilar. Holbuki, IX—XII asrlarda Markaziy Osiyoda Ovro‘podan bir necha asr ilgari madaniy yuksalish yuz berganligini hech kim inkor eta olmaydi. U Ovro‘podagidek yangi siyosiy-iqtisodiy jarayon, ya’ni burjua munosabatlarining vujudga kelishi bilan bog‘liq bo‘lmagan bo‘lsa-da, madaniyat tarixida so‘nmas iz qoddirdi va Ovro‘po Renessansining vujudga kelishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Shuningdek biz IX—XII asrlardagi Markaziy Osiyo madaniy yuksalishini Uyg‘onish davri, aniqrog‘i ilk Uyg‘onish davri deb atashga ham to‘la asosimiz bor. Bu ilk Uyg‘onish davri madaniyati siyosiy-iqtisodiy jihatdan Ovro‘po mamlakatlaridan farqli o‘laroq mustaqillikka erishish va bu mintaqada mustaqil davlatlarning vujudga kelish jarayoni bilan uzviy bog‘liqdir. Bu davrda Markaziy Osiyoda arab, fors va turkiy tillardagi dastlabki she’riy asarlar vujudga keldi 21 . Dastlab gilam to qishning birgina turi mavjud bo lib, bu oddiy shol gilamʼ ʼ to qishdan iborat bo lgan gilamlar paxta, zig ir, kanop tolalaridan shuningdek ʼ ʼ ʼ qo y, echki va tuya junidan to qilgan gilamlarning to qima (guli to qiladigan), ʼ ʼ ʼ ʼ tikma (tayyor buyumga guli tikiladigan) va bosma (tayyor buyumga guli bo yab ʼ bosiladigan) turlari mavjud bo lgan. Vohada gilamning patsiz turi ko p to qilgan ʼ ʼ ʼ bo lib, bu gilam turi «qoqma gilam» deb yuritilgan. Qoqma gilamni to qish uchun ʼ ʼ alohida o rmaksozlar mavjud bo lib, bu asboblar «adorg i», «kizuv», «seruv», ʼ ʼ ʼ «qilich» kabi uskunalardan iborat bo lgan. Vohada to qilishi rasm bo lgan gilam ʼ ʼ ʼ turlaridan yana biri taqir gilam bo lib, u asosan to quvchilik tarog i orqali ʼ ʼ ʼ to qilgan. Аvval to qilib so ngra ipak bilan gul tikib chiqiladigan gilam turi «Oy ʼ ʼ ʼ gilam» deb nomlangan. Vohada asosan gilamlarning arabi gilam, terma gilam, chumchuqi gilam, g ajari gilam, shoyi gilam, gajaki gilam, qoqma taqir gilam, ʼ qilichi shol gilam, sherozi gilam, quroq gilam, bozori gilam kabi turlari keng tarqalgan. Shu bilan birgalikda qizlar turmushga chiqayotganda har bir qizning sepida «qiz gilamlar» bo lishi shart hisoblangan. Gilamlarga turli shakldagi gul ʼ ko rinishlari solib to qilgan bo lib, ushbu gullarda ham qator ma nolar ʼ ʼ ʼ ʼ mujassamlashgan. Gilamga solingan har bir gul ma lum ma noda chiroyni ʼ ʼ 21 Dala yozuvlari, 2003 yil. Termiz tumani, Pattakesar aholi punkti. M. Galkin. Surxon vodiysining o'rta va janubiy qismlari bo'yicha harbiy statistik insho // SMA. Nashr. LVII. 1894 yil. 10 X alq an’analarini hisobga olgan holda mahsulot tayyorlash hunarmandlarning asosiy mashg‘uloti bo‘lgan. Surxon vodiysida yashovchi o troqʻ va yarim o troq xalqlarning o ziga xos e tiqodlari, rasm-rusumlari, marosimlari ʻ ʻ ʼ bo lgan. Xalq hunarmandchiligi xalq moddiy madaniyatini rivojlantirishga katta ʻ hissa qo'shdi, xalqlarni birlashtirishga hissa qo'shdi. Surxon vodiysi aholisining xo‘jalik faoliyati va an’anaviy mashg‘ulotlari uzoq tarixiy tajribaga ega. Surxon vohasi aholisining an’anaviy kiyim-kechaklari o‘zining xilma-xilligi bilan boshqa hududlardan farq qiladi. Bundan tashqari, vohaning o‘zida ham turli geografik shart-sharoitlardan kelib chiqib, tog’li hududlar va tekisliklarda yashovchilar kiyimkechaklari, shuningdek, shug’ullanadigan xo’jalik mashg’ulotiga qarab ham kiyim-kechaklar va ularga ishlatiladigan xom ashyolar farq qiladi. Bu holat o’z navbatida, o‘zbeklarning moddiy madaniy me’rosini juda boyitadi. Ular haqida ma’lumotlar yig’ilar ekan moddiy madaniyatning belgisi bo’lgan kiyim-kechaklar xalqlarning dunyoqarashi, jamiyatdagi mavqeyini, oila- nikoh munosabatlarini o‘zida aks ettiradi deb aytish mumkin. Yuqorida keltirilganlarga qarab kiyimkechaklarni xalqlar madaniyati ko‘zgusi desak ham mubolag’a qilmagan bo’lamiz. S huni ta kidlash o rinliki, vohada hunarmandchilik turlari bo yicha ʼ ʼ ʼ bekliklarning joylashuv o rniga qarab qisman bir-biridan farqlangan. Sherobod ʼ bekligida ko proq gilamdo zlik, kulolchilik, qayiqsozlik, Boysunda temirchilik va ʼ ʼ unga ishlov berish, qishloq xo jaligida ishlatiluvchi qurollarni yasash, ʼ qandolatchilik, Denov va Yurchida yog ochsozlik (o ymakorlik va boshqalar), ʼ ʼ kiyim-kechak, zebi ziynat kabi turlarini tayyorlash bilan farqlangan. XIX asr boshlarida vohada hunarmandchilik buyumlari aholi ehtiyojini qisman qondirgan bo lsa-da, lekin hunarmand ustalarning turmush darajasi ancha pastligicha ʼ qolaverdi. Аmirlikda joriy etilgan soliqlardan tashqari mahalliy hokimiyat vakillari hunarmandlarga qo shimcha har-xil to lov va majburiyatlarni ham to lashga ʼ ʼ ʼ majbur qilgan. Shuningdek, mamlakatda ularga moddiy va ma naviy jihatdan ʼ yordam ko rsatilmadi. Hokimiyatning yuqori qatlam vakillarining etiborsizliklari ʼ oqibatida hunarmandlarning mehnati qadrsizlanib boradi. XIX asrning ikkinchi 61 shakllantirgan. Masalan vohada to qilgan gilamlarga archa gul, tumarcha gul,ʼ shoyi gul, samavar gul, chumchuq gul, taroq gul, to rt qiz gul, gajak gul, ʼ chumchuq ko zi gul kabi gullar solingan. Hozirgi paytda to qilishi deyarli ʼ ʼ unutilayozgan «Oy gilam»larga esa ipak iplar yordamida koinot va falak tasviri tikilgan. O zbekistonda o tkazilgan arxeologik tadqiqotlar ʼ ʼ bu yerda ikki ming yillar muqaddam keng rivojlangan hunarmandchilik mavjud ekanligini isbotladi. Bu davrda sinfiy jamiyatlar paydo bo lib, yirik mehnat ʼ taqsimoti negizida hunarmandchilik mustaqil soha bo lib ajralib chiqqan. Oqibatda ʼ shaharlarning o sishi, savdo-sotiqning rivojlanishi ruy beradi. Butun min-taqada ʼ yirik shaharlar nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy, balki siyosiy va madaniy markazlarga aylana boshlagan 22 . Аyniqsa IX-XII asrlarda hunarmandchilik keng miqyosida rivojlanib, O rta Osiyoning, shu jumladan o zbek elining ham chet ellar bilan iktisodiy- ʼ ʼ madaniy aloqalari avj oladi. Mahalliy hunarmandchilik halq xo jaligiga zarur ʼ mahsulotlar ishlab chiqarib texnik va badiiy jihatdan yuksak darajaga ko tariladi. ʼ O zbek xonliklari davrida poytaxtlarda zodagonlar, boy-to ralar va hokimlar ʼ ʼ ehtiyojlarini kondiradigan hashamatli binolar, turli zebu-ziynatlar yaratadigan kasb-hunarlar ancha rivojlanadi. Shahar va qishloq aholisiga zarur mahsulotlar yetkazib beradigan har xil hunarmandchilik sohalari paydo bo ladi. ʼ Odatda hunarmandchilikning eng kamida 32 xili mavjud bo lgan aholi ʼ yashaydigan joyga shahar deb nom berilgan. 1897 yili birinchi aholi ruyxati vaqtida katta shaharlarda aholining ko pchilik qismi hunarmandlar hisoblangan. ʼ Ikkinchi katta ijtimoiy tabaqani ayrim mahalla savdo rastalarida joylashgan savdogarlar va dallollar tashkil qilgan. Hunarmanchilik ravnaqi ishlab chiqaruvchi kuchlar va tovar-pul munosabatlarining rivojiga, natural rentaning pul bilan almashinuviga borliq. Xonliklardan mollar karvonlar orqali Rossiya, Eron, Hindiston, Xitoy va Аfg onistonga olib borilgan. ʼ Xulosa qilib aytganda, Vohada ijtimoiy-iqtisodiy madaniy xolat mahalliy aholining turmush tarziga ta’siri. Markaziy Osiyo xalqlari uzoq tarixga egadir. 22 Termiz. Buyuk yo‘llar chorrahasidagi ko‘hna va yangi shahar (mualliflar jamoasi) –Toshkent: Sharq, 2001. 46 b 11 nasldor otlardan ikkitasini 1916 yilda sovg’a qiladi. General Tseylga esa 1912 yilda tilla gardishli qilich, pichoq, tilla portsigar, general Galkinga ham qimmatbaho toshlar bilan gardishlangan qilich, tilla gardishli pichoq va tilla portsigar sovg’a qiladi. Xonlikning eng ochofat, ishratboz va imperiya amaldorlari bilan “osh-qatiq” bo’lgan, o’rtada oldi-berdi qilgan, o’zi esa shuning orqasidan g’oyat ko’p daromad orttirgan Matvafo Baqqolov, “polkovnik Kolosovskiyning xonlikka kelganidayoq o’zining shaxsiy foydasini ko’zlaganini” aytib o’tgan 80 . Bularning bari, xonning amaldorlar va imperatorga tinimsiz pora beraverishi esa xalqdan yig’ib olinadigan soliq hisobiga edi. Ya’ni u xalq rizqi evaziga o’z jonini saqlab taxtda o’tirgan. Biroq… biroq bu uzoqqa bormadi. 1916 yilda ochofat bosh vaziri Matvafo Baqqolov, 1918 yil kuzida esa Xiva xoni Isfandiyor isyonkor yovmudlar tomonidan bo’g’izlab o’ldirildi… XULOSA VA TAKLIFLAR Xulosa qilib aytganda, Vohada ijtimoiy-iqtisodiy madaniy xolat mahalliy aholining turmush tarziga ta’siri. Markaziy Osiyo xalqlari uzoq tarixga egadir. Eramizdan avvalgi 1 minginchi yillarda bu o‘lkada, yunon manbalarida ko‘rsatilishicha, skif (sak)lar deb nomlangan xalqlar istiqomat qilgan. IX-XII asrlarda Markaziy Osiyo madaniy yuksalishini Uyg‘onish davri desa haqli bo’ladi. Bugungi kunda milliy an'analarimizni faol darajada davom ettirish, milliy- ma'naviy mеrosimizni zamonaviy talqinda boyitib, asl tarbiya vositasiga aylantirish bilan birgalikda Surxon etno-folklori durdonalaridan bo’lgan an'anaviy xalq o’yinlarini yoshlar tarbiyasida qo’llash, ularning aql-idroki, did-farosati, tafakkurini o’stirish, jismonan chiniqtirish va yoshlarni komil inson darajasiga ko’tarish bugungi kunda ta'lim tizimi uchun katta imkoniyatlar yaratadi. 80 yuqoridagi arxiv, o’sha ish, 72-89 varaqlar 60 sovg’a olishgan. Masalan, “xonlik eridan katta er maydonlarini sotib olgan knyaz Andronikovga, 1913 yilda Isfandiyor hadya qilgan sovg’alar ichida kumushdan yasalib, tilladan va briliantdan bezak berilgan ko’plab ashyolar, qilich va xanjarlar, 20 ta turkman gilami bo’lgan.” 78 . Ana shu faktlardan kelib chiqib savol tug’iladiki, Xiva xoni, general Isfandiyor nega Xorazmdek bir davlat hukmdori bo’la turib pora bergan? Ma’lumki, 1873 yildagi chor imperiyasi istilosidan so’ng, Xiva xonligi mustamlakaga aylangandi. 1910 yilda taxtga chiqqan Isfandiyor esa bevosita imperator farmoni bilan tasdiqlangan bo’lsada, Petro-Aleksandrovskdagi Amudaryo bo’limi va xon saroyidagi amaldorlar xonning fe’li ojizligi, ko’ngilchanligidan foydalanib, shoir bo’lgan Isfandiyorni qo’g’irchoq xon darajasiga olib borishdi. Ular turli fitnalar qo’zg’ab o’zlari boyish iskanjasiga tushgan, bu yo’lda ular oldiga to’g’anoq bo’ladigan, masalan, bosh vazir Islomxo’jadek islohatchilarni turli yo’llar bilan o’ldirib yuborish darajasiga borardilar. Isfandiyor esa tabiatan ishratparast bo’lganligi uchun, taxtda o’tirib, aksariyat vaqtini mashiatparastlik bilan o’tkazar, uning ayniqsa, Islomxo’janing 1913 yildagi o’limidan so’ng taxtda o’tirib ishratni o’ylashdan boshqa maqsadi bo’lmay qolgandi. Shunday vaziyatda, uning taxtiga isyonkor yovmudlar, jadid islohatchilar tahdid solayotgan holat edi. Shu bois, u taxtdan ajralmaslikni o’ylar, taxtdan tushsa omon qolmasligi aniq edi. Ana shu tufayliyam u amudaryo bo’limi boshlig’iga, Turkiston general gubernatorlariga, imperiya harbiy ministriga, hattoki Nikolayning o’zigayam sovg’a shaklidagi poralar berib, shular bilangina taxtda jon saqlab o’tirardi. Isfandiyorning ojizligi va ishratparastligini bilib olgan Amudaryo bo’limi boshliqlari va Xorazmga kelgan turli amaldorlar shu sababdan xondan ta’ma bilan pullarini talab turishardi. Masalan, general Galkin Xivadan xonga qarshi qo’zg’olon ko’targan isyonchilarni Toshkentdan kelib jazolagach, ketish oldidan Xiva xonidan 30 ming rubl pul olgan 79 . Bundan tashqari, xon Kolosovskiyga 78 o’sha arxiv, 17 ro’yxat, 957-ish, 1-varaq 79 O’zmardavarxiv, 461-I-fond, 1-ro’yxat, 1899, 88-91-varaqlar. 59 oldi. 1989-yilda viloyatda 127 ming kishi mehnatga qobiliyatli holda ish yo‘qligidan ishlamadi. Sobiq SSSR hukmronligi-yillarida viloyat sanoati asosan bir tomonlama rivojlandi. Viloyatda sanoat korxonalarini qurish nihoyatda sust amalga oshirildi. qurilgan sanoat korxonalari ham asosan xom ashyoga dastlabki ishlov berishga ixtisoslashgan edi. qolaversa mustabid tuzumning noto‘g‘ri iqtisodiy siyosati oqibatida butun respublikada paxta yakkahokimligining o‘rnatilishi viloyat xalq xo‘jaligini ham chetlab o‘tmadi. Natijada Surxondaryo viloyati ham agrar tizimga ixtisoslashtiriddi. Aholini qo‘shimcha ishchi o‘rinlari bilan ta’minlash, sanoat korxonalari barpo etish borasida bildirilgan taklif va mulohazalar e’tiborsiz qoldirildi. Shunga qaramasdan vohaning fidoyi insonlari viloyat sanoat korxonalari sonini ko‘paytirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish borasida tinimsiz harakat qilib, viloyat sanoati yuksalishiga o‘zlarining munosib ulushlarini qo‘shdilar 63 . Urushdan keyingi dastlabki-yillarda viloyatda qishloq xo‘jaligini har tomonlama taraqqiy ettirish, mavjud muammolarni tezroq tugatish, moddiytexnikaviy ahvolni yaxshilash kabi vazifalar turgan edi. Ishchi kuchining yetishmasligi, malakali mutaxassislar ko‘pchiligining urushda halok bo‘lganligi, davlat tomonidan yetarli darajada yordamning yo‘kligi natijasida jamoa xo‘jaliklarini iqtisodiy jihatdan rivojlantirish imkoniyati ancha chegaralangan edi. Achinarlisi shundaki, og‘ir ahvolga qaramay, Markazdan berilayotgan ketmaket ko‘rsatmalar, imkoniyatni hisobga olmay Asosiy savollarlashtirish, qo‘shimcha mahsulotlarni yetkazib berish to‘g‘risidagi buyruqlar xalqning turmush darajasini qiyinlashtirib qo‘ydi. Shunday sharoitda ham viloyat mehnatkashlari o‘z zimmasidagi Asosiy savollar va topshiriklarni bajarishga ishonch bilan kirishdilar. Uzun tumanidagi mavjud 32 ta xo‘jalikdan 28 tasi Asosiy savollarni oshig‘i bilan bajarib, shundan 11 tasi har gektardan 1520 sentnerdan hosil oldi. O‘rinboy Yo‘ldoshev yetakchiligidagi «Yangi kuch» jamoa xo‘jaligi a’zolari har gektar yerdan 21 sentnerdan, shu jamoa xo‘jaligidagi Yoqubjon Hojimatov 63 Mustaqillik ma’naviyat va tarbiya. TerDU ilmiy to‘plami. T.: 2000. 87-89 b 44 O’tov suyagini tayyorlashda asosiy material tol va terak novdalari bo’lgan. Xodalarni bir-biriga mustahkamlash uchun mixlar o’rnida charm ishlatilgan. Xodalarni egish uchun qalin yog’ochdan yasalagan dastgoh “tiz” deb atalgan. Vohada yasalgan beshiklar ham o’zgacha bo’lgan va boshqa mintaqalarda tayyorlangan beshiklarga o’xshab rang bilan gul solinmagan, balki yog’ochga kuydirib gul solish yoki o’yma gul solish usullari qo’llanilgan. Vohada bo’yra to’qish hunari bilan shug’ullanuvchilar bo’yrachilar deb atalgan. Bo’yra qamish novdalaridan to’qilgan. Bo’yra kigiz yoki gilam tagidan yerga to’shalgan. Shuningdek uylarning ustini yopishda hamda o’tovlarning atrofini aylantirishda “chiy” sifatida bo’yradan foydalanilgan. Sheroboddda hatto bo’yrachilar qishlog’i ham bo’lgan. Umuman vohada uy-ro’zg’or buyumlari yasash an’anasi qadimdan sayqal topib avloddan-avlodga o’tib kelayotgan noyob hunar turlaridan biri sanaladi 35 . Etikdo’z va maxsido’zlarning do’kon (ustaxona)lari asosan uyida va bozor rastalari atrofida joylashgan. Ularning ishlab chiqarish asboblari: kashkart (maxsus pichoq), qolip, har xil igna, bigiz va andozalardan iborat bo’lgan. Charmni urib tekislash va cho’zish uchun og’ir temir asbob kuva ishlatilgan. Mahsi tayyorlash uchun taka terisi olinib, teri junlari ichki tomonga qilingan va poxol bilan o’ralgan teri 2-3 kun o’tgach chiriy boshlagan. Shundan so’ng tugun echilib jun yulib tashlangan. Bodom yoki o’rik qaynatmasidan bex qaynatib teriga quyilgan va 3-4 kun ushbu suyuqlik terida ushlab turilgan. Bu esa charmning ushba suyuqsuv o’tmaydigan holga keltirgan tarkibda oltingugurt alohida navli chinga (zok) suv qo’shilib bo’tqasimon holatga keltirilgan va terining ichki qismiga surtilib, teri qora rangga keltirilgan Zok tuprog’i asosan Qashqadaryo yoki Bandixondan keltirilgan. Voha mahsido’zlari xom teridan qo’nji kalta oyoq kiyimi mo’kki, shuningdek qattiq xom teridan choriq kabi oyoq kiyimlari ham tikishgan. Mo’kki va choriq asosan ommaviy poyafzal bo’lib, ko’proq quyi tabaqa vakillari uchun mo’ljallangan. Aholining o’ziga to’q va boy qatlamlari uzun qo’njli guldor etiklar, 35 Жабборов И. Ўзбеклар (анъанавий хўжалиги, турмуш тарзи ва этномаданияти). Тошкент, «Шарқ» нашриеtти, 2008 йил, 92 – бет 24 tayyorlashda ularning hunarga bo‘lgan qiziqishi, mehnatsevarligi, bag‘rikengligi va bu kasbni egallash qobiliyatini hisobga olgan. Misol uchun, Surxon vodiysiga qo'shni hududlardan kelganlar o'zlarining xalq hunarmandchiligini olib kelishgan Surxon janubida yashovchi bir guruh lo'lilar (lulilar) yarim o'troq hayot kechirib, yog'ochni qayta ishlash bilan shug'ullanganlar. Xuddi shu hududda yashagan turkmanlarning ham o‘z hunarmandchiligi bo‘lgan. Ular Amudaryo bo‘yida o‘sadigan daraxtlardan qayiq yasagan, bir qirg‘oqdan ikkinchisiga yuk va yo‘lovchilar tashigan, daromad olib, savdo-sotiqni rivojlantirishga hissa qo‘shgan. Bundan tashqari, Amudaryo bo'yida yashovchi turkman erkaklari zargarlik buyumlari yasagan , turkman ayollari esa turkman gilamlari bilan mashhur bo'lgan. Yahudiylar asosan shaharlarda yashab, metallsozlik, bosh kiyim tikish, zargarlik buyumlari yasash bilan shug ullangan. ʻ X asrda Surxon vohasida savdo aloqalari rivojlangan bo‘lib, Termizda sovun va muattar (xushbo‘y tosh)ni ko‘plab ishlab chiqarish va uni chetga sotish keng yo‘lga qo‘yilgan. Termiz hunarmandlari sharq bozorlarida baliq yelimi, kir yuvish ishqori, qo‘lda to‘qilgan matolari bilan shuhrat topganlar. Hatto vizantiyalik savdogarlar Termizdan paxta olib ketishgan 15 . O‘z navbatida, Termiz bozorida boshqa shaharlardan keltirilgan mahsulotlar bilan ham savdo qilingan. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, IX-X asrlar Termiz ma’muriy-savdo, hunarmandchilik markaziga aylandi, daryo porti qurildi. Shaharda temirchilik, misgarlik va shishadamgarlik, ayniqsa, kulolchilik keng rivojlangan. Saljuqiylar davrida ko‘plab gilamlar tayyorlanib, Misr, Hindiston, Xitoyga olib borib sotilgan. O‘rta Osiyoda qo‘lda jundan patli va patsiz gilamlar to‘qish Surxon vohasida rivojlangan. Karvon yo‘llarida rabotlar, qal’alar, ko‘priklar, karvonsaroylar, shaharlarda masjid va madrasalar qurdirdi. Karvon yo‘llari qaroqchilardan tozalandi, yo‘lovchilarning xavfsizligi ta’minlandi. Sharq bilan g‘arbni bog‘lovchi karvon yo‘lini qayta tikladi 16 . Ibn Arabshohning takidlashicha, ipak yo‘li orqali Samarqandga turli mamlakatlardan, xususan 15 Termiz. Buyuk yo‘llar chorrahasidagi ko‘hna va yangi shahar (mualliflar jamoasi) –Toshkent: Sharq, 2001. – B. 15. 16 Abu Ishoq Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim Sa’labiy Nishopuriy. Al-Kashf va-l-bayon. – Bayrut: “Doru ihyo atturos al-arabiy”, 1422/2002. X. Birinchi nashr 7 14. O’zMardavarxiv, 461-i-fond, 2-ro’yxat, 1899 a-ish, 367-varaq. Internet saytlari 1. www.Wikipedia.org 2. https/ www.vostlit.Info/Texts/ 3. www.mirknig.com 4. www.e-bookspdf.org 5. www.textroad.com 66 1-BOB. An'anaviy bozor faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari 1.1. Shahar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida bozor o’rni. Insoniyat tarixida qadimgi xalqlarning eng qadimgi shakllangan maskanlaridan biri Surxon vodiysi bo'lgan. Bu hudud qadimgi odamlar, dehqonchilikning ilk shakllari, chorvachilik, hunarmandchilik va madaniy yodgorliklar bilan mashhur. Surxon vodiysi Buxoro amirligining uchta hukmronligidan iborat edi. Uning tarkibiga Boysun, Sherobod, Denov beklari kirgan. Aholining xo`jalik faoliyatini yoritish, hunarmandchilik namunalarini etnografik tomondan o`rganish xalqning oilaviy hayotini, ijtimoiy taraqqiyotdagi o`rnini aniqlash va ilmiy tahlil qilish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida paydo bo'lgan mehnat qurollari uzluksiz takomillashtirilib, xalq xo'jalik hayotiga qo'shilib bordi 13 . Hunarmandchilikning shunday turlari bo‘lganki, ular bilan butun oilalar, mahallalar, ba’zida butun qishloq aholisi shug‘ullangan. Hunariga qarab oila, mahalla, qishloq boshlig ining ismlari berilgan (masalan, Shodmon temirchi).ʻ Hunarmandchilikning ma'lum bir turi ko'p jihatdan hunarmandchilik rivojlangan hudud, o'troq yoki yarim o'troq aholi, hududning tabiati, xom ashyoning mavjudligi bilan bog'liq edi. Masalan, kulolchilik faqat Sherobodda rivojlangan, chunki Sherobodning loyi bunga mos keladi. Sherobod kulollari yasagan tandirlar, ko‘zalar, xumlar mustahkamligi bilan mashhur. Bugun Sherobodda ham o‘ziga xos hunarmandchilik maktabi mavjud. Shuningdek, Sherobod bekstvosida charm, poyabzal, to quvchilik, zardo zlik, qandolatchilik, o yinchoq sanoati rivojlangan. ʻ ʻ ʻ Boysun hamda Denovda asosan temirchilik, zargarlik, yog ochga ishlov berish ʻ hunarmandchiligi rivojlangan. Sharqiy Buxoro bekstvosida tog li hududlar ko p bo lib, ularni qo riqlash ʻ ʻ ʻ ʻ uchun qurol-yarog zarur bo lib, ularga talab katta bo lganligi sababli qurol-aslaha ʻ ʻ ʻ ustaxonalarida qilich, o q, qalqon, pichoq, qilich yasalar edi. Ularni ishlab ʻ chiqarish uchun Yurchin, Boysun va Sherobod beklarida mavjud bo'lgan temir va 13 Annaev T., Shaydullaev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – T., 1997. – 22-23 bet 5 Sherobod bekligida qayiq quruvchi ustalar 10 dan ortiq bo lgan. 600 pudʼ yuk ko tara oladigan qayiqni 40 kunda yasay olganlar. Ularning har biri 200 ʼ rubldan 235 rublgacha sotilgan 57 . Kelifda yasalgan qayiqlarning narxiga nisbatan Sherobodda yasalgan qayiqlarning narxi arzonligiga sabab qayiq yasaladigan yog ochlar Sherobod bekligining o zidan olingan. ʼ ʼ Yuqoridagi ma lumotlarda faqatgina Sherobod bekligidagi Cho chqaguzar ʼ ʼ kechuvidagi ustalar nazarga tutilgan. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda^ boshqa joylar (Termiz va uning atrofi)dagi qayiq yasovchi ustalarni qo shib hisoblaganda ʼ ularning soni anchani tashkil etganligini tasavvur qilish qiyin emas. Kulolchilik O rta Osiyo xalqlari hayotida azaldan muhim o rin tutgan. Voha ʼ ʼ hunarmandchiligida kulolchilikning ham o rni katta edi. Kundalik turmush ʼ tarzining deyarli barcha sohalari uchun mahsulot yetkazib bergan. Har bir mintaqa kulollari o z mahsulotlari sifati, bezalishi kabi betakror an analarini yaratganlar. ʼ ʼ Voha kulolchilik madaniyatining taraqqiyoti Buxoro, Toshkent, O tror kabi ʼ mintaqalarning ta siri natijasida yanada o zligini namoyon qilgan. Аyniqsa, ʼ ʼ Buxoroning G ijduvon, Farg ona vodiysining Rishton kabi sopol hunarmandchilik ʼ ʼ maktablarining ta siri kuchli ekanligi tayyorlangan sopol buyuumlarda ham ʼ seziladi. Voha kulolchilik taraqqiyotiga nazar tashlaydigan bo lsak, XIX asr ʼ ikkinchi yarmi-XX asrning boshlariga kelib oldingi davriga qaraganda pasayib ketganligini e tirof etish kerak. Bunga asosiy sabab, Rossiya mahsulotlarining kirib ʼ kelishi va sopol idishlarning xo jalikda ko p ishlatilmaganligi bilan izohlanadi ʼ ʼ 58 . Lekin, Termiz, Sherobod va Denov kulolchilik markazlari tor doirada bo lsa-da ʼ yashab qolgan edi. Xulosa sifatida shuni ta kidlash o rinliki, vohada hunarmandchilik turlari ʼ ʼ bo yicha bekliklarning joylashuv o rniga qarab qisman bir-biridan farqlangan. ʼ ʼ Sherobod bekligida ko proq gilamdo zlik, kulolchilik, qayiqsozlik, Boysunda ʼ ʼ temirchilik va unga ishlov berish, qishloq xo jaligida ishlatiluvchi qurollarni ʼ yasash, qandolatchilik, Denov va Yurchida yog ochsozlik (o ymakorlik va ʼ ʼ 57 Юқоридаги асар. -27 с. 58 Холиков 3. Термиз и Чаганиян в позднем средневековье. Автореф. дис. канд. ист. наук. - Самарканд., 2001. -11 с. 38 yarmi-XX asrning boshlariga kelib esa mahalliy hunarmandlar tomonidan yasalgan buyumlar bozorlarda kasodga uchray boshladi. Chor hukumati Buxoro amirligini o ziga tobe qilib olgandan keyin vohaga Rossiya va boshqa chet davlatlardan sexʼ va fabrikalarda ishlangan zamonaviy sanoat mahsulotlarining kirib kelishi, hamda ularning mahalliy xunarmandchilik mahsulotlaridan sifatli va pishiqligi, voha an anaviy hunarmandchiligining rivojlanishiga o zining salbiy ta sirini o tkazdi ʼ ʼ ʼ ʼ deb ayta olamiz. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYHATI Prezident asarlari: 1. I. A. Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T. Sharq. 1998. 2. I. A. Karimov. Yuksak ma‘naviyat –yengilmas kuch. T. 2008. Hukumat qarorlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 315-son, 27.07.1998- yil Kitoblar va turkum nashrlar : 1. Азимов М. Термиз тарихи (энг қадимги даврлардан XXI аср бошигача) Насаф, 2001. 62 1946–1950-yillar oralig’ida Denov, Sherobod, Hazarbog‘ paxta tozalash zavodlari ham qayta ta’mirlanib, yangi zamonaviy jihozlar bilan qurollantiriddi. Denov paxta tozalash zavodiga 590 ot kuchiga teng bo‘lgan «Bolduin» markali dizel, generator, elektromotorlar, eski «TEM» markali linterlar o‘rniga yangi «XLM» markali linterlar, besh barabanli tozalagich va chigitni uzatuvchi transportyorlar o‘rnatildi. Urushdan keyingi-yillarda Sherobod paxta tozalash zavodining quvvatini oshirish viloyat xo‘jalik rahbarlarining diqqat markazida bo‘ldi. Korxonani zamonaviy texnika va texnologiya bilan jihozlash ishlariga birgina 1949- yilda 18 ming so‘m mablag‘ ajratildi. Mana shu mablag‘lar hisobiga korxonada chigitni uzatish mexanizatsiyalashtirildi, gidravlik press, besh barabanli tozalashch o‘rnatildi. Lekin shuni ham ta’kidlash kerakki, Asosiy savollarda ko‘zda tutilgan barcha ishlar turli sabablarga ko‘ra amalga oshmadi. Masalan, Termiz paxta tozalash zavodida «Meteor75» markali dvigatel, 2 dona «XLM» markali momiq ajratgich, 1000 tonna paxta hosili sig‘adigan ombor, presslar uchun elektromotorlar, Denov paxta tozalash zavodida laboratoriya, estakado, tosh ushlovchi, tok beruvchi dvigatellar, Sherobod paxta tozalash zavodida energiya beruvchi dvigatel, momiq tozalagich uskunalari o‘rnatilmadi 62 . Albatta, bu ishlarning bajarilmaganligi korxonalarning normal sur’atda ishlashiga salbiy ta’sir qo‘rsatdi. Shu-yillar davomida Denov paxta tozalash zavodining elektr tokiga bo‘lgan talabi, Sherobod paxta tozalash zavodining esa mexanizatsiyalash talabi qondirilmadi. Ma’lum bir kamchiliklarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lishiga qaramasdan, 1946-1950-yillarda Surxondaryo paxta tozalash trestida ba’zi bir ishlar amalga oshirildiki, buni biz inkor eta olmaymiz. Birinchidan paxta tozalash zavodlarining texnik jihozlanish darajasi yaxshilanib bordi: Paxta tozalash korxonalarining zamonaviy texnika va texnologiya bilan jihozlanishi ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini yaratdi: bo‘lib, har ming kishi hisobiga tug‘ilish 43,1% dan 41,5% ga tushib qoldi. Viloyatda ishga qobiliyatli yoshlar-yil hisobiga 18 ming kishiga ko‘payib bordi. Aholining 58 ming kishisi ishlab chiqarishdan ajralgan holda turli sohalarda ta’lim 62 Mirzaev Z., Qobilov E. Surxondaryoda paxtachilik va Termiz paxta tozalash zavodi. Termiz. Jayhun, 1996. 216 b 43 paxta chiqarilgan bo’lsa, 1906-1916 yillarda o’rtacha 767 ming pud paxta sotilgandi. 1890 yillarda xonlikdan Rossiyaga o’rta hisobda 278166 pud har xil mollar olib ketilgan bo’lsa, Rossiyadan Xiva xonligiga 23800 pud turli mahsulotlar keltirilgandi» 70 . Bora-bora Rossiya kapitalining xonlikda ko’paya borishidan so’ng Xorazmda nafaqat savdo firmalari, tijorat banklari, agentliklari, savdo omborxonalari ham barpo etila boshlandi. Kattagina savdo pul aylanmasiga ega bo’lgan «Tsindal», «Poznanskiy», «Katta Yaroslavl manufakturasi», «Aka-uka Nobellar», «Moskva savdo-sanoat jamiyati», «Kavkaz va Merkuriy», «Nadejda», «Vostochnoe obhestvo», «Rossiyskoe transportnoe obhestvo» kabi aktsionerlik jamiyatlari o’z filiallari va vakolatxonalarini Yangi Urganch shahrida ochadi. Aynan Xivada emas, Yangi Urganchda vakolatxonalarning ochilganiga sabab, bu shahar daryo yoqasida bo’lib, qolaversa Xivaga qaraganda ruslar asos solgan Petro-Aleksandrovskning yaqinligida edi. Shuningdek, bu erda ruslar ko’pchilikni tashkil qilib, evropacha ko’cha, mehmonxonalar, uylar ham paydo bo’la boshlagandi. Yuqoridagi firma va jamiyatlar, xonlik savdogarlari bilan rus sudxo’rlari o’rtasida dallolik vazifasini bajarishar edilar. Bunday savdo-sudxo’rlik operatsiyalarida paxta olib sotuvchi paxta zavodi egalari, tarozibonlar boyib borishardilar. Ana shunday savdo sudxo’rlik ishlarining vakillari sifatida Avazbobo Yoqubov, Polvonniyoz sigirchi, Matvafo Yusupovlar o’sha vaqtda dong qozonishgandi. Shu bilan birga savdo pul tovar munosabatlari bilan barobar kredit bank tizimi ham rivojlana boshlagandi. Xususan, Rossiyalik Kozyakov endigina katta tijoratga qo’l urayotgan Mutrazo Xo’jabekov, Nurmuhammad Boboev, Vaisboy Yoqubov, Muhammadyoqub Yusupov, Iskandar Erniyozov, Nurmuhammad Ernazarov kabi savdogarlarga 1560 rubl miqdorida 1900 yilda kredit berib turgan. Bundan tashqari, xonlikda XX asr boshlarida banklar ham vujudga kela boshlagandi. Chunonchi, 1909 yilda Yangi Urganchda rus xitoy banki bo’limi, 70 O’zbekiston tarixi, 1956, 323 bet 53 bezatilgan xum, qumg’on, samovar, ko’zalar; 18 dona tilladan jilo berib bezatilgan qilich; 18 dona tillodan jilo berib bezatilgan pichoq, dastagi qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan 9 dona toj; 18 ta yovmut zotli otlari; 18 ta kumushdan jilo berilgan yoki kumushdan qilingan otning egar-jabduqlari; 40 ta katta hajmdagi yovmut gilamlari; bulardan tashqari Imperator ministrlariga, Turkiston general gubernatoriga va Nikolayning o’g’liga alohida maxsus sovg’alar taqdim qilgan.” 75 Shuningdek, Isfandiyorxon o’sha safarida Nikolayning o’ziga 100 ming rubl va o’g’liga 200 ming rubl taqdim qiladi. Bunday turli yo’sindagi asli pora bo’lgan sovg’a va xayriya atalmish tuhfalar ko’p yillar davom etgan. Masalan, “Isfandiyorxonning 1910 yil avgustidan 1916 yil oktyabriga qadar Toshkentdagi blagovotritelno’y jamiyati, Turkiston telegraf jamiyati, Toshkent kadet korpusi kabi har xil jamiyatlarga va Turkiston general gubernatori, harbiy ministr nomlariga telegraf orqali yuborgan pullari 220 ming 450 rublni tashkil qilgan.” 76 Xiva xonining bunday tuhfalari yildan yilga ortib, undan ta’ma qiladiganlar orasida amaldorlarning nafaqat o’zlari, balki xotinlari ham bor edi. Jumladan, “Rossiya-Osiyo bankining Yangi Urganchdagi bo’limiga vaziri Islomxo’ja orqali 1911 yil dekabrida Petrogradga-general Tseylo nomiga 2 ming rubl, 1914 yil aprelida o’z nomidan Petrograddagi harbiy ministr Suxomlinovning xotini (Suxomlinova) ga 40 ming rubl, shu yil noyabrida Kolosovskiy orqali general Galkinga 3 ming 200 rubl o’tkazgan”. Umuan olganda Isfandiyorning beradigan poralariga o’rganib qolgan general gubernatorlar undan “1911-1916 yillarda (bu vaqt ichida uch-to’rt kishi Turkiston general-gubernatori bo’lgan) 257 ming rubldan ortiq pulini olishgan” 77 . Bular faqat ba’zi arxiv ma’lumotlarida qayd qilinib qolgan hujjatlarda aks etgan pullargina xolos. Isfandiyor esa bundan boshqa yana ko’plab oltin, kumush va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan turli buyum va ashyolar, zotli otlarniyam tuhfa qilib turgan. Shuningdek, nafaqat amaldorlar, balki oliynasab rus knyazlari ham xondan 75 O’zMardavarxiv, 125 –I-fond, 1-ro’yxat, 609-ish, 78-79-varaqlar. 76 O’zMardavarxiv, 461-i-fond, 2-ro’yxat, 1899 a-ish, 367-varaq. 77 o’sha arxiv, 88-91, 7, 332 –varaqlar. 58 kengaytirilishi va rivojlanishi bilan qishloq xo jaligida mehnat qurollariga bo lganʼ ʼ talab ortdi. Shu sababli Sariosiyo, Boysun, Denov va boshqa shaharlarda ko plab ʼ temirchilik va cho yan quyish ustaxonalari barpo etilib, aholining qishloq xo jalik ʼ ʼ qurollariga bo lgan ehtiyoji muntazam ta minlab borildi ʼ ʼ 43 . Vohada hunarmandchilik turlari joylarda turlicha taraqqiy etganligiga olib borilgan dala tadqiqotlari davomida ham amin bo ldik. Masalan, jundan to qilgan ʼ ʼ turli bezakli va murakkab naqshli kiyizlarni Laqay, Qo ng irot, Do rmon va ʼ ʼ ʼ boshqa urug lar to qigan bo lsa, Turk, Qarluq va boshqa urug larning to qigan ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ gilamlari murakkab bo lmagan yo l-yo l chiziqlar bilan bezatilgan ʼ ʼ ʼ 44 . Аsta-sekin bir qancha shahar va qishloqlar hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish bo yicha asosiy markazlarga aylana borgan Boysun, Termiz, Sherobod, Sariosiyo, ʼ Denov shaharlarida paxta va ipak xom ashyosidan olacha matolari ko plab ʼ tayyorlangan. Paxtadan to qilgan bu matoning sifati ancha pishiq bo lgan. Shu ʼ ʼ sababli Samarqand, Toshkent, Buxoro xonligi, Аfg oniston va Hindiston kabi ʼ davlatlarga ham olib ketilgan 45 . Vohada hunarmandchilik turlari orasida gilam to kish alohida ahamiyat kasb ʼ etgan. Gilamni asosan ayollar to qishgan. Gilamdo zlikda Termiz, Sherobod ʼ ʼ shaharlarini alohida ta kidlab o tish o rinlidir. K.Hakimova va L.Kravetslarning ʼ ʼ ʼ ma lumotlariga ko ra, bu yerda to qilgan gilamlar O rta Osiyodan tashqari Rossiya ʼ ʼ ʼ ʼ va butun G arbiy Yevropada ham mashhur bo lib, yuqori narxlarda sotilgan. Bir ʼ ʼ qancha gilam turlari Parij shahridagi ko rgazmalarga qo yilib, yuqori baholarga ʼ ʼ sazovor bo lgan ʼ 46 . Sifatli gilamlar asosan, Sherobod bekligida ko plab to qilgan. ʼ ʼ Аlohida yaxshi to qilgan gilamlarni savdogarlar Qarshi, Karki va Shahrisabz ʼ bozorlarida Аmudaryo orqali Аfg oniston va Hindistonga ham rlib borib ʼ sotishgan 47 . Sherobod bekligida gilam to qishda o zbeklardan tashqari turkman va ʼ ʼ 43 ЎзР МДА, 3- жамғарма, 1-рўйхат, 220-иш, 80-варақ. 44 Дала маълумотлари Денов, Узун туманлари. 2003 йил, апрель 45 Юсупов Ш. Очерки истории Кулябского бекства в конца Х1Х-нач. XX века.-Душанбе: Тр. инст. ист. АН Тадж. ССР, 1964. -67 с. 46 Хакимова К.З., Кравец Л.Н. Социально-экономические отношения и классовая борьба в дореволюционном Узбекистане. - Т.: Фан, 1980. -68 с. 47 Полк. Галкин Военно-статистический очерк Средней и Южной части Сурханской долинь1 // Сб. геог. топог. и статис. мат. по Азии. Вьш.57. -СПб., 1894. -377 с. 34 boshqalar), kiyim-kechak, zebi ziynat kabi turlarini tayyorlash bilan farqlangan. XIX asr boshlarida vohada hunarmandchilik buyumlari aholi ehtiyojini qisman qondirgan bo lsa-da, lekin hunarmand ustalarning turmush darajasi anchaʼ pastligicha qolaverdi. Аmirlikda joriy etilgan soliqlardan tashqari mahalliy hokimiyat vakillari hunarmandlarga qo shimcha har-xil to lov va majburiyatlarni ʼ ʼ ham to lashga majbur qilgan. Shuningdek, mamlakatda ularga moddiy va ʼ ma naviy jihatdan yordam ko rsatilmadi. Hokimiyatning yuqori qatlam ʼ ʼ vakillarining etiborsizliklari oqibatida hunarmandlarning mehnati qadrsizlanib boradi. XIX asrning ikkinchi yarmi-XX asrning boshlariga kelib esa mahalliy hunarmandlar tomonidan yasalgan buyumlar bozorlarda kasodga uchray boshladi. Chor hukumati Buxoro amirligini o ziga tobe qilib olgandan keyin vohaga Rossiya ʼ va boshqa chet davlatlardan sex va fabrikalarda ishlangan zamonaviy sanoat mahsulotlarining kirib kelishi, hamda ularning mahalliy xunarmandchilik mahsulotlaridan sifatli va pishiqligi, voha an anaviy hunarmandchiligining ʼ rivojlanishiga o zining salbiy ta sirini o tkazdi deb ayta olamiz. ʼ ʼ ʼ 2-BOB. Bozor madaniyat hodisasi sifatida 2.1. Aholi madaniy hayotida bozorning o’rni Ikkinchi jahon urushi tugagandan keyin O‘zbekistonda tinch davr talabiga binoan xalq xo‘jaligini tiklash ishlari boshlandi. Butun iqtisodiyotni, shu jumladan, sanoatni qisqa vaqt ichida davr ehtiyojlarini qoniqtiruvchi mahsulotlar ishlab chiqarishga o‘tkazish uchun avvalo bir qator yetakchi tarmoqlarning bir tomonlamaligini bartaraf etish zarur edi. O‘zbekiston mexnatkashlari oldida turgan eng muhim vazifalardan biri qishloq xo‘jaligi va u bilan bog‘liq sanoat tarmoqparini rivojlantirishdan iborat edi. Urush bevosita respublika hududida 39 deb nom berdi. Tezda bu shaharda harbiy garnizon, shifoxona, maktab, pivo va yog’ zavodi, bosmaxona barpo etildi. Petro- Aleksandrovskda “har qanday xavf- xatarning oldini olish uchun 1,2,4 va 8 kazak polklari, o’qchi diviziya, tog’ artilerriya divizioni soqchilik qilar, zambaraklar Xiva xonligiga qaratib qo’yilgandi” 72 . Chor Rossiyasining Amudaryo bo’limi boshlig’i imperatorning eng ishonchli amaldori hisoblanib, uning zimmasiga Xiva xonligini muntazam kuzatib turish topshirilgan edi. Shu bois fon Kaufman bo’lim boshlig’iga yozgan maxfiy maktubida, “Xiva xonligida bo’layotgan voqealardan ko’z-quloq bo’lib turish, Amudaryo muzlagan paytda G’azovot, Zamaxshar orqali o’tib yovumudlarga zarba berish lozim” ligini uqtirgandi 73 . Vakolatiga Xiva xonini nazorat qilish topshirilgan Amudaryo bo’limi boshlig’i qilib tayinlangan harbiylarning aksariyati polkovanik unvoniga ega bo’lgan: Ivanov, Glushanovskiy, A.Samsonov, Dryagin, Likoshin, Kolosovskiy. Ushbu polkovniklar o’zlarini, hatto, Xiva xonidan ham ustun, mutloq hokim sanar, u bilan mensimay muomilada bo’lishardi. Ayniqsa, 1913-1916 yillarda Amudaryo bo’limi boshlig’i bo’lgan polkovnik Kolosovskiy imperiya markazidagi boshboshdoqlik, 1-jahon urushi sarsongarchiligidan foydalanib, boyish iskanjasiga tushdi. U hatto, Xiva xonidan ham pora olardi. 1916 yilning 16 oktyabrida bevosita Peterburgga bo’ysunuvchi rus maxfiy siyosiy politsiyasi—Turkiston rayon muhofaza bo’limi (TRMB) boshlig’i, polkovnik Volkov, Xiva xoni Isfandiyorxonni qabul qiladi. Zero, bu paytga kelib, xonlikni nazorat qilib turadigan Amudaryo bo’limi boshlig’i, polkovnik Kolosovskiyning poraxo’rligi imperatorning ham qulog’iga borib etgan edi. U 1916 yil mart-iyul oylarida mardikor olish bahonasida, To’rtko’l volosti boshqaruvchisi Qozoqboy Abubakirovdan 20 ming rubl, Sho’raxondagi Shibikli jamiyati katxudosi Davlatmurod matkarimmovdan 351 tilla pora olib, evaziga 72 “Turkestanskiy sbornik”, 75 tom, 49 –bet. 73 O’ZMARDAVARXIV, 11 fond, 3 tasvir, 264 delo, 3 bet. 55 bunday tuproqlar hosildor tuproqlar bo lgan. Qadimgi bog bonlar tuproq bir-birigaʼ ʼ yopishmasa, yoki ortiqcha yopishib ketsa, odam hamda hayvonlar oyog iga tuproq ʼ ilashib qolsa, bunday tuproqlarni kam hosilli sifatsiz tuproq deb belgilagan. Shuningdek, bog bonlar bog maydonlarga yomg ir yog ishini alohida kuzatishib, ʼ ʼ ʼ ʼ qaysi holatda yomg ir yog ishini oldindan bilganlar. Masalan, chumchuqni daraxt ʼ ʼ ustida sayrashi, oy chiqayotgan paytda qizilga moyil bo lishi, quyosh ʼ chiqayotganda uni bulut parchalari o rab olishi, quyosh botayotganda uning chap ʼ tomonda qora bulutlarning ko p yig ilishi, tovuqni ha deb o zini titkilayverishi, ʼ ʼ ʼ jimib ketishi, dumlarini uzun va to g ri qilgan holda g arb tomonga qarab turishi, ʼ ʼ ʼ bo rilarning qishloqlarga ko p aralaashi yomg ir yog ishidan daalolat bergan. ʼ ʼ ʼ ʼ Yangi bog lar yaratishda ko chatlar asosan, qadimda asosan kuz vaqtida, birinchi ʼ ʼ yomg ir yog ishi davrida ekilgan. So’ngra esa sovuq tushgan paytida daraxtlar ʼ ʼ ekilgan. Kuz paytida ekilgan daraxtning katta tomirlari va mayda tomirlari serob bo lgan. Daraxtlar asosan kunduz kuni ekilgan, sababi daraxtning bo yi o sib ʼ ʼ ʼ ketmagan hamda mevasi ko p bo lgan. Oyning yorug ida yoki oy yer yuzida paydo ʼ ʼ ʼ bo lgan vaqtda ekilgan daraxtlarning bo yi o sib ketib, hosili kam bo lgan. Daraxt ʼ ʼ ʼ ʼ ekish uchun tanlangan yerni birinchi kuni bir qarich chuqurlikda kavlashib, ikkinchi kunida bir qarichdan kavlangan, bu jarayon to rt marta takrorlangan. ʼ Sababi, birinchi, ikkinchi kunlar kavlangan jarayonida tuproqning tarkibi, sho rlanish jarayoni, suvni shimib olish holati o rganib olingan. ʼ ʼ Yer va tuproqdagi amallar ekin ekish uchun tuproqni serhosilligini aniqlash alohida ahamiyatga ega bo lib, yomg ir yoqqandan keyin nam yer ostida qancha ʼ ʼ ko p turishiga qarab yer kuchli va kuchsiz ekanligini aniqlash bo yicha katta ʼ ʼ tajribalar amalga oshirilgan. Shuningdek, urug larni tanlash, ko chatlarni ʼ ʼ sog lomini ekish hamda ko chat o tqazish masalasidagi tajribalar asrlar osha ʼ ʼ ʼ takomillashib borgan. Ko chatlarni ekkandan keyin 2 yil unga po lat asbob ʼ ʼ uskunalar tekkizilmagan va ko chat 2 yoshga yetmaguncha boshqa joyga ʼ ko chirilmagan. Katta daraxtlarni ko chirishda joy kengligi 3 gaz miqdorda chuqur ʼ ʼ kavlanib, daraxtning tomirlari yerda sudralib sinmasligi uchun kesib qo yilgan. ʼ Ko chirilayotgan daraxt oldingi joyida turganda shoxlari sharq tomonga qaragan ʼ 29 ishlab chiqarish vositalaridan, ayniqsa mehnat qurollaridan boshlab maishiy turmush buyumlari va hatto elatlarning nomlarigacha sezish mumkin. O zbeklarning ko p qirrali qishloq xo jaligi asrlar osha to plangan an anaviyʼ ʼ ʼ ʼ ʼ tajribaga tayanadi. Surxon vohasining hozirgi hududi tabiiy geografik sharoitiga qarab uchta qishloq xo jaligi zonasiga bo linadi: tog li va tog oldi zonasi, ʼ ʼ ʼ ʼ sug orma yerlar zonasi va dasht-yaylov yerlardan iborat zona. ʼ Sug orma dexqonchilik xo jaliklari asosan daryolardan suv chiqadigan ʼ ʼ hududlarda joylashgan. Bahori ekinlar tog etagi mintaqasida ekilgan. Ekin ʼ yerlarining ishlatilishiga qarab ikkala xo jaliklarda ham ziroatchilikning har xil ʼ usullari quriq, partov yoki bo z va dam berilgan shudgor va paykalli yerlarga bir ʼ xil ekish qo llanilgan. Ko p joylarda qurilish materiallari yetkazish maqsadida ʼ ʼ ziroatchilik daraxt ko chatlari o tqazish bilan birga olib borilgan. Maxsus ajratilgan ʼ ʼ yerlarga tol, terak, kayrag och ekilib bir necha yillardan keyin ular qurilishga ʼ ishlatilgan. Odatda oilada o g il farzand tug ilsa unga atab maxsus qurilish ʼ ʼ ʼ materiali bo ladigan daraxt ushbu ko chatlar ekilib u voyaga yetguncha terakzorga ʼ ʼ aylanib ketgan 36 . Sug oriladigan yerlar ekin turlariga ko’ra, dala yoki ochiq yerlarga, ʼ bog dorchilik hamda polizchilik yerlariga bo lingan. ʼ ʼ Sug orma dehqonchilik nihoyatda katta mehnat natijasida amalga oshgan. ʼ Yirik sug orish inshootlarini qurish va ularni muntazam ravishda o z vaqtida ʼ ʼ tozalash va ta mirlash ishlari katta mablag larni, juda ko p kishilarning uyushgan ʼ ʼ ʼ kuch-g ayratini talab qilgan. Bunday xarajatlar va og ir mexnat dastavval keng ʼ ʼ zahmatkash aholi zimmasiga yuklangan va asriy jamoachilik an analari asosida ʼ boshqarilgan. Dehqonchilikda voha aholisi lalmikor maydonlarda ko proq qovun, tarvuz ʼ ekkan. Sug oriladigan yerlarda esa oshqovoq (kadi), bodring yetishtirilgan. XX ʼ asrning boshlaridan e tiboran esa voxada kartoshka, rediska, karam, pomidor, ʼ baqlajon kabi ekinlar ham ekila boshlagan. Buxoro, Xorazm, Farg ona viloyatlarining qovunlari singari Surxondaryo ʼ 36 Турсунов С.Н. ва бошқалар. Сурхондарё тарих кўзгусида. -Тошкент.,2001. 135 б 26 ofatlardan salomat bo ladi. Dehqonchilik madaniyatida daraxtlarni ekish,ʼ ko kartirish va hosilni yig ib olish jarayonida katta mehnat talab qilinib, hozirgi ʼ ʼ davrda xalqimizning oziq-ovqatga bo lgan talab ehtiyojlarini qondirishda ʼ bog dorchilik muhim ahamiyaga ega ekanligini unutmasligimiz va o tmish avlod- ʼ ʼ ajdodlarimiz tomonidan sinab ko rilgan tajribalarga tayanishimiz dolzarb ʼ masaladir 38 . Аrxeologik topilmalar Dexnav (xalq tilida Denov goho Deynov) qal asining ʼ XVI asrga oidligini, uning mustahkam qo rg ondan iborat bo lganini tasdiqlaydi. ʼ ʼ ʼ Dehi nav (Yangi qishloq) qal asi qurilishi jihatidan murakkab me morlik obidasi ʼ ʼ hisoblanadi, uning chor atrofida himoya inshooti sifatida maxsus chuqur xandaklar qazilgan. qal aning diametri (umumiy aylanasi) 110 m bo lib, u qalin devorlar ʼ ʼ bilan o ralgan, bularning barchasini qal a qoldiklari o rnida o tkazilgan arxeologik ʼ ʼ ʼ ʼ tadqiqotlar isbotlab berdi. Yuqoridagilardan xulosa shuki, Dehnav XVII-XVIII asrlarda Buxoro amirligi tarkibidagi rivojlangan shaharlar ichida karvon savdosining markazlaridan biri bo lgan. Shaharda hunarmandchilikning yuzdan ortiq turi, ayniqsa ko ncharm ʼ ʼ tayyorlash, etikdo zlik, to quvchilik, zardo zlik, qandolatchilik, o yinchoqsozlik va ʼ ʼ ʼ ʼ boshqalar yaxshi rivojlangan edi. Denov Surxondaryo vohasidagi eng qulay geografik hududda joylashgan bo lib, aholisi o ta mehnatkash, tuprog i hosildor, ʼ ʼ ʼ iqlimi dehqonchilik qilish uchun qulay, buloqlari va daryolari suvlarga serob bu mintaqa sarhadlari Hisor tog qo ltiklarigacha cho zilgan iqtisodiy va strategik ʼ ʼ ʼ ahamiyatga ega bo lgan maskan hisoblangan. ʼ Denov XVI-XVII asr o rtalarida Buxoro amirligining Hisor hokimligi ʼ mulki hisoblangan. Denov Buxoro amirligining eng chekka o lkasi va bekligi edi. ʼ D.N. Logofetning yana yozishicha: «Denov Hisor o lkasidagi eng yirik shahar ʼ bo lib, u astasekin o z qaddini tiklab borgan. Denov qal asi qayta tiklanmay, ʼ ʼ ʼ baland devorlar bilan to silgan shahar aholisi daryo bo ylab, qizilsuv yoqalab, ʼ ʼ Surxondaryo tomonga qarab siljib borgan». Sharqshunos B.N.Litvinovning yozishicha, «Denov aholi ko p yashaydigan yirik shahar bo lib, unda katta madrasa ʼ ʼ 38 Турсунов С.Н. Сурхондарё тарихи. –Тошкент., 2004. 46-47 б 31 2. Avliyoqulov Q. va boshq. Surxon yulduzlari. T.: 1995 3. Ahmedov В. O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari. -Т.: O'qituvchi. 1991 . 4. Berdiev H., Ermatov X. Surxondaryo tarixidan lavhalar. T.: 1991 5. Мирзаев Ж. Термиз тарихи. Т., 2001. 6. Mirzaev Z., Qobilov E. Surxondaryoda paxtachilik va Termiz paxta tozalash zavodi. Termiz. Jayhun, 1996. 7. Сафаров Ш. Термиз ва термизийлар. Т.,1993. 8. Annaev T., Shaydullaev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – T., 1997. 9. Jaloliddin Mirzo. Termiz Tarixi.-Toshkent, Sharq, 2001. 10. Қурбонов А.Э. Шимолий Сурхон воҳаси аҳолиси этник ҳолати . Мустақиллик, маънавият, тарбия. -Термиз.,2000., 11. Наджимов К. Антропологический состав в населения Сурхандарьинской области. (В связи с некоторыми вопросами этногенеза.). Ташкент., 1958 12. Termiz. Buyuk yo‘llar chorrahasidagi ko‘hna va yangi shahar (mualliflar jamoasi) –Toshkent: Sharq, 2001. 13. Abu Ishoq Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim Sa’labiy Nishopuriy. Al- Kashf va-l-bayon. – Bayrut: “Doru ihyo atturos al-arabiy”, 1422/2002. X. Birinchi nashr 14. Жабборов И. Ўзбеклар (анъанавий хўжалиги, турмуш тарзи ва этномаданияти). Тошкент, «Шарқ» нашриеtти, 2008 йил, 15. Турсунов С.Н., Турсунова И.Н. XIX асрнинг охири - XX аср бошларида жанубий Сурхон вохаси аҳолисининг миллий либослари // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. - 2003. - №4 16. Турсунов С, Қобилов Э, Пардаев Т, Буртозоев Б. Сурхондар еt тарих кўзгусида. Тошкент. 2008., 17. С.Турсунов. Сурхонарё вилоят тарихини ўрганиш. Т., 1997. 18. Турсунов С.Н. ва бошқалар. Сурхондарё тарих кўзгусида. - Тошкент.,2001 19. Турсунов С.Н. Сурхондарё тарихи. –Тошкент., 2004 63 umid bilan qarardilar, tub o‘zgarishlarni kutardilar 66 . Afsuski, bu orzu umidlar amalga oshmadi. Shundan keyingi voqealar ko‘rsatganidek, liberallashtirish o‘rniga, ko‘p o‘tmay mustabid tartib qoidalari yanada mustahkamlanib bordi. Urush jamiyatda jiddiy yo‘qotishlarga olib keldi, tinch bunyodkorlik ishlarida o‘z iste’dodi va qobiliyatlarini namoyon qilishga ulgura olmay, jangoxdarda halok bo‘lgan millionmillion yoshlarning o‘rnini hech narsa bilan to‘ldirib bo‘lmadi. Buyruqbozlikma’muriyatchilik tizimi xodimlarni tanlashning nomenklatura tamoyili hukmron bo‘lgan bir sharoitda esa, bu hol manfaatlari mansabparastlikka, shuhratga, shaxsiy qulaylik va farog‘atga erishishga qaratilgan shaxslarning xizmat zinalaridan ko‘pincha yuqori ko‘tarilishiga olib keldi. Bu davrda Stalin va Beriya nazorat qilgan zulmkor vosita mustabid tartibini mustahkamlashda aloxdsa o‘rin egallar edi. Odil fikrlovchi xodimlarni ta’qiblash, ular ustidan chaqimchilik qilish va ularni nazorat ostiga olish bilan shug‘ullanuvchi tizim puxta ishlardi. qishloq xo‘jaligini tiklash va yanada rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari uchun turli kasbdagi malakali kadrlarni tayyorlash va agrar korxonalarni yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlashdan iborat keng qo‘lamdagi dasturni amalga oshirish zarur edi. Viloyat rahbariyati qishloqsa ommaviy kasbdagi mexanizator va texnik kadrlarni, qishloq xo‘jalik mehnati uchun malakali xodimlarni ko‘paytirishga asosiy e’tiborini qaratdi. Bu vazifaning muximligiga sabab shu ediki, urush natijasida kolxozchilar hamda agrar ishchilarning kadrlar tarkibi ancha yangilangan edi. Kadrlar tarkibi asosan mexnat stajiga, zarur kasbiy bilimlarga ega bo‘lmagan xotinqizlar, o‘smirlar bilan to‘ldirildi. Chunonchi, 1947-yilda o‘tkazilgan tadqiqotga muvofiq viloyat davlat xo‘jaliklarida xodimlarning 50% ga yaqini 3-yildan kamroq stajga ega edi. Tinch qurilishga o‘tish paytiga kelib mexanizatorlar soni biroz ko‘paydi, lekin ularning soni mutlaqo yetarli emas edi. Holbuki, urushdan keyingi davrda qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining barcha jarayonlarini yaxlit mexanizatsiyalash yuzasidan ilgari surilgan yo‘l dehqonchilikda hamda chorvachilikda texnika taraqqiyotining asosiy 66 Tursunov S.N, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligini rivojlantirish shartlari va pasayish omillari. T.: 1996. 47 b 47 o‘stirish ko‘zda tutildi. Shu sababli viloyatda paxta zavodlari va yog‘ zavodi ishini qayta qurish, ularni zamonaviy texnikalar bilan jihozlash Asosiy savollarlashtirildi. Urushdan keyingi-yillarda paxta sanoatining eng muhim komponentlaridan biri sanalgan paxta tozalash zavodlarining texnik quvvatini oshirishga alohida e’tibor qaratildi. Paxtachilikka e’tiborning kuchaytirilishi tufayli Surxondaryo paxta tozalash trestiga qarashli 3 paxta tozalash zavodiga quyqdagi miqdorda kapital mablag‘ sarflandi: Mana shu ajratilgan mablag‘lar xisobiga yangi paxta tozalash zavoddari qurish ishlari ham boshlandi 60 . Xususan, 1947-yildan boshlab Sho‘rchi paxta tozalash zavodi qurilishi boshlandi, bu korxona qurilishiga 5 mln so‘m miqsorida kapital mablag‘ ajratildi. Ammo viloyat iqtisodiyoti uchun katta foyda beruvchi bu korxona qurilishiga yaxshi e’tibor berilmadi, ajratilgan mablag‘lar yetarli darajada o‘zlashtirilmadi, buning natijasida katta miqsordagi mablag‘ behuda sarflandi. Buning sababi viloyatdagi ko‘plab paxta tozalash zavodlarining xom ashyo yetkazib beruvchi tumanlardan uzoqsa joylashganligi edi. Masalan, Termiz paxta tozalash zavodi Termiz va Sho‘rchi tumanlarida yetishtirylgan paxtani qayta ishlaydi. Korxonaning Jarqo‘rg‘on paxta tozalash punkti 65 km, Surxon 80 km, qumqo‘rg‘on 110 km uzokdikda joylashgan. Paxtani keltirish asosan temir yo‘l transporti orqali amalga oshirildi, buning uchun 5718 164 temir yo‘l vagoni jalb qilindi. Sho‘rchi paxta tozalash zavodi qurilishi esa 1961-yilga kelib nihoyasiga yetdi. Bu davrgacha qanchadanqancha mablag‘ behuda sarflangani yuqorida keltirilgan misolimizdan ayon. Urushdan keyingi-yillarda viloyatning shimoliy tumanlarida paxta yetishtirishning ko‘payib borishi yangi paxta tozalash zavodi qurilishini taqozo qildi. Shu sababli 50-yillarda Uzunda paxta tozalash zavodi qurilishi Asosiy savollarlashtirildi. 1950-yilda bu korxonada 197 ming so‘mlik qurilishmontaj ishlari bajarilishi kerak edi, ammo bu mablag‘ning 4 foizigina o‘zlashtirildi, xolos. Xuddi shu davrda Sho‘rchi va Jarqo‘rg‘on paxta tayyorlash punktlari qurilishi ham jadal usulda olib borildi. 50-yillarning ikkinchi yarmida viloyatning shimoliy tumanlarida paxta yetishtirish-yildanyilga oshib borishi 60 Avliyoqulov Q. va boshq. Surxon yulduzlari. T.: 1995 . 66-67 b 41 20. Tursunov S.N, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligini rivojlantirish shartlari va pasayish omillari. T.: 1996 21. Хакимова К.З., Кравец Л.Н. Социально-экономические отношения и классовая борьба в дореволюционном Узбекистан. -Т.: Фан, 1980. 22. Юсупов Ш. Очерки истории Кулябского бекства в конца Х1Х-нач. XX века.-Душанбе: Тр. инст. ист. АН Тадж. ССР, 1964 23. Полк. Галкин Военно-статистический очерк Средней и Южной части Сурханской долинь1 // Сб. геог. топог. и статис. мат. по Азии. Вьш.57. -СПб., 1894. 24. Кап. Гинтилло. Интендантская сведения о Бухарь1 // Сб. геог. топог. и статис. мат. по Азии. Вьш. XXI. -СПб., 1886. 25. Сухарева О.А. Позднефеодальный город Бухара. -Т.: Изд-во АН Уз ССР. 1962. 26. Описание видов изделий и технологии производства деревообделочного промысла горных таджиков // Таджики Каратегина и Дарваза. Вып. I. -Душанбе., 1966 27. Кармышиева Б.Х. О торговле в восточных бекствах Бухарского ханства в начале XX в. в связи с хозяйственной специализацией // Товарно-денежные отношения на ближнем и Среднем Востоке в эпоху средневековья. - М.: Наука, 1979. 28. Ҳайит Т., Усмон Т. Кураш йиллари. - Т.: Меҳнат, 1992. 29. Холиков 3. Термиз и Чаганиян в позднем средневековье. Автореф. дис. канд. ист. наук. - Самарканд., 2001 30. Ro‘ziev A.N. Surxondaryo viloyati. Termiz. Jayhun, 1996 Mavzuga oid ilmiy maqolalar va jurnallar: 1. Қаюмов А. XIX аср охири – ХХ аср бошларида Сурхон – Шеробод водийсидаги этник жараеtнларнинг баъзи омиллари. //Ўзбекистон тарихи журнали. 2001 йил. 4-сон. 2. Туркестанские ведомости. -1910. -№174. 64 Ana shu bozorlarni mahsulotlar bilan to’ldirishda esa Xorazmlik savdogarlar tinim bilishmagan. Ular endi oldingidek Orenburgga emas, Rossiyaning ichki shaharlariga ham bevosita o’zlari mahsulotlar olib borishgan. Masalan, 1880 yilning o’zida Xorazmlik savdogarlardan etti nafari 9900 pud paxta, 1210 pud chorvachilik mahsulotlari va 240 pud hunarmandlar yasagan turli buyumlarni olib borib sotishganlar. Ayniqsa, Xorazmlik savdogarlardan Xivalik og’a-ini Xudoyberganovlarning tashqi savdo aylanma pullari 270 ming, Polvonqoriniki esa 90 ming, Madrimovniki 54 ming rublni tashkil qilardi. Shuningdek, Yangi Urganchlik Polvon sag’irchining savdodagi aylanma puli miqdori 400 ming, Vaisboboniki 200 ming, Haji misgarniki 200 ming, Boboovulniki esa 100 ming, Muhammad Sharifniki bo’lsa 70 ming, Bobojon cho’loq laqabli savdogarniki 70 ming, Eshonqoraning savdodagi aylanma puli esa 50 ming rublni tashkil etardi. O’sha vaqtda bu pul miqdori katta hisoblangan 69 . Aynan rus tilini bilganidan Moskva, Nijno’y Novgorod singari shaharlardan borib mahsulot keltiradigan Vais baqqol, og’a-ini Xudoyberganovlar, Polvonqora hamda Gavdonboylarning esa xonlikda obro’si g’oyat katta bo’lgan. Ushbu savdogarlar Rossiyadan movut, qimmatbaho choponlar uchun parchalar hamda chitlarni keltirishgan. Xivalik Polvonqora degan savdogarning bir o’zi esa har yili 15 ming rubllik parchani Rossiyadan olib kelardi. 1880-1885 yillarga kelganda bevosita Rossiyaga savdo qilib borgan savdogarlar soni tobora oshib bordi va 1890 yilda ular soni 30 tani tashkil etgan. Salimjonov, Odamov, Mustafoev va Ibragimov singari Yangi Urganch va Xivalik ayrim savdogarlar, hattoki Rossiya fuqaroligiga ham o’tishgan, ular Nijno’y Novgorod, Moskva shaharlaridan uy sotib olib, mahsulotlarni karvonboshilar orqali yubortirib, tijoratni o’sha yoqda turganicha boshqarib ham turishgan. Rossiyaga borish uchun XIX asrda Xorazmlik savdogarlar Xiva—Ko’hna Urganch-Sariqamish—Ilonli-Qo’ng’irot va u erdan qoraqalpoq cho’llari hamda qozoq dashtlari bo’ylab Orenburggacha bir yarim oy ot, tuyalarda yo’l yurishgan. 69 Annaev T., Shaydullaev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – T., 1997. – 22-23 bet. 51 qovg’a, egarjabduq, poyafzal va hakoza) tayyorlashgan. Voha hunarmandchiligi ustoz-shogirdlik an’analari asosida avloddan-avlodga o’tib rivoj topib kelgan. Hunarmandlar shogirdlarni shogirdning kasbga bo’lgan qiziqishi, mehnatga chidamliligi, sabrbardoshi va kasbni o’zlashtirish mahoratiga qarab shogirdlikka olgan. Shogirdlar hunarni egallashi, kasbni o’zlashtirishdagi mahorati, buyum tayyorlash uchun zarur mahsulotni tanlashi, kasb sirlarini saqlashi, mehnat qurollarini tayyorlash, ishlatish ko’nikmalarini o’zlashtirishi jarayonida oilaviy shajara, qarindosh-urug’lar, uddaburon, qobiliyatli kishilar tanlab olingan. Shogird kasbni etarli darajada o’rganib olganidan so’ng o’z ustasi yonida xalfa vazifasida qolib ishlashi yoki mustaqil tarzda do’kon ochib faoliyat yuritishi mumkin bo’lgan. Voha hunarmandlari davlatga zakot solig’ini to’lab turgan. Bu soliq yillik daromadning qirqdan bir qismini tashkil qilgan. Hunarmandlar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar ichki va tashqi bozor ehtiyojlarini imkoniyat darajasida ta’minlagan bo’lsada, ularning turmush darajasi ancha past bo’lgan. Chunki mahalliy bekliklar, ish boshqaruvchilar hunarmandchilikning rivojlanishiga moddiy va ma’naviy ko’mak bermaganlar 34 . Hunarmand ustalarning o’z homiy pirlari bo’lib, ular o’z pirlariga atab xudoyi va sadaqalar chiqarib turgan. Jumladan kulollar piri Hazrat Ali, rangrezlar piri Hazrati Jabroil, kosiblar piri Boboi Shavqi Porado’z, buyum va matoga naqsh beruvchi naqqoshlar piri hazrati Bahouddin Naqshband bo’lgan. Umuman voha aholisi xo’jalik faoliyatida hunarmandchilik sohasi muhim o’rin tutib, xalq turmush tarzining ajralmas qismiga aylangan. Surxon vohasida ancha rivojlangan hunurmandchilk tarmoqlaridan biri to’qimachilik sanalgan. To’qimachilik hunari vohaning barcha hududlarida o’ziga xos tarzda mavjud bo’lgan, Boysun va Denovda juda yaxshi taraqqiy etgan. To’qimachilik hunari asosida uy sharoitida sidirg’a va guldor ip, ipak va yarim ipak gazlamalar to’qilgan. Ayniqsa, qalami, olacha, so’si, chit, joida, shoyi, atlas, bo’z, beqasam kabi matolar ko’plab to’qilgan. Shu bilan birgalikda jundan shol, bosma, qoqma kabi matolar ko’plab to’qilgan va bu matolardan asosan ustki kiyimlar tayyorlangan. To’qimachilik 34 Жабборов И. Ўзбеклар (анъанавий хўжалиги, турмуш тарзи ва этномаданияти). Тошкент, «Шарқ» нашриеtти, 2008 йил, 57 – бет 21 3. Mustaqillik ma’naviyat va tarbiya. TerDU ilmiy to‘plami. T.: 2000 4. Termiz-yilnomasi. Tuzuvchilar: S.Tursunov, H.Kichkilov T.: Sharq, 2001 5. “Turkestanskiy sbornik”, 75 tom, 49 –bet. Dissertatsiya avtoreferatlari 1. Daminova Z. XIX asr oxiri - XX asrda Termiz shahri tarixi. Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertasiyasi. Toshkent. 2004 2. Турсунов Н. Жанубий Сурхон аҳолисининг этник хусусиятлари. (XIX аср охири – ХХ аср бошлари). Афтореферат. Тошкент., 2007 Dala yozuvlari tadqiqotlari va arxiv hujjatlari 1. Dala yozuvlari, 2004 yil, 8 daftar. Boysun, Sherobod tumanlari. 2. Dala yozuvlari. Saudiya Arabistoni. Toif shahri, At-Toyyibat xalqaro muzey fondi. 2022-yil 3. F-19-fond- Surxondaryo viloyat davlat arxivi. 4. Dala yozuvlari, 2003 yil. Termiz tumani, Pattakesar aholi punkti. M. Galkin. Surxon vodiysining o'rta va janubiy qismlari bo'yicha harbiy statistik insho // SMA. Nashr. LVII. 1894 yil 5. Дала еtзувлари. 2011 йил ноябр. Бойсун тумани 6. Дала еtзувлари, 2011 йил ноябр, Жарқўрғон тумани 7. Дала еtзувлари, 2011 йил сентиябр, Қумқўрғон тумани, Янги ер жамоа хўжалиги. 8. Дала еtзувлари, 2011 йил март, Шеробод тумани. 9. ЎзР МДА, 3- жамғарма, 1-рўйхат, 220-иш, 80-варақ. 10. Дала маълумотлари Денов, Узун туманлари. 2003 йил, апрель 11. Дала маълумотлари. Бойсун, Газа қишлоғи. 2004 йил, апрель 12. O’ZMARDAVARXIV, 11 fond, 3 tasvir, 264 delo, 3 bet. 13. O’zMardavarxiv, 125 –I-fond, 1-ro’yxat, 609-ish, 78-79-varaqlar. 65 bilan qo’shib olib borilgan. 2. Tog’ va tog’ yonbag’rida mikrohavo sug’orma dehqonchiligi. Bunda bog’dorchilik, lalmi donchilik va chorvachilikning ko’ra – yaylov shakllari hunarmandchilik bilan qo’shib olib borilgan. 3. Tog’ va tog’ yonbag’rida haydov – yaylov chorvachiligining shartli sug’orma dehqonchilik va hunarmandchilik bilan qo’shib olib borilishi. 4. Dasht va adirliklarda haydov – yaylov chorvachiligining lalmi yoki ba’zida sug’orma dehqonchilik bilan qo’shib olib borilishi. Xo’jalikning birinchi va ikkinchi tiplari o’troq hamda keyinchalik o’troqlikka o’tib sug’orma dehqonchilik madaniyatiga ega bo’lgan aholiga tegishli bo’lsa, keyingi ikki tip yarimo’troq turmush tarziga ega va xo’jaligida chorvachilik etakchi o’rinda turgan aholiga tegishlidir. Bu tiplarda xo’jalik yo’nalishlari turlicha bo’lgan dehqonchilik madaniyati, o’ziga xos chorvachilik an’analari hamda hunarmandchilikning turli tarmoqlariga bog’liq bo’lib, muayyan tafovutlarga ega edi 25 . Asrlar osha mahalliy ziroatchilikda yer unumdorligini tiklash va agrotexnika usullarini takomillashtirish, tuproqni o’g’itlashning har xil usullari paydo bo’lib, sug’orish va sho’rni yuvish kabi usullar keng joriy qilingan. Mahalliy dehqonlar madaniy – etnik an’analar asosida dalachilik, polizchilik va bog’dorchilik sohalarida turli usul va yo’llarni ishlab chiqqanlar. Ziroatchilik sug’orish xususiyatlari va ekin turlari bilan ham farqlangan. Masalan, sug’orma dehqonchilikni mahalliy aholi “suvli yer”, “tirama” yoki “Obikor”, “Obi”, sug’orilmaydigan yerlarni “lalmi” yoki “bahori” deb nomlaganlar 26 . Vohaning Boysun, Denov, Sariosiyo, Sherobodning tog’ oldi qishloqlari ekinlari daryo suvlari bilan bir qator buloq va keriz suvlaridan ham foydalanishgan. Xususan Ko’hitang tog’larining Sharqiy yonbag’rlarida joylashgan Sherjon, Vandob, Zarabog’, Qorabog’, Poshxo’rd, Chakob, Xatak, Qizilolma, Laylagon qishloqlarining ekin maydonlarini sug’orishda Oqtosh, 25 Қаюмов. А. Хўжалик – маданий типлар ва этник дифференциация масалаларига доир. //Ўзбекистон тарихи журнали. 2008 йил, 3 – сон, 63–64 бетлар. 26 Турсунов Н. Жанубий Сурхон аҳолисининг этник хусусиятлари.(XIX аср охири – ХХ аср бошлари). Афтореферат. Тошкент., 2007. 14 SURXON VOHASI AN’ANAVIY BOZORLARI: XUSUSIYATLAR, IXTISOSLASHUV, SAVDOGARLAR (XIX ASR 2-YARMI - XX ASR BIRINCHI YARMI) KIRISH ............................................................................................................... 2-4 1-BOB. An'anaviy bozor faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari 1.1. Shahar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida bozor o’rni ................................... 5-12 1.2. Savdogarlar tabaqasining shakllanishi, ayrim turdagi tovarlarning xususiyatlari ........................................................................................................................... 13-25 1.3. Aholi kundalik hayotida savdo amaliyoti ................................................. 26-39 2-BOB. Bozor madaniyat hodisasi sifatida 2.1. Aholi madaniy hayotida bozorning o’rni .................................................. 40-50 2.2. Xalq og’zaki ijodida bozor, savdogarlar va savdo-sotiq ........................... 51-60 XULOSA VA TAKLIFLAR .......................................................................... 61-62 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI .................................. 63-66 1 Jahondagi barcha elat va xalqlar ancha murakkab etnik jarayonni boshdan kechirganlar. Chunki har bir etnos uzoq tarixiy davr davomida turli elatlar bilan aloqada, ba’zan bir joydan ikkinchi joyga ko’chib, boshqa etnoslar bilan aralashib, ularni o’ziga singdirib yoki tarkibiy qism qilib olish natijasida shakllanib kelgan 23 . Asrlar davomida o’zbek xalqi etnik birliklari ham shu taxlit rivojlanib keldi. Bu jarayon Surxon vohasida sezilarli darajada iz qoldirgan. Vohada etnik birliklar yashash tarziga ko’ra qurama joylashgan. Har bir etnik guruh o’ziga xos milliy madaniyati, urf – odati, xo’jalik mashg’uloti va ko’p asrlik tarixga ega. Zero yurtboshimiz I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda «Surxon jahon sivilizatsiyasining qadimiy beshiklari Qadimgi Baqtriya va Kushon davlatlariga zamin bo’lgani bilan olamga mashhur» 24 . Vohadagi etnik guruhlarning hozirgacha saqlab qolingan nomlanishi X-XI asrlarga borib taqaladi. Asrlar davomida bu etnik guruhlar o’zlariga son jihatdan kamchilikni tashkil etgan etnik birliklarni singdirib borib o’ziga xos milliy madaniyat, urf – odat va xo’jalik mashg’ulotlarini yuzaga keltirishdi. Voha etnik guruhlarining aksariyati chorvachilik bilan shug’ullanganliklari bois butun voha bo’ylab madaniy aloqada bo’lib turishgan. Shu tufayli bugungi kunga kelib vohadagi turli – tuman etnik guruhlarning etnografiyasi bir-biridan deyarli farq qilmaydi. Surxon vohasi Boysun tog’i va Bobotog’ tizmalari o’rtasidagi xududni o’z ichiga oladi va bu hududning katta qismini dashtlik zona tashkil etadi. Bu xududlardagi mavjud etnik guruhlar turmush va xo’jalik tarziga ko’ra o’troq va yarim o’troq tarzida istiqomat qilishadi. Bu jarayonda yarim o’troq turmush tarzi ustun bo’lgan. O’zbekistonning o’ziga xos tarixiy – etnografik mintaqalaridan biri bo’lgan Surxon vohasida ham xo’jalikning bir qancha lokal tiplarini alohida ajratib ko’rsatish mumkin. 1. Katta daryolar vodiysida yirik voha sug’orma dehqonchiligi. Bunda lalmi dehqonchiligi ham (Tog’larning quyi adir qismi) chorvachilikning xaydov shakli 23 Жабборов И . Ўзбеклар ( анъанавий хўжалиги , турмуш тарзи ва этномаданияти ). Тошкент , « Шарқ » нашриеtти , 2008 йил , 10 – бет . 24 Турсунов С, Қобилов Э, Пардаев Т, Буртозоев Б. Сурхондар еt тарих кўзгусида. Тошкент. 2008., 376-бет 13 tejashga juda katta e’tibor berishgan, shuningdek ekish va sug’orish usuli ekin turiga qarab tanlangan. Poliz ekinlari jo’yak olib, sabzavot ekinlari va paxta egat olib, beda va sholi ekinlari pol qilib sug’orilgan. Yerni shudgorlash muhim agrotexnik tadbir sanalib, kuz oylarida amalga oshirilgan. Ziroatchilik bilan shug’ullanish dehqondan ko’p narsani talab qilgan ekishni boshlashdan oldin an’anaviy boy tajribaga tayanilgan. Keksa dehqonlar nasihatiga amal qilingan. Yilning kelishi, ekin turi va navlariga alohida e’tibor qaratilgan. Voha dehqonlari har bir ekinning sharoitiga qarab sug’organ va agrotexnik tadbirlarni amalga oshirgan. Yerning unumdorligini oshirish va mo’l-ko’l hosil olish uchun yer muntazam tarzda mahalliy o’g’itlar bilan oziqlantirib turilgan. Yerni o’g’itlashda asosan go’ng ishlatilgan. ekin ekish ishlari hamal kirishi bilan boshlangan. Kuzgi yig’im terim ishlari esa mezon kirishi bilan amlaga oshirilgan. Hosildorlikni oshirish va dehqonchilikni yuksaltirishda yerni haydash, almashlab ekish, portov yer qoldirish kabi agrotexnik tadbirlar muhim rol o’ynagan 32 . Vohaning tog’ va tog’oldi hududlarida bog’dorchilik xo’jaligi ancha yaxshi rivojlangan. Vohada bog’dorchilik alohida xo’jalik turi sifatida ajralib chiqmagan, balki dehqonchilikning tarkibiy qismlaridan biri sanalgan. Voha aholisi tomonidan mevali daraxtlardan: olma, o’rik, shaftoli, anjir, anor, bodom, yong’oq, jiyda, shotut, behi, uzum ekilgan. To’rt tomoni paxsa devor bilan o’ralib bitta darvoza yoki eshik qo’yilgan, tomorqalar chorbog’ deyilgan. Bundan tashqari bog’larning chetlariga uy qurish uchun mahalliy terak va tol ekilgan. Hovuz va buloqlarning bo’ylariga, yo’l chetlariga chinor hamda gujum ekilgan. Sayrobdagi chinorning ekilganiga qariyib ming yillar bo’lgan. Ushbu chinor yo’g’onligi va tanasining kovagi bilan odamlarning diqqatini tortadi. Tog’li va tog’ oldi qishloqlari bog’- rog’larni yaratishga nihoyatda qiziqishgan. Shu boisdan ham Hazarbog’, Navbog’, Qorabog’, Yakkabog’, Zarabog’ kabi qishloqlar nomiga bog’ iborasi qo’shib aytilgan. Vohaning Dashnobod qishlog’i o’zining anorlari bilan ancha mashhur bo’lgan. Anorining oq anor, qizil anor, shirinoyi anor, balxi anor, sultoni anor kabi turlari ekilgan. Boysun, Sina, Sangardak, Qizilolma, Sherjon qishloqlari olmalari 32 Турсунов С.Н., Пардаев Т.Н. Сурхондареt этнографияси. Ўқув қўлланма.Термиз., 2010 йил, 26 бет 18 yetkazish vazifasini o‘rtaga qo‘ydi. Shu munosabat bilan irrigatsiya qurilishi hamda irrigatsiyamelioratsiya ishlarini mexanizatsiyalash ishlari jadal olib borildi. 1946-1948-yillarda viloyatda irrigatsiyamelioratsiya ishlariga katta e’tibor berilib, DenovYurchi botqoqligida melioratsiya ishlarining olib borilishi, Dushanbeqoratog‘, Hazarbog‘ va Zang kanallarini qayta ta’mirlash 40 ming gektarga yaqin yerlarning suv ta’minotini yaxshilash va 7 ming gektarga yaqin yangi yerlarni o‘zlashtirish imkonini berdi 68 . Natijada 1948-yilning o‘zida paxtadan 185 mln. so‘m daromad olindi. To‘rtinchi besh-yillik davri kolxoz tizimini mustahkamlashga urinishlar bilan tarixda o‘rin oldi. Bunday urinishlar mamlakat qishloq xo‘jaligini yuksaltirish vazifalariga muvofiq tarzda xo‘jaliklarning ishlab chiqarish imkoniyatini faollashtirish zaruriyatini taqozo etgan edi. Xo‘jaliklarni boshqarish tizimini birmuncha takomillashtirish va uning a’zolari mehnatini tashkil etishni yanada yaxshilash, qishloq xo‘jalik arteli ustaviga rioya qilish ustidan nazoratni kuchaytirish, haddan tashqari kengayib ketgan ma’muriy apparatni qisqartirish, kolxoz ishlab chiqarishini asosiy savollarlashtirishni yaxshilashga intilish kolxoz tuzumini rivojlantirishga qaratilgan tadbirlarning asosiy mazmuni bo‘ldi. Stalincha zulmkorlik tartibi hukm surgan, kolxoz tizimi tabiatining o‘zi chuqur o‘zgarib, izdan chiqqan, dehqonlar esa yerdan va pasportdan mahrum bo‘lishiga qaramasdan, Surxondaryoda qishloq xo‘jaligi o‘sib bordi. Xo‘jalikni boshqarishning buyurokratik va valyuntaristik tartiblari shaxsiy tashabbusni bo‘g‘ib qo‘ydi. Oqibatda viloyat qishloq xo‘jaligi sohasida ham qator nuqsonlar hamda kamchiliklar yuzaga keldi. 68 Mirzaev Z., Qobilov E. Surxondaryoda paxtachilik va Termiz paxta tozalash zavodi. Termiz. Jayhun, 1996 . 235 b 49 bilan mashhur bo’lgan. Bu yerlarda olmalarning qizil olma, oq olma, sho’r olma, tosh olma, holvali kabi turlari ancha keng tarqalgan. Nokning gulobi, nashvati kabi turlari ayrim tog’li hududlarda azaldan ekib kelingan. O’rik o’stirishda Salovat, Sherjon, Qorabog’, Zarabog’ kabi qishloqlarda o’ziga xos tajriba to’plangan. O’rikning Salovat qishlog’ida etishtiriladigan Buzrugxoni navi ancha mashhur bo’lgan. Vohada azaldan ekib kelinadigan daraxatlaridan tut daraxti hisoblanadi. Tutning balxitut, shotut, xurosonitut, oqchinor tut, bedanatut, qoratut kabi turlari mavjud bo’lgan. Tut mevalaridan shinni, tutmayiz, murabbo, tut holva kabi oziqalar tayyorlangan. Uzumchilik vohaning Xo’jasoat, Qarluq, Jobi, Obishir, To’xtamish, Zardaqul qishloqlarida keng tarqalgan. Uzum toklari so’risiz yerda yoyib yoki ishkom va voyish ko’tarib o’stirilgan. Uzumning husayni, oq kishmish, qora kishmish, toypi, to’rmana, nahol, qora baxtiyori, allaki, qizil surxon, chov surxon, kelinbarmoq, avaq, shivirg’oni, sultoni, sopidak, kampiruzun, chilgi, surxak, otbag’ri, mildir uzum, tuyatish, obaki, eshvoy, sabzak, qanyorug’ kabi turlari bo’lgan. Surxon vohasida uzumning shirasi va turiga qarab 28 turga ajratishgan. Surxon vohasining Bobotog’ tizmalarida azaldan tabiiy pistazorlar ham mavjud bo’lgan. Mahalliy aholi pista mevalarini terib olib bozorlarga chiqarishgan. Voha aholisi yoz bo’yi sarhil mevalardan bahramand bo’libgina qolmasdan, ularni qish uchun ham quruq meva sifatida saqlashgan. Jumladan olmaqoqi, olchaqoqi, qaroliqoqi, o’rikqoqi, shaftoliqoqi, anjirqoqi, tutmayiz, mayiz, bodom, pista, yong’oq jiyda kabi mevalar quruq meva sifatida qishda iste’mol qilingan, hamda boshqa hududlarga sotish uchun bozorlarga chiqarilgan. Voha aholisi tol, tut, o’rik, yong’oq, zarang yog’ochlaridan beshik, o’rmaksoz, idish-tovoq, savat, eshik, rom, o’tovning jihozlari va boshqa turdagi turli uy ro’zg’or buyumlari ham tayyorlashgan. Umuman bog’dorchilik xo’jaligi voha aholisi xo’jalik faoliyatining ajralmas qismi bo’lib qolgan. Hunarmandchilik xo’jaligi. Voha hunarmandchiligining muhim xususiyati uning ko’p sohalari bevosita uy-ro’zg’or xo’jaligi bilan bog’liqligi edi. Ko’pgina hunarmandlar asosiy kasbidan tashqari bog’dorchilik va dehqonchilik bilan ham 19 va masjid faoliyat ko rsatgan, bu madrasalarda Samarqanddan kelib ta limʼ ʼ olishgan» 39 . Boysun bekligi. Boysun bekligi tog mintaqasidan iborat bo lib, uning ʼ ʼ markaziy shahri Boysun tog etagida joylashgan va ikki tomoni baland tog lar ʼ ʼ bilan o rab olingan. Boysun shahri so lim go sha va u shimolisharqiy tomondan ʼ ʼ ʼ janubig arbga qarab yo nalgan quyi tog tekisligidagi maskandir. Аgar ko hna ʼ ʼ ʼ ʼ tarixga nazar tashlasak, mil. avv. I asr va milodiy I asrlar oralig ida hozirgi Boysun ʼ shahri o rnvda Poikalon (Poyi kalon) nomli mustahkam qal ashahar bo lganligi ʼ ʼ ʼ e tirofini topgan. VI-XIII asr boshlarida Boysun o rnida Chag oniyon ʼ ʼ ʼ shaharlaridan biri Basand mavjud edi. Аbu Ishoq Istaxriyning «Kitob masolik va almamolik» («Mamlakatlar yo llari to g risida kitob»)ida ham ushbu maskan ʼ ʼ ʼ atamasi Basand deb ta riflanadi. «Hudud alolam»da «Basand ko p sonli va ʼ ʼ jangovar aholi yashaydigan mustahkam joydir», deb qayd etilgan. Basand Chag oniyon markazidan Temir qopuq orqali Samarqandga boradigan savdo yo li ʼ ʼ ustida bo lib, arxeologik manbalarga ko ra, Basandda hayot ilk o rta asrlardan ʼ ʼ ʼ mo g ullar istilosigacha davom etgan. Mo g ullar bosqinidan vayron bo lgan ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ shahar keyinroq qayta tiklanadi va Chig atoy ulusi tarkibiga mansub ko chmanchi ʼ ʼ turkiy qavmlar unga «Boysun» deb nom beradilar. «Boysun» atamasi tarkibida «boy» va «sin» birikmalari bo lib, ular ʼ manbalarda «ulug tog » yoki «katta tog » ma nolarini anglatishi gapiriladi. ʼ ʼ ʼ ʼ qadimiy turkiy qavmlarda turli tabiiy narsalarga sig inish bilan birga toqqa ʼ sig inish ham mavjud bo lib, tog lar muqaddas hisoblangan. Mahalliy rivoyatlarga ʼ ʼ ʼ ko ra, bu yerda qadimdan turkiy qavmlarning davlat kishilari yashagan bo yaib, ʼ ʼ «Boysun» atamasi boylar qishlog i ma nosini anglatgan. Boysun haqida ʼ ʼ «Zafarnoma» asarida to xtalib o tilgan. XIX asrda Boysun Surxondaryodagi 3 ta ʼ ʼ beklikdan biri bo lib, unda badavlat o zbek aholisi yashagan. Katta tarixga ega ʼ ʼ bo lishiga qaramasdan Boysunning o rta asrlardagi tarixi, XVII, XVIII, XIX ʼ ʼ asrlardagi faoliyati biz uchun noma lum bo lib qolgan edi. Sharqshunos N.А. ʼ ʼ 39 Азимов М. Термиз тарихи (энг қадимги даврлардан XXI аср бошигача) Насаф, 2001. 183 б. 32 Maevning yozishicha: «Boysun eng qadimgi shaharlardan biri bo lib, qadimgiʼ shahar qoddiqpari, modtsiy madaniyat manbalari vayron qilib tashlangan, qimmatbaho tarixiy ashyolar bunga misol bo’ladi” 40 . Vohada qadimdan hunarmandchilik xo jalik hayotining ajralmas bir qismi ʼ bo lib kelgan. Voha bekliklarida hunarmandchilik taraqqiyoti boshqa ʼ mintaqalardan biroz bo lsa-da farq qilgan. Bunga tabiiy-jug rofiy, ijtimoiy- ʼ ʼ iqtisodiy va siyosiy omillar ham o z ta sirini o tkazgan. Bu yerdagi ʼ ʼ ʼ hunarmandchilik haqida so z yuritadigan bo lsak, ularni uch toifaga bo linganligini ʼ ʼ ʼ kuzatamiz: birinchisi, ishlab chiqargan mahsulot va buyumlarini sotishga mo ljallangan bo lsa, ikkinchisi mahsulotlar va buyumlarni buyurtma asosida ʼ ʼ tayyorlash, uchinchi toifa esa uy-ro zg or hunarmandchiligiga asoslangan. ʼ ʼ Hunarmandchilik turlari ko proq tog oldi va Surxondaryo, Sherobod daryolarning ʼ ʼ yuqori va o rta oqimlarida yaxnsh rivojlangan bo lib, bu yerda ko proq sotish va ʼ ʼ ʼ buyurtma uchun mahsulotlar ishlab chiqarilgan. Vohaning dasht oldi va dasht hududlarida uy-ro zg or hunarmandchiligiga xos ishlab chiqarish shakllari ko proq ʼ ʼ ʼ taraqqiy qilgan. XIX asr ikkinchi yarmi-XX asr boshlariga kelib Hisor, Sherobod, Denov, Termiz, Boysun va boshqa shaharlar amirlikning hunarmandchilik markazlariga aylandi. Bu shaharlarda hunarmandchilik turlarining barcha sohalari yaxshi rivojlangan edi. Hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda har bir shahar o zining ishlab chiqargan mahsulotlari bilan ham ajralib turgan. Masalan, Buxoro ʼ paxta va boshqa mahsulotlardan to qilgan gazlamalari, Denov, shahri esa ipakdan ʼ to qilgan gazlamalari bilan mashhur bo lgan ʼ ʼ 41 . Birgina Hisor, Denov, Mirshodi, Qoratog va uning atrofidagi shahar va ʼ qishloqlarda ipakning sifatli navi yetishtirilib, uning to qish va tayyorlashda ʼ nafaqat Buxoro amirligida, balki butun O rta Osiyoda mashhur bo lgan ʼ ʼ 42 . Uning narxi juda ham yuqori bo lib, uni barcha birdek sotib ololmagan. ʼ XIX asr oxirlariga kelib amirlik bo ylab paxta maydonlarining ʼ 40 Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Сурхондарё тарихидан лавҳалар. Т.: Мерос, 1997 . 186 б 41 Хакимова К.З., Кравец Л.Н. Социально-экономические отношения и классовая борьба в дореволюционном Узбекистан. -Т.: Фан, 1980. -62 с. 42 Туркестанские ведомости. -1910. -№174. 33 ko'mir rudalari ishlatilgan, Boysun bekstvosida 25 ta ruda eritish pechlari mavjud edi. Asta-sekin mahalliy ishlab chiqarish tashqaridan yuqori sifatli qurollar va boshqa temir buyumlar olib kelinishi sababli siqib chiqarila boshlandi, buning natijasida hunarmandlar kasblarini o'zgartirishga majbur bo'ldilar. Masalan, Boysunning tog‘li hududida yashovchi temirchilar yog‘ochdan uy qurishni yaxshi o‘zlashtirgan. Boysun bekstvoda temir quyish korxonasi bo lgan, u yerda ko mirʻ ʻ yoqilg isi ham ishlatilgan. Tarixiy manbalardan ma'lumki, mis quvish san'ati kelib ʻ chiqishi jihatidan juda qadimiydir . Surxon vodiysida bu san at 18—19-asrlarda ʼ rivojlangan 14 . Olimlarning fikricha, G.A. Pugachenkova va L.I. Rempel, mis ustalari mis idishlarni ikki usulda yasagan: quyma va ta'qib qilish. Boysun va Sherobod hududlarida zargarlik san'ati keng rivojlangan. Zargarlik ustaxonalarida kumush, mis va tilladan chiroyli ayollar taqinchoqlari yasalar edi. Boy amaldorlar o'zlari uchun maxsus uzuklarni buyurtma qilishdi, bu halqalarning o'z muhri va egasining ismi bor edi. Muhr yasagan hunarmandlar alohida mavqega ega edilar. XVIII - XX asr boshlarida. usta zargarlar Hindiston hamda Erondan sun’iy toshlardan oltin va kumush taqinchoqlar yasashgan. Tadqiqotchilar fikriga ko’ra, zargarlar juda yumshoq tabiati tufayli sof kumush va oltindan foydalanmagan. Kumush boshqa rudalardan ajratilgan, mustahkamligi uchun kumush va oltinga mis va bronza qo'shilgan. Bizning faxrimiz bo‘lgan milliy liboslar hunarmandlar mahsulotlarida o‘z ifodasini topdi, milliy kashtachilik san’ati rivoji o‘zining hududiy an’analari bilan ajralib turdi. Boysun beystvosida keng tarqalgan Boysun do‘ppisi dumaloqligi, qirrasi, mustahkam iplar bilan tikilgan naqshlari, namlikka chidamliligi bilan ajralib turardi; trikotaj uchun kuchli jun iplar ishlatilgan. Boysun do‘ppilari asosan baxmal, atlas va sof ipakdan tikilgan. Surxon vodiysida qadimdan milliy urf-odatlarimizga o‘zgacha fayz bag‘ishlovchi to‘quvchilik o‘ziga xos tarixga ega. Yumshoq paxta iplaridan tayyorlangan choponlar odamni sovuqdan ishonchli himoya qildi. Chapanlar yoshi, rasmiy mavqei, lavozimi hisobga olingan holda tikilgan. Ustalar shogirdlar 14 Dala yozuvlari, 2004 yil, 8 daftar. Boysun, Sherobod tumanlari. 6 2.2. Xalq og’zaki ijodida bozor, savdogarlar va savdo-sotiq 1863 yili Xivaga kelgan venger sayyohi Vamberi «O’rta Osiyoga sayohat» kitobida «Xiva xonligida Rossiyadan keltirilgan biron bir narsa bo’lmagan xonadon yo’q» deya yozgandi. XIX asr oxirida esa xonlik iqtisodiyoti shu tariqa Rossiyadan olib kelinadigan mahsulotlar bilan rivoj topib, bozorlar savdogarlarning savdo-pul munosabatlarida asosiy vosita makoni edi. Ayniqsa, Qo’ng’irot, Ko’hna Urganch, Chimboy va Xo’jayli singari bekliklarda har kuni bozor uyushtirish huquqi xon tomonidan berilgan bo’lib, poytaxt Xivada esa haftada ikki kun—dushanba va juma kunlari bozor bo’lardi. 50 Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tarixshunoslik o’tmishda kechgan va bugungi kunda sodir bo’layotgan voqea-hodisalarning odamlar ongida qanday aks etishini, tarixiy adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonini kuzatish, jamiyat tarixiy rivojining turli bosqichlarida tarixiy bilimlarining o’sib borishi jarayonini kuzatish imkonini beradi. Boshqacha aytganda ma’lum bosqich yoki davrda tarix fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yo’nalishi bilan bog’liqlikda ifodalaydi. Shuningdek fan taraqqiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan markazlar tarixini, unda faoliyat ko’rsatgan ilmiy kadrlarning salohiyati ularning fan rivojiga qo’shgan hissalarini o’rganish kabi vazifalarni ham bajaradi. Mavzuning ishlab chiqarishga bog’liqligi: Dissertatsiya tadqiqoti natijasini pespublikamizdagi kollej va litsey tarixchi o‘qituvchilarining o‘quvmetodik faoliyatiga joriy etish, tarix muzeylari, sayyohlik tashkilotlari faoliyatiga tadbiq etish tavsiya etiladi. Mavzuning tarixshunosligi: Surxondaryo viloyatining XIX-XX asrlar ijtimoiy-iqtisodiy hayoti tarixi ustida eng muhim tadqiqot ishlarini olib borgan olimlar qatoriga Tursunov S 3 , Mirzayev J 4 , Safarov Sh 5 , Annaev T va Shaydullaev Sh 6 , Jaloliddin Mirzo 7 , Daminova Z 8 Qurbonov A.E 9 , Nadjimov K 10 , Tursunov N 11 , Qayumov A 12 , kabi tarixchilarni kiritishimiz mumkin. Tadqiqotning tuzilishi. Tadqiqot kirish, ikki bob, beshtata paragraf, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 3 С.Турсунов. Сурхонарё вилоят тарихини ўрганиш. Т., 1997. 4 Мирзаев Ж. Термиз тарихи. Т., 2001. 5 Сафаров Ш. Термиз ва термизийлар. Т .,1993. 6 Annaev T., Shaydullaev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – T., 1997. 7 Jaloliddin Mirzo. Termiz Tarixi.-Toshkent, Sharq, 2001. 8 Daminova Z. XIX asr oxiri - XX asrda Termiz shahri tarixi. Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertasiyasi. Toshkent. 2004 9 Қурбонов А.Э. Шимолий Сурхон воҳаси аҳолиси этник ҳолати.||Мустақиллик, маънавият, тарбия. - Термиз.,2000., 10 Наджимов К. Антропологический состав в населения Сурхандарьинской области. (В связи с некоторыми вопросами этногенеза.). Ташкент., 1958 11 Турсунов Н. Жанубий Сурхон аҳолисининг этник хусусиятлари.(XIX аср охири – ХХ аср бошлари). Афтореферат. Тошкент., 2007 12 Қаюмов А. XIX аср охири – ХХ аср бошларида Сурхон – Шеробод водийсидаги этник жараеtнларнинг баъзи омиллари. //Ўзбекистон тарихи журнали. 2001 йил . 4- сон . 4 mo l, to kin sochinlik bo lsin deb duo qilishganlar.Surxonga xos bo lganʼ ʼ ʼ ʼ xususiyatlardan biri dala boshiga Dehqon bobo timsolida qishloqning eng keksa nuroniy kishisi toza tana, oq ko ylak, oq ishton hamda oq belbog bilan dalaga ʼ ʼ dastlab yer haydashni boshlab, donni dalaga sepgan. Dehqonchilik ilmi qadimgi avlod-ajdodlarimizdan meros sifatida bizga yetib kelib, jannatmakon Bog i Eram haqida afsona, ertak, rivoyatlar yaratilgan. Bog i ʼ ʼ Eram shoxlar zodagonlarga yilning 12 oyi davomida shirindan shakar mevalar dasturxoniga yetkazib berishgan 37 . Buyuk sarkarda Аleksadr Makedonskiy qadimgi Surxon vohasi uzumzorlariga, uzumdan tayyorlangan musallasga, mevalarni ranggi, xushbo y ʼ hidlariga qoyil qolgan. Vohaning uzum toklarining xilma-xil navlarining yaratilishi, shirin shakar mevalarni uzoq muddat saqlash xususiyatlari ekinlarga yerni tayyorlash hamda urug sepish, nihol ekish madaniyati ming yillik tarixga ʼ ega ekanligini alohida ta kidlash kerak. Ziroatchilik tarixiga e tibor bersak qadimgi ʼ ʼ Rim yozuvchisi va olimi Pliniyning o zining “O ttiz yetti kitobdan iborat tabiiy ʼ ʼ tarix” asarida yunonlar ildiz mevalarga alohida e tibor bilan qarab, yunon ʼ ehromlarining birida oltindan ishlangan turp, kumushdan lavlagi va qalaydan sholg om tasvirlaganligini qayd etadi. Qadimgi yunon yozuvchisi Nikandir ʼ karamni ilohiy o simlik sifatida tasvirlagan bo lsa, faylasuf Pifagor karamni ʼ ʼ kishilarga tetiklik va quvnoqlik, osoyishtalik bag ishlaydi deb takidlaydi. Аvestoda ʼ esa piyoz, sarimsoq, sholg om sihat- salomatlikni tiklovchi hamda kishi tanasiga ʼ kuch quvvat bag ishlaydigan, ko plab kasalliklarga davo, erkaklik iqtidorini ʼ ʼ kuchaytiruvchi, tish va miliklarni davolovchi dori sifatida qayd etilgan. Qadimgi avlod-ajdodlarimiz bog yaratishda tuproq hosildorligiga alohida e tibor berib, ʼ ʼ daraxtlarni ekishdan oldin bog lar uchun joy tanlashgan, dehqon daraxt ekish ʼ uchun joy tanlashda quyidagilarga e tibor bergan. Yomg ir yoqqanda yer ʼ ʼ yorilmasa, yerda turli xil giyohlar gurkirab o ssa, ranggi qora yoki sariqqa moyil ʼ tuproqqa bir necha barmoq chuqurlikda nam bo lgan holatda, tuproqni qo l bilan ʼ ʼ siqqanda yumaloq bo lib qolsa, barmoq uchi bilan nuqiganda uqalanib ketsa ʼ 37 Турсунов С.Н. Сурхондарё вилояти тарихини ўрганиш. Тошкент., 1997. 221 б 28 foydalanib turli ranglar hosil qilishgan. Matolarni bo’yash jarayoni to’qishdan avval bajarilgan. Bundan tashqari matolarga bosma naqshlar ham solingan. Matolarga bosma naqshlar solishda bir necha qoliplardan foydalanilgan. Qoliplar yuziga turli naqshlar o’yib chiqilgan va naqshning asosiy va tashqi chizig’i bo’lgan. Naqsh solish uchun qoliplar terak, tol, zarang, o’rik, bodom va yong’oq daraxtlarining yog’ochidan qilingan. Quritilgan o’simlik ildizi poyasi va anor po’stlog’ining qaynatmasidan tayyorlanib, temir zangi qo’shilgan suvga mevali daraxtning quyuq elimi aralashtirilib, qora rangli qorishma hosil qilingan. Keyin shu qora rangga botirib olingan qoliplar matoga bosilgan. Vohada matoning bo’yash bilan shug’ullanuvchilar “nilchi”, matoga gul bosuvchilar esa “chitgar” deb atalgan. Vohada har bir ustaning o’ziga xos ish uslubi matoga gul bosish jarayonida yaqqol ko’ringan. Gul qoliplar ko’nga chidamli va otadan-bolaga meros bo’lib qolavergan. Vohada ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi aholi matolarni jundan to’qigan. Jun avvalo yuvib, maxsus jun taroqlarda titilgan. So’ngra maxsus savacho’p yordamida savalgan va yigirilib ip holatiga keltirilgan. Jun iplar asosan tuzli suvda qaynatib olingan. SHuning uchun ham jun iplar pishiq va chidamli bo’lgan. Vohaning dasht, tog’li va tog’ oldi mintaqalarida yashovchi chorvador aholi nafaqat jundan kiyim-kechak, qolaversa kundalik xo’jalik ashyolari gilam, xalta, kigiz, xurshun, xaltalar ham tayyorlashgan. Qo’y juni, tuya juni va echki juni (tivit) mato tayyorlashda asosiy xom-ashyo bo’lgan. echki junidan tivit salla, paytava va ro’mol tayyorlangan. Tuya junidan ko’proq chakmon tikilgan. Qo’ng’irot va do’rmon qabilalarining zadogonlari asosan oq chakmondan ustki kiyim kiyishgan. Bundan tashqari tuya junidan joynomoz, dasturxon hatto ko’rpa ham tayyorlangan. Qo’y junidan tayyorlanganip yerga yotqizib to’qiladigan o’rmaklarda “shol” mato tayyorlangan. Xullas hunarmandchilik xo’jaligining tarkibiy qismi sanalgan to’qimachilik voha aholisi turmush tarzida muhim o’rin tutib, aholining kiyinish madaniyatiga jiddiy ta’sir ko’rsatgan. Vohada yashovchi yarim ko’chmanchi qo’ng’irotlar, juz va do’rmon qabilalari o’tov yasashda ham duradgorlik hunaridan foydalanishgan. O’tovning yog’och qismlari o’tov suyagi deb atalgan. Bitta o’tovning suyagini tayyorlash uchun o’n kun kerak bo’lgan. 23 sohalari sifatida ish ko‘ruvchi juda qo‘plab yangi mexanizator va texnik kadrlarni o‘qitishda yetakchi ahamiyat o‘ynadi. Biroq shuni ham uqgirib o‘tish kerakki, urushdan keyingi dastlabki-yillarda mexanizatorlarni kasbga o‘rgatish amaliyotida jiddiy qiyinchiliklar mavjud edi. Jumladan, malakali mexanizatorlarni va ishchilarni tayyorlash uchun zarur moddiy baza yo‘q edi, mexanizatorlar tayyorlovchi ko‘pchilik maktablar eski binolarda joylashtirilgan edi. Turli ashyolar, ko‘rgazmali qo‘llanmalar, zarur o‘quv asbobuskunalari, maxsus adabiyotlar yetishmasdi. Aslida barcha o‘quv yurtlarida o‘qituvchilar tarkibi to‘ddirilmagan edi, shtatda turgan xodimlarning kasbiy darajasi esa ko‘pincha past bo‘lardi. Masalan, Hazarbog‘ (Denov), Kommunizm (Sherobod), Surxon (Jarqo‘rg‘on) maktablari pedagoglarining 60% maxsus ma’lumotga va pedagogik malakaga ega emas edi. Viloyat rahbariyati esa stalincha rahbariyat manfaatlarini ta’minlashga intilib, o‘zbek xalqining ehtiyoj va talablarini mutlaqo e’tiborga olmadi. Buning natijasida paxta milliy boylikdan ko‘ra ko‘proq minglab dehqonlar uchun katta kulfatga aylandi 67 . 1946–1948-yillarda viloyat dexqonlari davlatdan 80 ta zanjirli NATI, 157 ta universal traktorlari va boshqa texnika jihozlari sotib oldi. Viloyatning Sherobod tumanida qishloq xo‘jalik mashinalari yetkazib berish oshib borib, «NATM75», «XATZ», «STZ» reaktorlari yetkazib berish 25 foizga, traktorlar 35 170 foizga va kombaynlar 15 foizga o‘sdi. Urushdan keyingi-yillarda xo‘jaliklarni yiriklashtirish amalga oshirildi. Jarqo‘rg‘on tumanidagi Oxunboboev, Telman, Paxtaobod nomli- mayda xo‘jaliklar 1948-1950 - yillarda Norali Boymurodov xo‘jaligiga birlashtirildi. Natijada qudratli, iqtisodiy jihatdan baquvvat xo‘jalik vujudga keldi. Uning ixtiyorida 26328 gektar yer bor edi. To‘rtinchi besh-yillik mobaynida irrigatsiya qurilishi avj oldirilganligi natijasida Surxondaryo viloyatida sug‘oriladigan yerlarning kattakatta massivlari o‘zlashtirildi. O‘zbekiston Kompartiyasining X qurultoyi qishloq xo‘jaligiga rahbarlikni yaxshilash, paxta- maydonlarini kengaytirish va uning hosildorligini gektar boshiga 25 sentnerga 67 Berdiev H., Ermatov X. Surxondaryo tarixidan lavhalar. T.: 1991. 201 b 48 bedazorlar “hayot” (hayat) deb atalgan. Dehqonlarning ko’pchiligi yerlarni uch paykalga bo’lib foydalanishgan. Jumladan kattaroq maydonlarga bug’doy, arpa, tariq, kunjut, mosh, zig’ir ekishgan. Bu ekinlar suvni oz talab qilgan va mavsum davomida 2-3 marta sug’orilgan. Bu ekin turlari ayni vaqtda erta pishgan may va iyun oylarida yig’ishtirib olingan. Hosil yig’ishtirib olingan yerlar “angara” deb atalgan. “Angara” maydonlari bir marta haydalib o’rniga ikkinchi ekin (ya’ni kechki ekin) ekilgan. Bunday ekin turlariga jo’xori, kechki poliz ekinlari kirgan 29 . Yer maydoni ko’p bo’lgan xo’jaliklar ayrim ekin maydonlariga dam berish va yerning unumdorligini oshirish maqsadida hech narsa ekmasdan yerni haydab bo’sh qo’yishgan, bunday yerlar “shudgor” deb atalgan. Kuzda ekiladigan ekinlar “oq ekin”, bahorda ekiladigan ekinlar esa “ko’k ekin” deb atalgan. Oq ekinlarga bug’doy va arpa kirgan, ko’k ekinlarga esa poliz va sabzavot ekinlari kirgan. Turmush tarzidagi o’zgarishlar sababli voha dehqonchiligiga Yangi ekin turlari ham kirib keldi. Bunday ekin turlaridan pomidor, kartoshka, karam, rediska, baqlajon va shu kabi ekin turlarini misol keltirish mumkin. Kuzgi ekinlar may-iyun oylarida, bahorgi ekinlar esa oktyabr-noyabr oylarida yig’ishtirib olingan. Voha dehqonlari qadimdan saqlanib kelgan va dehqonchilikda nihoyatda zarur bo’lgan ma’lum hisoblarga qat’iy amal qilgan, Dehqonchilik taqvimiga binoan ekin ekilgan va yig’ishtirib olingan. Qish oylarini ham yoz oylarini ham to’qson kunlik taqvim asosida hisobi olingan. Bundan tashqari qishki chilla va yozgi chilla deb ataladigan har biri qirq kundan iborat bo’lgan hisob ham yuritilgan. Voha dehqonlari yilni to’rt fasl asosida quyidagi oylarga taqsim qilgan. Bahor: hamal, savr, javzo. Yoz: saraton, asad, sumbula. Kuz: mezon, aqrab, qavs. Qish: jaddiy, davl, hut. Ana shu fasllavrga qarab yer haydalgan, urug’ sepilgan, hosil yig’ishtirilgan. Voha dehqonlari dehqonchilik homiysi sifatida bobodehqonga sig’inishgan. Bundan tashqari Xo’jai Xizr dehqonchilikda mo’lko’lchilik homiysi sanalgan. Hazrati Sulaymon ota esa suv hamda miroblar homiysi sifatida ulug’langan. Shu bilan birga dehqonchilikda mo’l hosil olishni niyat qilgan holda xayr xudoyi, darvishona, shox moylar, aziz-avliyolar va ajdodlar 29 Дала еtзувлари, 2011 йил ноябр, Жарқўрғон тумани 16 yigitlarni mardikorlikdan olib qolgandi. Bu esa oq podshoga qarshi xalq qo’zg’olonining kelib chiqishiga sabab bo’ldi. Natijada maxfiy politsiya poraxo’r polkovnikning qing’irliklarini o’rganib chiqdi. Kolosovskiyga pora berganlar qatorida Xiva xoniyam izoh yozib berish uchun chaqirildi. U maxfiy politsiya boshlig’iga bu to’g’rida quyidagicha izoh beradi: “Polkovnik Kolosovskiyga bergan pullarim vaqtini aniq yozmaganman, lekin daftarchamdagi yozuvlarda aks etganlarini og’zaki bayon etgaman. 1915 yil boshida polkovnik Kolosovskiyga Matvafo orqali 5000 rubl berdim. O’sha orqali unga yana 5000 rubl jo’natdim. 1915 yilning ikkinchi yarmida Matvafo ishdan bo’shatilganidan so’ng Kolosovskiyga Abdullaxon orqali 5000 rubl berib yubordim. 10 kundan keyin esa Matvafoni birinchi vazir sifatida qayta mansabga tayinlaganimdan so’ng Kolosovskiy yana shaxsan o’zimdan 10000 rubl oldi. Matvafo polkovnikning mendan tulpor olish istagi borligini xabar qildi, shunda Matvafo barcha otlarimni unga ko’rsatishni buyurdi. U o’ziga ikki otni oldi. 1916 yilning qishida men rus armiyasi zobitlari va askarlariga po’stinlar sovg’a qilganimda, Matvafodan Kolosovskiyga nimani tortiq qilish lozimligi haqida so’raganimda, u polkovnik narsadan ko’ra pulni afzal ko’rishini aytdi. 1915 yilning noyabrida polkovnik xotini bilan oldimga kelganida, har biriga po’stin uchun 2000 rubldan, hammasi bo’lib 4000 rubl tutqazdim. Matvafoning maslahatiga ko’ra, Kolosovskiyning xotini uchun Moskvadan brilliant isirg’alar buyurtirdim va shaxsan unga topshirdim. Isirg’alar 4000 rublga tushdi. Polkovnikning xotini o’sha 1915 yili ketadigan bo’lganida unga yo’l xarajati, deb 1000 rubl tutqazdim. Matvafo Kolosovskiy mening oldimga kelib- ketib yurganidan xafa ekanligini bilib, 1915 yil oxirida unga 5000 rubl yubordim. 5-6 kundan so’ng Kolosovskiyga shaxsan 5000 rubl berdim. 10 kundan keyin yana 5000 rubl tutqazdim. Bir necha kundan so’ng Matvafodan Kolosovskiy yana mendan umidvorligini eshitib, 5000 rubl berdim. Bir necha kundan keyin Matvafo menga polkovnik Kolosovskiy oz pulga qanoat hosil qilmaganini aytgach, polkovnik Kolosovskiyga shaxsan 20000 rubl tutqazdim. Shu yil boshida yovmudlar Xiva qa’lasi ostonasida jang qilayotganida 56 Eramizdan avvalgi 1 minginchi yillarda bu o‘lkada, yunon manbalarida ko‘rsatilishicha, skif (sak)lar deb nomlangan xalqlar istiqomat qilgan. IX-XII asrlarda Markaziy Osiyo madaniy yuksalishini Uyg‘onish davri desa haqli bo’ladi. Xalq an’analarini hisobga olgan holda mahsulot tayyorlash hunarmandlarning asosiy mashg‘uloti bo‘lgan. Surxon vodiysida yashovchi o troq va yarim o troqʻ ʻ xalqlarning o ziga xos e tiqodlari, rasm-rusumlari, marosimlari bo lgan. Xalq ʻ ʼ ʻ hunarmandchiligi xalq moddiy madaniyatini rivojlantirishga katta hissa qo'shdi, xalqlarni birlashtirishga hissa qo'shdi. Surxon vodiysi aholisining xo‘jalik faoliyati va an’anaviy mashg‘ulotlari uzoq tarixiy tajribaga ega. 1.2. Savdogarlar tabaqasining shakllanishi, ayrim turdagi tovarlarning xususiyatlari 12 shug’ullanib kelgan. Hunarmandlar o’zlari ishlab chiqargan mahsulotlarni bozorlarga chiqarib sotish bilan bir qatorda, qishloq jamoalari ehtiyoji uchun zarur bo’lgan hunarmandchilik mahsulotlarini jamoa a’zolariga etkazib berib, evaziga mahsulot bilan haq olgan. Uy ro’zg’or kasb-korligida ip yigirish, to’qish, kigiz bosish kabi sohalar muhim o’rin tutgan. Hunarmandchilikning ravnaqi ishlab chiqaruvchi kuchlar hamda tovar-pul munosabatlarining rivojiga bog’liq bo’lgan. Voha hunarmandlari o’z ustaxonalarini asosan uylarida, ba’zilari esa bozorlarda bunyod etganlar. Hunarmandlar o’z ijtimoiy tashkilotlariga ega bo’lib, maxsus uyushmalarga birlashganlar. Mazkur uyushmalar hunarmandchilik texnikasi va ishlab chiqarish xarakteri bilan bog’liq bo’lib, o’z hamkasblari manfaatlarini qo’riqlash maqsadida tuzilgan. Hunarmandchilik ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan mehnat qurollari doimiy tarzda rivojlantirilib, mukammallashtirilib, xalqning xo’jalik va turmush tarziga moslashtirib borilgan. Chunki hunarmandchilik oila uchun qo’shimcha daromad keltirib turgan. Hunarmandchilikning shunday turlari bo’lganki, bu turlar bilan faqat ba’zi oilalar hamda mahallalar shug’ullangan. Ana shu hunar turiga qarab ham oila, maqalla va qishloqlar nomlangan. Masalan Abduraim kulol, Shodmon temirchi oilalari, Charmgarlar mahallasi (Boysunda) egarchi, Cho’yanchi qishloqlari (Sherobodda) hunarmandchilik sohalari nomlari bilan atalgan. Hunarmandchilikning qaysi turining qaysi hududda ravnaq topishi avvalambor aholining o’troq, yarim o’troqligiga, hudud tabiatiga, xom ashyoning mavjudligiga ko’p jihatdan bog’liq bo’lgan 33 . Masalan Sherobodda kulolchilik, Denovda temirchilik va zargarlik, Boysunda to’quvchilik, tikuvchilik, charmchilik hunarlari ancha ravnaq topgan. Vohada yashovchi o’troq aholi hunarmandchilikning temirchilik, duradgorlik, to’qimachilik, tikuvchilik, kulolchilik, tegirmonchilik, juvozkashlik, kashtachilik, do’ppido’zlik, etikdo’zlik, zargarlik, charmchilik sohalari bilan shug’ullangan bo’lsa, yarim o’troq aholi asosan gilam to’qish o’tovlar uchun kerakli anjomlar tayyorlash, hamda xo’jalik uchun zarur buyumlar (qop, arqon, oyna xalta, tuz xalta, po’stin, tulup, mesh, 33 Дала еtзувлари, 2011 йил март, Шеробод тумани. 20 tarkibida ip yigirish, mato to’qish va bo’yash kabi bir necha tarmoqlar bo’lgan. Ip yigiruvchilarning asosiy xom-ashyosi paxta, jun va ipak bo’lgan. Vohada ishlab chiqarilgan matolar o’zining rangdorligi hamda go’zalligi bilan farqlanib turgan. Matolarni ishlab chiqarish aholining an’anaviy xo’jaligi mashg’uloti bilan chambarchas bog’liq bo’lgan. Chunki vog’a aholisi paxta etishtirish va undan mato tayyorlash bilan qadimdan shug’ullanib kelgan. Paxtadan uy sharoitida mato to’qish uchun paxta chigiti xalaji yordamida ajratilgan. Yigirilgan iplardan “do’kon” deb nomlanuvchi to’quv moslamasida turli matolar tayyorlangan. To’qimachilik dastgoxida to’qiladigan matolarning uzun tortilgan iplari “tanda” yoki “o’rish” deb, ko’ndalang tortilgan ipi esa “arqoq” deb atalgan. Mokiga tanda o’tkazilib, har safar do’kon dastasi bilan jipslangan. Matolar qarichlab o’lchangan. Matolarning eni qisqa ya’ni 35-40 sm bo’lgan. Do’konda ikki marta olingan mato bir kiyimlik bo’lgan. Vohaning Boysun tumani olacha, janda, shoyi to’qishning markazlaridan biri sanalgan. Olacha yo’l-yo’l mato bo’lib, yo’llari qizil, qirmizi, zangori va to’q yashil ranglar bilan tushirilgan. Janda matosi Boysunning Sariosiyo qishlog’ida to’qilgan. Janda to’qishda Musulmon Qahhorov ancha nom chiqargan. Janda to’qish uchun ishlatiladigan oq paxta Jarqo’rg’ondan, bo’yoq esa Denovdan keltirilgan janda matosining eni 50 sm bo’lib, jandadan bitta to’nni tayyolash uchun 7-8 metr mato ketgan. So’si yo’l-yo’l gulli yupqa mato hisoblanadi. So’si to’qishda tanda iplar bilan arqoq orasi ochiqroq qilib, olachadan yubqa va yirak qilib to’qiladi. Qishloq aholisi kiyim- kechak tikishda ko’p ishlatiladigan matolardan biri bo’z bo’lgan. Bo’z paxta ipidan dag’alroq qilib to’qilgan. Ipak olish uchun pilla qayta ishlanib, ipak iplar charxlarda to’qilgan. Bundan tashqari ipak ip va matodan sallalar chetiga jiyak, chiroz to’qish, sochga taqish uchun sochpopuklar ham tayyorlangan. Ayniqsa Boysun shoyisining shuhrati ancha yuqori bo’lgan. Mahalliy hunarmandlar tayyorlagan matolar uy sharoitida bo’yalgan. Bo’yoq tayyorlash usuli uzoq yillik tajriba va mashaqatli mehnat mahsuli bo’lib, ancha sir tutilgan. Mahalliy bo’yoqchilar rang tayyorlash uchun vohada o’sadigan mahalliy o’simliklar ro’yan, isparak, mardona, jinjak, anor va yong’oq po’stlaridan 22 N.Muravyovning «Xiva xonligiga va Turkmaniyaga sayoxat» asarida yozilishicha, «Xiva xonligi ushbu yo’llardagi 15 joyda 500 navkarni karvonlarni qo’riqlash uchun ajratardi.» Bundan tashqari Kavkazga borish, dengizga chiqadigan Xiva-Qo’ng’irot- O’likqo’ltiq-Mang’ishloq degan 450 km.lik, Xiva-Toshhovuz-Ashxabod bo’ylab 447 km.lik va Xiva-Ko’hna Urganch-Krasnovodsk bo’yicha esa 600 km.lik savdo yo’llari bo’lib, karvondagi savdogarlar o’zlari istagan, ko’nikkan va yo’ldagi aholi joylaridayam savdo qilib boradigan manzillar bor edi. XIX asr oxiri va XX asr boshlariga kelib Xorazmning savdosida karvon yo’llaridan ko’ra, Amudaryo orqali safarga chiqish ancha arzonga tushar, natijada bu borada suv yo’llari rivojlantirilgan. Bu paytda ayniqsa bevosita Rossiyadan kelgan va shu erda o’z firma, aktsionerlik jamiyatlarini ochayotgan savdogar hamda fabrikantlar ko’paya boshlashdi. Bu borada Ryazanov, Lyashin, Ananov, Kotin, Tretyakov, Malyutin singari millioner rus savdogarlari Xiva xonligida o’z firmalarini tashkil etganlar. Bunga asos sifatida 1874 yilda Moskva savdogarlarining «Savdo-sanoat» shirkati katta rol o’ynagandi. Ular tomonidan xonlikda asosan paxta tozalash zavodlari, baliqchilik va beda tozalash sanoatlari barpo etila boshlangandi. XX asr boshlariga kelganda Rossiyaning Ivanova fabrikasidan chitlar, Baranov fabrikasidan ro’mollar, Kudrin fabrikasining bo’lsa oq chitlari, Moskvalik aka-uka Sapojnikovlar firmasining ipak tovarlari, «Zinger va K» firmasining tikuv mashinalari Xorazmda eng xaridorgir mahsulotlar edi. Shu kabi temir idishlar, neft va neft mahsulotlari, miltiq va o’q-dorilar, ayollar taqinchoqlari, temir kravotlar, grammafonlar, Esentuki va Narzon suvlari, tibbiyot dori-darmonlari ham aholi tomonidan Rossiyadan keltirilgan mahsulotlar sifatida g’oyat qadrlanardi. Xorazmdan bo’lsa Rossiyaga paxta, beda urug’i, qorako’l teri, ipak, ko’rpalar, paxta hamda ipakdan bo’lgan choponlar, qovun, meva qoqlari eksport qilingan. Xonlikdan Rossiyaga sotiladigan asosiy tovar paxta xom ashyosi bo’lib, uni sotish yildan yilga o’sib borgan. «Agar 1887-1896 yillarda har yili 178 ming pud 52 Xurosondan ma’danlar, Hind va Sinddan yoqut, olmos, Xitoydan atlas, yashin toshi, mushk, boshqa va mollar, o‘zga mamlakatlardan oltin va kumush olib kelinardi. Hindistondan sifatli choylar, nafis oq rangli matolar, nil bo‘yoqlar, xushbo‘y ziravorlar, Erondan marvarid va durlar, Rossiya va Tataristondan har xil mo‘ynalar, teri va mum keltirilgan. Farangiston gazlamalari, movutlari va Cherkas pichoqlari ma’lum va mashhur bo’lgan. O‘z navbatida, O‘rta Osiyo shaharlaridan chet mamlakatlarga arzon narxli ip matolar, bo‘z, duxoba, shoyi gazlama, qog‘oz, quruq meva, guruch, paxta, kalava iplar, kulolchilik, misgarlik buyumlari, pichoq kabi mahsulotlar chiqarilgan. Bu bilan nafaqat Movarounnahr, balki sharq va yaqin Sharq, Yevropa mamlakatlarining iqtisodiy hamda madaniy taraqqiyotiga xalqlar va mamlakatlarni birbiri bilan yaqinlashtirishga ulkan hissa qo‘shdi. Arab sayyohi Ibn Battutaning "Ibn Battuta sayohati" nomli asari yozma manbalar orasida alohida o‘rin tutadi 17 . U O‘rta Osiyo xalqlari hayoti, turmush tarzi, madaniyati, savdo aloqalari, allomayu, avliyolari, ular nomi bilan bog‘liq ziyoratgohlar, vaqf mulklari, karvonsaroylar va boshqa qiziqarli, qimmatli ma’lumotlarni keltirgan. Ibn Battuta o‘zining "Ibn Battuta va uning O‘rta Osiyoga sayohati" kitobida Eski Termiz Jayxun sohilida bo‘lganini, mug‘ul vayron etganidan so‘ng, yangi shahar daryodan 2 mil masofada bunyod etilgani, Termizda uni noib Aloul Mulk Xudovandzodaning topshirig‘i bilan munosib kutib olishgani, u yerda shahar qozikaloni Qavomiddin bilan uchrashgani, qozi bilan birga, Hindiston sayohatida birga bo‘lganini, Termiz va Hindiston aloqalari, Jayxundan Xurosonga, Balxga o‘tganini, u yerdagi masjidmadrasalarining peshtoqida lojuvard toshlar yaraqlab turishi, u toshlar Badaxshondan keltirilganini aytib o‘tgan. Xalq hunarmandchilik san’ati moddiy va ma’naviy madaniyatni o‘zida doim mujassamlashtirib kelgan 18 . IX-XII asrlarda islom va boshqa ta’limotlar ta’sirida tasavvuf shakllandi va musulmon Sharqiga tarqaldi. Arab tili musulmon Sharqida, xususan Markaziy Osiyoda fors va turkiy tillarni chetlab o‘tib, umumiy din va ilm-fan tiliga aylanib, turli xalklar madaniyatining o‘zaro aloqasiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Arablar 17 Dala yozuvlari. Saudiya Arabistoni. Toif shahri, At-Toyyibat xalqaro muzey fondi. 2022-yil 18 Jaloliddin Mirzo. Termiz Tarixi.-Toshkent, Sharq, 2001. B-197 8 siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan tarixchilar ya‘ni, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar, XX asr 20-yillaridan shu asrning 80-yillari oxirlarigacha qilingan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlar, shuningdek, XIX asr oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etishdan iboratdir. Tadqiqotning ob’yekti va predmeti. XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Surxondaryo vohasi ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o’zgarishlarni tahlil qilgan holda mavzuning ob’yekti va predmeti aniqlanadi. Voha hududidagi bozorlarning xususiyatlari, xo’jalikning rivojlanishi natijasida vujudga kelgan o’zgarishlarni ilmiy tadqiqot usullari yordamida o’rganish hamda unga yangicha yondashuv orqali baho berish sanaladi. Tadqiqot ob‘ektiga Surxondaryo hududining XIX-XX asrlar davri siyosiy hayotini aks ettirib bergan barcha birinchi darajali manbalar hamda ushbu davrda yashagan tarixchilarning voqea – hodisaga yondoshuvlari, Surxondaryoning XIX-XX asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy hayoti tarixiga oid Chor Rossiyasi davrida, Sho‘rolar davrida, mustaqil O‘zbekistonda hamda xorijiy mamlakatlarda olib borilgan barcha tadqiqot ishlarini o’rganish. Tadqiqotning nazariy – metodologik asosi: Mavzu tadqiqotini olib borish jarayonida tarixiy voqea-hodisaga ob‘ektivlik, tarixiylik, mantiqiylik, analiz va sintezlash, xronologik, milliylik hamda umuminsoniylik tamoyillari, milliy istiqlol g‘oyasiga tayanshga alohida e‘tibor berildi. Shuningdek, prezidentimiz I. A. Karimovning ― Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q hamda ― Yuksak ma‘naviyat -‖ yengilmas kuch kabi asarlari, O‘zbekistonda tarix fani oldida turgan dolzarb muammo va vazifalar haqidagi xulosa va tavsiyalari hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ― O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix institute faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida gi 1998-yil 27- ‖ iyuldagi qarorlari, o‘zbekistonlik, O‘rta Osiyo hamda xorij mamlakatlari tarixchilari tadqiqotlaridagi g‘oya va fikrlardan, xulosalardan nazariy-uslubiy jihatdan foydalanildi. 3 bo‘lib o‘tmagan bo‘lsada, lekin juda katga zarar keltirdi, ayniqsa, paxtachilikka katta ziyon yetdi. Urush-yillarida, xususan, 1942-1943-yillarda respublika jamoa xo‘jaliklarida paxta-maydoni 212 ming gektar yerga yoki 24 foizga, davlat xo‘jaliklarida 15,1 ming gektar yerga yoki 33 foizga qisqarib ketdi. Buning asosiy sababi paxta ekin-maydonlari o‘rnida don ekinlari, qand lavlagi, kanop ekish bir necha barobar ortganligi edi. Xuddi shu manzarani Surxondaryo viloyati misolida ham ko‘rishimiz mumkin 59 . Agar 1941-yilda viloyat bo‘yicha 104 ming gektar yerga don ekilgan bo‘lsa, 1943-yilda bu raqam 165 ming gektar yerni tashkil etdi. Viloyatda 1941-yilda 70000 tonna paxta hosili olinib, gektariga 17,1 sentnerni tashkil etgan bo‘lsa, 1945-yilda 43 ming tonna paxta yetishtirilib, gektariga boryo‘g‘i 10 sentnerni tashkil etdi, xolos. Paxta hosilining kamayishi paxta xom ashyosi hisobiga ishlaydigan paxta tozalash, yog‘moy, to‘qimachilik korxonalari ishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Respublika qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i bo‘lgan paxtachilikni qayta tiklash va yanada kjsaltirish O‘zbekiston mehnatkashlarining eng muhim vazifasi bo‘ldi. Paxta ekiladiganmaydonlarni to‘la ravishda qayta tiklash, paxta hosildorligini keskin ravishda ko‘tarish, seleksiya va urug‘chilikni yaxshilash zarur edi. Shu maqsadda 1945-yil 14-iyunda sobiq VKP (b) Markaziy Komiteti va SSSR Xalq Komissarlari Soveti «O‘zbekistonda paxtachilikni qayta tiklash hamda yanada rivojlantirish choralari to‘g‘risida», 1946-yil 2-fevralda esa «19461953- yillar davrida O‘zbekistonda paxtachilikni qayta tiklash va yanada yuksaltirish Asosiy savollarsi va tadbirlari tug‘risida» maxsus qarorlar qabul qiddi. Paxtachilikka alohida e’tibor berilishi uni qayta ishlovchi sanoat tarmokdari rivojida keng imkoniyatlar ochdi. 1946-yil-oktabr oyida viloyat partiya komiteti plenumida 1946-1950-yillarda Surxondaryo viloyati xalq xo‘jaligini tiklash va rivojlantirishning besh-yillik Asosiy savollarsi qabul qilindi. Besh-yillik Asosiy savollarda paxtachilik sanoatini rivojlantirishga alohida e’tibor berildi, ya’ni 1950-yilda viloyatda paxta yetishtirishni 34,7 ming tonnaga, urushdan oldingi davrga nisbatan 54,2 foizga 59 Tursunov va boshq. Surxondaryo tarixi. T.: Sharq, 2004 . 78-80 b 40 Amudaryo va Sirdaryo o‘rtasidagi boy vodiyni Movarounnahr deb atay boshladilar 19 . Bu yerda savdo-sotiq, ijtimoiy-siyosiy hayot bilan bir qatorda madaniy aloqalar, bilim o‘choqlari rivoj topdi. Bunday iqtisodiy-madaniy markazlar ulkan musulmon Sharqining turli o‘lkalarini, G arb va Sharq, Shimol va Janubʻ mamlakatlarini bog‘lab turuvchi qadimgi “Ipak yo‘li” an’analarini davom ettirgan holda, aloqa o‘choqlari sifatida mashhur bo‘ldi. Movarounnahr feodal davlatlari boshqa musulmon o‘lkalar bilan yaqindan aloqa o‘rnatdilar, yerli olimlar o‘zga mamlakatlarga borib ilm olish, hamkasblari bilan yaqindan muloqot qilish imkoniyatiga erishdilar. Yerli feodal davlatlarining o‘zaro urushlariga qaramay me’morchilik, qurilish ishlari, hunarmandchilik, obodonchilik, madaniy aloqalar ham tez sur’atlar bilan avj oldi. Madaniyatning turli sohalaridagi bunday yuksalish avvalambor arab mustamlakachiligidan qutulish, yerli mustaqil feodal davlatlarning vujudga kelishi, boy madaniy an’analarning tiklanishining natijasi bo’ldi. Shuni aytib o’tish kerakki, Markaziy Osiyoning juda katta mintakadagi musulmon Sharqi davlatlari bilan din va til asosida madaniy aloqalarining kuchayishi ham bu madaniy yuksalishda muhim sabab bo‘lib xizmat qildi. Arab tili Markaziy Osiyoni islom dini, arab dunyosi, bu tilda yaratilgan madaniy-ma’naviy boyliklar, qilingan tarjimalar yordamida qadimgi islom ilmiymadaniy boyliklaridan bahramand bo‘lishga olib kelgan bo‘lsa, fors tili qadimgi va o‘rta asrdagi Eron madaniyatini, she’riyatini chuqur o‘rganish, madaniy aloqalarni rivojlantirish imkonini berdi 20 . IX—XII asrlarda Markaziy Osiyoda tarqalgan va rivojlangan tasavvuf ta’limotlari va oqimlari ham jamiyat ma’naviy hayotining rivoji uchun xizmat etib, uning o‘ziga xosligini belgilashda muhim ahamiyat kasb etdi. Ma’lumki, G arb adabiyotlarida Ovro‘po mamlakatlarida keskin madaniy ʻ yuksalishga olib kelgan XV— XVII asrlarni Renessans — Uyg‘onish davri nomi bilan yuritadilar. Biroq ko‘pchilik mualliflar Sharqda shunday jarayon 19 Daminova Z. XIX asr oxiri - XX asrda Termiz shahri tarixi. Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertasiyasi. Toshkent. 2004. 20 16.F-19-fond- Surxondaryo viloyat davlat arxivi. 9 paxta xom ashyosini sotib olishgan. Sangardak, Changloq qishlog i aholisi kuzdaʼ paxtani sotib olib, qishda esa ayollar paxtadan ip yigirishgan. Tayyorlangan kalavaning ko p qismi shaharlardagi to quvchilarga sotilgan. Bir qismidan esa o z ʼ ʼ ʼ ehtiyojlari uchun foydalanishgan. Ip yigirish kishda ayollarning asosiy mashg ulotlaridan biri hisoblangan ʼ 51 . Boysun bekligida ham aholining asosiy mashg ulotlaridan biri ʼ hunarmandchilik yaxshi rivojlangan. Bu yerdan olacha boflik, temirchilik, misgarlik, zargarlik, kulolchilik, etikdo zlik, charmgarlik, shiravopazlik, ʼ tegirmonsozlik, attorlik, bo yoqchilik, aravasozlik, kashtachilik va juvozchilik kabi ʼ mayda hunarmandchilik turlari yaxshi rivojlangan 52 . Boysun bekligida temirchilikning alohida o rni bo lgan. Ma lumotlarga ʼ ʼ ʼ ko ra, 23 dan ortiq temirchilik ustaxonalari bo lgan. Аvlod, Darband qishlokdari ʼ ʼ aholisi hunarmandchilikda mashhur bo lishgan. Ular ko pincha metallni eritib ʼ ʼ beklikka topshirib turganlar va uni «qandi pishirdi» deb ataganlar. Metall eritilgan o choq izlari Ko hitang yon bag irlarida, Boysun tog etaklarida hozirgacha ʼ ʼ ʼ ʼ saqlanib qolganligi aniqlangan 53 . Аvlod qishlog ining afg on urug iga mansub ʼ ʼ ʼ aholisi azaldan temirchilik bilan shug ullanganlar. Tog chilar (urug ) esa cho yan ʼ ʼ ʼ ʼ eritish bilan mashhur bo lganlar. Ular oftoba, chiroq, qozon, ohang (omoch tishi), ʼ bel, o roq, nag a (taqa), juvozlar uchun parma, tesha va boshqa hunarmandchilik ʼ ʼ mahsulotlarini yasashganlar. Bu hunarmandchilik mahsulotlarini qo shni ʼ atrofdagilardan tashqari Qoratog , Regar va Dashnobodga olib borib sotganlar. ʼ Temirchilar alohida ixtisosliklarga bo lingan ohangarlar ggo lat bilan ʼ ʼ ishlovchilar, chilangarlar uy-ro zg or buyumlari bilan shug ullanganlar. ʼ ʼ ʼ Temirchilar temirdan ishlangan narsalar bilan shug ullanishganlar. Ular degrezlar ʼ cho yanchilar, misgar, zargarlarga bo linganlar ʼ ʼ 54 . 51 Кармышиева Б.Х. О торговле в восточных бекствах Бухарского ханства в начале XX в. в связи с хозяйственной специализацией // Товарно-денежные отношения на ближнем и Среднем Востоке в эпоху средневековья. - М.: Наука, 1979. -122 с. 52 Ҳайит Т., Усмон Т. Кураш йиллари. - Т.: Меҳнат, 1992. -13 б. 53 Қаюмов А. Шеробод воҳаси аҳолисининг этник таркиби. Х1Х-ХХ аср бошлари // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. -1998. -№3. -Б. 38. 54 Дала маълумотлари. Бойсун, Газа қишлоғи. 2004 йил, апрель 36 olib, katta mehnat zafariga erishdilar. O‘zbekistonda paxta yakkahokimligining kuchayishi ko‘plab salbiy oqibatlarga ham olib keldi. Ammo o‘sha-yillarda respublikada «odil» hokimlarning kuchg‘ayrati bilan xalq ongiga paxtachilikni jadal rivojlantirish O‘zbekiston mehnatkashlarining moddiy farovonligini oshirishning ob’ektiv asosi ekanligi, bu o‘zbek xalqining sobiq Sovet Ittifoqidagi barcha xalqlar bilan «mustahkam aloqa» va «buzilmas do‘stligi» ifodasi ekanligi singdirildi. Qishloq xo‘jaligining texnika taraqqiyoti yo‘lidan borishini ta’minlashda respublikadagi qishloq xo‘jalik mashinasozliga korxonalari va ilmiy salohiyat katga rol o‘ynashi lozim edi 65 . Urushdan keyingi-yillarda viloyat qishloq xo‘jaligi zo‘r berib, ziddiyatli tarzda rivojlanib bordi. qishloq xo‘jalik mahsulotlarining eng muhim turlarini yetishtirish darajasi keskin ravishda pasayib ketdi, paxtachshshkka jiddiy ziyon yetkaziddi, chorva to‘yog‘i kamaydi, uning mahsuldorligi pasayib ketdi. Mashinatraktor parklarining texnikaviy holati nihoyatda tashvishlantirarli holda edi. Bu parklar 8-10-yillar davomida yangilanmagan, obdon ishdan chiqqan, eskirib qolgan mashinalardan iborat bo‘lib, traktorlarning 33%i kapital ta’mirlashni, 11%i qayta tiklashni talab qilardi. Zarur texnikaning yo‘qpigi dala ishlarining sifatiga noqulay ta’sir o‘tkazar edi va oqibatda mehnat chiqimlari ko‘paydi, mehnatni tashkil qilishning qadimiy qoloq shakllari avj olib ketdi. Chunonchi, urushdan keyingi-yillarda ham viloyatning ko‘pgina g‘allakor xo‘jaliklarida ekin o‘roq bilan o‘rilib olinar edi, o‘rilgan g‘alla chorva mollarining to‘yog‘i bilan, bir qancha tumanlarda esa toshlar yordami bilan yanchilardi. Urushdan keyingi hayotning murakkab shartsharoitlari Ittifoq rahbariyati oldiga ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyot yo‘nalishi va yo‘lyo‘rig‘ini yangilash, boshqaruv tizimini zamon talabiga muvofiq takomillashtirish zaruriyatini ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Zamonning o‘zi katta o‘zgarishlar yasashni talab qilardi, zotan xalq xo‘jaligini tinch davr ehtiyojlariga moslab qayta qurishning manbalarigina emas, balki o‘sha-yillardagi jamiyatning ma’naviy holati ayni shundan iborat edi. O‘sha davrni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan kishilarning eslashicha, odamlar istiqbolga katta 65 Termiz-yilnomasi. Tuzuvchilar: S.Tursunov, H.Kichkilov T.: Sharq, 2001. 158 b 46 Kirish Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng tariximizga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgardi. Zero o‘z o‘tmishini yaxshi bilgan undan to‘g‘ri xulosalar chiqargan xalqgina kelajak sari xotirjam qadam tashlay oladi. Mustaqillik yillarida tariximizga bo‘lgan e‘tibor hukumat darajasigacha ko‘tarildi desak aslo xato bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 – yil 27 iyuldagi ―O‘z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi qarori 1 dan so‘ng haqqoniy tarixni yaratish, bu jarayonda birlamchi manbalarga asosiy e‘tibor berish, qo‘yilgan muammolarni soha mutaxassislari tomonidan hal etilishi, mavjud muammolar yechimini ilmiy asoslash borasida anchagina ishlar amalga oshirildi. Respublikamiz prezidenti I. A. Karimov O‘zbekiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab vatanimiz tarixini qaytadan tiklash ishlariga shaxsan bosh-qosh bo‘lib kelmoqdalar. Bu borada prezidentimiz I. A. Karimovning 1998 – yilda bir guruh tarixchi – olimlar bilan qilgan suhbatida tarixchi-olimlarimiz oldiga bir qator ilmiy-nazariy va amaliy dolzarb muammolarni hal etish vazifasini qo‘ygan edi 2 . Bu uchrashuvdan keyin tarixchi – olimlarning mas‘uliyatlari yanada oshdi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida Surxon vohasi an’anaviy bozorlari: xususiyatlar, ixtisoslashuv, savdogarlar haqida yoritib beriladi. Mavzuning dolzarbligi: Ushbu bitiruv malakaviy ishida XIX asr 2-yarmi — XX asr 1-yarmida Surxon vohasi aholisi faoliyatining o ziga xos xususiyatlariʻ ko rib chiqiladi, shuningdek, xalq hunarmandchiligi madaniyati rivojida ʻ hunarmandchilikning tutgan o rni tahlil qilinadi. ʻ Shahar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida bozorning o’rni, savdogarlar tabaqasining shakllanishini o’rganish mavzuning dolzarb qismini tashkil qiladi. Mavzuning maqsadi va vazifalari: Ushbu bitiruv malakaviy ishining maqsadi Surxon vohasida bozorlarning o’rni va ahamiyati, aholining kundalik, madaniy hayotida bozor xo’jaliklari, savdogarlarning tovar ayirboshlashdagi ahamiyatini eng samarali va so‘ngi usullari yordamida ochib berish, bu davr 1 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 315-son, 27.07.1998-yil. 2 I. A. Karimov. ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T. , Sharq. 1998. 9-bet 2 boshliq zveno a’zolari 35 sentnerdan hosil oldi. Tumandagi Samad qurbonov yetakchilik qilayotgan Voroshilov jamoa xo‘jaligi a’zolari 1945-yil dehqonchiligidan 475,000 so‘m, chorvachilikdan 1 mln. 500 so‘m daromad oldi. Jamoa dehqonlariningyillik mehnatiga 664 ming so‘m pul, 650 sentner g‘alla va 481 sentner go‘sht taqsim qilindi. Shu tariqa o‘rtacha har bir mehnat kuniga 5 so‘mdan pul, 200 grammdan g‘alla va 36 gramdan go‘sht to‘g‘ri keldi. Urushdan keyingi-yillarda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish nihoyatda og‘ir kechdi, chunki texnika ta’minotining tangligi, mavjud texnikaning urushga safarbar etilganligi, ishchi kuchining yetishmasligi, qishloq xo‘jaligini biladigan malakali mutaxassislarning yo‘qligi bunga sabab bo‘ldi. Dehqonchilik uchun urug‘likning kamligi, jamoa xo‘jaliklarining iqtisodiy jihatdan zaifligi qishloq xo‘jaligini tezda o‘nglab olishga imkon bermadi. O‘z navbatida dehqonlar barcha qiyinchiliklarni bartaraf etishga kirishib, 1946-yili 3700 gektar yerga chigit ekib, 63800 tonna paxta, shundan 2763 tonnasi ingichka tolali paxta yetishtirib, hosildorlikni 14,8 sentnerga ko‘tardilar. Paxta yetishtirishning urushdan avvalgi darajasini jadal tiklash va uni yanada ko‘paytirish vazifasiga katta e’tibor berildi va paxtachilikka viloyat qishloq xo‘jaligining hal qiluvchi tarmog‘i deb qaraldi 64 . Sho‘rchi tumanida 1945-yili qishloq xo‘jaligini yanada rivojlantirish, ishlab chiqarishni Asosiy savollar asosida olib borish, mehnatga haq to‘lashni to‘g‘ri tashkil etish, hosildorlikni oshirish, yangi navlar yaratish sohasida sezilarli tadbirlar amalga oshirildi. Jamoa xo‘jaliklariga jamoat yordamini kuchaytirish tufayli 49 ta xo‘jalikdan 33 tasi paxta tayyorlash Asosiy savollarsini oshirib bajardi. Tuman paxtakorlari 6330 gektar paxta-maydonining har gektaridan 11,1 o‘rniga 12,95 sentnerdan hosil olib, paxta tayyorlash-yillik Asosiy savollarsini muddatidan ilgari 122,4 foiz qilib bajardi. Tilovov yetakchiligidagi «1 - may» jamoa xo‘jaligi, Elmurodov yetakchiligidagi «Leninobod» jamoa xo‘jaligi va «Yosh g‘ayrat» jamoa xo‘jaligidan Jo‘raev yetakchiligidagi zveno a’zolari har gektardan 109 sentnerdan, Zubborov boshliq brigada 45 gektar yerning har gektaridan 31 sentnerdan hosil 64 Ro‘ziev A.N. Surxondaryo viloyati. Termiz. Jayhun, 1996. 162 b 45 Yoqubboykorez, Baz, Yormakorez, Chorvoqkorez, Buloqkorez nomli korezlardan foydalanishgan. Surxon voxasi etnik guruhlarining dehqonchilik xo’jaligi intensiv sug’orma dehqonchilikka asoslanib, turli xil madaniy o’simliklarni etishtirish uchun juda qulay bo’lgan tog’oldi tekisliklari va yirik daryolarning qadimgi o’zanida voha sug’orma dehqonchiligi tarzida shakllangan. Bu xo’jalik tiplariga Surxondaryo va Sheroboddaryolarning o’rta va yuqori havzalari, uning irmoqlari orqali sug’oriladigan xududlar kiradi 27 . Asosiy etishtiradigan maxsulotlariga don maxsulotlari kirgan. Etishtirilgan bug’doylarni suv tegirmonlarida un qilishgan. Boysun tumanining Kengdala qishlog’ida xozirgacha suv tegirmonlari ishlamoqda 28 . Sun’iy sug’orma dehqonchilik vohalaridagi aholi turli xil maxsulot ishlab chiqarish bilan birga boshqa xo’jalik tiplaridagi aholidan xom ashyo, yarim tayyor maxsulotlar, hunarmandchilik maxsulotlari kabi zarur ishlab chiqarish vositalarini ham sotib olganlar. Vohada qo’ng’irotlarlar dehqonchilik bilan bir qatorda uy xunarmandchiligi bilan ham mashg’ul bo’lishgan. Bunda asosan hunarmandlar xo’jalikda ishlatiladigan maxsulotlarni tayyorlashgan. Surxon vohasida donli ekinlardan: bug’doy, arpa, sholi, tariq, jo’xori, oq jo’xori, dukkakli ekinlardan, mosh, loviya, no’xat, moyli ekinlardan: kunjut, zig’ir ekilgan. Sabzavot ekinlaridan: piyoz, sabzi, sholg’om, oshqovoq, poliz ekinlaridan: qovun, tarvuz, bodring, texnik ekinlardan: paxta, kanop, tamaki ekilgan. Surxon vohasida bug’doyning «Tuyatish», «oqbug’doy», kabi turlari ekilgan. Vohada qovunning: ko’kcha, amiri, bo’rikalla, oq novvot, zarkokil, chapcha, otkalla, tirish kabi navlari, tarvuzning «qo’ziboy», hayitqara, chinni tarvuz, «Bo’sajin», Qora tarvuz kabi turlari, oshqovoqning: palov kadi, chapchakadi, dostar kadi, «Saqich kadi», Jovkadi kabi turlari ekilgan. Surxon vohasi dehqonlari katta paykallarni, ochiq yerlarni «dala” deb yuritganlar va u yerlarga bug’doy, paxta, sholi, kunjut, zig’ir va poliz ekinlari ekkanlar, qishloqlarning ichidagi sabzavot va poliz ekinlari ekiladigan yerlar hamda 27 Қаюмов. А. Хўжалик – маданий типлар ва этник дифференциация масалаларига доир. //Ўзбекистон тарихи журнали. 2008 йил, 3 – сон, 63–64 бетлар 28 Дала еtзувлари. 2011 йил ноябр. Бойсун тумани 15 tagcharmi yumshoq kovushlar (ko’k kovush), hamda mahsilar ham tikishgan. Vohaning tog’ va tog’oldi tumanlarida teridan podachilar uchun po’stin ham tayyorlangan. Voha ayollari ham teriga ishlov berishda o’ziga xos tajribaga ega bo’lib, ular teridan supra va po’staklar tayyorlashgan. Supra tayyorlash uchun teri ivitilgan, so’ngra yog’langan, o’rik va jinjak ildizi bilan maxsus ishlov terilgan hamda charm hosil qilinib supra tikilgan. Qo’y terisidan voha ayollari po’stak va katta to’rtburchak shaklidagi hasali po’staklar ham tikishgan. Hasali po’staklarning juni turli ranglar bilan bo’yalib, to’rt burchak shaklidagi hoshiyalar bilan bezatilgan. Charm mahsulotlarining chetdan ko’plab kirib kelishi, an’anaviy charm mahsulotlarining kamayishiga olib keldi va charmgarlik hunarining pasayishiga sabab bo’ldi. 1.3. Aholi kundalik hayotida savdo amaliyoti O zbek xalqining qadimiy ajdodlari juda qadim davrlaridan boshlab tabiiyʼ sharoitga moslashib o ziga xos xo jalik-madaniy tiplarini yaratganlar. Bu holat ʼ ʼ mahalliy etnoslarning shakllanishiga ham o z ta sirini o rkazib kelgan. Chunki ʼ ʼ ʼ tabiiy sharoitning ta siri va belgilarini etnik madaniyatning barcha sohalarida, ʼ 25 ruhiga atab is chiqarish kabi marosimlar ham bajarilgan. Voha aholisi xo’jalik faoliyatining muhim tarmog’i sanalgan dehqonchilik xo’jaligi turmushini faravonlashtirish va to’kin-sochin bo’lishida muhim ahamiyat kasb etgan 30 . Dehqonchilik xo’jaligining rivoji avvalo xo’jalikning texnikaviy jihozlanishi va agrotexnikasiga bog’liq. Vohada dehqonchilik xo’jaligida ishlatiladigan yer haydash va ekin ekish qurollari ming yillar davomida shakllanib kelgan. Yerga ishlov berish qurollarining an’anaviy turlari hozir ham dehqonchilikda ishlatilib kelmoqda. Dehqonchilikda ishlatiladigan asosiy mehnat qurollari bel, ketmon, omoch, o’roq, mola, so’qa ishlatilgan. Bel yerni yumshatishdagi asosiy qurol bo’lib tepkili qilib yasalgan. Belning uzunligi 25-27 sm eni 20-23 sm, dastasining uzunligi 1,3-1,5 metrni tashkil qilgan. Omoch - yerni haydashda ishlatiladigan omochning uchi temirdan yasalgan va poza deb atalgan. Poza temirchilar tomonidan tayyorlangan. Omoch bo’yintiriq va tirkash orqali ho’kizga qo’shilgan. Omochning bo’yintiriq va tirkash qismlari yog’ochdan yasalgan. Haydalgan yyerlarning kesagini ezish yerni tekislash va sepilgan urug’ni ustidan tuproq tortishda moladan foydalanilgan. Molaning 2 turi mavjud bo’lib, biri katta uzunligi 3-3,5 m bo’lib, ko’p yillik o’rik va tut yog’ochidan yasalgan. Molaning eni 40-60 sm bo’lgan. Mola ham ho’kizga qo’shilgan. Mola yasashning imkoni bo’lmaganda uning o’rniga omochning shotisi ishlatilgan. Molaning kichigi 2-2,5 m chamasi bo’lgan va uni qo’sh ho’kiz yoki ot tortgan. Dehqonchilikda keng ishlatilgan mehnat quroli ketmon bo’lib, hajmi va shakliga qarab ketmonlar farqlangan. Eni 30-32 sm uzunligi 25-27 sm bo’lgan ketmonlar tuproq ishlarida, jo’yak olishda yerni tekislashda keng qo’llanilgan 31 . Hajmi kichik ketmonlar esa o’simliklarning tagini yumshatishda va chopiq qilishda ishlatilgan. Ketmon temirchilik ustaxonalarida tayyorlangan, ketmon sopi esa tol daraxtidan yo’nilgan. Dehqonlar arpa, bug’doy, beda, tariq, kunjut kabi ekinlarni o’rib olishda o’roqdan foydalanishgan. O’roqning ikki xili bo’lib, birinchisi kichik o’roq, ikkinchisi chalg’i deb atalgan. Voha dehqonlari suvni 30 Дала еtзувлари, 2011 йил сентиябр, Қумқўрғон тумани, Янги ер жамоа хўжалиги. 31 Қаюмов. А. Хўжалик – маданий типлар ва этник дифференциация масалаларига доир. //Ўзбекистон тарихи журнали. 2008 йил, 3 – сон, 63–64 бетлар 17 bo lsa ko chirilganda ham sharqqa, g arbga tomon qaragan bo lsa, g arb tomongaʼ ʼ ʼ ʼ ʼ qo yib ekilgan. Ko chirilgan daraxtning balandligiga qarab shamol qimirlatib ʼ ʼ yubormasligi uchun 3 tomonga tirgovuch qo yilgan. Аgarda daraxt tomirini ʼ kavlab, ochib tomirlarini kaptar go nggi bilan bo yalsa mevalar hosildor bo ladi. ʼ ʼ ʼ Daraxt uchun o rdak go nggidan tashqari hamma go nglar foydali bo lib, ʼ ʼ ʼ ʼ parrandalar ichida kabutarning go nggi eng yaxshisir. Daraxtlar uchun qo y va ʼ ʼ echkining go nggi juda quvvatli va ta sirli bo lib, olti arava qo y va echki go nggi ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ 9 arava ot go nggiga teng bo lgan. ʼ ʼ Qo y hamda echki go nglari asosan qattiq va sovuq bo lgan tuproqlarga ʼ ʼ ʼ berilishi, ot go nggi esa quruq tortmaydigan tuproqlarga, mol go nggi esa quruq va ʼ ʼ issiq tuproqlarga, suvni ko p ichadigan joylarga solinishi maqsadga muvofiq. ʼ Shuningdek, go ng bo lmagan joylarda ariq va zovur tuproqlari chirigan qamishlar, ʼ ʼ xashak, barg, eski uylarning tomidagi tuproqlar, eski va nuragan devorlarning tuprog i, ko chalarning chang tuproqlari, axlatlar, uydan chiqqan kullar, palos, ʼ ʼ liboslarning parchalari, suyaklar, chirigan mevalarni to plab ulardan a lo “nuri” ʼ ʼ hosil qilib uni tuproqqa berish maqsadga muvofiq. Daraxtlarni ekishda qadimgi an analarga e tibor berish muhim ahamiyatga ega bo lib, tok ekish uchun avvalo ʼ ʼ ʼ yer bir tirsak chuqur kavlanib, chuqurdan olingan tuproq maxsus idishga solinib, uni suv bilan chayqatib, suv tinguncha qo yib qo yiladi. Аgar suvning hidi va ta mi ʼ ʼ ʼ asli holda qolsa yer yaxshi hisoblanib tok ekilgan.Tok yetti daraja issiq va o rtacha ʼ iqlimli yerlarni xoxlab, tok asosan hut oyining oxiri, ya ni laylak keladigan vaqtda ʼ ekiladi. Tokni o tqazish uchun eng yaxshi vaqt suv kam bo lgan kuz faslidir. ʼ ʼ Dehqonchilikda behi daraxti ko proq quruq yerga ekilgan, ya ni, yer namli ʼ ʼ bo lmagan yerlarga behi daraxti ekilgan. Olma daraxti bahor va kuz faslida ekilib, ʼ anzur piyozini olma daraxtining tomiri ostiga qo yib ekilsa, qurt tushishidan omon ʼ saqlaydi. Olmani olxo ri daraxtiga payvand qilinsa olmaning ranggi qizil bo ladi. ʼ ʼ Аmmo, yong oqni boshqa daraxtlarga payvand qilib bo lmaydi. Shaftoli olxo riga, ʼ ʼ ʼ nok va olmani har uchchoviga payvand qilish mumkin. Аgar anjirning yer ostiga bo lgan tomiriga qisqaroq biror narsa yozib qo yilsa meva qilgach o sha yozuv ʼ ʼ ʼ mevasida paydo bo ladi. Daraxtlarni mol o ti bilan bo yab qo yilsa barcha ʼ ʼ ʼ ʼ 30 1910 yili rus xitoy banki va shimoliy bank hamkorligida «Rus Osiyo banki», 1915 yilda Sibir va Moskva savdo banklarining agentliklari Xorazmda faoliyatini boshlagandi. Ushbu banklar paxta xom ashyosi va boshqa xom ashyo mahsulotlari etishtirovchilarga oldindan pul to’lab qo’yishardi. 1905 yildan esa Xorazmda kim oshdi savdolari ham o’tkazilgan. Bunda xonqalik savdogar Boltaboy Jonibekovning o’z vaqtida qarzini to’lay olmagani uchun uyi va eri auktsionga qo’yib sotib yuborilgan. Shu kabi «singan» yana Xonqa bekligidan Yusufboy Hayitboev hamda Toshhovuzlik P.Karmonovlar qarzga botganliklaridan molu mulkini sotishga majbur bo’lishgandi 71 . Xullas, XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi savdogarlar hayotida Rossiya bilan savdo aloqalari kuchayishi bilan birga, o’z vaqtida paxta etishtirishga qarz olib, paxtasi bo’lmaganligidan «singan» savdogarlar ham afsuski bor edi. 1914 yilda boshlangan 1 jahon urushi va unda Rossiyaning ishtiroki, Xorazm bilan bo’lgan savdo aloqalariga ham salbiy ta’sir ko’rsatdi. Xususan, 1911 yilga nisbatan 1915 yilda don mahsulotlari olib kelish 54 foizga, kiyimlik materiallari 34 foizga, paxta iplari 48, idish tovoqlar 60, sovun 22 foizga qisqarib, narxlarning oshishiga ham olib keldi. 1917 yil oktyabrdagi davlat to’ntarishidan so’ng esa, Xorazmning yaqin savdo vositachisi bo’lmish Rossiya bilan aloqalari uzilib qoldi. Chunki, Rossiyada hokimiyat tepasiga bolsheviklar kelishgan, Xorazmda esa hamon xonlik tuzumi mavjud edi. Pora olgan polkovnik “Hammasi bo’lib, polkovnik Kolosovskiyga 187000 so’m berdim”, deya izoh berdi maxfiy xizmat boshlig’iga Isfandiyor. U polkovnikka bo’ysunadigan oddiy zobit, yo fuqaro emas, balki Xiva xoni—davlat rahbari edi. Qolaversa, imperator Nikolay II unga general-leytenant unvonini bergandi. Xo’sh, general bo’lgan shaxs qanday sabablarga ko’ra oddiy bir polkovnikka pora bergan? 1873 yil Chor Rossiyasi Xiva xonligini zabt etgach, Gandimiyon shartnomasiga ko’ra, Amudaryoning o’ng sohilidagi erlar rus podshosi ixtiyoriga o’tdi. Turkiston general- gubernatori fon Kaufman qa’la uchun joy tanlab, shahzoda Leyxtenbergning taklifiga ko’ra, yangi shaharga Petro-Aleksandrovsk, 71 I.Jabborov “O’zbеk xalq etnografiyasi”. T,. 1994 . 66-67 b 54 Kolosovskiyning iltimosiga ko’ra, shaxsan unga 5000 rubl topshirdim. General Galkin turkmanlarni tinchlantirib, Xivadan jo’nab ketgach, polkovnik Kolosovskiy Matvafoning ukasi Abdurahmon orqali menga o’zining bu erda bo’lishidan foyda ko’rish niyatini aytganidan so’ng men unga Abdurahmon Baqqolov orqali 30000 rubl yubordim. Kislovodskiyga ketishimdan oldin ikki kun ilgari polkovnikka ikki boylam pul: birida 25000 rubl, ikkinchisida 50000 rubl—hammasi bo’lib, 75000 rublni Abdurahmon Baqqolov orqali jo’natdim. 1916 yilning yozida Kavkazga ketishimdan bir kun avval polkovnik Kolosovskiy oldimga xotini va qizi bilan xayrlashuvga kelganida uning qiziga 3000 rubl sovg’a qildim. Hammasi bo’lib Polkovnik Kolosovskiyga 187000 rubl berdim”. Bergan pullarini yashirmay batafsil aytgan Isfandiyorning izohini Mamedov tarjima qiladi. Ushbu hujjatga maxfiy politsiya boshlig’i, polkovnik Volkov hamda tarjimon Mamedov imzo chekkan. E’tiborlisi shundaki, o’sha 1916 yilda 5 tiyinga tovuq, 15-20 rublga eshak, 30 rublga sigir, 60-70 rublga ot bergan paytda Isfandiyorning polkovnik Kolosovskiyga bergan 187000 rubli naqadar katta pul ekanligini o’zingiz tasavvur qilavering 74 . Poraxo’rlik botqog’iga botgan polkovnik Kolosovskiy imperiya maxfiy politsiyasi tekshiruvidan so’ng ishdan olinadi va Rossiyaning ichki guberniyalariga xizmatga yuboriladi. Bu orada 1917 yildagi dolg’ali davr boshlanib, er-xotin Kolosovskiylar Rusiyada halok bo’lishdi. Ular yiqqan molu-mulk ham talon taroj bo’lib ketdi. Polkovnik Kolosovskiy tarixda faqat poraxo’r, degan nom bilan qoldi, xolos. Isfandiyorxon bundan tashqari Rossiyaning yana ko’plab amaldorlariga ham pora berib turgan. Masalan, u 1911 yilda 40 nafar amaldorlari bilan Petrogradgadga borganida oltin, kumushdan qilingan ashyolar, turkman gilamlari va zotli otlarni olib ketib, ularni imperator Nikolay II ga sovg’a qilgan.” Ushbu safariga xon Xivada 3 oy tayyorgarlik ko’rib, Xorazm ustalariga Tozabog’da safar uchun sovg’alar tayyorlatadi. Ular kumushdan ishlanib, tilladan jilo berib 74 Ahmedov В. O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari. -Т.: O'qituvchi. 1991 . 219 b 57 sababli bu tumanlarning paxtasini qayta ishlayotgan Denov va Xayrobod paxta tozalash zavodlarining quvvati yetishmayotganligi ochiq sezila boshlandi. Shu sababli viloyatdagi beshinchi Uzun paxta tozalash zavodini qurib foydalanishga topshirish birinchi darajali vazifa sifatida qaraldi, 1957 - yilda bu zavod foydalanishga berildi. 1960-yilda viloyatning shimoliy tumanlarida 148,3 ming tonna paxta yetishtirildi. Denov, Xayrobod, Uzun paxta tozalash zavodlari yetishtirilgan paxtaning 134,7 ming tonnasini qayta ishladi. Umuman, aytish mumkinki, 1946- 1960-yillarda Surxondaryoda yangi paxta tozalash zavodlari bunyod etildi. Lekin 1960-yilga kelib viloyatda 5 ta paxta tozalash zavodi faoliyat yuritib, ular tomonidan 135,6 ming tonna paxta tolasi ishlab chiqarilgan bo‘lsada, viloyat iqtisodiyotini, aholining turmush darajasini yaxshilashga unchalik ham ko‘p ijobiy ta’sir ko‘rsata olmadi, chunki yetishtirilgan paxta tolasi, lint, momiq tayyor mahsulot holatiga keltirilishi uchun Rossiyaning markaziy shaharlaridagi to‘qimachilik fabrikalariga, shuningdek, Germaniya, Bolgariya, Chexoslovakiya, Fransiya kabi davlatlarga yuborilgan. Yangi paxta tozalash zavodlarining ishga tushishi, albatta, viloyat iqgisodiyoti rivojida o‘ziga xos ijobiy rol o‘ynagan, bu shubhasiz 61 . Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ajratilgan mablag‘lar faqat yangi paxta zavodlari qurshshshiga emas, balki mavjud paxta tozalash zavodlarini rekonstruksiya qilishga ham qaratilgan. Viloyatning eng keksa sanoat korxonasi sanalgan Termiz paxta tozalash zavodi 1946 - yilda yana yangi jihozlar bilan qurollana boshladi. Korxonani yangi texnika bilan jihozlash davom ettirilib, 1948- yilda bahosi 13 345, 20 165 so‘mlik ventilator, 19535 so‘mlik hovuz, 18665 so‘mlik «Lenines» nomli lentali transportyor ishga tushirildi. Zavodda amalga oshirilgan ishlar, albatta, o‘z natijasini berdi va 1949-yilda zavod jamoasi Asosiy savollardagi 8820 tonna tola o‘rniga 9675,7 tonna tola ishlab chiqarib, Asosiy savollarni 103,7 foizga uddaladi, Asosiy savollardan tashqari 855,7 tonna tola ishlab chiqardi. 61 Berdiev H., Ermatov X. Surxondaryo tarixidan lavhalar. T.: 1991 . 152 b 42 afg onlar ham manghur bo lishgan. Turkmanlar gilamdan tashqari koshma hamʼ ʼ to qishgan, kuz vaqtida bozor kunlari 500 tagacha koshma sotilgan ʼ 48 . Sariosiyo, Yurchi va Denovda hunarmandchilikning paxta va jundan to qilgan matolaridan ʼ tashqari yog ochsozlik, bo yrachilik, etikdo zlik, temirchilik, misgarlik, zargarlik, ʼ ʼ ʼ kulolchilik, tegirmonsozlik, bo yoqchilik, juvozchilik, pichoqchilik va boshqa ʼ turlari yaxshi rivojlangan edi. Sariosiyoda hunarmandchilikning ko proq ʼ temirchilik sohasi yaxshi rivojlangan. Cho yan quyuvchi ustaxonalar ko p bo lib, ʼ ʼ ʼ bu yerdagi ustalar atrofdagi aholiga qishloq xo jaligi uchun mehnat qurollari va ʼ omochlar uchun tishlar (soshnik) tayyorlab aholini ta minlab turgan ʼ 49 . Ma lumotlarga qaraydigan bo’lsak, vohaning ba zi tog li qishloqlarida ham ʼ ʼ ʼ hunarmandchilik juda yaxshi rivojlangan. Bu hududlardagi aholi hunarmandchilikda temirchilik, to quvchilik, etikdo zlik va yog ochsozlik bilan ʼ ʼ ʼ shug ullanganlar. Masalan, tog li Sangardak qishlog ida bir nechta ʼ ʼ ʼ hunarmandchilik ustaxonalari bo lib, yog ochdan ishlangan idishlar, temirchilik, ʼ ʼ to quvchilik va boshqa mahsulotlarni Yurchi, Denov, Sariosiyo va boshqa ʼ markazlardagi yirik bozorlarga olib berib sotishgan yoki o zlariga kerak bo lgan ʼ ʼ mahsulotlarga almashishgan 50 . Voha hunarmanddari qo shni hududlardagi ʼ vohalarda yashovchi hunarmand ustalar bilan yaxshi aloqalar o rnatishganlar. Ular ʼ bir-birlaridan hunarmandchilik sirlarini o rganishgan. Sangardak, Sina, Vaxshivor ʼ va boshqa qishloqlarda yashovchi temirchi ustalar Sharqiy Buxoroning temirchilik markazlaridan hisoblangan Qoratog , Regar va boshqa shaharlarga borib, uch-to rt ʼ ʼ oyga tajriba almashib qaytishgan. Gazarak qishlog ida yashovchi aholi to qiydigan mahsulotlarini yaqin ʼ ʼ atrofdagi Dashnobod, Yurchi va boshqa bozorlarga olib borib sotishgan. Hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan markazlardan biri hisoblangan tog li Xauz va Vaxshivor qishloqlari aholisi to qilgan ʼ ʼ mahsulotlarini Qorluq yoki Denov bozorlarida sotishgan va u yerdan to qiladigan ʼ 48 Кап. Гинтилло. Интендантская сведения о Бухарь1 // Сб. геог. топог. и статис. мат. по Азии. Вьш. XXI. - СПб., 1886. -25 с. 49 Сухарева О.А. Позднефеодальный город Бухара. -Т.: Изд-во АН Уз ССР. 1962. -31 с. 50 Описание видов изделий и технологии производства деревообделочного промысла горных таджиков // Таджики Каратегина и Дарваза. Вып. I. -Душанбе., 1966. -260-290 с. 35 qovunlari xam o zining xushbuyligi, shirinligi bilan mashxur bo lgan. Shuningdek,ʼ ʼ Bandixon, Istara, Gilambob, Bobotog , Beshqo ton kovun-tarvuzlari, Sherobod, ʼ ʼ Jarqo rg on, Denov sabziyu,sholg omlari, Dashnobod anorlari,Boysun, Xonjizza, ʼ ʼ ʼ Sangardak olxo riyu olmalari, Machay, Kengtala, Shalqon pistalari, Oltinsoy ʼ uzumlari qo shni shaharlar bozorlarining ko rki bo lgan. ʼ ʼ ʼ Voha ziroatchilari «oq piyoz» va «qizil piyoz»ni muntazam ravishda ekib kelishgan. Erta bahorda yerga qadaladigan boshko kpiyoz juda ko p iste molda ʼ ʼ ʼ bo lgan, Mushtumi, mirzoyi kabi sabzi navlari serhosil bo lgani uchun ham vohada ʼ ʼ keng tarqalgan. Surxon vohasi dehqonchilik madaniyati bilan bog liq an analar nihoyatda ʼ ʼ kup va turli tuman bo lib,dehqonchilik bahorgi dala ishlari asosida yangi yil- ʼ quyoshning baliq (hut) burjidan qo y ( hamal) yulduzlar turkumiga o tgan vaqtdan, ʼ ʼ ya ni 21 martdan boshlanib 21 aprelgacha bo lgan davrni o z ichiga olgan. Navro z ʼ ʼ ʼ ʼ arafasida dehqonlan omoch-bo yinturuqlar, yer haydaydigan mollarni tayyorlab, ʼ bahorgi ekinlar uchun sara donlarni jaratib qo yganlar Dehqonlar bayrami Navro z ʼ ʼ kunida katta bayramlar tashkil etilib, yer haydashni dushanba va chorshanba kunlari xosiyatla kun sifatida amalga oshirgan.Surxon vohasida yerni kunduz kuni bo lsa shimolga, kechasi bo lsa janubga qaratib qo sh bilan haydaganlar.Er ʼ ʼ ʼ haydashdan oldin kiyimlar va tana pok holda bo lib, serhosil mo l don va qishloq ʼ ʼ xo jalik mahsulotlarga ega bo lish uchun ho kiz, qo y va xo roz so yib qurbonlik ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ qilganlar.Surxon vohasi su niy sug orishga asoslanganligi uchun Navro zgacha ʼ ʼ ʼ ariqlar tozalanib, hasharchilar loyqa qoldiqlarni, suvni yo lini to sib turgan boshqa ʼ ʼ jismlarni ariq va kanallardan olib tozalashgan. Eng muhimi suvni muntazam bo lishi uchun hasharchilarga mahalla aholisi pul to plab, pulga sadaqa uchun, ʼ ʼ jonliq”, ya ni qo y, echki sotib olib, qurbonlik qilganlar.Sherobod, Qiziriq, ʼ ʼ Bandixon, Boysun, Uzun, Oltinsoy hududlarida o tkazilgan tadqiqotlar jarayonida ʼ Hazrati Sulaymonga, Hazrati Dehqon boboga atab maxsus qurbonliklar qilganlar hamda omochni dalaga chiqarish maqsadida “is” chiqarib ruhlarni shod qilganlar.Er haydash uchun qish oylarida maxsus boqilgan ho kiz yoki sigirlarni ʼ omochga qushishdan oldin , hayvonlarni shoxlariga ,is” yog idan surtib , hosil ʼ 27 Vohada hunarmandchilikda zargarlik ham alohida o ringa ega edi. XIX asrʼ davomida hududdagi shaharlar va ba zi yirik qishloqlarda zargarlik ustaxonalari ʼ faol ishlay boshlagan. Usta zargarlar shahar va qishloqlar aholisiga ularning buyurtmalari asosida turli-tuman taqinchoqlar va bezaklarni (uzuk, bilakuzuk, sirg a, boldoq, lativa, ko krak va bo yinga taqiladigan marjonlar) tayyorlab ʼ ʼ ʼ berganlar. Аksariyat zargarlar buyurtmalarni kutib o tirmasdan o zlari tayyorlagan ʼ ʼ zargarlik buyumlarini do konlarida yoki qishloqma-qishloq yurib sotganlar. Shu ʼ tariqa bu davrda aholi o rtasida bezak va taqinchoqlar yanada ommaviylashib ʼ bordi. Bunga asosiy sabablardan biri Sharqiy Buxoroni Rossiya tomonidan istilo qilinishi bilan boshqa hududlardan kelgan zargar-kosiblarning ko payishi ham o z ʼ ʼ ta sirini o tkazmasdan qolmadi. Taqinchoq va bezaklar xotin-qizlarning yoshiga, ʼ ʼ kiyim rangiga, mato yo liga va tikilish uslubiga qarab tanlangan va taqilgan. Ular ʼ taqilish o rniga qarab turli xil guruhlarga bo lingan. Shunga qarab boshga, sochga, ʼ ʼ quloqqa, burunga, ko krakka, bo yinga, qo lga taqiladiganlarga ajratilgan ʼ ʼ ʼ 55 . Sherobod bekligida vohaning boshqa hech bir joyida uchramaydigan hunarmandchilik turlaridan biri bo lgan qayiqsozlikni ham aytib o tish o rinlidir. ʼ ʼ ʼ Qayiqsozlik bilan ko pchilik hunarmanddar shug ullanmagan bo lsa-da, ʼ ʼ ʼ hunarmandchilikning bu turi bilan alohida ba zi bir ustalar band bo lganlar. ʼ ʼ X1X-XX asr boshlarida butun Buxoro amirligida Karki, Kelif va Sherobod bekligida ustalar qayiqsozlik bilan ham shug ullanganlar. Chunki bu bekliklarda ʼ Аmudaryo suv yo lidan savdo-sotiq ishlarini olib borishda aholi katta foyda ʼ ko rgan. Ma lumotlarga ko ra, agar favqulodda qayiqlar qurish kerak bo lib qolsa, ʼ ʼ ʼ ʼ Kelif bekligida, Kelif atrofida qayiq qura oladigan 16 tadan oshiq ustalar topish mumkin bo lgan. Qayiqlar uchun yog ochni Sheroboddan olib kelishgan. Ustalar ʼ ʼ ikki oy davomida 600 pudgacha yuk ko tara oladigan 10 tagacha qayiq yasay ʼ olishgan va bu qayiqlarning har biri 300 rubldan 352 rublgacha baholangan 56 . 55 Турсунов С.Н., Турсунова И.Н. XIX асрнинг охири - XX аср бошларида жанубий Сурхон вохаси аҳолисининг миллий либослари // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. - 2003. - №4 -Б. 60. 56 Кап. Гинтилло. Интендантские сведения о Бухаре 1885 г // Сб. геог. топог. и статис. мат. по Азии. Вьга. XXI.-СПб., 1886. -24 с. 37
Купить