Suvaysh kanali tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	613.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

180 Sotish

Suvaysh kanali tarixi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………………………2
I bob. Suvaysh kanali ning tarixi, kanal uchun kurash va geografik
ahamiyati……………………..…………………………………………………....5
II bob.Suvaysh kanalining siyosiy o`rni, ahamiyati va bugungi kundagi
geostartegik ahamiyati……………………………………………..……...…….15
Xulosa.....................................................................................................................31
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati....................................................33
Ilovalar……………………………………………………………………………34

Kirish.
1

O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek davlatchiligi tarixiga katta e'tibor
qaratila boshlandi. “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil
27-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti
faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori o‘zbek davlatchiligi tarixida
muhim iz qoldirdi. O`zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I.
Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida
bildirgan fikrlari o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining
yaratilishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga
tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan.
O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimov “o`zlikni anglash
tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo`lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati
darajasiga ko`tarilishi zarur. Tarixni yoritishda bir yoqlamalikka, sub е ktiv fikrlarga
yo`l qo`ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil m е vasi bo`lgan xulosalargina
bizga to`g`ri yo`l ko`rsatadi” 1
- deb takidlaydi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo'lining ijodkori va
rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil
yetib, bu yo'nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo‘ydilar. Ushbu
vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini
boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan
yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va
yurtparvarlik g'oyalarini yanada chuqurroq singdirish va teran anglatishdan
iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda boy va rang-
barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon sivilizatsiyasi
o'choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi mahalliy xalqlarga
xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo'lib o'tgan. Har bir davlatchilik hududlaridan
dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o'chmas iz qoldirgan olimu fuzalolar,
davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki, bugungi xalqlar ular bilan xaqli
ravishda faxrlansa arziydi. Hukumatlar tashabbusi bilan tarixn chuqur o`rganila
boshlandi. Shu jumladan jahon davlatchiligi tarixidagi Misr davlatining Suvaysh
1
Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. ʼ ʼ B.136
2

kanali ham. Bu kanal haqida ham izlanishlar olib borildi. Lekin afsuski uniing
jahon tarixidagi o`rni tog`risida ma’lumotlar kam uchraydi. Mustamlakachi
davlatlar bosqinchilik bilan ko`plab ichki hududlarni egallashga muvaffaq bo`ldilar
va bu bilan ko`plab xalqlarni va ularning tarixini bevosita o`zaro daxldorligiga
katta hissa qo`shdilar. Va albatta bu holat Misrdagi bir qator xalqlar yashash
sharoitlariga ta`sir etdi. Bu esa keyinchalik u yerda yashayotgan xalqlar hayotida
katta o`zgarishlarga olib keldi desak mubolag`a bo`lmaydi. Suvaysh kanali orqali
Misr davlatinin o`sha davri qoldirgan moddiy va madaniy boyliklar va yodgorliklar
tarixda muhim iz qoldirdi hamda bugungi qimmatli arxeologik va etnologik
kuzatuvlar uchun katta imkoniyatlar yaratmoqda. Xitoy davlatining birinchi jahon
urushidagi davri jahon tarixida chuqur iz qoldirgan davrlardan biridir.
Mavzuning dolzarbligi: Suvaysh kanali jahon davlatchiligi tarixida chuqur iz
qoldirgan. Bu kanal katta hududlarni egallagan. Uning yordami bilan Misr jahon
davlatchiligi va tarixida katta o`rin tutganiga hech qanday shak-shubha yo`q. Biroq
bu davr haqida yangi ma’lumotlar deyarli yo`q hisobi. Bugungi kunda ham bu
tarixiy davlatga hali ham jiddiy yetibor berilmayapti. Natijada esa bu haqida
ma’lumotlar o`ta darajada kam. Bu mavzu bugungi kunda ilmiy tadqiq qilish kerak
bo`lgan mavzulardan biridir Bu mavzu yanada chuqur tadqiqotlarga muhtoj. Ana
shu jihatlar tufayli ham bu mavzuning dolzarbligini tushunish mumkin.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi Suvaysh kanali
va Misr davlatining jahon tarixidagi o`rnini yanada kengroq ochib berish. Bu
davlat haqida ma’lumotlar juda kam. shu tufayli bu davr va shaxsga doir
ma’lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o`rganib
mohiyatini yanada oydinlashtirish. Bu mavzuga oid mavjud ma’lumotlardagi
noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi : Suvaysh kanali bugungi kungacha olimlar,
tarixshunoslar tomonidan juda ko`p tadqiq qilingan. Shuningdek bugungi vaqtda
ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar olib
3

borilayapti. O`tgan asrlarda ham bu davrga doir hech qanday ilmiy izlanishlar olib
borilmagan. Olib borilgan bo`lsa ham ko`zga ko`rinadigan darajasda emas yoki
oxirigachga yetmagan. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa boshlanmasdanoq tugatilgan.
Hozirgi zamonaviy texnologiyalar rivojidan keyin ham bu tarixiy voqeaga boshqa
voqealar singari jiddiy chuqurroq e’tibor berilayapti. Natijada esa Suvaysh kanali
haqida ma’lumotlar bazasi oshdi. Xsusan A. Xolberg va SH. Charlzning
« Suvaysh kanali: uning tarixi va diplomatik ahamiyati » , V. Karabellning
« Suvaysh kanalining yaratilishi » asarlari orqali bu mavzuni churroq anglash
mumkin. Shuningdek, Britaniyaning BBC nashri va boshqa bir qator tarixiy
arxivlarida hamda Britaniya va yevropa ensiklopedik asarlari orqali ham bu mavzu
yaxshi o`rganilgan.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi: Kurs ishining davriy chegarasi XIX asr
boshi — XX oxirida Suvaysh kanalining qurilishi rivojlanishi va uning ijtimoiy –
iqtisodiy va siyosiy ahamiyatini o`rganib tahlil qilishdan iborat.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro`yxat i va ilovadan tashqari 30 varaqdan iborat.
I bob. Suvaysh kanalining tarixi, kanal uchun kurash va geografik ahamiyati.
4

Suvaysh kanali - Misrdagi sun'iy dengiz sathidagi suv yo'li bo'lib, O'rta yyer
dengizini Suvaysh Istmusi orqali Qizil dengiz bilan bog'laydi va Afrika va Osiyoni
ajratadi. Uzunligi 193,30 km (120,11 mil) kanal Yevropa va Osiyo o rtasidagiʻ
mashhur savdo yo li hisoblanadi. 1858-yilda Fyyerdinand de Lesseps kanalni
ʻ
qurish uchun Suvaysh kanali kompaniyasini tuzdi. Kanalning qurilishi 1859-yildan
1869-yilgacha davom etdi. Kanal rasman 1869-yil 17-noyabrda ochildi. U
kemalarga Shimoliy Atlantika va Shimoliy Hind okeanlari o'rtasida O'rta yyer
dengizi va Qizil dengiz orqali Janubiy Atlantika va janubiy Hind okeanlaridan
qochib, to'g'ridan-to'g'ri yo'nalishni taklif qiladi. va Arab dengizidan Londongacha
bo'lgan masofani taxminan 8,900 qilometrga (5,500 milya) yoki 20 tugun (37
km/soat; 23 milya) tezlikda 10 kungacha, 24 tugun (44 km/soat; 28 milya) tezlikda
8 kunga qisqartirish. Kanal Port Saidning shimoliy chekkasidan Suvaysh
shahridagi Port Tevfikning janubiy oxirigacha cho'zilgan. 2021-yilda 20 600 dan
ortiq kemalar kanal orqali o‘tdi (kuniga o‘rtacha 56 ta). Asl kanalda Balla aylanma
yo'li va Buyuk Achchiq ko'lda o'tish joylari bo'lgan bir qatorli suv yo'li mavjud edi.
Alois Negrelli rejalariga ko'ra, unda dengiz suvi bemalol oqib o'tadigan qulflash
tizimlari yo'q edi. Umuman olganda, Achchiq ko'llarning shimolidagi kanaldagi
suv qishda shimolga, yozda janubga oqadi. Ko'llarning janubida, oqim
Suvayshdagi suv oqimi bilan o'zgaradi. Kanal Misr hukumatining mulki edi, lekin
Yevropa aktsiyadorlari, asosan, ingliz va frantsuzlar, 1956-yil iyuligacha, prezident
Gamal Abdel Nosir uni milliylashtirilgunga qadar boshqargan konsession
kompaniyaga egalik qilishgan - bu voqea oktyabr-noyabr oylarida Suvaysh
inqiroziga olib kelgan. Kanal Misrning davlatga qarashli Suvaysh kanali
ma muriyati (SCA) tomonidan boshqariladi va xizmat ko rsatadi. Konstantinopol
ʼ ʻ
konventsiyasiga ko'ra, u "urush paytida ham, tinchlik davrida ham, har qanday
savdo yoki urush kemalarida, bayroqdan farq qilmasdan" ishlatilishi mumkin.
Shunga qaramay, kanal muhim harbiy strategik rol o'ynadi. dengiz qisqa va
bo'g'ish nuqtasi sifatida. O'rta yyer dengizi va Qizil dengizda (Misr va Isroil)
qirg'oq chizig'i va bazalariga ega bo'lgan dengiz kuchlari Suvaysh kanaliga alohida
qiziqish bildirmoqda. 1967-yil 5-iyunda Olti kunlik urush boshida Misr Suvaysh
5

kanalini yopib qo'yganidan so'ng, kanal aniq sakkiz yil davomida yopiq qoldi va
1975-yil 5-iyunda qayta ochildi.
Misr hukumati kanalning tranzit vaqtini tezlashtirish uchun Ballah aylanma
yo lini 35 km (22 milya) ga kengaytirish va kengaytirish maqsadida 2014-yildaʻ
qurilish ishlarini boshlagan. Kengayish Suvaysh kanalining o'tkazish qobiliyatini
deyarli ikki baravar oshirish, ya'ni kuniga 49 tadan 97 tagacha kemani tashqil
etishni nazarda tutgan. Qiymati 59,4 milliard LE (9 milliard AQSh dollari) bo'lgan
ushbu loyiha faqat Misr yuridik va jismoniy shaxslariga byyerilgan foizli
investitsiya syyertifikatlari bilan moliyalashtirildi. Suvaysh kanali ma muriyati
ʼ
2016-yilda yangi yon kanalni rasman ochdi. Suvaysh kanalining sharqiy
yo nalishining shimoliy tomonida joylashgan bu yon kanal Sharqiy tyyerminalga
ʻ
kemalarni qo yish va tyyerminaldan tushirish uchun xizmat qiladi. Sharqiy
ʻ
konteynyyer tyyerminali kanalning o‘zida joylashganligi sababli, yangi yon kanal
qurilishidan oldin konvoy harakatlanayotganda kemalarni tyyerminalga qo‘yish
yoki tushirish mumkin emas edi. Nil daryosidan Qizil dengizga sayohatni
osonlashtirish uchun qadimgi g arbiy-sharqiy kanallar qurilgan. Bitta kichikroq
ʻ
kanal Senusret II yoki Ramses II homiyligida qurilgan deb ishoniladi. Yana bir
kanal, ehtimol, birinchisining bir qismini o z ichiga olgan bo lsa kerak.
ʻ ʻ 1
Nexo II
hukmronligi davrida qurilgan, ammo yagona to liq ishlaydigan kanal Doro I
ʻ
tomonidan ishlab chiqilgan va qurib bitkazilgan. XX asrda Timsah ko lidan Balla
ʻ
ko llarigacha cho zilgan keyingi Doro I kanalining shimolga cho zilgan qismi
ʻ ʻ ʻ
topildi. Bu Misrning O'rta Qirolligiga tegishli bo'lib, uning yo'nalishi bo'ylab
qadimiy joylarning sanalari ekstrapolyatsiya qilingan. 2
Miloddan avvalgi 1470-
yilda Xatshepsut boshchiligidagi Punt ekspeditsiyasining relyeflarida Puntdan
qaytgan ekspeditsiya kuchlarini olib ketayotgan dengiz kemalari tasvirlangan. Bu
Qizil dengiz va Nil o'rtasida kema qatnovi aloqasi mavjudligini ko'rsatadi. Vadi
Gavasisdagi so'nggi qazishmalar Misrning dengiz savdosi Qizil dengizdan
boshlanganligini va kanalga ehtiyoj sezmaganligini ko'rsatishi mumkin. Dalillar
1
Pudni, Jon. Suvaysh; De Lesseps kanali. Nyu-York: Praeger, 1969.
2
Garrison, Ervan G. Muhandislik va texnologiya tarixi: badiiy usullar. 1989.
6

uning yyeramizdan avvalgi XIII asrda Ramses II davrida mavjud bo'lganligini
ko'rsatadi. Suvaysh kanalining janubiy oxiri Suvaysh ko'rfazida, Qizil dengizning
shimoliy uchida. Miloddan avvalgi II ming yillik Jeyms Genri Breasted ma'lum
bo'lgan eng qadimgi kanal qurish urinishini Asvan yaqinidagi birinchi kataraktani
Misrning oltinchi sulolasi va uning tugashi Misrning O'n ikkinchi sulolasi Senusret
III davriga bog'laydi. Afsonaviy Sesostris (ehtimol, fir'avn Senusret II yoki
Misrning o'n ikkinchi sulolasining Senusret III Nil daryosini Qizil dengiz bilan
birlashtirgan Fir'avnlar kanalini (miloddan avvalgi 1897-1839) qurgan bo'lishi
mumkin, yyeramizdan avvalgi 1848-yilda suv toshqini mavsumida suzish mumkin
bo'lgan, Nil daryosi deltasining sharqidagi Wadi Tumilat nomli quruq daryo
vodiysiga olib boradigan sug'orish kanali qurilganida. (Qadimda Qizil dengiz
shimolga Achchiq ko llar va Timsahgacha yetib borgani aytiladi). Aristotelʻ
(miloddan avvalgi 384-322) o'zining "Meteorologiya" asarida shunday yozgan:
Ularning shohlaridan biri unga kanal yasamoqchi bo'ldi (chunki butun mintaqa
kemalar uchun qulay bo'lib qolsa, ular uchun unchalik katta foyda yo'q edi;
Aytishlaricha, Sesostris qadimgi qirollardan birinchi bo'lib harakat qilgan), lekin u
dengiz quruqlikdan baland ekanligini aniqladi. Dengiz daryo suviga aralashib, uni
buzmasligi uchun avval u, keyin Doro kanal qurishni to'xtatdilar. Strabon Sesostris
kanal qurishni boshlaganini yozgan va Pliniy Eldyyer shunday deb yozgan: Undan
keyin Tyro qabilasi va Daney porti keladi, Misr shohi Sesostris undan Nil daryosi
Delta deb ataladigan joyga oqib o'tadigan joyga kema kanalini o'tkazish niyatida
edi; bu 100 qilometrdan ortiq masofa. Keyinchalik Fors shohi Doro ham xuddi
shunday fikrga keldi va yana Ptolemey II 30 metr kengligida, 9 metr chuqurligida
va 55 qilometr uzunlikdagi Achchiq daryosigacha bo'lgan xandaq yasadi.
Qadimgi Misrning Bubastis, Pi-Ramesses va Pitom shaharlari orqali o tuvchi
ʻ
qadimiy g arbiy-sharqiy kanal qoldiqlari 1799-yilda Napoleon Bonapart va uning
ʻ
muhandislari va kartograflari tomonidan topilgan. Yunon tarixchisi Gyyerodotning
tarixiga ko'ra, miloddan avvalgi 600-yillarda Nexo II Bubastis va Gyyeroopolis
o'rtasidagi Tumilat vodisi orqali g'arbiy-sharqiy kanal qazishni o'z zimmasiga
7

olgan va, ehtimol, uni Hyyeroopolit ko'rfazi va Qizil ko'rfazgacha davom ettirgan.
Nima bo'lishidan qat'iy nazar, Necho o'z loyihasini hech qachon tugatmagani
haqida xabar byyerilgan. Gyyerodotga bu tashabbusda 120 000 kishi halok
bo'lganligi aytilgan, ammo bu raqam, shubhasiz, bo'rttirilgan.[31] Pliniy
Eldyyerning so'zlariga ko'ra, Nechoning kanalga cho'zilgan uzunligi taxminan 92
qilometrni tashqil etgan. Bubastis va Buyuk Achchiq ko'l o'rtasidagi umumiy
masofaga teng bo'lib, vodiylar orqali o'tish imkonini byyeradi. Gyyerodot aytgan
uzunlik, 1000 dan ortiq stadiya (ya'ni, 183 qilometr yoki 114 milya) o'sha paytdagi
Nil va Qizil dengiz orasidagi butun masofani o'z ichiga oladi. Nechoning o'limi
bilan ish to'xtatildi. Gyyerodotning aytishicha, loyihadan voz kechish sababi, uning
muvaffaqiyatli yakunlanishidan boshqalar foyda ko'rishi haqida orakuldan olingan
ogohlantirish sabab bo'lgan. Nexoning Navuxadnazar II bilan urushi, ehtimol,
kanalning davom etishiga to'sqinlik qilgan. Necho loyihasini Qadimgi Misrni
o zidan oldingi Kambiz II bosib olgandan keyin uni boshqargan forslik Doro Iʻ
yakunlagan. Ehtimol, Doro davrida Misrning Shaluf shahri yaqinida Gyyeroopolit
ko'rfazi va Qizil dengiz o'rtasida tabiiy suv yo'li bo'lgan bo'lishi mumkin. yoki
Shaluf, Buyuk Achchiq ko'lning janubida joylashgan loy bilan shu qadar to'silgan
ediki, Doro navigatsiyaga bir marta ruxsat byyerish uchun uni tozalashi kerak edi.
yana. Gyyerodotning yozishicha, Doro kanali yetarlicha keng ediki, ikki trirema
eshkak eshkaklari bilan bir-biridan o‘ta oladi va to‘rt kun o‘tishi kerak edi. Doro
o'z yutug'ini Nil qirg'og'ida o'rnatgan bir qancha granit stelalari bilan, shu jumladan
Kabret yaqinida va yana birini Suvayshdan bir necha qilometr shimolda yodga
oldi. Buyuk Doro Suvaysh bitiklarida shunday deyilgan: Shoh Doro aytadi: 1
Men
forsman; Forsdan jo'nab Misrni zabt etdim. Men bu kanalni Misrda oqib o‘tadigan
Nil daryosidan Forsdan boshlanadigan dengizgacha qazishni buyurdim. Shuning
uchun, men buyurganimdek, bu kanal qazilgach, kemalar, men niyat qilganimdek,
Misrdan bu kanal orqali Forsga yo‘l oldi. Kanal Nil daryosidan Bubastisda chiqib
ketdi. Pitomdagi ustundagi yozuv yyeramizdan avvalgi 270 yoki 269-yillarda
Ptolemey II Filadelf tomonidan yana qayta ochilganligi qayd etilgan. Arsinoeda
1
Uilson, Arnold T. (1939). Suvaysh kanali. Uning o‘tmishi, buguni va kelajagi
8

Ptolemey Qizil dengizning Gyyeroopolit ko'rfazida shlyuzlar bilan kema
harakatlanuvchi qulf qurdi, bu kemalarning o'tishiga imkon byyerdi, lekin Qizil
dengizdagi sho'r suvning kanaldagi chuchuk suv bilan aralashishiga yo'l qo'ymadi.
XIX asrning ikkinchi yarmida fransuz kartograflari Timsah ko lining sharqiyʻ
tomonidan o tgan va Buyuk Achchiq ko lning shimoliy chekkasida tugaydigan
ʻ ʻ
qadimiy shimoliy-janubiy kanal qoldiqlarini topdilar. Bu Doro I tomonidan
qurilgan kanal ekanligi isbotlangan, chunki uning qurilishi xotirasiga bag'ishlangan
stela saytida topilgan. (Bu qadimiy, ikkinchi kanal bir vaqtlar shimoldan Timsah
ko liga cho zilganida Qizil dengiz qirg og i bo ylab o tgan bo lishi mumkin.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
VIII asrga kelib, Eski Qohira va Qizil dengiz o rtasida kema qatnovi mumkin
ʻ
bo lgan kanal mavjud edi, biroq uning qurilishiga kim buyruq byyerganligi haqida
ʻ
ma lumotlar turlicha bo ladi – Trayan yoki Amr ibn al-Os yoki Umar Xabar
ʼ ʻ
qilinishicha, bu kanal Eski Qohirada Nil daryosi bilan tutashgan va zamonaviy
Suvaysh yaqinida tugagan. Irlandiyalik rohib Dikuil (VIII asr oxirida tug'ilgan)
tomonidan yozilgan "De Mensura Orbis Tyyerrae" geografiyasi risolasida
Muqaddas zaminga ziyorat paytida Nil daryosidan Qizil dengizgacha bo'lgan
kanalda suzib o'tgan boshqa rohib Fidelis bilan suhbat haqida hikoya qilinadi.
Abbosiylar xalifasi al-Mansur 767-yilda bu kanalni yopib qo yishni buyurgani
ʻ
aytiladi. Al-Hakim bi-Amr Alloh Qohiradan Qizil dengizga o'tish yo'lini
ta'mirlagani da'vo qilinadi, lekin qisqa vaqt ichida, taxminan milodiy 1000 yilda,
chunki u tez orada "qum bilan bo'g'ilib qolgan". Biroq, bu kanalning bir qismi
Nilning yillik suv toshqinlari paytida hamon to'ldirishda davom etdi. 1488-yilda
Bartolomeu Diasning Afrika janubiga muvaffaqiyatli navigatsiyasi Hindiston va
Spice orollariga to'g'ridan-to'g'ri dengiz savdo yo'lini ochdi va O'rta yyer dengizi
savdo balansini abadiy o'zgartirdi. Yangi tartibdagi eng ko'zga ko'ringan
yutqazganlardan biri, sobiq vositachilar sifatida, Venetsiyaning sobiq ziravorlar
savdo markazi edi. Umidsizlikka tushib qolgan Venedik rahbarlari Qizil dengiz va
Nil o'rtasida suv yo'li qazishni o'ylashdi - Suvaysh kanalini deyarli 400 yil kutgan
holda - hashamatli savdoni yana o'z eshiklariga olib kelish uchun. Ammo bu orzu
9

bo'lib qoldi. Misrning hukmron Mameluklar bilan muzokaralarga kirishganiga
qaramay, Venetsiyaning kanal qurish rejasi 1517-yilda Sulton Salim I
boshchiligidagi Usmonlilar Misrni bosib olishi bilan tezda barham topdi. Qizil
dengiz ba'zi tarixchilarning fikricha, asrlar davomida asta-sekin chekinib, uning
qirg'oq chizig'i Timsah ko'li va Buyuk Achchiq ko'ldan asta-sekin janubga qarab
uzoqlashgan. 1
Nil loyining doimiy to'planishi bilan bir qatorda, Ptolemey kanaliga
texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash har o'tgan asrda tobora og'irlashdi. Ptolemey
kanali qurilganidan ikki yuz yil o'tgach, Kleopatraning g'arbiy-sharqiy suv yo'li
yo'q edi, chunki Ptolemeyning g'arbiy-sharqiy kanalini oziqlantirgan Nilning
Pelusiak tarmog'i o'sha vaqtga kelib kamayib ketgan edi. loy bilan bo'g'ilib qolgan.
Miloddan avvalgi 31-yilda Mark Antoniy va Kleopatraning Oktavianga qarshi
urushi paytida u o'z floti bilan Misrdan qochishga urinib, kemalarni O'rta yyer
dengizidan ko'tarib, yyer dengizi bo'ylab sudrab o'tishga harakat qilgan.
Suvayshdan Qizil dengizgacha Keyin , Plutarxning so ' zlariga ko ' ra , Petra
arablari bu kemalarning birinchi to ' lqiniga hujum qilib , yoqib yuborgan va
Kleopatra bu harakatdan voz kechgan . Ammo zamonaviy tarixchilar uning
kemalari Malichus I ning dushman kuchlari tomonidan yoqib yuborilganligini
ta'kidlashadi. 1798-yil oxirida Misr va Suriyadagi frantsuz kampaniyasi paytida
Napoleon qadimgi suv yo'lining qoldiqlarini topishga qiziqish bildirgan. Bu
arxeologlar, olimlar, kartograflar va muhandislarning Misr shimolini o'rganishi
bilan yakunlandi. Ularning topilmalari, Tavsif de l'Égypte'da qayd etilgan, Qizil
dengizdan shimolga, so'ngra g'arbiy Nilga cho'zilgan qadimiy kanalning kashf
etilishi tasvirlangan batafsil xaritalarni o'z ichiga oladi. Keyinchalik, 1804-yilda
Frantsiya impyyeratori bo'lgan Napoleon O'rta yyer dengizini Qizil dengiz bilan
bog'lash uchun shimoldan janubga kanal qurish haqida o'yladi. 2
Ammo bu rejadan
voz kechildi, chunki unda suv yo'lining ishlashi uchun qulflar kerak, qurilishi
qimmat va vaqt talab qiladi, degan noto'g'ri xulosaga keldi. Qulflarga bo'lgan
ehtiyojga ishonish Qizil dengiz O'rta yyer dengizidan 8,5 m (28 fut) balandroq
1
Oster, Uwe (2006) Le fabuleux destin des inventions: le canal de Suez .
2
Xolberg, Charlz V. Suvaysh kanali: uning tarixi va diplomatik ahamiyati .1931)
10

degan noto'g'ri e'tiqodga asoslangan edi. Bu Napoleonning Misr ekspeditsiyasi
paytida urush paytida olingan parcha-parcha tadqiqot o'lchovlaridan foydalanish
natijasi edi. 1861-yil oxirlarida Napoleon tomonidan Bubastisdan Qizil
dengizgacha kashf etilgan qatnovchi qadimiy yo'l haligacha suvni Kassassingacha
uzoq sharqqa olib borardi. Dengiz sathining taxminiy farqi natijasida yuzaga
kelishi mumkin bo'lgan qurilish muammolariga qaramay, sharqqa qisqaroq yo'l
topish g'oyasi saqlanib qoldi. 1830-yilda genyeral Frensis Chesni Britaniya
hukumatiga balandlikda farq yo'qligi va Suvaysh kanalini qurish mumkinligi
haqida hisobot taqdim etdi, ammo uning hisobotiga boshqa e'tibor byerilmadi.
Leytenant Vaghorn Misr orqali Hindistonga pochta va yo'lovchilarni olib o'tuvchi
o'zining "Yyer usti yo'li" ni yaratdi. Misrning fransuz tadqiqotchisi Linant de
Bellefonds Misr jamoat ishlarining bosh muhandisi bo'ldi. Oddiy vazifalaridan
tashqari, u Suvaysh Istmusini o'rganib chiqdi va Suvaysh kanali uchun rejalar
tuzdi. Frantsiyalik Sen-Simonchilar kanalga qiziqish bildirishdi va 1833- yilda
Bartelemi Prospyer Enfantin Muhammad Alining e'tiborini kanalga qaratishga
harakat qildi, ammo muvaffaqiyatga yerisha olmadi. Italiya-Avstriya temir yo'l
kashshofi Alois Negrelli bu g'oyaga 1836-yilda qiziqib qoldi.
1846-yilda Prospyer Enfantinning Canal de Suez jamiyati bir qator
mutaxassislarni, jumladan Robyert Stivenson, Negrelli va Pol-Adrien Burdaluni
(Linant de Bellefonds yordami bilan) Suvaysh kanalining fiziologik
imkoniyatlarini o'rganish uchun taklif qildi. Burdaluning istmusni o'rganishi ikki
dengiz o'rtasida balandlikda amaliy farq yo'qligining birinchi umumiy qabul
qilingan dalili bo'ldi. Biroq, Britaniya hamma uchun ochiq kanal Hindiston
savdosiga xalaqit byerishi mumkinligidan qo'rqdi va shuning uchun
Iskandariyadan Qohira orqali Suvayshga poezdda ulanishni afzal ko'rdi, oxir-
oqibat Stivenson qurgan. 1854 va 1856-yillarda Fyerdinand de Lesseps Misr va
Sudan Xediviyasi Said Poshodan barcha xalqlarning kemalari uchun ochiq kanal
qurish uchun kompaniya yaratish uchun imtiyoz oldi. Kompaniya kanal ochilgan
kundan boshlab 99 yil davomida foydalanishi kyerak edi. De Lesseps Said bilan
11

1830-yillarda frantsuz diplomati bo'lgan paytda o'rnatgan do'stona
munosabatlaridan foydalangan. Imtiyozlarda ko'rsatilganidek, de Lesseps Suvaysh
isthmusini teshish bo'yicha Xalqaro komissiyani (Commission Intyernationale pour
le pyercement de l'isthme de Suez) 7 mamlakatdan kelgan 13 ekspyertdan iborat
bo'lgan, jumladan, keyinchalik prezidenti Jon Robinson MakKlinni chaqirdi.
Londondagi Qurilish muhandislari instituti va yana Negrelli, Linant de Bellefonds
tomonidan ishlab chiqilgan rejalarni o'rganish va kanalning fizibilitesi va eng
yaxshi yo'nalishi bo'yicha maslahat byerish. Misrda olib borilgan so rovlar vaʻ
tahlillar hamda Negrellining ko plab g oyalari ustun bo lgan kanalning turli
ʻ ʻ ʻ
jihatlari bo yicha Parijdagi munozaralardan so ng komissiya 1856-yil dekabrida bir
ʻ ʻ
ovozdan hisobot tayyorladi, unda rejalar va profillar bilan to liq kanalning batafsil
ʻ
tavsifi ko rsatilgan.
ʻ Suvaysh kanali kompaniyasi (Compagnie univyerselle du
canal maritime de Suez) 1858-yil 15-dekabrda tashqil topgan. Britaniya hukumati
bu loyihaga boshidanoq uning yakuniga qadar qarshilik qilgan edi. Keyp yo'lini
ham, Hindiston va Uzoq Sharqqa quruqlikdagi yo'lni ham nazorat qilgan inglizlar,
kanal ularning savdo va dengiz ustunligini buzishi mumkinligini hisobga olib,
status-kvoni qo'llab-quvvatladilar. 1850-yillarning o rtalarida lord Palmyerston,
ʻ
loyihaning eng ashaddiy dushmani, o z qarshiligi ortidagi asl maqsadni tan oldi:
ʻ
Britaniyaning savdo va dengiz munosabatlari yangi yo l ochilishi bilan barbod
ʻ
bo lib, barcha xalqlar uchun ochiq bo ladi va shu tariqa o z mamlakatini bunday
ʻ ʻ ʻ
imkoniyatlardan mahrum qiladi. 1
uning hozirgi eksklyuziv afzalliklari. Loyihaga
qarshi diplomatik harakatlardan biri bo'lsa-da, u davom etganda, u kanal
qurilishida "majburiy mehnat" dan foydalanishni ma'qullamadi. Loyihada beixtiyor
mehnat to'xtadi va noib korvni qoralab, loyihani to'xtatdi. Xalqaro fikr dastlab
shubha bilan qaradi va Suvaysh kanali kompaniyasining aktsiyalari xorijda yaxshi
sotilmadi. Buyuk Britaniya, Avstriya va Rossiya sezilarli miqdordagi aktsiyalarni
sotib olmagan. Kattaui bank oilasining yordami va Frantsiya Rotshildlar uyi
xodimi Jeyms de Rotshild bilan munosabatlari Frantsiyada va Yevropaning boshqa
qismlarida muvaffaqiyatli ilgari surildi. Frantsiyaning barcha aktsiyalari tezda
1
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Toshkent-2014.
12

Frantsiyada sotildi. Zamonaviy britaniyalik skeptik “Bir narsa aniqki... bizning
mahalliy savdogarlar hamjamiyatimiz bu ulkan ishga umuman e’tibor byermayapti
va kanalning kvitansiyalari o‘z faoliyatini tiklash uchun yetarli bo‘lishi
mumkinligiga shubha qilish qonuniydir. Bu har qanday holatda ham katta kemalar
uchun qulay yo'lga aylanmaydi. Bo'lajak Port Said qirg'og'ida ish 1859-yil 25-
aprelda boshlandi. Qazish ishlari taxminan 10 yil davom etdi, kanalni qazish uchun
1864-yilgacha majburiy mehnat (korvée) ishlatildi. Ba'zi manbalar ma'lum bir
davrda kanalda 30 000 dan ortiq odam ishlaganligini, turli mamlakatlardan 1,5
milliondan ortiq odam ishlaganini va o'n minglab ishchilar halok bo'lganini,
ularning aksariyati vabo va shunga o'xshash epidemiyalar. O'lganlar soni bo'yicha
hisob-kitoblar juda xilma-xil bo'lib, Gamal Abdel Nosir 1956-yil 26-iyuldagi
nutqida kanalni milliylashtirishdan keyin 120 000 kishining o'lganini va
kompaniyaning bosh shifokori 1866-yilda har ming kishiga 2,49 o'limdan ko'p
bo'lmaganini aytdi.
11 yil davomida yiliga 50 000 ishchi xodimning saxiy farazlari bilan ushbu
hisob-kitoblarni ikki baravar oshirish konsyervativ hisob-kitoblarga ko'ra 3,000
dan kam o'limga olib keladi. O'sha paytdagi cheklangan ma'lumotlarga ko'proq
tayanadigan bo'lsak, bu raqam 1000 dan kam bo'lar edi. Suvaysh kanali
kompaniyasi ishga tushirilgandan boshlab, 1925-yilgacha kanal bo'ylab o'z
faoliyatiga xizmat qilish uchun bir qator kompaniya shaharchalarini qurdi. Ularga
portlar va ularning ob'ektlari, shuningdek, irqi yoki millati bo'yicha ajratilgan
xodimlar uchun turar joy kiradi. 1
Bular Port Said (1869) va Port Fuad (1925) O'rta
yyer dengizi bo'ylab kanalning shimoliy kirish qismida, Ismoiliya (1862) Timsah
ko'lining o'rtasi va shimolida va kanalning Qizil dengizdagi janubiy kirish
qismidagi Tvefik porti (1867) edi. Kanal 1869-yil noyabr oyida Fransiya nazorati
ostida ochildi. Ochilish marosimi 15-noyabr kuni kechqurun Port-Saidda
yoritgichlar, feyyervyerklar va Misr va Sudanning Xediv Ismoil Poshoning
yaxtasida ziyofat bilan boshlandi. Yertasi kuni yertalab qirollik mehmonlari
kelishdi: impyerator Frans Iosif imperator yaxtasida fransuz impyeratori Yevgeniy,
1
Hrono.ru
13

Prussiya valiahd shahzodasi va Gessen shahzodasi Lui. Boshqa xalqaro mehmonlar
orasida amyerikalik tabiat tarixchisi H. V. Harkness ham bor edi. Peshindan keyin
kanalning musulmon va nasroniy marosimlari, sohilda yonma-yon qurilgan
vaqtinchalik masjid va chyerkovi bilan barakalari bor edi. Kechqurun yana
yoritgichlar va otashinlar otildi. 17-noyabr kuni yertalab kanalga L'Aigle
boshchiligidagi kemalar korteji kirib keldi. Keyingi kemalar orasida Jorj Nares
boshchiligidagi HMS Newport ham bor edi, u bir necha oydan so'ng Admiralty
nomidan kanalni o'rgandi. Nyuport kanal bilan bog'liq ba'zi muammolarni
ko'rsatadigan voqeaga aralashdi. Ochilish vaqtida kanal qismlarining chuqurligi
va'da qilingan darajada katta emasligi va kanalning eng chuqur qismi har doim
ham aniq bo'lmasligi, bu esa yyerga ulanish xavfiga olib kelishi haqidagi takliflar
bor edi. O'tishning birinchi kuni Port Saiddan 76 qilometr (41 nmi) janubda
joylashgan Timsah ko'lida tugadi. Frantsiyaning "Péluse" kemasi kiravyerishda
langar qoldirdi, keyin aylanib, yerga tushdi, kema va uning kemasi ko'lga kirish
yo'lini to'sib qo'ydi. Yertasi kuni yertalab Péluse toza bo'lgunga qadar quyidagi
kemalar kanalning o'zida langar qo'yishlari kyerak edi, bu ularning Ismoiliyadagi
o'sha tungi bayramga qo'shilishini qiyinlashtirdi. Nyuportdan tashqari: Nares
zondlash uchun qayiq yubordi va ko'lga kirish uchun Péluse atrofida manevr qila
oldi va u yerda tunash uchun langar qildi. Yertasi kuni Ismoiliya ko'proq
bayramlarga, jumladan, harbiylarning "o'tmishdagi marshi", yorug'lik chiroqlari va
otashinlar va Gubyernator saroyidagi balga sahna bo'ldi. Karvon 19-noyabr kuni
yertalab Suvayshga safarning qolgan qismi uchun yana yo‘lga chiqdi. Suvayshdan
keyin ishtirokchilarning ko pchiligi Qohiraga, so ngra bayram uchun yangi yo lʻ ʻ ʻ
qurilgan Piramidalarga yo l olishdi.
ʻ
II bob.Suvaysh kanalining siyosiy o`rni, ahamiyati va bugungi kundagi
geostartegik ahamiyati.
14

Garchi ko'plab texnik, siyosiy va moliyaviy muammolar bartaraf etilgan
bo'lsa-da, yakuniy xarajat dastlabki bahodan ikki baravar ko'p edi. Xediv, xususan,
Buyuk Britaniya va Frantsiya kreditorlari tomonidan qo'yilgan dastlabki shartlarni
engib o'tishga muvaffaq bo'ldi, bu loyiha uchun ko'plab xalqaro qo'llab-
quvvatlashni ta'minlashda chuqur aloqalari bebaho bo'lgan Sursok oilasining
yordamiga murojaat qildi. Ochilishdan keyin Suvaysh kanali kompaniyasi
moliyaviy qiyinchiliklarga duch keldi. Qolgan ishlar faqat 1871-yilda yakunlandi
va birinchi ikki yilda transport kutilganidan past edi. Shuning uchun De Lesseps
ikkinchi konsessiyada (tonneau de capacité) eslatib o'tilgan sof tonna turini nafaqat
Britaniyada savdogar tomonidan kiritilgan "Moorsom tizimi" ning nazariy sof
tonnajini emas, balki kemaning yuk tashish hajmini ham anglatish orqali
daromadlarni oshirishga harakat qildi. 1854-yilda Yuk tashish to'g'risidagi qonun.
Keyingi tijorat va diplomatik faoliyatlar natijasida Xalqaro Konstantinopol
komissiyasi aniq tonnaj turini o'rnatdi va 1873-yil 18-dekabrdagi protokolida
tariflar masalasini hal qildi. Bu Suvaysh kanalining aniq tonaji va Suvaysh
kanalining maxsus tonnaj syertifikatining kelib chiqishi bo'lib, ikkalasi ham
bugungi kungacha qo'llanilmoqda. Kanal jahon savdosiga darhol va keskin ta'sir
ko'rsatdi. Olti oy oldin qurib bitkazilgan Amyerika transkontinental temir yo'li
bilan birgalikda u dunyoni rekord vaqt ichida aylanib o'tishga imkon byerdi. Bu
Afrikaning Yevropa mustamlakachiligini kuchaytirishda muhim rol o'ynadi.
Kanalning qurilishi 1873-yilda Buyuk Britaniyada vahima paydo bo'lishining
sabablaridan biri edi, chunki Uzoq Sharqdan kelgan tovarlar shu paytgacha
yelkanli kemalarda Yaxshi Umid burni atrofida olib kelingan va Britaniya
omborlarida saqlangan. Bank qarzlarini to'lay olmaslik Said poshoning vorisi
Ismoil Poshoni 1875-yilda kanaldagi 44% ulushini 432 million funt styerlingdan
456 million funt styerlingga (540 million dollardan 570 dollargacha) sotishga
majbur qildi. million) 2019-yilda Buyuk Britaniya hukumatiga. Frantsiyalik
aktsiyadorlar hali ham ko'pchilikni o'z qo'liga olishdi. Mahalliy tartibsizliklar
inglizlarning 1882-yilda bostirib kirishiga va to'liq nazoratni o'z qo'liga olishiga
sabab bo'ldi, garchi nominal Misr Usmonli impyeriyasining bir qismi bo'lib qoldi.
15

1883-yildan 1907-yilgacha Britaniya vaqili Evelin Baring, Kromyerning 1-grafi
bo'lib, u hukumatni qayta tashqil etgan va modyernizatsiya qilgan, qo'zg'olon va
korruptsiyani bostirgan va shu tariqa kanalda harakatlanishni osonlashtirgan.
Ayniqsa, Yevropaning O‘rta yer dengizi mamlakatlari Suvaysh kanalidan
iqtisodiy foyda ko‘rdilar, chunki ular hozirda Shimoliy va G‘arbiy Yevropaning
Buyuk Britaniya, Gollandiya yoki Gyermaniya kabi dengiz savdosi bilan
shug‘ullanuvchi mamlakatlariga qaraganda Osiyo va Sharqiy Afrika bilan tezroq
aloqaga ega edilar. 1
O'rta yer dengizidagi eng katta foyda oluvchi Avstriya-
Vengriya bo'lib, u kanalni rejalashtirish va qurishda ishtirok etgan. Avstriyaning
eng yirik dengiz savdo kompaniyasi Östyerreychischyer Lloyd kanal qurib
bo'lingandan so'ng tez kengayishni boshdan kechirdi, shuningdek, Avstriyaning
o'sha paytdagi port shahri Trieste ham. Kompaniya Compagnie Univyerselle du
Canal de Suez kompaniyasining hamkori edi, uning vitse-prezidenti Lloyd
asoschisi Pasquale Revoltella edi. 1900-yilda Suvaysh kanali kompaniyasi
tomonidan kanalni kengaytirish va chuqurlashtirishda qaysi kema yordam
byerishini aniqlash uchun chuqur qazish bo yicha sinov o tkazildi. Chuqurʻ ʻ
qazishda sinovdan o'tgan kemalardan biri Avstraliyaning Kvinslend hukumatiga
qarashli The Hyercules kemasi edi. Gyerkules granit va ohaktosh konlarini
chuqurlashtirdi, ammo sinov oxirida Gyerkules Suvaysh kanalini chuqurlashtirish
uchun ishlatilmasligi aniqlandi. 2
Kema 1901-yilning yanvarida Avstraliyaning
Brisben shahriga qaytarildi. 1888-yildagi Konstantinopol konventsiyasi kanalni
Xediv Tevfiqning iltimosiga ko ra o z hukmronligiga qarshi Urabi qo zg olonini
ʻ ʻ ʻ ʻ
bostirish uchun Misr va Sudanni bosib olgan inglizlar himoyasi ostidagi neytral
hudud deb e lon qildi. Qo'zg'olon 1879- yildan 1882-yilgacha davom etdi. Inglizlar
ʼ
strategik muhim o'tish joyini 1915-yilda, Birinchi jahon urushi paytida
Usmonlilarning yirik hujumidan himoya qildilar. 1936-yilgi Angliya-Misr
1
Britannica (2007) "Suvaysh kanali", Britannica yangi ensiklopediyasi.
2
D.A. Suvayshning sharqiy va g'arbiy qismi: Tarixda Suvaysh kanali, 1854-1956.
16

shartnomasiga binoan Buyuk Britaniya kanal ustidan nazoratni saqlab qoldi.
Ikkinchi jahon urushi boshlanishi bilan kanal yana strategik ahamiyatga ega bo'ldi;
Italo-Gyermaniyaning uni qo'lga olishga urinishlari Shimoliy Afrika kampaniyasi
paytida qaytarildi, bu kanalning eksa tashishlari uchun yopiq bo'lishini ta'minladi.
1951-yilda Misr Buyuk Britaniya bilan 1936-yilgi shartnomani rad etdi. 1954-yil
oktyabr oyida Buyuk Britaniya o'z qo'shinlarini kanal zonasidan olib chiqishga
oldindan rozi bo'ldi. Misrning Sovet Ittifoqiga nisbatan tashabbusi tufayli Buyuk
Britaniya ham, Qo'shma Shtatlar ham Asvan to'g'oni qurilishini moliyaviy qo'llab-
quvvatlash va'dasidan voz kechdilar. Misr prezidenti Gamal Abdel Nosir 1956-yil
26-iyulda kanalni milliylashtirib, uni Suvaysh kanali ma muriyatiga o tkazib,ʼ ʻ
to g on loyihasini kanaldan tushgan daromaddan moliyalash niyatida deb javob
ʻ ʻ
byerdi. Kanal milliylashtirilgan kunning o‘zida Nosir ham Isroilning barcha
kemalari uchun Tiran bo‘g‘ozini yopib qo‘ydi. Bu Buyuk Britaniya, Frantsiya va
Isroil Misrga bostirib kirgan Suvaysh inqiroziga olib keldi. Sevr protokoli bo'yicha
oldindan kelishilgan urush rejalariga ko'ra, Isroil 29-oktyabrda Sinay yarim oroliga
bostirib kirdi, bu esa Misrni ularni harbiy harakatlarga jalb qilishga majbur qildi va
Angliya-Frantsiya hamkorligining natijasi bo'lgan jangni Yaqin Sharqdagi
barqarorlikka tahdid deb e'lon qilishga imkon byerdi. va urushga kiring - rasmiy
ravishda ikki kuchni ajratish uchun, lekin aslida Kanalni qaytarib olish va Nosir
hukumatini ag'darish uchun. Kanada tashqi ishlar bo'yicha Davlat kotibi Lestyer
B.Pirson inglizlarni halokatli harakat deb hisoblagan narsadan qutqarish va urushni
to'xtatish uchun kanalga kirishni ta'minlash uchun birinchi BMT tinchlikparvar
kuchlarini yaratishni taklif qildi. hammasi va Isroilning Sinay yarim orolidan
chiqib ketishi. 1956-yil 4-noyabrda Birlashgan Millatlar Tashqilotidagi ko'pchilik
Pirsonning tinchlikparvar rezolyutsiyasiga ovoz byerdi, bu rezolyutsiyaga ko'ra,
BMT tinchlikparvar kuchlariga Misr va Isroil ularning chiqib ketishiga rozi
bo'lmasa, Sinayda qolish majburiyatini yukladi. Qo'shma Shtatlar bu taklifni
qo'llab-quvvatladi va Britaniya hukumatiga styerlingni sotish orqali bosim o'tkazdi,
bu esa uning qadrsizlanishiga olib keladi. Shundan so‘ng Britaniya o‘t ochishni
to‘xtatishga chaqirdi va keyinroq yil oxirigacha qo‘shinlarini olib chiqishga rozi
17

bo‘ldi. Keyinchalik Pirson tinchlik bo'yicha Nobel mukofotiga sazovor bo'ldi.
Nosirning buyrug'i bilan cho'kib ketgan kemalarning shikastlanishi va cho'kib
ketishi natijasida kanal 1957-yil apreligacha yopildi va u BMT yordami bilan
tozalandi. Kanalning yerkin harakatlanishini va Sinay yarim orolida tinchlikni
ta'minlash uchun BMT kuchlari (UNEF) tashqil etildi.
1967-yilgi urushdan oldin Misr 1949-yilda va 1956-yil Suvaysh inqirozi
paytida kanalni ochishdan bosh tortgan holda mudofaa chorasi sifatida Isroil
kemalari uchun kanalni bir necha bor yopgan edi. Misr BMT Xavfsizlik
Kengashining 1949 va 1951- yillardagi rezolyutsiyalariga qaramay, 1949-yildagi
sulh bitimi bilan harbiy harakatlar tugatilganini da'vo qilgan holda shunday qildi.
1967-yil 16-mayda Nosir UNEF tinchlikparvar kuchlarini Sinay yarim orolidan,
jumladan, Suvaysh kanali hududidan olib chiqishga buyruq byerganida, Misr
qo'shinlari ularning o'rnini egallash uchun Sinayga yuborildi. Isroil o'sha yilning
21-mayida Nosirning Tiran bo'g'ozini Isroil savdosi uchun yopish haqidagi
buyrug'iga norozilik bildirdi. 1
Bu Isroilning Eylat porti va Qizil dengiz o'rtasidagi
yuk tashishlarini to'xtatdi. 1967-yilgi Olti kunlik urushdan so'ng Isroil qo'shinlari
Sinay yarim orolini, jumladan Suvaysh kanalining butun sharqiy qirg'og'ini bosib
oldi. Keyingi yillarda Misr va Isroil o rtasidagi ziddiyat kuchaydi va 1969-yilʻ
martidan 1970-yil avgustigacha Misrning o sha paytdagi prezidenti Gamal Abdel
ʻ
Nosir mojaro paytida Isroil tomonidan bosib olingan hududlarni qaytarib olishga
urinib ko rgani uchun urush boshlandi. Janglar 1970-yilda Nosir vafotidan keyin
ʻ
to xtadi. Bu to qnashuvdan so ng hududning taqsimlanishida o zgarishlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lmadi, lekin asosiy keskinliklar davom etdi. Isroilliklarning kanaldan
ʻ
foydalanishiga ruxsat byerishni istamagan Misr, Olti kunlik urush boshlanganidan
so'ng darhol barcha kemalar uchun kanalni yopib qo'ygan blokadani o'rnatdi. Kanal
sakkiz yil davomida to‘silgan edi. Bu voqeani kutmagan edi va natijada "Sariq
flot" nomi bilan tanilgan o'n besh yuk kemasi kanalda qolib ketdi va 1975-yilda
qayta ochilgunga qadar u yerda qoldi. 1973-yil 6-oktabrda, Yom Kippur urushi
paytida, kanal Badr opyeratsiyasiga sahna bo'lib, Misr harbiylari Suvaysh kanali
1
Fayllar.org
18

orqali Isroil tomonidan bosib olingan Sinay yarim oroliga o'tdi. Bu to'qnashuvning
ko'plab qoldiqlari kanal chetlarida ko'rinib turibdi. Misrga xayrixoh bo'lgan arab
neft eksportchilari OPEKni xom neft narxini taxminan 17 foizga oshirishga undadi
va oxir-oqibat AQSh va Isroilning boshqa ittifoqchilariga qarshi embargo qo'ydi.
Yom Kippur urushidan keyin Qo'shma Shtatlar Nimbus Moon opyeratsiyasini
boshladi. USS Inchon (LPH-12) amfibiya hujum kemasi 12 ta RH-53D mina
tozalash vyertolyotlari bilan kanalga jo'natildi. Ular 1974-yil may va dekabr oylari
orasida kanalni qisman tozaladilar. Kanalni tozalash ishlari tugallangach, kanal va
uning ko‘llari minalardan tozalangan deb hisoblangan. Keyin kanal Misr prezidenti
Anvar Sadat tomonidan 1975-yilda Port Saidga shimolga yo‘l olgan birinchi
karvonni olib borgan Misr esminetsi bortida qayta ochildi. Uning yonida Yeron
valiahd shahzodasi Rizo Pahlaviy turardi. UNEF mandati 1979-yilda tugadi.
Qo'shma Shtatlar, Isroil, Misr va boshqalarning 1979-yilgi Misr-Isroil tinchlik
shartnomasiga muvofiq Isroil va Misr o'rtasidagi tinchlikni saqlashda BMT rolini
kengaytirishga qaratilgan sa'y-harakatlariga qaramay. , Suriya iltimosiga ko'ra,
BMT Xavfsizlik Kengashida Sovet Ittifoqi veto qo'yganligi sababli mandat
uzaytirilishi mumkin emas edi. Shunga ko'ra, Sinayda yangi kuzatuvchi kuchlari
bo'yicha muzokaralar Isroilning bosqichma-bosqich chiqib ketishi bilan
muvofiqlashtirilgan holda 1981-yilda Sinayda joylashgan Ko'p millatli kuchlar va
kuzatuvchilarni (MFO) ishlab chiqardi. MFO Amyerika Qo'shma Shtatlari, Isroil,
Misr va boshqa davlatlar o'rtasidagi kelishuvlarga muvofiq faol bo'lib qolmoqda.
2014-yilda, Misr prezidenti lavozimiga kirishganidan bir necha oy o‘tgach,
Abdulfattoh as-Sisi Ballah aylanma yo‘lini eni 61 metrdan (200 fut) eni 312
metrga (1024 fut) 35 qilometr (22 milya)gacha kengaytirishni buyurdi. Loyiha
Yangi Suvaysh kanali deb ataldi, chunki u kemalarga kanal bo ylab bir vaqtningʻ
o zida ikkala yo nalishda ham o tish imkonini byeradi.
ʻ ʻ ʻ
Loyiha qiymati 59,4 milliard LE (9 milliard AQSH dollari) dan ortiqni
tashqil etdi va bir yil ichida yakunlandi. Sisi 2015-yil 6-avgustdagi marosimda
kengaytirilgan kanalni biznes uchun ochiq deb e’lon qildi. Voqea boshlanganda,
19

ko'plab iqtisodchilar va savdo mutaxassislari, agar tez hal qilinmasa, to'siqning
oqibatlarini sharhlab, Suvayshning jahon savdosi uchun qanchalik muhimligini
ta'kidladilar; Hodisa, kanal orqali o'tishi rejalashtirilgan mahsulotlar tufayli jahon
iqtisodiyotiga jiddiy ta'sir ko'rsatishi mumkin edi. Bu tovarlar orasida neftni tashish
eng ko'p zarar ko'rdi, chunki ularning ko'p qismi o'z manziliga etib borishning
boshqa yo'li bilan to'sib qo'yilgan. Yevropa va Amyerika bozoriga ishora qilib, bir
nechta dengiz ekspyertlari savdoga keskin ta'sir ko'rsatishi haqidagi bashoratga
qarshi chiqishdi va IHS Markitning enyergiya bozorlari tahlilchisi Marshall
Stivzning so'zlariga ko'ra, bu "haqiqatan ham xom neft uchun muhim tranzit yo'li
emas" va Boston Consulting Group vaqili Kamil Egloff va ta'minotning muqobil
manbalariga ko'ra, "mavjud zahiralar mavjud", transport harakati faqat
sekinlashganini va bu faqat mavjud tanqisligi bo'lgan tarmoqlarga (masalan,
yarimo'tkazgich sanoati) ta'sir qilishi mumkinligini ta'kidladi. Xalqaro dengiz
palatasi (ICS) hisob-kitoblariga ko‘ra, Suvaysh kanali orqali har kuni 3 milliard
dollargacha bo‘lgan yuk o‘tadi. To'siq butun dunyo bo'ylab yuk tashish jadvaliga
ta'sir qilishi aytilgan. Yuk tashish kompaniyalari, shuningdek, o'z kemalarini Umid
burni atrofida uzoqroq yo'nalish bo'ylab yo'naltirishni o'ylashdi. Buni amalga
oshirgan birinchi konteynyer kemasi Evyer Givenning singlisi Evyer Greet edi.
Kema 29-mart kuni qayta suzildi. Bir necha soat ichida yuk tashish qayta tiklanib,
sekin-asta 450 ga yaqin kemaning orqada qolgan qismini bartaraf etdi. Evyer
Given tuzalib ketganidan so'ng kanaldan muvaffaqiyatli o'tgan birinchi kema
Gonkongda joylashgan YM Wish yuk kemasi edi. 1
2021-yilning 2-aprelida
Misrning Suvaysh kanali ma muriyati raisi Usama Rabiy kanalning tiqilib qolishiʼ
oqibatida yetkazilgan zarar taxminan 1 milliard dollarga yetishi mumkinligini
aytdi. Rabi, shuningdek, Suvaysh kanalida navigatsiya qayta tiklanganidan so'ng,
31-mart kuni tushlik holatiga ko'ra, 285 ta yuk kemasi kanal orqali muammosiz
o'tganligini aniqladi. Uning so‘zlariga ko‘ra, kanal orqali o‘tishni kutayotgan
qolgan 175 ta yuk tashuvchining hammasi 2 aprelgacha o‘tib ketadi. Hodisadan
so‘ng Misr hukumati kanalning torroq qismlarini kengaytirishlarini e’lon qildi.
1
Pudni, Jon. Suvaysh; De Lesseps kanali. Nyu-York: Praeger, 1969.
20

2021-yil 9-sentabrda kanal MV Coral Crystal tomonidan yana qisqa muddatga
to‘sib qo‘yildi. Biroq, bu kema 15 daqiqa ichida ozod qilindi va boshqa
konvoylarga minimal darajada to'sqinlik qildi. Dengizdan kanalga
yaqinlashayotgan kemalar Port Said yaqinidagi Fairway Buoydan 15 dengiz mili
(28 qilometr) uzoqlikda bo'lganda bandargohni radiostantsiya qilishlari kutiladi.
Kanal tekisligi sababli qulflarga ega emas va dengiz sathining har bir uchi
orasidagi kichik farq yuk tashish uchun ahamiyatsiz. Journal of Coastal Research
jurnalida 2012-yilda chop etilgan maqolaga ko'ra, kanalning dengizga chiqish
eshiklari yo'qligi sababli, uchlaridagi portlar O'rta yer dengizi va Qizil dengizdan
to'satdan sunami ta'siriga duchor bo'ladi. Al-Qantara yaqinidagi Balla-aylanib
o'tish joylarida va Buyuk Achchiq ko'lda bitta yuk tashish yo'li mavjud. Odatdagi
kunda kanal bo'ylab uchta konvoy o'tadi, ikkitasi janubga va bittasi shimolga.
O'tish taxminan 8 tugun (15 km/soat; 9 milya) tezlikda 11 dan 16 soatgacha davom
etadi. Past tezlik kemalarning uyg'onishi natijasida qirg'oqlarning yeroziyasini
oldini olishga yordam byeradi. 1955-yilga kelib Yevropa neftining 2/3 qismi kanal
orqali o‘tgan. Jahon dengiz savdosining 8% ga yaqini kanal orqali amalga
oshiriladi. 2008-yilda kanal orqali 21 415 ta kema o'tdi va tushumlar 5,381 milliard
dollarni tashqil etdi, har bir kemaning o'rtacha narxi 251 000 dollarni tashqil etdi.
2008-yil 1-yanvarda Suvaysh kanali ma'muriyati (SCA) boshqaruv kengashi
tomonidan kemalar tranzitini tashqil etish uchun qabul qilingan Navigatsiyaning
yangi qoidalari kuchga kirdi. Eng muhim tuzatishlar orasida 19 metr (62 fut) suv
oqimiga ega kemalarning o'tishiga ruxsat byerish, ruxsat etilgan kenglikni 32
metrdan 40 metrga (105 dan 131 futgacha) oshirish (yaxshilash opyeratsiyalaridan
keyin) va tashqaridan uchuvchilardan foydalangan kemalarga jarima solish kiradi.
ruxsatisiz kanal chegaralari ichidagi SCA. Tuzatishlar xavfli yuklar (masalan,
radioaktiv yoki yonuvchan matyeriallar) yuklangan kemalarga, agar ular xalqaro
konventsiyalarda ko'zda tutilgan so'nggi tuzatishlarga muvofiq bo'lsa, o'tish
imkonini byeradi. SCA tranzit paytida eng yuqori darajadagi xavfsizlikka yerishish
uchun kanal bo'ylab o'tayotgan harbiy kemalarga yordam byerish uchun zarur
bo'lgan tirgaklar sonini belgilash huquqiga ega. Iqtisodiy jihatdan Suvaysh kanali
21

qurilishi tugallangandan so'ng, birinchi navbatda, Buyuk Britaniya yoki
Gyermaniya kabi Shimoliy va G'arbiy Yevropa dengiz savdosi davlatlari bilan
solishtirganda Yaqin va Uzoq Sharq bilan ancha tez aloqaga ega bo'lgan O'rta yer
dengizi mamlakatlarining dengiz savdo vakolatlariga foyda keltirdi. O sha paytdaʻ
Markaziy Yevropaga to g ridan-to g ri bog langan Triestening asosiy Gabsburg
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
savdo porti meteorik yuksalishni boshdan kechirdi. 1
XIX asrda Brindisi va
Triestdan Bombeyga taxminiy paroxod sayohati uchun tejalgan vaqt 37 kun,
Genuyadan 32 kun, Marseldan 31 kun, Bordo, Livyerpul, London, Amstyerdam va
Gamburgdan 24 kun edi. O'sha paytda tashiladigan tovarlar qimmat kanal tarifiga
dosh byera oladimi yoki yo'qligini ham o'ylab ko'rish kyerak edi.
Bu O'rta yer dengizi portlarining Markaziy va Sharqiy Yevropaga
quruqlikdagi yo'llari bilan tez o'sishiga olib keldi. Yuk tashish kompaniyalarining
bugungi ma'lumotlariga ko'ra, Suvaysh kanali orqali Singapurdan
Rottyerdamgacha bo'lgan yo'nalish Afrika atrofidagi yo'lga nisbatan 6000
qilometrga (3,700 milya) va shu tariqa to'qqiz kunga qisqaradi. Natijada, Osiyo va
Yevropa o'rtasidagi laynyer xizmatlari ushbu qisqaroq yo'nalish tufayli 44 foiz
CO2 (karbonat angidrid) tejaydi. Sharqiy Afrika va O rta yyer dengizi mintaqasi
ʻ
o rtasidagi aloqada Suvaysh kanali shunga mos ravishda muhim rol o ynaydi. XX
ʻ ʻ
asrda ikki jahon urushi va Suvaysh kanali inqirozi tufayli Suvaysh kanali orqali
savdo bir necha marta to xtab qoldi.
ʻ 2
Ko'pgina savdo oqimlari O'rta yer dengizi
portlaridan Gamburg va Rottyerdam kabi Shimoliy Yevropa tyerminallari tomon
yo'naltirildi. Faqat Sovuq urush tugagandan so'ng, Yevropa iqtisodiy
integratsiyasining o'sishi, CO2 emissiyasini ko'rib chiqish va Xitoy Ipak yo'li
tashabbusi, Pirey va Triest kabi O'rta yer dengizi portlari yana o'sish va
investitsiyalar markazida Kanalning ochilishi O'rta yer dengizi va Qizil dengiz
o'rtasida birinchi tuzli suv o'tishini yaratdi. Qizil dengiz sharqiy O'rta yer
dengizidan taxminan 1,2 m (4 fut) balandroq bo'lsa-da, O'rta yer dengizi va
1
Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 1999. B-197
2
History.ru
22

Achchiq ko'llardagi kanalning o'rtasi orasidagi oqim qishda shimolga, yozda
janubga oqib o'tadi. Achchiq ko'llarning hozirgi janubida to'lqinli bo'lib,
Suvayshdagi suv oqimiga qarab o'zgarib turadi. Achchiq ko'llar, o'ta sho'r tabiiy
ko'llar bo'lib, ko'p o'n yillar davomida Qizil dengiz turlarining O'rta yer dengiziga
migratsiyasini to'sib qo'ygan, ammo ko'llarning sho'rligi Qizil dengiz bilan asta-
sekin tenglashgani sababli, migratsiya to'sig'i olib tashlandi, o'simliklar va
hayvonlar. Qizil dengizdan sharqiy O'rta yyer dengizini mustamlaka qila
boshladilar. Qizil dengiz, odatda, O'rta yer dengiziga qaraganda sho'rroq va ozuqa
moddalariga kamroq boy, shuning uchun yeritrea turlari ko'pincha O'rta yer
dengizining "yumshoq" sharqiy muhitida yaxshi ishlaydi. Aksincha, juda oz sonli
O'rta yer dengizi turlari Qizil dengizning "qattiqroq" sharoitlariga joylasha olgan.
Kanal bo ylab janubdan shimolga o tuvchi dominant migratsiya o tish joyiʻ ʻ ʻ
ko pincha Lesseps migratsiyasi (Fyerdinand de Lesseps nomidan) yoki “Yeritrey
ʻ
istilosi” deb ataladi. Yaqinda Misr hukumati tomonidan kanalning markaziy
qismida ikki tomonlama harakatlanishga imkon byeruvchi va nihoyat 2015-yilda
amalga oshirilgan yirik kanal kengaytmasi qurilishi Qizil dengiz turlarining
kelishini kuchaytiradi, deb qo‘rqqan dengiz biologlarida xavotir uyg‘otdi. O rta
ʻ
yyer dengizida. Hind-Tinch okeanidan ekzotik turlar va 1880-yillardan byeri kanal
orqali O'rta yer dengiziga kiritilgan O'rta yer dengizi ekotizimining muhim tarkibiy
qismiga aylandi. Ular allaqachon uning ekologiyasiga ta'sir qilib, ba'zi mahalliy va
endemik turlarga xavf tug'dirmoqda. Kanal teshilganidan byeri O'rta yer dengizida
Qizil dengizdan mingdan ortiq turlar - planktonlar, dengiz o'tlari, umurtqasizlar,
baliqlar qayd etilgan va boshqa ko'plab turlari aniq kuzatiladi. Natijada biologik
xilma-xillikning o'zgarishi inson xotirasida misli ko'rilmagan va tezlashmoqda:
Yaqinda O'rta yer dengizi ilmiy komissiyasi tomonidan olib borilgan uzoq
muddatli havzalar o'rtasidagi tadqiqot ushbu asrning birinchi yigirma yilida Hind
okeanidan ko'proq ekzotik baliq turlariga yerishganligini hujjatlashtirdi. O'rta yer
dengizi butun XX asrga qaraganda. Tarixiy jihatdan, kanal qurilishi boshlanishidan
oldin Nil deltasidan Wadi Tumilat bo'ylab kelajakdagi kanalga, janubiy tarmog'i
Suvayshga va shimoliy tarmog'i Port Saidga olib boradigan Shirin suv kanali deb
23

nomlangan kichik chuchuk suv kanali kesilgan. 1863-yilda qurib bitkazilgan bular
avvaliga kanal qurish uchun avval qurg oqchil hududga chuchuk suv keltirdi vaʻ
keyinchalik qishloq xo jaligi va kanal bo yidagi aholi punktlarining rivojlanishiga
ʻ ʻ
yordam byerdi. Biroq, 1968-yilda ishga tushirilgan Nil bo'ylab Asvan baland
to'g'onining qurilishi chuchuk suv oqimini sezilarli darajada kamaytirdi va Nil
deltasining sharqiy O'rta yer dengiziga kiradigan barcha tabiiy ozuqa moddalariga
boy loyni kesib tashladi. Afrika va Osiyo qit'alari o'rtasidagi yagona quruqlikdagi
ko'prik bo'lgan Suvaysh Istmusi nisbatan yaqinda geologik kelib chiqishi
hisoblanadi. Ikkala qit'a ham bir vaqtlar yagona katta qit'a massasini tashqil qilgan,
ammo paleogen va neogen davrlarida (taxminan 66-2,6 million yil oldin) Qizil
dengiz va Aqaba ko'rfazining katta yoriq tuzilmalari, Qizil dengizning ochilishi va
keyinchalik cho'kishi bilan rivojlandi.
Suvaysh ko'rfazi va Aqaba ko'rfazigacha. Keyingi to'rtlamchi davrda
(taxminan so'nggi 2,6 million yil ichida) dengiz sathining sezilarli tebranishi sodir
bo'ldi, bu oxir-oqibat shimolga kengayib, past tekislikdagi ochiq qirg'oq
tekisligigacha cho'zilgan pastda joylashgan istmusning paydo bo'lishiga olib keldi.
U yerda Nil deltasi bir vaqtlar sharqqa cho'zilgan - mo'l-ko'l yog'ingarchilik
davrlari pleystotsen davriga to'g'ri kelgan (2 588 000-11 700 yil oldin) va ikkita
daryo qo'llari yoki distributorlari ilgari shimoliy istmusni kesib o'tgan, bir novda
O'rta yer dengiziga etib kelgan. isthmusning eng tor nuqtasida va ikkinchisi hozirgi
Port Saiddan 14,5 km (9 milya) sharqda dengizga kiradi. Topografik jihatdan
Suvaysh Istmusi bir xil emas. Uchta sayoz suv bilan to'ldirilgan chuqurliklar
mavjud: Manzala ko'li, Timsah ko'li va Achchiq ko'llar; Achchiq ko'llar katta va
kichik deb ajratilgan bo'lsa-da, bir doimiy suv qatlamini hosil qiladi. Istmusning
janubida bir qancha chidamli ohaktosh va gips chiziqlari o'ralgan va yana bir
muhim xususiyat Timsah ko'lidan janubi-g'arbga Nilning o'rta deltasi va Qohiraga
olib boradigan tor vodiydir. Istmus dengiz cho'kindilari, mo'l-ko'l
yog'ingarchilikning dastlabki davrlarida to'plangan yirikroq qumlar va
shag'allardan, Nil allyuviyasidan (ayniqsa shimolda) va shamoldan esgan
24

qumlardan iborat. 1869-yilda birinchi marta ochilganda, kanal chuqurligi atigi 8
metr (26 fut), pastki qismida eni 22 metr (72 fut) va yuzasida eni 61 dan 91
metrgacha (200 dan 300 fut) iborat bo'lgan kanaldan iborat edi. Kemalarning bir-
biridan o'tishi uchun har 8-10 km (5-6 milya) dan o'tish joylari qurilgan. Qurilish
74 million kub metr (97 million kub yard) cho'kindilarni qazish va
chuqurlashtirishni o'z ichiga oldi. 1870-1884-yillar oralig'ida kanalning torligi va
burilishlari tufayli 3000 ga yaqin kemalar to'xtatildi. Asosiy yaxshilanishlar 1876
yilda boshlangan va ketma-ket kengaytirish va chuqurlashtirishdan so'ng, 1960-
yillarga kelib kanalning qirg'oqlari bo'ylab 10 metr (33 fut) chuqurlikda va
kanalning chuqurligi 12 metrni tashqil etgan holda, kamida 55 metr (179 fut)
kengligi bor edi. (40 fut) past suv oqimida. Shuningdek, o'sha davrda o'tish joylari
sezilarli darajada kengaytirildi va yangi ko'rfazlar qurildi, Achchiq ko'llar va Al-
Ballohda aylanma yo'llar amalga oshirildi, ayniqsa, yeroziya, tankyer kabi
hududlarda qirg'oqlarni himoya qilish uchun tosh yoki tsement qoplamalari va
po'lat qoziqlar deyarli to'liq bajarildi. 1
Timsah ko'lida ankrajlar chuqurlashtirildi va
kemalarni konvoyda birlashtirishni osonlashtirish uchun Port Saidda yangi
to'shaklar qazildi. 1964-yilda yanada kengayish bo'yicha tuzilgan rejalar 1967-yil
iyun oyida bo'lib o'tgan arab-isroil urushi tufayli amalga oshirildi, bunda kanal
to'sib qo'yildi. Kanal 1975-yil iyunigacha ishlamay qoldi, keyin u qayta ochildi va
obodonlashtirish ishlari qayta boshlandi. 2015-yilda Misr hukumati kanalni
yangilash va uning quvvatini sezilarli darajada oshirish bo'yicha qariyb 8,5 milliard
dollarlik loyihani yakunladi; Dastlabki uzunligi 164 km (102 milya) ga deyarli 29
km (18 milya) qo'shildi. 1945 yildagi 984 000 ta eng yuqori cho'qqidan yo'lovchi
tashish samolyotlarning raqobati tufayli juda kam sonli darajaga kamaydi. Kanallar
tashishning keyingi qisqarishi Avstraliya savdosining Yevropadan Yaponiya va
Sharqiy Osiyoga o tishi natijasida yuzaga keldi. Biroq, Rossiya, Janubiy Yevropaʻ
va Jazoirdagi neftni qayta ishlash zavodlaridan, asosan, Hindistonga neftning bir
oz harakati davom etdi va quruq yuklarni, jumladan, don, rudalar va metallarni
jo'natish ko'paydi. Eng yangi xususiyat bu kanal bo'ylab konteynyer trafigining
1
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Toshkent -2014.
25

o'sishi bo'lib, asosan Qizil dengiz va Fors ko'rfazining yuqori tiqilinch portlari
uchun mo'ljallangan. Shimolga yo'naltiriladigan asosiy yuklar xom neft va neft
mahsulotlari, ko'mir, rudalar va metallar, ishlab chiqarilgan metallar, shuningdek,
yog'och, yog'li va yog'li o'simliklar va don mahsulotlaridan iborat. Janubga yo'l
harakati tsement, o'g'itlar, tayyor metallar, don mahsulotlari va bo'sh neft
tankyerlaridan iborat. Kanalning qurilishi Suvayshdan tashqari, deyarli hech kim
yashamaydigan qurg'oqchil hududda aholi punktlarining ko'payishiga olib keldi. 28
000 gektardan ortiq (70 000 akr) ekin maydonlari eqilgan va umumiy aholining
qariyb 8 foizi qishloq xo'jaligi bilan shug'ullangan, taxminan 10 000 ga yaqin turli
o'lchamdagi savdo va sanoat faoliyati bilan shug'ullangan. 1967-yildagi Suvaysh
inqirozi davrida aholining deyarli barchasi evakuatsiya qilingan, aholi
punktlarining aksariyati keyingi urushlarda jiddiy shikastlangan yoki vayron
qilingan. 1975-yilda kanalning qayta ochilishi bilan bu hududni rekonstruksiya
qilish boshlandi va aholining aksariyati 1978-yilga kelib qaytib keldi. 1975-yilda
Port Said bojxona zonasiga aylantirildi va soliqdan xoli sanoat zonalari tashqil
etildi. kanal. Yirik shahar markazlari Port Said bo lib, uning sharqiy qirg oqdagiʻ ʻ
hamkasbi Bur Fuad; Ismoiliya (Al-Ismoiliya), Timsah ko lining shimoliy
ʻ
qirg og ida; va Suvaysh, uning g'arbiy qirg'og'ida joylashgan Bur Tavfiq.
ʻ ʻ
Sug'orish, maishiy va sanoat ehtiyojlari uchun suv Al-Ismoiliya kanali orqali Nil
daryosi orqali etkazib byeriladi. G'arbiy sohilda 1967-yilgacha bo'lgan ikki yo'l
bor. Paromlar asosan to'rtta yer osti o'tish yo'llari bilan almashtirildi: Suvaysh
shimolida, Timsah ko'lining janubida va shimolida va Al-Qantarada. Bu oxirgi yo'l
sharqiy qirg'oq bo'ylab Bur-Fuodga, ikkinchisi esa Sinay orqali sharqqa qarab
Isroilga o'tadi. Sharqiy qirg'oqdagi yangi yo'llar sharqqa tomon Xutmiyya, Giddi
va Mitla dovonlariga o'tib, markaziy Sinayga chiqish imkonini byeradi. Kanalning
g arbiy tomonidagi temir yo l 1970-yillarda qayta tiklangan.
ʻ ʻ
1980-yilda Misrni Shamol-Sina gubyernatorligi (muhofaza) bilan
bog'laydigan Ahmad Hamdi yo'l tunneli ochildi. Tunnelning taxminan 1,6 km (1
milya) kanalning o'zi ostidan o'tadi. 2014-yilgi kengaytirish loyihasi doirasida Misr
26

hukumati 2019-yilning may oyida ochilgan kanal ostidan o‘tuvchi qo‘shimcha
tunnellarni qurdi. Kengaytirish loyihasi, shuningdek, atrofdagi hududda
qo‘shimcha transport infratuzilmasini rivojlantirishni ham o‘z ichiga oladi, 1,6
million gektarga yaqin maydonni qayta tiklashga qaratilgan. (4 million akr) ekin
ekish uchun yyer va kanal bo'ylab keng tarqalgan yerkin savdo zonasini
rivojlantirishni rejalashtirmoqda. Mintaqadagi birinchi kanal miloddan avvalgi
1850-yillarda, Nil deltasining sharqidagi quruq daryo vodiysi bo'lgan Wadi
Tumelat (Al-Tumaylat) da suv toshqini davrida suzish mumkin bo'lgan sug'orish
kanali qurilganida qazilgan deb taxmin qilinadi. Fir'avnlar kanali deb nomlanuvchi
bu kanal Ptolemeylar tomonidan Achchiq ko'llar orqali Qizil dengizgacha
cho'zilgan. Timsah ko'li hududidan shimolga bir qo'l Nilning sobiq shoxiga etib
kelganga o'xshaydi. Rimliklar davrida kengaytirilgan (uni Trayan kanali deb
atagan), Vizantiyaliklar tomonidan e'tiborsiz qoldirilgan va ilk arablar tomonidan
qayta ochilgan bu kanal yeramizning 775-yilda harbiy sabablarga ko'ra Abbosiy
xalifalar tomonidan ataylab to'ldirilgan. 1
Umuman olganda, bu o'zgarishlarning
sababi O'rta yer dengiziga o'tishni ta'minlashdan ko'ra, delta yerlaridan Qizil
dengizga savdoni osonlashtirish edi. XV asrda venetsiyaliklar va XVII-XVIII
asrlarda frantsuzlar istmus orqali kanal qilish imkoniyati haqida fikr yuritdilar. U
yyerdagi kanal o‘z davlatlarining kemalariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri O‘rta yer
dengizidan Hind okeaniga suzib borish imkonini byeradi va shu tariqa Sharqiy
Hindiston savdosining monopoliyasini birinchi bo‘lib portugallar, so‘ngra
gollandiyaliklar va nihoyat, Gollandiyaliklar yutib olishlari mumkin edi. Ingliz,
ularning barchasi Yaxshi Umid burni atrofidagi marshrutdan foydalangan. 2
Bu
sxemalar barbod bo'ldi. Frantsiya Misrni bosib olgandan keyingina (1798-1801)
birinchi so'rov istmus bo'ylab o'tkazildi. Napoleon qadimiy kanal qoldiqlarini
shaxsan o'rgangan. Uning aloqa liniyalari bo'yicha bosh muhandisi J.M. Le Pyer
Qizil dengiz sathi O'rta yer dengizi sathidan 10 metr (33 fut) yuqori ekanligini va
shuning uchun qulflar kyerak bo'lishini noto'g'ri hisoblab chiqdi.
1
Garrison, Ervan G. (1999) Texnika va texnologiya tarixi:
2
Hiks, Jeffri. "Disraeli, Derbi va Suvaysh kanali, 1875
27

Fransuz geodeziyachilari ishlagan noqulay sharoitlarni va ikki dengiz
sathining nomutanosibligiga bo'lgan ishonchni hisobga olsak, xato oqlanishi
mumkin edi va Le Pyerning xulosasi kanal loyihalarining keyingi mualliflari
tomonidan tanqidsiz qabul qilindi. 1834-yilda va 1846-yilda kanal bo'yicha
tadqiqotlar yana o'tkazildi. 1854-yilda Fyerdinand de Lesseps Misr noibi (xediv)
Sa'id Poshodan kanal qurish uchun imtiyoz aktini oldi va 1856-yilda ikkinchi
hujjat Suvayshga topshirildi. Kanal kompaniyasi (Compagnie Univyerselle du
Canal Maritime de Suez) ish tugaganidan keyin 99 yil davomida dengiz kanalini
boshqarish huquqiga ega. Qurilish 1859-yilda boshlangan va ko'zda tutilgan 6 yil
o'rniga 10 yil davom etgan; iqlimiy qiyinchiliklar, 1865 yildagi vabo epidemiyasi
va yerta mehnat muammolari - bularning barchasi opyeratsiyalarni sekinlashtirdi.
Dastlabki loyiha janubiy tarmog'i (hozir Al-Suvays al-Hulva kanali deb ataladi)
Wadi Tumelat bo'ylab deltadan kichik kanalni (Al-Ismoiliya) kesish edi. Kanal)
Suvayshga va shimoliy (Al-Abbasiya kanali) Port Saidga. Bu boshqa qurg'oqchil
hududda ichimlik suvi bilan ta'minlangan va 1863 yilda qurib bitkazilgan. Dastlab,
qazish ishlari qo'lda tyerim va savat bilan amalga oshirilgan, dehqonlar majburiy
mehnat sifatida jalb qilingan. Keyinchalik, Yevropalik ishchilar tomonidan
boshqariladigan burg'ulash mashinalari va bug'li kuraklar o'z zimmasiga oldi va
chuqur qazish quruq qazishdan ko'ra arzonroq ekanligi isbotlanganligi sababli, yer
sun'iy ravishda suv bosdi va imkon qadar chuqurlashtirildi. Tog' jinslari qatlamlari
uchrashadigan bir nechta joylardan tashqari, butun kanal qum yoki allyuvium
orqali o'tgan. 1869-yil avgustda suv yo'li qurib bitkazildi va 17-noyabrda rasmiy
marosim bilan ochildi. Suvaysh kanali kompaniyasi Misr aktsiyadorlik jamiyati
sifatida tashqil etilgan va bosh ofisi Parijda joylashgan edi. Buyuk Britaniyaning
dastlabki rasmiy sovuqqonligiga, hatto dushmanligiga qaramay, Lesseps xalqaro
ishtirok etishdan xavotirda edi va aktsiyalarni keng taklif qildi. Biroq, faqat
frantsuzlar javob byerib, aktsiyalarning 52 foizini sotib olishdi; qolganlarning 44
foizini Sa id posho egallagan. Birinchi direktorlar kengashi tarkibiga 14 mamlakatʼ
vaqillari kirdi. 1875-yilda moliyaviy muammolar yangi noib Ismoil Poshoni (bosh
vazir Benjamin Disraeli tashabbusi bilan) darhol Britaniya hukumati tomonidan
28

sotib olingan xoldingini sotishga majbur qildi. O'sha yilga qadar aktsiyalar har biri
500 frankdan past bo'lgan. Britaniya sotib olishi bilan (har biri 568 frankdan)
barqaror qadrlash sodir bo'ldi va 1900 yilda 3600 frankdan oshdi. Dastlab sof
foydaning 15 foizini ajratgan Misr, keyinchalik bu foizdan voz kechdi va
Ismoilning 176 602 ta aktsiyalari sotilgandan keyin 1949 yilgacha direktorlar
kengashida vaqillik qilmasdan qoldi, aslida u direktorlar kengashi a zosi sifatidaʼ
qayta tiklandi va 7 foizini ajratdi. yalpi foyda. O'sha yili yangi ish o'rinlarining 90
foizi va texnik tayinlanishlarning 80 foizi misrliklarga taklif qilinishi va Canal
kompaniyasi kasalxonalar, maktablar va boshqa qulayliklar bilan ta'minlanishi
haqida kelishib olindi. 1956-yilda, konsessiya muddati tugashiga 13 yil qolganda,
kanal Misr Prezidenti Gamal Abdel Nosir tomonidan milliylashtirilib, Suvaysh
inqirozini keltirib chiqardi. O'shandan byeri Misr hukumati o'zining Suvaysh
kanali ma'muriyati (SCA) orqali to'liq nazoratni amalga oshirdi, garchi asl
kompaniya (hozirgi GDF Suez) Frantsiyada ko'p millatli kommunal xizmatlar
kompaniyasi sifatida davom etmoqda. 1
Kanal xalqaro savdoga xizmat qilish va
undan foyda olish uchun qurilgan bo'lsa-da, uning xalqaro maqomi ko'p yillar
davomida aniqlanmagan. 1888-yilda o'sha paytdagi yirik dengiz davlatlari (Buyuk
Britaniyadan tashqari) Konstantinopol konventsiyasini imzoladilar, unda kanal
tinchlik va urush davrida barcha xalqlarning kemalari uchun ochiq bo'lishi
kyerakligini e'lon qildi. Bundan tashqari, konventsiya kanal suvlarida dushmanlik
harakatlarini va uning qirg'oqlarida istehkomlar qurishni taqiqlagan. Buyuk
Britaniya konventsiyani 1904-yilgacha imzolagan. Urush paytida kanaldan xalqaro
foydalanish tarixi 1898-yilgi Ispaniya-Amyerika urushi paytida ispan harbiy
kemalariga o'tishni rad etishni va 1905-yilda Rossiya-Yaponiya urushi paytida
Rossiya harbiy-dengiz floti eskadroniga, Italiya kemalariga esa Italiya harbiy
kemalariga o'tishga ruxsat byerishni o'z ichiga oladi. 1935-36-yillarda Efiopiyaga
bostirib kirish.
Nazariy jihatdan, kanal Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlari paytida barcha
urushayotgan tomonlar uchun ochiq edi, ammo Ittifoqchi kuchlarning dengiz va
1
Britanca.en
29

harbiy ustunligi kanaldan Gyermaniya va uning ittifoqchilarining kemalarini
tashish uchun samarali foydalanishni rad etdi. 1949-yilda Isroil va uning arab
muxoliflari o'rtasidagi sulhdan so'ng, Misr Isroilga va Isroil bilan savdo qiladigan
barcha kemalarga kanaldan foydalanishni rad etdi. Ikki kanalning birinchi yopilishi
1956-57-yillardagi Suvaysh inqirozi paytida, Isroil Misr kuchlariga hujum
qilgandan so'ng, Frantsiya va Britaniya qo'shinlari kanal zonasining bir qismini
egallab olgandan keyin sodir bo'ldi. O'sha blokada paytida bir nechta kemalar
kanal ichida qolib ketgan va shimol tomoni 1957-yil yanvarida qayta ochilgunga
qadar chiqib keta olmadi. Ikkinchi yopilish 1967-yil iyun oyidagi arab-isroil urushi
natijasida sodir bo'ldi, bu vaqt va undan keyin kanal voqea joyi bo'lgan. Misr va
Isroil o'rtasidagi ko'plab janglar va bir necha yil davomida ikki qo'shin o'rtasidagi
oldingi chiziqni tashqil etdi. Misr kanalning ikkala chetini jismonan to'sib qo'ydi
va asta-sekin to'plangan cho'l qumi uchun "Sariq flot" deb nomlanuvchi 15 ta kema
butun urush davomida kanalning Buyuk Achchiq ko'lida qolib ketdi. Ankyerli
kemalarning xalqaro ekipajlari bir-birlarini qo'llab-quvvatlash va do'stona
munosabatda bo'lishdi, garchi 1969-yilga kelib ekipaj a'zolarining ko'pchiligiga
ketishga ruxsat byerilgan edi. 1975-yil iyun oyida kanalning qayta ochilishi va
1979-yilda Misr va Isroil o'rtasida tinchlik shartnomasi imzolanishi bilan barcha
kemalar (jumladan, Isroilda ro'yxatdan o'tganlar) yana suv yo'liga kirish imkoniga
ega bo'ldilar, garchi qamalib qolgan 15 ta kemadan faqat 2 tasi suv yo'liga chiqish
imkoniga ega bo'ldi. o'z kuchlari ostida qoldiring.
Xulosa
Jahon bo'ylab savdo qilish uchun tranzit vaqtini sezilarli darajada
qisqartirishga qo'shimcha ravishda, Suvaysh kanali dunyodagi eng muhim suv
yo'llaridan biri bo'lib, dunyo miqyosidagi yuk tashish hajmining 8 foizini qo'llab-
30

quvvatlaydi va har kuni kanal orqali deyarli 50 ta kemalar o'tadi. Tor eni kengligi
tufayli kanal jiddiy geografik chokepoint hisoblanadi , chunki bu osonlikcha
bloklanishi va savdo oqimini to'xtatishi mumkin. Suvaysh kanali uchun
kelajakdagi rejalar katta va ko'proq kemalarning bir vaqtning o'zida o'tishini
ta'minlash uchun kanalni kengaytirish va chuqurlashtirish bo'yicha loyihani o'z
ichiga oladi. Suvaysh kanalining so'nggi yangilanishi 2015-yilda bo'lgan hozirda
mavjud bo'lgan quvvati va umumiy uzunligiga etganligi sababli ko'plab
tortishuvlarga sabab bo'lgan ba'zi kengaytirish ishlari bor. Iqtisodiy ahamiyati
asosan ushbu kanal orqali 20.000 mingga yaqin kema o'tayotganligi va bu Misrda
ishlatilgan to'liq suzib yuruvchi kanal ekanligidadir. Buning natijasida butun
mintaqa tijorat birjalari tufayli obod bo'lgan maskanga aylandi. Bu Yevropa va
Janubiy Osiyo o'rtasidagi dengiz savdosiga imkon beradi va juda strategik
joylashuvga ega kanaldir. Suvaysh kanalini asosan, Angliya va Fransiyaga qarashli
kompaniyalar boshqarib kelgan. 1956-yil 26-iyulda Misr hukumati kanalni
natsionalizatsiya qildi. 2014-yil avgust oyida Misr hukumati kanalning tranzit
vaqtini tezlashtirish uchun Ballo Bypassini 35 kmga kengaytirish va kengaytirish
uchun qurilishni boshladi. Kengayish Suvaysh kanalining quvvatini qariyb ikki
baravar ko'paytirishni ko'zda tutdi, kuniga 49 dan 97 kemagacha. 59,4 milliard
Misr funt sterlingi (taxminan 8 milliard AQSh dollari) miqdorida ushbu loyiha
moliyalashtirildi foizli investitsiya sertifikatlari faqat Misr sub'ektlari va jismoniy
shaxslariga berildi. " Yangi Suvaysh kanali " 2015-yil 6-avgustda bo'lib o'tgan
marosimda katta shov-shuv bilan ochildi. 2016 - yil 24-fevralda Suvaysh kanali
ma'muriyati yangi yon kanalni rasman ochdi. Suvaysh kanalining sharqiy
kengaytmasining shimoliy tomonida joylashgan ushbu yon kanal, terminaldan
chiqish kemalari va sharsharalar uchun Sharqiy terminalga xizmat qiladi. Sharqiy
konteyner terminali Kanalning o'zida joylashganligi sababli, yangi kanal
qurilishidan oldin, konvoy ishlayotgan paytda terminalda to'xtab turish yoki
g'ildiraksiz kemalarni o'rnatish imkoniyati bo'lmagan. Kanalning ochilishi O'rta
dengiz va Qizil dengiz o'rtasida birinchi sho'r suv o'tishini yaratdi. Qizil dengiz
sharqiy O'rta dengizdan 1,2 m balandroq bo'lsa-da oqimida O'rta y er dengizi bilan
31

kanalning o'rtasi Achchiq ko'llar qishda shimolga, yozda janubga oqadi. Achchiq
ko'llarning hozirgi janubi suv oqimiga qarab o'zgarib turadi. Gipersalina tabiiy
ko'llar bo'lgan Achchiq ko'llar, Qizil dengiz turlarining O'rta y er dengizi bo'ylab
ko'chishini o'nlab yillar davomida to'sib qo'ydi, ammo ko'llarning sho'rligi asta-
sekin Qizil dengiz bilan tenglashganda, ko'chish uchun to'siq olib tashlandi va
o'simliklar va hayvonlar Qizil dengizdan sharqiy O'rta y er dengizi ga ko ` chib o ` ta
boshladi lar . Umuman olib qaraganda, bu kanal asosiy va bugungi dunyo
iqtisodiyotida muhim o`rin tutadi.
Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro`yxati:
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. B-31ʼ ʼ
32

Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Britannica (2007) "Suvaysh kanali", Britannica yangi ensiklopediyasi , 15-
nashr, 28 ,
2. D.A. Suvayshning sharqiy va g'arbiy qismi: Tarixda Suvaysh kanali, 1854-1956 ,
stanmdard ilmiy tarixi; P . 870
3. X Xolberg, Charlz V. Suvaysh kanali: uning tarixi va diplomatik
ahamiyati (1931), standart ilmiy tarix;
4. Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001. B-365
5. Buyuk Britaniya va Suvaysh kanali . London: Chapman va Hall, Limited.
Sanford, Eva Metyus – 1938.
6. Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Toshkent-2014. B-567
7. Pudni, Jon. Suvaysh; De Lesseps kanali. Nyu-York: Praeger, 1969.
8. Suvaysh kanali. Uning o'tmishi, hozirgi va kelajagi (2-nashr). London, Nyu-
York, Toronto: Oksford universiteti matbuoti.
9. Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 1999. B-197
Qo`shimcha va internet manbaalari:
1.www.Britanica.com
2.www.History.ru
3.www.Info.ru
4.www.Hrono.ru
Ilovalar
1-ilova.
33

Suvaysh kanalining sputnikdan ko`rinishi.
2-ilova.
34

Suvaysh kanalidagi kontenerlar.
3-ilova.
35

Suvaysh kanalidagi aerodrom.
36

Suvaysh kanali tarixi haqida

Sotib olish