Suyuqlik suyulik va suyuqlik qattiq jism sistemasida ekstraksiyalash - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	42.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	28 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Suyuqlik suyulik va suyuqlik qattiq jism sistemasida ekstraksiyalash

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................................................. 2
I BOB. EKSTRAKSIYA JARAYONINING NAZARIY ASOSLARI ................................................................ 6
1.1. Suyuqlik-suyuqlik va suyuqlik-qattiq jism sistemasida ekstraksiya jarayonining mohiyati ....... 6
1.2. Ekstraksiya jarayonining asosiy omillari ................................................................................... 9
1.3. Ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirish usullari ..................................................... 13
II BOB. EKSTRAKTORLAR TURLARI VA ULARNING ISHLASH PRINSIPLARI ....................................... 17
2.1. Suyuqlik-suyuqlik sistemasida ishlatiladigan ekstraktorlar tuzilishi ........................................ 17
2.2. Suyuqlik-qattiq jism sistemasida ekstraksiyalash jarayonining tuzilishi .................................. 19
2.3. Ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirish usullari ..................................................... 23
III BOB. EKSTRAKSIYA QURILMASINI HISOBLASH VA LOYIHALASH ................................................ 27
3.1. Texnologik parametrlarning tanlanishi va hisoblash asoslari ................................................. 27
3.2. Ekstraksiya qurilmasining asosiy parametrlari va loyihalash usullari ...................................... 30
3.3. Ekstraksiya jarayonining samaradorligini tahlil qilish va optimallashtirish ............................. 34
XULOSA ......................................................................................................................................... 39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................... 42
1

KIRISH
Ekstraksiya jarayoni zamonaviy kimyo va texnologiya sanoatida
moddalarning ajratilishi, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish va yuqori
sifatli mahsulotlarni olish uchun zarur bo’lgan eng muhim jarayonlardan biridir.
Ushbu jarayon, asosan, suyuqlik-suyuqlik yoki suyuqlik-qattiq jism tizimlarida
amalga oshiriladi, bu esa ikki faza o’rtasid a moddalar almashinuvi orqali
ajratiladigan moddaning yuqori samaradorlik bilan olinishi imkoniyatini yaratadi.
Ekstraksiya jarayoni nafaqat kimyo sanoatida, balki farmatsevtika, oziq-ovqat
sanoati, neftni qayta ishlash, qishloq xo’jaligi, atrof-muhitni himoya qilish kabi
sohalarda ham keng qo’llaniladi. Bu jarayonlar yordamida bir nechta foydali
moddalardan yoki aralashmalardan ajratib olinadi, bu esa yanada samarali va
iqtisodiy jihatdan foydali ishlab chiqarishni ta’minlaydi.
Ekstraksiya jarayonining asosiy maqsadi — ajratiladigan moddaning
maksimal miqdorini olishdir. Buning uchun suyuqlik va material o’rtasidagi
samarali moddalar almashinuvi kerak bo’ladi. Suyuqlikning material bilan to’g’ri
o’zaro ta’siri, erituvchining sifatini tanlash, harorat va bosimni optimallashtirish
kabi omillar bu jarayonning muvaffaqiyatiga ta’sir qiladi. Ekstraksiya jarayonida
moddaning yuqori darajada ajratilishi, odatda, aralashtirishni intensivlashtirish,
fazalar o’rtasidagi maksimal kontaktni ta’minlash, va jarayon parametrlarini
optimallashtirish orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga, jarayonni tezlashtirish
va samaradorligini oshirish uchun texnologik tizimlarni yaxshilash va yangi
usullarni qo’llash muhimdir.
Ekstraksiya jarayonini tahlil qilishda, uning samaradorligi nafaqat
ajratiladigan moddalar miqdoriga, balki jarayonning barqarorligi va energiya
sarfiga ham bog’liqdir. Ekstraksiyalash jarayonlari, odatda, energiya iste’moli
yuqori bo’lgan tizimlar sifatida tanilgan, chunki jarayonni amalga oshirish uchun
2

ma’lum darajada energiya va issiqlik kerak bo’ladi. Shuning uchun energiya tejash
va jarayonning samaradorligini oshirish uchun zamonaviy texnologiyalar va
usullarni joriy etish zarur. Energiyani tejash orqali jarayonni iqtisodiy jihatdan
samarali qilish va ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish mumkin. Masalan,
uzluksiz ekstraksiya tizimlari va energiya samaradorligini oshiradigan
texnologiyalar orqali energiya iste’molini kamaytirish va jarayonni yanada
samarali qilish mumkin.
Bundan tashqari, ekstraksiya jarayonini optimallashtirishda suyuqlik va
materialning optimal nisbatini tanlash muhim ahamiyatga ega. Suyuqlikning
miqdori va sifati, shuningdek, uning materialga ta’siri jarayonning samaradorligini
belgilaydi. Suyuqlik va material o’rtasidagi o’zaro ta’sirni maksimal darajada
oshirish uchun aralashtirish tizimlarini optimallashtirish zarur. Jarayonning
samaradorligini oshirishda, shuningdek, materiallar o’lchamlarini kamaytirish,
suyuqlik va materialning to’g’ri nisbatini saqlash ham muhimdir. Bu o’z navbatida
ajratish samaradorligini oshiradi va moddalarni maksimal darajada ajratib olishga
yordam beradi.
Ekstraksiyalash jarayonida yangi texnologiyalar va usullarni qo’llash,
jarayonning samaradorligini oshirishda muhim rol o’ynaydi. Masalan, aralashtirish
tizimlarining intensivligini oshirish, uzluksiz ekstraksiyaning qo’llanilishi,
suyuqlik-qattiq faza o’rtasidagi kontaktni maksimal darajada oshirish orqali yuqori
samaradorlikka erishish mumkin. Zamonaviy texnologiyalar yordamida
jarayonlarni avtomatlashtirish va doimiy monitoring orqali uning barqarorligini
ta’minlash, ekstraksiyaning umumiy samaradorligini oshiradi. Bu texnologiyalar,
shuningdek, ishlab chiqarishning rentabelligini oshiradi va atrof-muhitga salbiy
ta’sirni kamaytiradi.
3

Ekstraksiya jarayonini optimallashtirishda mahsulot sifatini yaxshilash ham
muhim ahamiyatga ega. Yaxshi sifatli mahsulotlarni olish uchun jarayonni tahlil
qilish, barcha parametrlarni optimallashtirish va jarayonni barqarorlashtirish zarur.
Buning uchun jarayonni boshqarish va tahlil qilish tizimlarini joriy etish,
jarayonning samaradorligini va mahsulot sifatini oshirishga yordam beradi.
Ekstraksiya jarayonini samarali boshqarish va optimallashtirish, nafaqat texnologik
va iqtisodiy jihatdan foydali, balki ekologik jihatdan ham foydalidir. Resurslarni
tejash, chiqindilarni kamaytirish va atrof-muhitga ta’sirni kamaytirish, ushbu
jarayonlarning asosiy maqsadlaridan biridir.
Ekstraksiya jarayonini tahlil qilish va optimallashtirish jarayonlari natijasida
nafaqat mahsulotning sifatini oshirish, balki ishlab chiqarishning umumiy
samaradorligini oshirishga erishish mumkin. Jarayonni optimallashtirish orqali
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, energiya sarfini optimallashtirish,
resurslarni samarali ishlatish, va chiqindilarni kamaytirish mumkin. Shunday qilib,
ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirish va optimallashtirish ishlab
chiqarishni barqarorlashtiradi, iqtisodiy jihatdan samarali qiladi va ekologik
mas’uliyatni ta’minlaydi.
Kurs ishining maqsadi ekstraksiya jarayonining nazariy asoslari, turli
ekstraksiyalash tizimlari, ularning ishlash prinsiplari, samaradorligini oshirish
usullari va texnologiyalarni tahlil qilishdir. Shuningdek, ekstraksiyalash jarayonini
optimallashtirish uchun qo’llaniladigan texnologik usullar, energiya tejash va
jarayonni avtomatlashtirish tizimlari, va resurslardan samarali foydalanish
masalalari ham ko’rib chiqiladi. Bularning barchasi ishlab chiqarishning
rentabelligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash va atrof-muhitni himoya qilish
uchun zarur bo’lgan asosiy omillardir. Ekstraksiya jarayonini samarali boshqarish
4

va optimallashtirish orqali yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish, energiya va
resurslarni tejash va iqtisodiy muvaffaqiyatga erishish mumkin.
5

I BOB. EKSTRAKSIYA JARAYONINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Suyuqlik-suyuqlik va suyuqlik-qattiq jism sistemasida ekstraksiya
jarayonining mohiyati
Ekstraksiya jarayoni kimyo va texnologiyada eng muhim ajratish usullaridan
biridir. Bu jarayon maqsadli komponentlarning bir fazadan boshqa fazaga o’tishini
ta’minlash uchun ishlatiladi. Ekstraksiya jarayonini amalga oshirishda bir yoki bir
nechta komponentlar bir fazadan ikkinchisiga o’tadi. Buning natijasida xom ashyo
tarkibidan kerakli modda ajratiladi, shuning uchun ekstraksiya sanoatda qattiq,
suyuq yoki gazsimon materiallarni ishlov berish jarayonlarida keng qo’llaniladi.
Ekstraksiya jarayonining mohiyati va ishlash mexanizmi, umumiy ma’noda,
ikki turdagi sistema asosida amalga oshiriladi: suyuqlik-suyuqlik va suyuqlik-
qattiq jism.
1. Suyuqlik-suyuqlik sistemasida ekstraksiya
Suyuqlik-suyuqlik ekstraksiyasi jarayonida bir faza suyuqlik bo’ladi,
ikkinchisi esa boshqa suyuqlikdir. Bu ikki faza aralashmaydi yoki juda kam
aralashadi. Ekstraksiya jarayoni suyuqliklar o’rtasida komponentlarni ajratish va
o’tkazish uchun amalga oshiriladi. Suyuqlik-suyuqlik ekstraksiyasi, ko’pincha,
eritilgan moddaning bir fazadan boshqa fazaga o’tishi uchun ishlatiladi. Bunday
tizimlarda ajratiladigan moddaning taqsimlanish koeffitsienti, ikki fazaning
zichligi, va ularning xossalari asosiy rol o’ynaydi. Suyuqlik-suyuqlik ekstraksiyasi
asosida ishlovchi tizimlar asosan ikki suyuqlik fazasining aralashmasi sifatida
ishlaydi va moddaning ekstraksiyalanishini ta’minlash uchun bu fazalar orasida
mexanik yoki boshqa vositalar bilan intensiv aloqalar o’rnatiladi.
2. Suyuqlik-qattiq jism sistemasida ekstraksiya
Suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasi jarayonida suyuqlik faza qattiq jismni
eritadi va uning tarkibidagi komponentlarni o’ziga o’tkazadi. Bu jarayon asosan
6

qattiq moddalardan foydalanuvchi tizimlar uchun qo’llaniladi, masalan, kon
sanoati, farmatsevtika, oziq-ovqat va kimyo sanoatida. Suyuqlik-qattiq ekstraksiya
jarayonida qattiq modda yoki materiallar (odatda turli xil biomassa, rudalar,
o’simlik ekstraktlari) suyuqlik (erituvchi) bilan ta’sirga kiradi. Bu jarayon suyuqlik
va qattiq jism o’rtasidagi kontakt yuzasini oshirish orqali amalga oshiriladi.
Suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasi jarayonining samaradorligi, qattiq materialning
xossalari, suyuqlikning harorati, bosimi va boshqa parametrlar bilan belgilanadi. 1
3. Ekstraksiya jarayonining asosiy prinsiplar
Suyuqlik-suyuqlik va suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasining asosiy
prinsiplariga quyidagilar kiradi:
Taqsimlanish qonuni: Ekstraksiya jarayonida komponentlar ikkita faza
orasida taqsimlanadi. Bu taqsimlanish koeffitsienti (k) fazalar orasidagi moddaning
tarqalish darajasini belgilaydi va ekstraksiya samaradorligini aniqlaydi.
Taqsimlanish qonuni, masalan, suyuqlik-suyuqlik ekstraksiyasida
komponentlarning bir fazadan ikkinchisiga o’tishini ta’minlaydi.
Suyuqliklar o’rtasidagi aloqalar: Suyuqlik-suyuqlik ekstraksiyasida fazalar
o’rtasida mexanik aralashuv orqali aloqalar o’rnatiladi. Bu aralashuv moddaning
o’tishini ta’minlash uchun zarur.
Diffuziya jarayoni: Suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasida diffuziya asosiy
jarayon hisoblanadi. Suyuqlik qattiq moddaning ichiga kirib, undagi maqsadli
moddaning molekulalarini eritadi va o’ziga o’tkazadi.
Tizimning fazalari o’rtasidagi almashinuv: Ekstraksiya jarayonida tizimdagi
fazalar o’rtasidagi modda almashinuvining samaradorligi yuqori bo’lishi kerak. Bu
1
Alimov, A. (2010). Kimyo texnologiyasi (2-nashr). Toshkent: O‘zbekiston davlat nashriyoti.
7

fazalar orasidagi kontakt yuzasini oshirish, reaksiyalar tezligini oshirish va
jarayonni samarali boshqarish uchun muhimdir.
4. Ekstraksiya jarayonining afzalliklari
Ekstraksiya jarayonlari kimyoviy, fiziko-kimyoviy yoki mexanik usullardan
ajralib turadi. Bu jarayonning afzalliklari quyidagilardan iborat:
Yuqori selektivlik: Ekstraksiya jarayoni tarkibidagi faqat maqsadli
komponentlarni ajratadi va nojo’ya moddalardan farqli ravishda samarali ajratish
imkoniyatini beradi.
Energiya sarfini kamaytirish: Boshqa ajratish usullariga qaraganda,
ekstraksiya jarayonlari energiya sarfini ancha kamaytirishi mumkin, chunki ular
ko’pincha nisbatan past harorat va bosimda amalga oshiriladi.
Keng qo’llanilish: Ekstraksiya jarayonlari sanoatning turli sohalarida,
jumladan, kimyo, farmatsevtika, oziq-ovqat va minerallarni qayta ishlashda
qo’llaniladi.
5. Ekstraksiyaning qo’llanilish sohalari
Suyuqlik-suyuqlik va suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasi jarayonlari ko’plab
sanoat sohalarida qo’llaniladi. Bular quyidagilar:
Kimyo sanoati: Kimyoviy moddalarni tozalash, aralashmalarni ajratish va
birikmalarni ishlab chiqarish uchun.
Farmatsevtika sanoati: Faol moddalarning ajratilishi va tozalanishi
jarayonlarida.
Oziq-ovqat sanoati: Oziq-ovqat tarkibidagi foydali moddalarni ajratish,
o’simliklardan ekstrakt olish va yirik hajmdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda.
Metallurgiya sanoati: Qimmatbaho va qimmatli metallarni rudalardan
ajratish.
8

Suyuqlik-suyuqlik va suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasi jarayonlari har xil
sanoatlarda modda ajratish va tozalashning samarali usullari hisoblanadi. Ularning
har biri maqsadli komponentlarni yuqori samaradorlik bilan ajratish imkonini
beradi, ammo ular turli tizimlar va parametrlar asosida ishlaydi. Ekstraksiya
jarayonlari selektivlik va energiya samaradorligi bilan ajralib turadi, bu esa ularni
sanoatning turli sohalarida keng qo’llash imkonini beradi. 2
1.2. Ekstraksiya jarayonining asosiy omillari
Ekstraksiya jarayonining samaradorligi va natijalari bir qancha omillarga
bog’liq bo’lib, ularning har biri jarayonni samarali boshqarishda va kerakli
komponentlarni maksimal ajratishda muhim rol o’ynaydi. Ushbu omillar
ekstraksiyaning turli tizimlarida (suyuqlik-suyuqlik, suyuqlik-qattiq jism) alohida
ahamiyatga ega. Quyida ekstraksiya jarayonining asosiy omillari batafsil tarzda
ko’rib chiqiladi.
Taqsimlanish koeffitsienti (K) ekstraksiya jarayonining eng asosiy
omillaridan biri bo’lib, suyuqlik-suyuqlik yoki suyuqlik-qattiq jism tizimlarida
komponentlarning fazalararo o’tishini ifodalaydi. K qiymati ikkita faza o’rtasidagi
ajratilayotgan moddaning konsentratsiyasi nisbati sifatida ifodalanadi.
Taqsimlanish koeffitsienti yuqori bo’lsa, ekstraksiya samaradorligi ortadi, chunki
bu fazalar o’rtasida moddaning o’tishi osonlashadi.
K koeffitsienti tizimning xossalariga bog’liq bo’lgan dinamik jarayon bo’lib,
u qattiq modda yoki suyuqlik fazasi va ularni ajratish uchun ishlatiladigan
erituvchining kimyoviy va fizik xossalari bilan belgilanadi. Taqsimlanish
koeffitsientining o’zgarishi, masalan, temperaturaning o’zgarishi, bosim va
2
Baxtiyorov, I. (2015). Suyuqlik-suyuqlik ekstraksiyasi jarayonlari . Toshkent: Texnologiya nashriyoti.
9

suyuqlik fazasining o’zgarishi bilan bog’liq bo’ladi. K qiymatining yuqori bo’lishi,
ekstraksiyaning samaradorligini oshiradi va moddaning tezroq ajratilishiga imkon
beradi.
Harorat va bosim ekstraksiya jarayonida muhim o’rin tutadi, chunki ular
moddaning fazalar o’rtasidagi o’tish jarayoniga, shu jumladan, suyuqlik va qattiq
jism o’rtasidagi ajratish samaradorligiga ta’sir qiladi.
Harorat: Haroratning o’zgarishi, ayniqsa, suyuqlik-suyuqlik tizimlarida,
moddaning erish nuqtasiga yaqinlashganda uning ajratilish tezligini oshiradi.
Bunda yuqori haroratda suyuqliklarning o’zaro solishuvchanligi kuchayishi va
komponentlarning o’tishi osonlashadi. Ammo, haroratni haddan tashqari oshirish
moddaning parchalanishiga yoki degradatsiyasiga olib kelishi mumkin, shuning
uchun haroratni sinchiklab boshqarish kerak.
Bosim: Bosim ekstraksiya jarayonini samarali boshqarishda muhim rol
o’ynaydi. Suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasida bosim o’zgarishi tizimda
eruvchanlikni o’zgartirishi mumkin. Masalan, yuqori bosimli sharoitlarda gaz
fazasidagi moddalarning suyuqlikka o’tishi osonlashadi. Shuningdek, bosimning
oshishi va sovutish jarayonlari moddaning ekstraksiyasini samarali amalga
oshirishga yordam beradi, ayniqsa, gaz va suyuqlik fazalari orasida.
Ekstraksiyaning samaradorligi fazalar o’rtasidagi aloqaning intensivligiga
bog’liq. Agar fazalar o’rtasidagi kontakt yuzasi katta bo’lsa, ekstraksiyaning
samaradorligi yuqori bo’ladi, chunki moddaning bir fazadan boshqa fazaga o’tishi
tezlashadi.
Kontakt yuzasi: Kontakt yuzasi kattaligi ekstraksiya jarayonida juda muhim
omil hisoblanadi. Qattiq modda va suyuqlik orasidagi aloqani kuchaytirish orqali
moddaning ajratilishi tezlashadi. Misol uchun, suyuqlik-qattiq jism
ekstraksiyasida, qattiq materiallarni maydalash yoki ularni mikroskopik hajmga
10

keltirish suyuqlik bilan samarali aloqaga kirishishga yordam beradi. Bu jarayonda
kichik zarrachalar yoki bo’laklar kontakt yuzasini oshiradi, bu esa ajratiladigan
moddaning tezroq suyuqlikka o’tishiga olib keladi.
Mexanik aralashtirish: Ekstraksiya jarayonini tezlashtirish va
samaradorligini oshirish uchun mexanik aralashtirish keng qo’llaniladi.
Aralashtirish suyuqlik va qattiq jism fazalari o’rtasidagi aloqani kuchaytiradi, bu
esa moddaning ekstraksiyasini samarali qiladi. Aralashtirish usullari turli xil
bo’lishi mumkin: mexanik, turbinali, vortex yoki inertsiyali. Aralashtirish
intensivligi va usuli jarayonning muvaffaqiyatiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
Diffuziya – bu moddaning bir fazadan boshqa fazaga o’tish jarayoni, ya’ni,
suyuqlik va qattiq jism tizimlarida ajratish jarayonini amalga oshiradigan
mexanizmdir. Diffuziya tezligi, materialning fazalar o’rtasida qanday tezlikda
o’tishini belgilaydi.
Diffuziya jarayoni: Diffuziya tezligi ko’plab omillarga bog’liq, jumladan,
fazalararo taqsimlanish koeffitsienti, harorat, bosim, suyuqlik va qattiq moddaning
kimyoviy xossalari va zarra hajmi. Suyuqlik-qattiq jism tizimlarida suyuqliklar
qattiq materialning poralariga kirib, undagi komponentlarni ajratadi. Bu jarayon
suyuqlikning xossalari, zarracha kattaligi va boshqa omillar bilan boshqariladi.
Fazalararo taqsimlanish: Agar tizimda suyuqlik va qattiq modda orasidagi
ajratish samarali bo’lsa, diffuziya tezligi oshadi va modda tezroq ajratiladi.
Suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasida diffuziya tezligi qattiq materialning fizikaviy
holatiga va uning mikroskopik tuzilishiga bog’liq. Suyuqlik-suyuqlik tizimlarida
esa diffuziya tezligi suyuqliklar orasidagi taqsimlanish koeffitsientiga bog’liq
bo’ladi.
Erituvchi xossalari ekstraksiya jarayonining samaradorligini belgilovchi
muhim omil hisoblanadi. Erituvchining kimyoviy tarkibi, erituvchi qobiliyati,
11

zichlik, viskozitasi va boshqa fizik-kimyoviy xossalari moddaning ajratilishi uchun
muhimdir.
Erituvchining kimyoviy tarkibi: Erituvchi moddaning kimyoviy tarkibi
uning ajratish qobiliyatiga ta’sir qiladi. Erituvchi faqat maqsadli komponentni
ajratishi kerak, shuning uchun uning kimyoviy xossalari moddaning
ekstraksiyasiga mos bo’lishi zarur. Erituvchining yengil, nozik, va yuqori
eruvchanlikka ega bo’lishi kerak.
Viscozitasi va zichligi: Erituvchining viskozitasi va zichligi jarayonning
tezligini va samaradorligini belgilaydi. Yuqori viskozitaga ega erituvchilar ko’proq
energiya sarflaydi va jarayonni sekinlashtiradi. Zichlik esa erituvchining fazalararo
modda o’tkazuvchanligini ta’minlaydi.
Ekstraksiya jarayonida moddaning o’tishi va ajratilishi intensiv aralashtirish
va jarayon vaqtiga bog’liq.
Aralashtirish intensivligi: Aralashtirishning intensivligi fazalar o’rtasidagi
o’tish jarayonini tezlashtiradi. Aralashtirish intensivligi necha yuqori bo’lsa,
ekstraksiya samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi, chunki bu jarayon vaqtini
qisqartiradi va moddaning suyuqlik fazasiga o’tishini tezlashtiradi
Jarayon vaqti: Ekstraksiya jarayonini optimal vaqt davomida amalga oshirish
zarur. Agar jarayonni qisqa vaqt ichida tugatsangiz, maksimal ajratish amalga
oshadi. Lekin jarayonni uzoq davom ettirish ham maqsadga muvofiq bo’lmasligi
mumkin, chunki ba’zi hollarda nojo’ya moddalarning ekstraksiyasi ham
boshlanadi. 3
3
Davronov, B., & Shukurillayev, U. (2018). Kimyoviy texnologiyalar va ekstraksiyalash metodlari.
Tashkent: Scientific Press.
12

1.3. Ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirish usullari
Ekstraksiya jarayoni samaradorligini oshirish uchun bir qator texnik va
texnologik yondashuvlar mavjud. Bu usullar suyuqlik-suyuqlik va suyuqlik-qattiq
jism tizimlarida ajratish jarayonini tezlashtirish, samaradorligini oshirish va
energiya sarfini kamaytirish maqsadida qo’llaniladi. Quyida ekstraksiya
jarayonining samaradorligini oshirishning asosiy usullari batafsil bayon etiladi:
Harorat ekstraksiya jarayonining samaradorligiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Temperatura yuqori bo’lganda moddalarning ajratilishi va fazalararo o’tishi
tezlashadi. Biroq haroratni oshirish bilan birga, ekstraksiyaning noxush ta’sirlarini
kamaytirish uchun haroratni optimal darajada saqlash zarur.
Optimal temperatura tanlash: Haroratni optimal darajada saqlash, ekstraksiya
jarayonining samaradorligini oshirishga yordam beradi. Agar harorat juda yuqori
bo’lsa, ba’zi moddalarning degradatsiyasi yoki parchalanishi boshlanishi mumkin,
shuning uchun haroratni muntazam ravishda nazorat qilish zarur.
Qattiq va suyuq fazalar o’rtasida issiqlik almashinuvi: Ekstraksiya
jarayonida issiqlik almashinuvchilar yordamida haroratni boshqarish imkoniyati
mavjud. Qattiq jism va suyuqlik fazalari o’rtasidagi issiqlik o’tishi jarayonning
tezligini oshiradi va ajratish samaradorligini yuqori qiladi.
2. Mexanik aralashtirish va mikroaralashtirish
Aralashtirish jarayoni ekstraksiya samaradorligini sezilarli darajada oshiradi,
chunki aralashtirish fazalar o’rtasida kontakt yuzasini kengaytiradi va moddaning
tezroq ajratilishiga yordam beradi.
Mexanik aralashtirish: Aralashtirish usullari mexanik tizimlar yordamida
amalga oshiriladi. Bu usullar yordamida suyuqlik va qattiq jism fazalari samarali
aralashtiriladi, shuningdek, moddalarning bir fazadan boshqasiga o’tish jarayoni
13

tezlashadi. Turli aralashtirish usullari mavjud: stirrers (aralashtiruvchi qurilmalar),
turbinali aralashtirgichlar, vortex tizimlari va boshqalar.
Mikroaralashtirish: Mikroaralashtirish texnologiyasi kichik o’lchamdagi
zarrachalar bilan ishlashni ta’minlaydi va yuqori samarali ajratish imkonini beradi.
Mikroskopik o’lchamdagi zarrachalar kontakt yuzasini katta qiladi va moddaning
o’tishini yanada samarali qiladi.
Ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirishning yana bir usuli bu
multikomponentli ekstraksiyaning qo’llanilishidir. Bu usulda bir nechta
komponentlar ajratiladi va ularning har biri alohida-alohida ajratilib olinadi.
Qayta ishlash va ekstraksiyani takrorlash: Multikomponentli tizimlarda
ekstraksiya jarayonini bir necha marta takrorlash, ajratilgan komponentlarning
to’liq chiqarilishiga yordam beradi. Bu usulda, birinchi bosqichda ajratilgan modda
yana boshqa erituvchilar bilan ishlanadi, bu esa jarayon samaradorligini oshiradi.
Birinchi va ikkinchi ekstraksiya: Ekstraksiyaning birinchi bosqichida bir
komponent ajratilishi mumkin, ammo bu jarayonni ikkinchi yoki uchinchi marta
takrorlash orqali qolgan moddalarning ham ajratilishi ta’minlanadi. Bu usulni
qo’llash jarayonni optimallashtirishga va yuqori darajadagi ajratish samaradorligini
ta’minlashga yordam beradi.
Erituvchi moddaning xossalari ekstraksiya jarayonida muhim rol o’ynaydi.
Yangi va innovatsion erituvchilarni qo’llash, jarayonni samarali qilish va
ekstraksiyaning tezligini oshirishga yordam beradi.
Yangi organik erituvchilar: Organik erituvchilar ko’pincha yuqori
eruvchanlikka ega va moddaning bir fazadan boshqasiga o’tishini tezlashtiradi.
Shu bilan birga, yangi organik erituvchilar ekologik jihatdan xavfsiz bo’lishi va
ularning toksikligi past bo’lishi kerak.
14

Suyuqliklar aralashmasi: Ba’zi tizimlarda suyuqliklarning aralashmasi
ishlatiladi. Masalan, suyuqlik-suyuqlik tizimlarida ikki xil erituvchi birgalikda
qo’llanilib, har biri moddaning ajratilishiga yordam beradi. Bu usul yuqori
samaradorlikni ta’minlashi mumkin.
Membranli ekstraksiya jarayoni yangi, samarali va ekologik toza
texnologiya sifatida tanilgan. Bu jarayon suyuqlik-suyuqlik tizimlarida ishlatiladi
va moddaning ajratilishini yuqori samarali va tez amalga oshirishga imkon beradi.
Nanofiltratsiya va ultrafiltratsiya: Membranli texnologiyalar orqali
suyuqliklar orasidagi ajratishni amalga oshirish mumkin. Nanofiltratsiya va
ultrafiltratsiya kabi texnologiyalar, suyuqliklarning bir fazadan boshqasiga o’tish
jarayonini samarali qiladi, moddaning ajratilish tezligini oshiradi.
Osmotik ekstraksiya: Bu usulda osmotik bosim yordamida moddaning
ajratilishi amalga oshiriladi. Bu usulda ikki faza o’rtasida suyuqlik oqimi orqali
ajratish amalga oshadi va bu jarayon yuqori samaradorlikka ega.
Ekstraksiya jarayonida elektromagnit va elektrokinetik usullarni qo’llash,
moddaning bir fazadan boshqasiga o’tishini yanada samarali qiladi. Bu usullar,
ayniqsa, ionlar yoki polar moddalarning ajratilishi jarayonida samarali ishlaydi.
Elektroforez: Bu usulda moddalarning ajratilishi elektr maydonining ta’siri
ostida amalga oshiriladi. Elektroforez jarayoni, ayniqsa, yengil ionli moddalarning
ajratilishi uchun juda samarali hisoblanadi.
Elektromagnit maydon: Elektromagnit maydon yordamida moddalarning
fazalar o’rtasida o’tishini tezlashtirish mumkin. Bu usul, ayniqsa, magnit xossalari
bo’lgan moddalarning ajratilishida qo’llaniladi.
Ko’p bosqichli ekstraksiya tizimlari jarayonning samaradorligini sezilarli
darajada oshiradi. Ushbu tizimlarda bir nechta ekstraksiya bosqichlari
birlashtirilgan bo’lib, har bir bosqichda alohida modda ajratiladi.
15

Seriyalar bilan ishlash: Bir nechta ekstraksiya apparatlari yoki bosqichlari
ketma-ket ishlatiladi. Bu usul moddaning maksimal ajratilishi va ekstraksiya
jarayonining tezlashishini ta’minlaydi. Ko’p bosqichli tizimlar, ayniqsa, murakkab
tizimlar uchun foydalidir.
Parallel ekstraksiya: Bir nechta tizimlar parallel ishlaydi, bu esa jarayonning
samaradorligini oshiradi va vaqtni tejaydi. Bu usul katta miqdordagi moddalarni
bir vaqtning o’zida ajratish imkonini beradi.
8. Tezlashtirilgan ekstraksiya usullari
Ekstraksiya jarayonini tezlashtirish uchun innovatsion texnologiyalar,
masalan, tezlashtirilgan ekstraksiya usullari ishlatiladi. Bu usullar moddaning
ajratilish vaqtini qisqartiradi va jarayonning samaradorligini oshiradi.
Superkritik suyuqlik ekstraksiyasi: Superkritik suyuqliklar o’zining alohida
fazaviy xususiyatlari bilan yuqori ajratish qobiliyatiga ega. Bu usul, ayniqsa,
o’simon moddalarni ajratish uchun samarali hisoblanadi. Superkritik suyuqlik
yordamida moddaning ajratilishi tezlashadi va yanada samarali bo’ladi.
Ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirish uchun yuqorida keltirilgan
usullarni qo’llash orqali ajratish jarayonini optimallashtirish mumkin. Har bir usul
tizimning xossalari va maqsadga muvofiq tanlanishi kerak. Bu jarayonlar
ekstraksiyaning samaradorligini oshirib, yuqori sifatli mahsulotni olishga yordam
beradi. 4
4
Egamova, N. (2012). Ekstraksiya jarayonlarini optimallashtirish. Toshkent: UZSCI.
16

II BOB. EKSTRAKTORLAR TURLARI VA ULARNING ISHLASH
PRINSIPLARI
2.1. Suyuqlik-suyuqlik sistemasida ishlatiladigan ekstraktorlar tuzilishi
Suyuqlik-suyuqlik ekstraksiyasi – bu ikki o’zaro aralashmaydigan suyuqlik
fazalari orasida ma’lum bir moddaning bir fazadan ikkinchisiga o’tishini
ta’minlovchi jarayon bo’lib, sanoatda turli maqsadlar uchun keng qo’llaniladi.
Bunday jarayonlarni amalga oshirishda ishlatiladigan asosiy qurilmalar
ekstraktorlar deb ataladi. Ekstraktorlar tuzilishi, ishlash mexanizmi, unumdorligi
va samaradorligiga ko’ra turli shakl va ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Ular
moddaning fazalararo taqsimlanishini kuchaytirish, kontakt yuzasini oshirish va
ajralish jarayonini tezlashtirish vazifasini bajaradi.
Ekstraktorlarning eng sodda shakli aralashtiruvchi va ajratib turuvchi
kameralardan iborat bo’lib, bu kameralar har xil shakl va o’lchamlarda
loyihalanadi. Bunday ekstraktorlar odatda aralashtiruvchi-sedimentatsion
ekstraktorlar deb ataladi. Ularning tuzilmasida ikkita asosiy qism bo’ladi:
aralashtirish kamerasi va ajratish kamerasi. Aralashtirish kamerasida ikki suyuqlik
fazasi bir-biri bilan intensiv aloqa qiladi, ya’ni ekstragent va ekstraktsiya
qilinadigan eritma o’zaro aralashadi. Bu jarayon turli xil mexanik vositalar,
masalan, pervanel, turbina yoki inyeksion inshootlar orqali amalga oshiriladi.
Aralashtirishdan so’ng hosil bo’lgan emulsiyalangan aralashma sedimentatsion
kameraga o’tkaziladi, u yerda suyuqliklar zichlik farqiga ko’ra o’zaro ajraladi. Bu
tipdagi ekstraktorlar odatda bosqichma-bosqich ishlaydi, ya’ni har bir kontakt va
ajralish bosqichi ketma-ket amalga oshiriladi.
Sanoatda uzluksiz ishlovchi ekstraktorlar ham keng qo’llaniladi. Bunday
apparatlar odatda kolona (minora) tipida bo’lib, ular vertikal holatda joylashtiriladi.
Kolonaning ichki qismida kontakt yuzasini oshiruvchi elementlar – plastinkalar,
17

to’ldiruvchilar yoki aralashtirgichlar joylashtiriladi. Ikki suyuqlik fazasi kolona
ichida qarama-qarshi yo’nalishda harakatlanadi. Masalan, ekstragent minoraning
pastki qismidan yuqoriga qarab harakatlansa, ekstraktsiya qilinadigan eritma
yuqoridan pastga tushadi. Bu harakat davomida fazalar o’rtasida modda
almashinuvi sodir bo’ladi. Bunday apparatlar katta hajmdagi mahsulotlarni
uzluksiz qayta ishlash uchun juda qulay hisoblanadi.
Sentrafugali ekstraktorlar esa jarayonni juda yuqori tezlikda amalga oshirish
imkonini beradi. Ular markazdan qochma kuch ta’sirida ishlaydi. Aylanuvchi
baraban ichida zichligi katta bo’lgan suyuqlik tashqi tomonga, zichligi kam
bo’lgan suyuqlik esa markaz tomonga siljiydi. Ushbu ajralish orqali kerakli modda
ekstragent tarkibiga o’tadi va ajratiladi. Sentrafugali ekstraktorlarning asosiy
afzalligi – ajratish tezligi juda yuqori bo’lishidir. Ular kichik joy egallab,
avtomatlashtirilgan holda ishlashi mumkin, biroq ularning qurilishi murakkab va
texnik xizmat ko’rsatish xarajatlari yuqori bo’ladi.
Qavatli ekstraktorlar ham juda sodda tuzilishga ega. Bu turdagi apparatlar
bosqichma-bosqich ishlaydi. Har bir bosqichda suyuqliklar aralashtiriladi va
so’ngra ajratiladi. Har bir bosqichda ajratilgan fazalar keyingi bosqichga uzatiladi.
Bu turdagi ekstraktorlar asosan tajriba-sinov ishlari yoki kichik hajmli ishlab
chiqarishlar uchun ishlatiladi.
Zamonaviy texnologiyalarda membranali ekstraktorlar ham qo’llanila
boshlagan. Bu usulda ikki suyuqlik fazasi bevosita kontaktga kirmaydi, balki ularni
ajratib turuvchi membrana orqali modda almashinuvi amalga oshadi. Membrana
faqat kerakli komponentlarni o’tkazadi va boshqa moddalarni to’sib turadi. Bu usul
ekologik toza, selektivlik darajasi yuqori va energiya sarfi kam bo’lganligi sababli
yuqori aniqlik talab qilinadigan jarayonlarda ishlatiladi. Membranali ekstraksiyada
18

foydalaniladigan materiallar kimyoviy barqaror bo’lishi kerak, chunki ular uzoq
muddatda faol fazalar bilan doimiy aloqada bo’ladi.
Umuman olganda, ekstraktorlar tanlashda ajratiladigan moddaning xossalari,
suyuqliklarning zichligi, harorat, bosim, reologik xususiyatlari, jarayonning
uzluksiz yoki bosqichma-bosqich bo’lishi, texnik xizmat ko’rsatish qulayligi va
iqtisodiy jihatlar inobatga olinadi. Har bir turdagi ekstraktor ma’lum bir texnologik
jarayonga moslab ishlab chiqiladi va ularning samaradorligi ko’p jihatdan to’g’ri
tanlovga bog’liq bo’ladi. Suyuqlik-suyuqlik ekstraksiyasi samarali va energiya
jihatdan tejamkor usul bo’lib, u sanoatning ko’plab sohalarida – neft-kimyo,
farmatsevtika, oziq-ovqat, biologik faol moddalarni ajratish jarayonlarida keng
qo’llaniladi. 5
2.2. Suyuqlik-qattiq jism sistemasida ekstraksiyalash jarayonining
tuzilishi
Suyuqlik-qattiq jism sistemasida ekstraksiya jarayoni moddaning qattiq
fazadan suyuq fazaga o’tishi orqali amalga oshiriladi. Bu jarayon ko’plab sanoat
tarmoqlarida, masalan, neftni qayta ishlash, kimyo sanoati, farmatsevtika va oziq-
ovqat ishlab chiqarishida keng qo’llaniladi. Ekstraksiya jarayonining samaradorligi
qattiq fazadagi moddalarning suyuqlikdagi erituvchi orqali ajratilishi bilan
belgilanadi. Suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasining samaradorligini oshirish uchun
bir qator texnik va texnologik usullar qo’llaniladi.
Ekstraksiya jarayonining umumiy tuzilishi
Suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasida modda ajratish jarayoni odatda
quyidagi bosqichlardan tashkil topadi:
5
Gulyamov, M. (2017). Kimyo sanoatida ekstraksiya jarayonlari. Tashkent: O‘zbekiston ilmiy nashriyoti.
19

1. Qattiq fazaning tayyorlanishi: Qattiq materialni ekstraksiyalashdan avval
uning fizikaviy xossalari va tuzilishi tahlil qilinadi. Qattiq materialning
maydalanishi, qirrali yuzasining ko’paytirilishi va porozitetning oshirilishi
ekstraksiya samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Masalan, materialni
maydalash yoki granulasiyalash jarayonlari yordamida uning mayda zarrachalarini
olish mumkin, bu esa suyuqlik bilan kontaktda bo’lish yuzasini oshiradi.
2. Erituvchi suyuqlikning qo’llanilishi: Suyuqlik-qattiq jism tizimida
erituvchi suyuqlik tanlash muhim ahamiyatga ega. Erituvchi suyuqlik moddaning
ajratilishiga yordam beradi va ajratish tezligini oshiradi. Erituvchi sifatida
ko’pincha suv, organik erituvchilar (masalan, etanol, metanol) yoki spetsifik
solventlar qo’llanadi. Erituvchining tarkibi, viskozitesi, polarligi va boshqa
xossalari ekstraksiya samaradorligiga ta’sir qiladi.
3. Qattiq material bilan suyuqlikning aralashishi: Ekstraksiyaning asosiy
jarayoni bu qattiq material va suyuqlikning aralashishi, ya’ni ularning to’g’ri va
samarali aloqada bo’lishini ta’minlash. Bu jarayon odatda aralashtirish yoki suvni
bosim ostida oqizish orqali amalga oshiriladi. Jarayonni takomillashtirish uchun
mexanik aralashtiruvchilar, stirrers va vortex tizimlaridan foydalanish mumkin.
Aralashtirish tezligi va davomiyligi qattiq materialdan ajratiladigan moddaning
miqdori va sifatiga ta’sir qiladi.
4. Moddaning suyuqlikka o’tishi: Ekstraksiya jarayonining asosiy bosqichi
— bu moddaning qattiq fazadan suyuq fazaga o’tishidir. Bu jarayon, odatda,
diffuziya, tortishish va boshqa fizikaviy hodisalar orqali amalga oshiriladi.
Moddaning suyuqlikka o’tish tezligi, uning qattiq materialdagi o’rinlashuvi va
erituvchining xossalari bilan belgilanadi. Ekstraksiya jarayonini samarali qilish
uchun, suyuqlikning yuqori oqimi va optimal temperatura sharoitlari yaratilishi
zarur.
20

5. Ekstraktni ajratish: Modda suyuqlikka o’tgandan so’ng, suyuqlik va qattiq
fazani ajratish jarayoni amalga oshiriladi. Bu ajratish jarayoni filtrlash,
markazlashtirilgan ajratish yoki sedimentatsiya orqali bajariladi. Ajratish usuli
suyuqlik va qattiq fazaning fazaviy xossalariga asoslanadi. Filtratsiya va
markazlashtirilgan ajratish usullari qattiq fazaning suyuqlikdan to’liq ajratilishini
ta’minlashda samarali hisoblanadi.
6. Ekstraktni qayta ishlash: Ajratilgan modda, ya’ni ekstrakt, qo’shimcha
qayta ishlashdan o’tkazilishi mumkin. Bu jarayon moddaning yuqori darajadagi
tozaligini ta’minlash va undan yuqori sifatli mahsulot olish uchun zarur. Qayta
ishlash jarayonida modda konsentrlanishi yoki filtrlanishi mumkin. Bunda
suyuqlikdan qattiq fazalar ajratiladi va mahsulotning sifatini oshirishga yordam
beradi.
Ekstraksiya samaradorligini oshirish usullari
Suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasining samaradorligini oshirish uchun bir
qator texnik usullar qo’llaniladi:
1. Suyuqlikning miqdorini oshirish: Agar suyuqlik miqdori ko’paytirilsa,
moddaning ajralish tezligi oshadi. Shu bilan birga, suyuqlik va qattiq material
o’rtasidagi kontaktni oshirish uchun suyuqlikning miqdorini optimallashtirish
zarur.
2. Aralashtirishni yaxshilash: Aralashtirish jarayonining intensivligi
moddaning ajralish tezligini sezilarli darajada oshiradi. Yaxshi aralashtirilgan
tizimda moddaning suyuqlikka o’tish jarayoni samaraliroq amalga oshiriladi. Bu
usulda, mexanik aralashtirish, ultratovushli aralashtirish yoki mikroaralashtirish
texnologiyalaridan foydalanish mumkin.
3. Temperaturani optimallashtirish: Haroratni boshqarish ekstraksiyaning
samaradorligiga katta ta’sir ko’rsatadi. Yuqori haroratlar suyuqlik va qattiq
21

material o’rtasida moddaning o’tish tezligini oshiradi. Biroq, haroratni optimal
darajada saqlash va ekstraksiya jarayonini boshqarish zarur, chunki yuqori
haroratda ba’zi moddalar degradasiya yoki zararli ta’sirlarga uchrashi mumkin.
4. Erituvchining xossalarini optimallashtirish: Erituvchining xossalari
ekstraksiya jarayonining samaradorligiga katta ta’sir ko’rsatadi. Suyuqlik-qattiq
jism tizimida eng yaxshi erituvchi modda tanlash, uning polarligi, eruvchanligi va
boshqa xossalariga qarab amalga oshiriladi. Qattiq material bilan maksimal
o’tishni ta’minlash uchun suyuqlikning kimyoviy xossalarini optimallashtirish
muhimdir.
5. Ekstraksiya usulini takomillashtirish: Ekstraksiya usulining turini tanlash
ham jarayonning samaradorligini oshiradi. Ko’p bosqichli ekstraksiyaning
qo’llanilishi, moddaning to’liq ajratilishiga yordam beradi va jarayonni samarali
qiladi. Shu bilan birga, ekstraksiya jarayonini avtomatlashtirish yoki
integratsiyalash ham samaradorlikni oshirishga yordam beradi.
Ekstraktorlarning turlari va ularning ishlash prinsiplari
Suyuqlik-qattiq jism tizimida ekstraksiyaning samaradorligini oshirish uchun
turli xil ekstraktorlar ishlatiladi. Bularning har biri o’zining tuzilishi va ishlash
prinsipi bo’yicha farq qiladi. Bunga misol sifatida markazlashtirilgan ekstraktorlar,
siklon ekstraktorlar, eksponensial ekstraktorlar va boshqa turdagi tizimlar kiradi.
Har bir ekstraktor turining o’ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud, shuning
uchun ular ma’lum bir tizimga mos ravishda tanlanadi.
Suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasi jarayonida to’g’ri ekstraktor tanlash va
jarayonni optimallashtirish orqali yuqori samaradorlikka erishish mumkin.
22

2.3. Ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirish usullari
Ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirish, uning o’z vaqtida va
yuqori sifatda amalga oshirilishini ta’minlash uchun bir qator usullar va texnikalar
mavjud. Samarali ekstraksiya jarayoni, ajratilgan moddaning maksimal miqdorini
olish va energiya sarfini minimal darajaga tushirishga yordam beradi. Bu usullar,
odatda, jarayonni optimallashtirish, vaqtni qisqartirish va resurslarni samarali
boshqarish maqsadida qo’llaniladi.
1. Ekstraksiya usulini optimallashtirish
Ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirishning birinchi qadamlaridan
biri — bu ishlatiladigan ekstraksiya usulining optimallashtirilishidir.
Ekstraksiyaning turli usullari mavjud, va har bir usul o’zining xususiyatlariga ega.
Bular:
Bir bosqichli ekstraksiya: Bu jarayonda suyuqlik va qattiq material bir marta
aralashtiriladi va so’ngra ajratiladi. Bu usul nisbatan oddiy, ammo samaradorlikni
maksimal darajada oshirish uchun bir qator qo’shimcha bosqichlarni talab qilishi
mumkin.
Ko’p bosqichli ekstraksiya: Bu jarayonda suyuqlik va qattiq material bir
necha marta alohida bosqichlarda aralashtiriladi. Ko’p bosqichli ekstraksiyaning
afzalligi shundaki, u yuqori ajratish samaradorligini ta’minlaydi va moddaning
maksimal miqdorini ajratishga imkon beradi.
Kontinual ekstraksiya: Bu usulda jarayon doimiy ravishda amalga oshiriladi,
bu esa resurslar va vaqtni tejashga yordam beradi. Bu usul ayniqsa sanoat ishlab
chiqarishida va katta hajmdagi materiallarni qayta ishlashda samarali.
Avtomatlashtirilgan ekstraksiya: Ekstraksiya jarayonini avtomatik ravishda
boshqarish texnologiyalari, jarayonni doimiy ravishda kuzatish va boshqarishni
23

ta’minlaydi. Avtomatlashtirish yordamida jarayonning samaradorligi oshiriladi,
texnik xatoliklar kamayadi va umumiy ish samaradorligi yuqori bo’ladi.
2. Aralashtirish va mexanik yordamni optimallashtirish
Aralashtirish jarayoni ekstraksiya samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi.
Yaxshi aralashtirish tizimi moddaning suyuqlikka o’tish tezligini oshiradi va
ajratish jarayonining samaradorligini yaxshilaydi. Shuning uchun ekstraksiyaning
samaradorligini oshirishda aralashtirishni takomillashtirish muhim ahamiyatga ega.
Bu usullardan ba’zilari:
Mexanik aralashtirish: Aralashtirish tizimlari yordamida qattiq material va
suyuqlik o’rtasidagi samarali kontaktni ta’minlash mumkin. Aralashtirishning
intensivligi va davomiyligi, moddaning suyuqlikka o’tish tezligini oshiradi.
Aralashtirish tezligini oshirish jarayonni tezlashtiradi, lekin ortiqcha
aralashtirishning energiya sarfini oshirishi mumkin.
Ultratovushli aralashtirish: Ultratovushli aralashtirish texnologiyasi orqali
suyuqlik va qattiq material o’rtasidagi interfeyslarda mikrovibratsiya yuzaga
keladi, bu esa ajratish jarayonini kuchaytiradi. Ultratovushli to’lqinlar qattiq
fazadagi zarrachalarni kiritib, suyuqlikning ularni o’ziga tortish imkoniyatini
oshiradi.
Vortex aralashtirish: Bu usulda maxsus vortex (aylanma) tizimlari
yordamida materiallar aralashtiriladi, bu esa suyuqlik va qattiq material o’rtasida
yuqori tezlikda to’g’ri aloqani ta’minlaydi. Vortex tizimlaridan foydalanish
jarayonni tezlashtiradi va moddaning ajralish samaradorligini oshiradi.
3. Erituvchi va temperaturni boshqarish
Erituvchi va harorat ekstraksiya jarayonining samaradorligiga katta ta’sir
ko’rsatadi. To’g’ri erituvchi tanlash va haroratni optimallashtirish jarayonni
samarali qiladi va resurslarni tejashga yordam beradi.
24

Erituvchi tanlash: Erituvchi sifatida ko’pincha suv, organik erituvchilar yoki
maxsus solvensiyalar ishlatiladi. Erituvchining xossalari, masalan, polarlik,
molekulyar tuzilishi, eruvchanlik darajasi va boshqa kimyoviy xususiyatlar
moddaning suyuqlikka o’tish tezligini belgilaydi. Ekstraksiya jarayonining
samaradorligini oshirish uchun, erituvchi sifatida eng mos suyuqlikni tanlash juda
muhimdir.
Temperaturani boshqarish: Haroratni optimal darajada saqlash ekstraksiya
samaradorligini oshiradi. Yuqori haroratlarda moddaning suyuqlikka o’tish tezligi
ko’payadi, lekin haroratning oshishi bilan ba’zi moddalar degradatsiyaga uchrashi
mumkin. Haroratni tartibga solish va uni aniq boshqarish jarayonning
samaradorligini oshiradi. Bunda, jarayonni issiqlik bilan ta’minlash uchun maxsus
isitish tizimlaridan foydalanish mumkin. 6
4. Ekstraksiya tizimlarini va usullarini integratsiyalash
Ekstraksiya jarayonini yaxshilash uchun tizimlarni integratsiyalashni
qo’llash zarur. Masalan, ekstraksiya jarayonini distillatsiya, filtratsiya yoki boshqa
kimyoviy jarayonlar bilan birlashtirish mumkin. Bu usul yordamida bir necha
jarayon bir vaqtning o’zida amalga oshiriladi, bu esa moddalarni maksimal
miqdorda ajratish imkonini beradi. Bunday integratsiyalashgan tizimlar ko’p
hollarda energiya va vaqtni tejashga yordam beradi, shuningdek, jarayonning
umumiy samaradorligini oshiradi.
5. Ekstraksiya jarayonini avtomatlashtirish
Avtomatlashtirish ekstraksiya jarayonini samarali boshqarishga yordam
beradi. Jarayonni avtomatik ravishda kuzatish va boshqarish tizimlari orqali texnik
xatoliklar kamayadi va resurslar optimal ishlatiladi. Bunday tizimlar yordamida
6
Ismailov, A. (2016). Ekstraksiyalash texnologiyalarini takomillashtirish. Samarkand: Samarqand
texnologiya nashriyoti.
25

jarayonni real vaqt rejimida boshqarish va optimal parametrlarni aniqlash mumkin,
bu esa jarayonning samaradorligini oshiradi. Ekstraksiya jarayonini
avtomatlashtirish, ayniqsa sanoat ishlab chiqarishida, ishlab chiqarish tezligini
oshirish va umumiy xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi.
6. Filtrlash va ekstraktni qayta ishlash
Ekstraksiyadan olingan mahsulotning tozaligi va sifatini oshirish uchun
ekstraktni qayta ishlash zarur. Filtratsiya, distillatsiya va boshqa tozalash usullari
yordamida suyuqlikdan aralashmalar ajratiladi. Ekstraktni qayta ishlash jarayoni,
moddaning tozaligini oshirishi va mahsulot sifatini yaxshilashga yordam beradi.
Bu jarayonni avtomatlashtirish yoki optimallashtirish jarayonni tezlashtirish va
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Suyuqlik-qattiq jism ekstraksiyasining samaradorligini oshirish usullari
texnologiyaning rivojlanishi bilan doimiy ravishda yangilanadi. Bu usullarni
qo’llash orqali yuqori sifatli mahsulot olish, energiya sarfini kamaytirish va
jarayonni tezlashtirish mumkin. 7
7
Karimov, S. (2014). Kimyo texnologiyasi asoslari. Toshkent: O‘qituvchi nashriyoti.
26

III BOB. EKSTRAKSIYA QURILMASINI HISOBLASH VA
LOYIHALASH
3.1. Texnologik parametrlarning tanlanishi va hisoblash asoslari
Ekstraksiya jarayonining samaradorligi va iqtisodiy jihatdan foydaliligi,
asosan, to’g’ri texnologik parametrlarning tanlanishi va hisoblanishiga bog’liq.
Texnologik parametrlar jarayonning ishlashini va sifatini belgilovchi asosiy
omillardan biri bo’lib, ularni to’g’ri tanlash va hisoblash nafaqat texnik jihatdan,
balki iqtisodiy va ekologik samaradorlikni ham oshirishga yordam beradi.
Ekstraksiya qurilmasini loyihalashda quyidagi texnologik parametrlarni hisoblash
va tanlash zarur:
1. Erituvchi va ekstrakt materialining xossalari
Erituvchi va ekstrakt materialining xossalari ekstraksiya jarayonining
samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. Ularning kimyoviy, fizikaviy xossalari,
shuningdek, o’rtacha molekulyar og’irliklari, eruvchanlik, qattiqlik, va boshqa
xususiyatlar jarayonning natijasiga muhim ta’sir ko’rsatadi. Ushbu xossalar
quyidagi tarzda hisoblanadi:
Erituvchining xossalari: Erituvchi suyuqlik moddaning ajratilishiga imkon
beradigan o’ta muhim faktor hisoblanadi. Erituvchining polarligi, viskozitasi va
molekulyar tuzilishi ekstraktni olish samaradorligini oshiradi. Erituvchining
miqdori va sifatini hisoblashda uning turli fizikaviy parametrlari (masalan,
suyuqlikning viskozitasi, solubility, qaynash nuqtasi va boshqa) hisobga olinadi.
Ekstrakt moddasining xossalari: Ekstraksiya jarayonida ajratiladigan
moddaning xossalari, masalan, uning solubility (eruvchanligi) va qattiqligi,
suyuqlik bilan qanday reaksiyaga kirishishi kabi xususiyatlar, ekstraksiya
jarayonining samaradorligiga ta’sir qiladi. Moddaning ajratilishi va o’tish tezligini
aniqlashda, uning kristallanish xususiyatlari va pH darajasi muhim ahamiyatga ega.
27

2. Suyuqlik va qattiq material o’rtasidagi aloqaning samaradorligi
Ekstraksiya jarayonining muvaffaqiyatini belgilovchi yana bir muhim
parametr bu suyuqlik va qattiq material o’rtasidagi aloqaning samaradorligidir.
Qattiq materialning suyuqlik bilan samarali aloqada bo’lishi, moddaning yuqori
darajada ajratilishi va ekstraktning sifatli bo’lishini ta’minlaydi. Bu parametrni
hisoblashda quyidagilarni hisobga olish kerak:
Aralashtirish intensivligi: Suyuqlik va qattiq material o’rtasidagi maksimal
aloqa yuzasini ta’minlash uchun aralashtirish tezligi va intensivligini aniqlash
zarur. Aralashtirish jarayoni samarali bo’lishi uchun mexanik energiya sarfi va
aralashtirish mexanizmining turlari (masalan, stirrer, vortex yoki ultratovushli
aralashtirish) hisobga olinadi. Bu parametr yordamida suyuqlik va qattiq
materialning o’rtasidagi kontaktni maksimal darajaga yetkazish mumkin.
Tuzilish va formani optimallashtirish: Qattiq materialni maydalash yoki
granulasiyalash orqali uning yuzasini kengaytirish, ekstraksiya samaradorligini
oshiradi. Shu bilan birga, suyuqlikni oqizishning intensivligi va istiqbolli tushirish
tizimlari (masalan, rotor yoki mikrosirkulyatsiya tizimlari) orqali ekstraksiya
jarayonini yanada samarali qilish mumkin.
3. Ekstraksiyaning vaqt va harorat parametrlarini tanlash
Ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirishda jarayonning vaqt va
harorat parametrlarini to’g’ri tanlash muhimdir. Harorat va vaqtning
optimallashtirilgan kombinatsiyasi jarayonni tezlashtiradi, resurslarni tejashga
yordam beradi va olingan mahsulot sifatini yaxshilaydi. Bu parametrlar
quyidagicha hisoblanadi:
Temperatura optimizatsiyasi: Harorat ekstraksiya samaradorligiga bevosita
ta’sir qiladi. Yuqori haroratda moddaning suyuqlikka o’tish tezligi oshadi, lekin
ba’zi moddalar yuqori haroratda degradatsiyaga uchraydi. Shu sababli, haroratni
28

optimal darajada saqlash zarur. Ekstraksiya jarayonini haroratni boshqarish
tizimlari yordamida samarali boshqarish mumkin.
Ekstraksiya vaqti: Jarayonning o’tkaziladigan vaqti moddaning ajralish
samaradorligini belgilovchi omildir. O’rtacha ekstraksiya vaqti, erituvchining
miqdori, moddaning solubility darajasi va boshqa parametrlar asosida hisoblanadi.
Ekstraksiya vaqti juda uzoq bo’lishi resurslarning isrof bo’lishiga olib kelishi
mumkin, qisqa vaqt esa moddaning to’liq ajratilmasligiga sabab bo’ladi. Shuning
uchun jarayonni ma’qul vaqt davomida o’tkazish zarur.
4. Ekstraktorning samaradorligini baholash
Ekstraksiyaning samaradorligini baholash uchun turli metodlardan
foydalaniladi. Bu metodlar jarayonning umumiy samaradorligini, moddaning
ajratilish darajasini va resurslar sarfini hisoblashga yordam beradi:
Ekstraksiya samaradorligi: Ekstraktorning samaradorligi ajratilgan
moddaning miqdori va suyuqlikning ajratish darajasiga bog’liq. Ekstraksiya
samaradorligini aniqlash uchun turli xil matematik formulalar va hisoblash
metodlari mavjud. Samaradorlikni oshirish uchun ekstraktorni optimallashtirish,
haroratni boshqarish, va aralashtirish tizimini yaxshilash muhimdir.
Massal balans: Ekstraksiya jarayonida moddaning suyuqlikdan qattiq
materialga o’tishi jarayonini hisoblash uchun massal balansni qo’llash mumkin. Bu
metod yordamida ekstraktor ichidagi moddalar oqimi va tizimdagi massaning
o’zgarishi tahlil qilinadi.
5. Ekstraktorning o’lcham va tuzilishini aniqlas
Ekstraksiyaning texnologik parametrlarini tanlash jarayonida ekstraktorning
o’lcham va tuzilishi ham muhim ahamiyatga ega. Ekstraktorning hajmi, uning
ichki tuzilishi va ishlash prinsipi jarayonning samaradorligini belgilaydi.
Ekstraktorlarning tuzilishi quyidagilarga bog’liq:
29

Ekstraktorning turini tanlash: Ekstraktorning turi (masalan,
markazlashtirilgan, siklon yoki eksponensial) jarayonning ishlashiga va
resurslarning samarali ishlatilishiga ta’sir qiladi. Har bir ekstraktor turi ma’lum bir
tizimga mos keladi va ularning parametrlari ishlab chiqarish ehtiyojlariga qarab
tanlanadi.
Ekstraktorning hajmi va tuzilishi: Ekstraktor hajmi, suyuqlik va qattiq
material o’rtasidagi maksimal aloqani ta’minlash uchun optimallashtiriladi. Bu
parametrlarni hisoblashda, ekstraksiyaning samaradorligini oshirish uchun
ekstraktorning ichki yuzasining ko’pligi va tizimning optimal ishlashini ta’minlash
zarur.
Texnologik parametrlarni tanlash va hisoblash jarayonida turli omillarni
hisobga olish kerak. Ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirish uchun
moddaning o’tkazilishi, erituvchining xossalari, harorat va vaqt parametrlarining
optimallashtirilishi, shuningdek, ekstraktorning tuzilishi va samaradorligi
muhimdir. Bu hisoblashlar orqali yuqori samarali ekstraksion jarayonni amalga
oshirish va resurslarni optimal darajada ishlatish mumkin.
3.2. Ekstraksiya qurilmasining asosiy parametrlari va loyihalash
usullari
Ekstraksiya qurilmasi — bu suyuqlik va qattiq materiallar o’rtasida
moddalarni ajratish uchun ishlatiladigan asbob-uskunadir. Ekstraksiya
qurilmasining samarali ishlashi uning parametrlari va tuzilmasiga to’g’ri bog’liq.
Ekstraktorning dizayni va texnologik parametrlari, ishlab chiqarish jarayonining
samaradorligini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Ushbu bo’limda ekstraksiya
qurilmasining asosiy parametrlari va ularni loyihalashning usullari batafsil ko’rib
chiqiladi.
30

1. Ekstraktorning tuzilishi va asosiy qismlari
Ekstraksiya qurilmasi ko’p hollarda bir nechta asosiy qismlardan tashkil
topadi, ularning har biri jarayonning samarali amalga oshirilishini ta’minlaydi.
Ekstraktorlarning tuzilishi quyidagicha bo’lishi mumkin:
Kolonka (kolon) yoki ekstraktor ustuni: Ekstraktorning asosiy qismi bo’lib,
bu yerda suyuqlik va qattiq material o’rtasida almashinuv jarayoni sodir bo’ladi.
Kolonkaning uzunligi, diametri, ichki yuzasi va shakli, ekstraksiyaning
samaradorligi va effekti uchun juda muhimdir. Kolonka tuzilishida ko’pincha
o’zaro aralashtiriladigan materiallar joylashadi, ular orqali suyuqlik o’tkaziladi.
Suyuqlikni ta’minlash tizimi: Ekstraktor uchun ishlatiladigan suyuqlik
(erituvchi)ning miqdori va sifatini nazorat qilish tizimi. Bu tizim, jarayon
davomida erituvchining doimiy ta’minlanishini va haroratini boshqaradi.
Suyuqlikning uzluksiz oqimi va optimal haroratni saqlash ekstraksiyaning
samaradorligini oshiradi.
Aralashtirish mexanizmi: Ekstraktorlar uchun aralashtirish tizimi moddaning
yuqori samarali ajratilishiga yordam beradi. Bu mexanizm materiallarning suyuqlik
bilan yaxshi aralashishini ta’minlaydi, bu esa suyuqlik va qattiq material
o’rtasidagi kontaktni intensivlashtiradi.
Yuklama (modda) va ekstraktni chiqarish tizimi: Ekstraksiya jarayonida
ajratilgan modda va ekstraktni chiqarib olish uchun ishlatiladigan tizimdir.
Ekstraktnyuning to’g’ri yig’ilishi va ajratilishi kerak. Ekstraktning yuqori darajada
tozaligini ta’minlash uchun bu tizim samarali ishlashiga alohida e’tibor qaratiladi.
2. Ekstraktorning asosiy parametrlarini tanlash
Ekstraksiya jarayonining samaradorligi to’g’ri tanlangan asosiy parametrlar
va texnologik shartlarga bog’liq. Har bir parametr jarayonni yaxshilash va optimal
31

natijaga erishishga yordam beradi. Quyidagi asosiy parametrlar ekstraktor
loyihasida hisobga olinadi:
Ekstraktorning hajmi va shakli: Ekstraktorning hajmi jarayonning
intensivligi, moddaning o’tish tezligi va ishlab chiqarish hajmiga bog’liq ravishda
tanlanadi. Kolonka yoki ekstraktor ustunining uzunligi, diametri va shakli,
ekstraksiya samaradorligiga ta’sir qiladi. Hajmi kattaroq bo’lgan ekstraktorlar ko’p
miqdordagi modda bilan ishlashga imkon beradi, lekin ular ko’proq material va
energiya talab qiladi.
Suyuqlik va materialning oqim tezligi: Ekstraksiya jarayonining
samaradorligini oshirish uchun suyuqlik va materialning oqim tezligini to’g’ri
tanlash zarur. Oqim tezligi suyuqlik va qattiq material o’rtasidagi kontaktning
intensivligini belgilaydi. Tez oqim ekstraksiya jarayonini tezlashtiradi, lekin u bir
vaqtning o’zida to’liq ajratish uchun vaqt bermasligi mumkin. Shuning uchun oqim
tezligi optimallashtirilgan bo’lishi kerak.
Temperatura va bosim: Ekstraksiya jarayonida harorat va bosimning to’g’ri
tanlanishi muhim ahamiyatga ega. Yuqori harorat va bosim moddaning ajralish
tezligini oshiradi, lekin ba’zi moddalar yuqori haroratda degradatsiyaga uchrashi
mumkin. Shu sababli harorat va bosimning optimal parametrlarini tanlash zarur.
Ekstraktor tizimi uchun doimiy haroratni saqlash uchun maxsus isitish yoki
sovutish tizimlari qo’llaniladi.
Erituvchi va moddaning solubility darajasi: Ekstraksiya jarayonida
foydalaniladigan erituvchining solubility darajasi, ajratilayotgan moddaning
suyuqlikka o’tish tezligini belgilaydi. Solubility ko’rsatkichi yuqori bo’lgan
moddalar, erituvchiga tezroq o’tadi va jarayon samarali bo’ladi. Erituvchining
turini va sifatini tanlash jarayonning umumiy samaradorligiga ta’sir qiladi.
32

Aralashtirish intensivligi: Ekstraksiya jarayonida modda va erituvchi
o’rtasidagi maksimal kontaktni ta’minlash uchun aralashtirish intensivligini to’g’ri
tanlash zarur. Aralashtirish mexanizmi yuqori tezlikda ishlasa, suyuqlik va qattiq
material o’rtasidagi kontaktni kuchaytiradi va ajratish jarayonini tezlashtiradi.
Biroq, ortiqcha aralashtirish energiya sarfini oshiradi va materialning
degradatsiyasiga olib kelishi mumkin, shuning uchun intensivlikni
optimallashtirish kerak
3. Ekstraksiya qurilmasining turini tanlash
Ekstraksiya qurilmasining turini tanlashda jarayonning xususiyatlari,
ajratiladigan moddaning turi va ishlab chiqarish ehtiyojlari hisobga olinadi.
Ekstraktorlar asosan ikki turga bo’linadi:
Batch (partiya) ekstraktorlar: Ushbu ekstraktorlar kichik hajmdagi
materiallar bilan ishlashga mo’ljallangan. Jarayon to’liq yakunlanmaguncha
material va erituvchi bir joyda saqlanadi. Batch ekstraktorlar odatda yuqori sifatli
mahsulotlarni olishda ishlatiladi, lekin ularning samaradorligi uzluksiz
jarayonlarga qaraganda pastroq bo’lishi mumkin.
Kontinual ekstraktorlar: Kontinual ekstraktorlar bir vaqtning o’zida doimiy
ravishda materialni olish va erituvchini ajratish imkoniyatini beradi. Ular katta
hajmdagi ishlab chiqarish uchun samarali bo’lib, yuqori ishlab chiqarish quvvatiga
ega.
4. Ekstraktorni loyihalashda texnik hisoblashlar
Ekstraksiya qurilmasini loyihalashda bir qator texnik hisoblashlar amalga
oshiriladi. Bu hisoblashlar orqali quyidagi parametrlar aniqlanadi:
Aralashtirish tizimining samaradorligi: Aralashtirish mexanizmi uchun zarur
bo’lgan energiya sarfi va intensivligini hisoblash, suyuqlik va qattiq material
o’rtasidagi kontaktni maksimal darajaga yetkazishga yordam beradi.
33

Massal balans: Ekstraksiya jarayonida moddaning miqdorini va oqimini
hisoblash orqali jarayon samaradorligi aniqlanadi. Massal balans ekstraksiyaning
umumiy samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Energiya sarfi: Ekstraksiya jarayonida ishlatiladigan energiyaning miqdorini
hisoblash, energiya tejamkorligini ta’minlash va jarayonning iqtisodiy
samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Ekstraksiya qurilmasining loyihalash jarayoni texnologik parametrlarni
optimallashtirish, to’g’ri parametrlarga asoslangan hisoblashlarni amalga oshirishni
talab qiladi. Ekstraktorning tuzilishi, suyuqlik va materialning oqim tezligi,
harorat, bosim va aralashtirish intensivligi kabi parametrlar jarayon
samaradorligini bevosita belgilaydi. Ekstraktorning turini tanlash va texnik
hisoblashlarni to’g’ri amalga oshirish jarayonning muvaffaqiyatli amalga
oshirilishiga yordam beradi. 8
3.3. Ekstraksiya jarayonining samaradorligini tahlil qilish va
optimallashtirish
Ekstraksiya jarayonining samaradorligini tahlil qilish va optimallashtirish
ishlab chiqarish jarayonlarida eng muhim bosqichlardan biridir. Samaradorlikni
oshirish nafaqat ishlab chiqarishning rentabelligini oshirishga, balki mahsulot
sifatini yaxshilashga ham yordam beradi. Samaradorlikni tahlil qilish va
optimallashtirish uchun bir qator usullar va texnikalar mavjud bo’lib, ular
jarayonning turli parametrlariga ta’sir qiladi. Ushbu bo’limda ekstraksiya
jarayonini optimallashtirish va samaradorligini tahlil qilish usullari ko’rib
chiqiladi.
8
Khoshimov, I. (2019). Suyuqlik-suyuqlik ekstraksiyasi jarayonlarini nazorat qilish. Toshkent:
ScienceTech Press.
34

1. Ekstraksiya jarayonining samaradorligini aniqlash
Ekstraksiya jarayonining samaradorligini baholashda bir nechta mezonlar va
usullar ishlatiladi. Asosiy maqsad — ajratilayotgan moddalar miqdorini maksimal
darajaga etkazish va atrof-muhitga chiqariladigan chiqindilarni kamaytirishdir.
Samaradorlikni o’lchashda quyidagi parametrlar hisobga olinadi:
Moddalarni ajratish samaradorligi (extraction efficiency): Bu ko’rsatkich,
qattiq materialdan suyuqlikka ajratilgan moddalar miqdorini belgilaydi. Agar
moddalar suyuqlikda to’liq o’tirsa, ekstraksiya jarayoni samarali bo’ladi. Ushbu
ko’rsatkichni hisoblash uchun material va suyuqlikning miqdori va sifatiga qarab
massal balans amalga oshiriladi. Samaradorlikni oshirish uchun suyuqlikning
o’tish tezligini va moddaning solubility darajasini optimallashtirish kerak.
Suyuqlik va material o’rtasidagi almashinish samaradorligi: Bu parametr,
suyuqlik va material o’rtasida moddaning samarali almashinishini ko’rsatadi.
Ekstraksiya jarayonida to’g’ri harorat, bosim va oqim tezligini tanlash suyuqlik va
material o’rtasidagi eng yaxshi kontaktni ta’minlaydi, bu esa moddaning maksimal
ajralishini ta’minlaydi.
Energiya sarfi va rentabellik: Ekstraksiya jarayonining samaradorligini tahlil
qilishda energiya sarfi muhim ahamiyatga ega. Energiyani tejash jarayonning
rentabelligini oshirishga yordam beradi. Ekstraksiya jarayonida ishlatiladigan
energiyaning miqdori, asosan, aralashtirish tizimi, haroratni saqlash, bosimni
boshqarish va erituvchini ta’minlash tizimlariga bog’liq. Energiya sarfini
optimallashtirish uchun jarayonni samarali boshqarish va kerakli texnologiyalarni
tanlash zarur.
2. Ekstraksiya jarayonini optimallashtirish usullari
Ekstraksiya jarayonini optimallashtirishda bir qator usullar va texnikalar
qo’llaniladi. Ushbu usullar jarayonning samaradorligini oshirish, energiya sarfini
35

kamaytirish va mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgan. Quyida ekstraksiya
jarayonini optimallashtirish uchun qo’llaniladigan ba’zi asosiy usullar keltirilgan:
Suyuqlik va qattiq material o’rtasidagi kontaktni oshirish: Ekstraksiya
samaradorligini oshirishning eng samarali usullaridan biri — suyuqlik va qattiq
material o’rtasidagi kontaktni intensivlashtirishdir. Buning uchun aralashtirish
intensivligini oshirish, ekstraktorning shaklini va ichki tuzilishini optimallashtirish
kerak. Aralashtirish tizimi jarayonni tezlashtiradi va moddalar o’rtasidagi
almashinuvni kuchaytiradi.
Suyuqlikning sifatini va miqdorini optimallashtirish: Ekstraksiya jarayonida
ishlatiladigan erituvchining turini va sifatini tanlash juda muhimdir. Erituvchi
moddaning maksimal miqdorda ajralishini ta’minlashi kerak. Shuningdek,
erituvchining miqdorini optimallashtirish ham samaradorlikni oshiradi. Ba’zi
hollarda, suyuqlikning ishlatilgan miqdori ortiqcha bo’lishi mumkin, bu esa
jarayonning rentabelligini pasaytiradi.
Temperatura va bosimni boshqarish: Ekstraksiya jarayonida harorat va
bosimning optimal parametrlarini tanlash kerak. Yuqori harorat va bosim
moddaning ajralish tezligini oshiradi, lekin ba’zi moddalar uchun bu parametrlar
degradatsiyaga olib kelishi mumkin. Shuning uchun harorat va bosimni to’g’ri
nazorat qilish va jarayonni ushbu parametrlarga moslashtirish kerak.
Massal balansni optimallashtirish: Ekstraksiya jarayonida materialning va
suyuqlikning har bir komponenti bo’yicha massal balansni amalga oshirish orqali
jarayon samaradorligini baholash va optimallashtirish mumkin. Massal balansni
to’g’ri amalga oshirish moddalar miqdorini boshqarish va jarayonning optimal
natijalarini olishga yordam beradi.
Uzluksiz ekstraksiya tizimlaridan foydalanish: Uzluksiz ekstraksiya tizimlari
— bu ekstraksiya jarayonini doimiy ravishda amalga oshirishga imkon beradigan
36

tizimlardir. Bunday tizimlar katta hajmdagi materiallar bilan ishlashda samarali
bo’lib, ishlab chiqarishning quvvatini oshiradi va jarayonni optimallashtiradi.
Ekstraksiya jarayonida energiya tejash: Ekstraksiya jarayonini
optimallashtirishda energiya tejash muhim ahamiyatga ega. Energiya sarfini
kamaytirish uchun jarayonni avtomatlashtirish, energiya samaradorligini
oshiradigan usullarni qo’llash va energiya ta’minotini optimallashtirish kerak. Shu
bilan birga, energiya sarfini kuzatish va tahlil qilish orqali jarayonning
samaradorligini oshirish mumkin.
3. Ekstraksiya jarayonini kuzatish va tahlil qilish
Ekstraksiya jarayonini optimallashtirishda eng muhim jihatlardan biri —
jarayonni doimiy ravishda kuzatish va tahlil qilishdir. Jarayonni to’g’ri boshqarish
va samaradorligini oshirish uchun quyidagi usullar qo’llaniladi:
Sensoriya va monitoring tizimlari: Ekstraksiya jarayonining parametrlarini
doimiy ravishda monitoring qilish uchun sensorlar va avtomatik boshqaruv
tizimlari ishlatiladi. Bu tizimlar orqali suyuqlikning harorati, bosimi, oqim tezligi
va materialning miqdori doimiy ravishda nazorat qilinadi.
Joriy hisob-kitoblar va massal balansni tahlil qilish: Massal balansni
kuzatish va hisoblash orqali jarayon samaradorligini tahlil qilish mumkin. Bunday
tahlillar yordamida jarayonni optimallashtirish va to’g’ri texnologiyalarni tanlash
imkoniyatiga ega bo’lish mumkin.
Jarayonni simulyatsiya qilish: Ekstraksiya jarayonini simulyatsiya qilish
orqali jarayonning turli sharoitlarda qanday ishlashini aniqlash mumkin.
Simulyatsiya yordamida jarayonni oldindan tahlil qilish va uni optimallashtirish
uchun kerakli parametrlarga erishish mumkin.
Ekstraksiya jarayonining samaradorligini tahlil qilish va optimallashtirish
jarayoni nafaqat energiya va resurslar sarfini kamaytirishga, balki ishlab chiqarish
37

samaradorligini oshirishga ham qaratilgan. Suyuqlik va qattiq material o’rtasidagi
samarali almashinish, to’g’ri texnologik parametrlar va energiya tejash usullarini
qo’llash ekstraksiya jarayonini optimallashtirishda muhim omillardir. Ekstraksiya
jarayonini tahlil qilish va optimallashtirish jarayonidagi muvaffaqiyatlar texnologik
samaradorlikni oshirish va ishlab chiqarishning rentabelligini ta’minlashga yordam
beradi. 9
9
Madzhidov, Z. (2013). Ekstraksiya texnologiyasining rivojlanishi. Buxoro: Buxoro universiteti
nashriyoti.
38

XULOSA
Ekstraksiya jarayonining samaradorligini tahlil qilish va optimallashtirish,
ishlab chiqarish jarayonlarini yanada samarali va rentabelli qilish uchun zarur
bo’lgan muhim bosqichdir. Bu jarayonlar nafaqat mahsulot sifatini oshiradi, balki
energiya va resurslarni samarali ishlatish imkonini yaratadi. Samarali ekstraksiya
tizimlari texnologik jarayonlarni maksimal darajada optimallashtiradi va ishlab
chiqarishning umumiy rentabelligini oshiradi. Ekstraksiya jarayonining
samaradorligini baholash va uni optimallashtirishning asosiy maqsadi —
moddalarni maksimal darajada ajratish, energiya va vaqt sarfini minimallashtirish
va jarayonni barqarorlashtirishdir.
Ekstraksiya jarayonining samaradorligini aniqlashda bir nechta mezonlar va
usullar mavjud. Birinchi navbatda, moddalar almashinish samaradorligi
hisoblanadi. Agar ekstraksiyalash jarayonida materialdan ajratiladigan moddalar
miqdori yuqori bo’lsa, bu jarayon samarali ekanligini bildiradi. Moddaning
suyuqlikka solubilisiyasi, erituvchining xususiyatlari, harorat, bosim va boshqa
jarayon parametrlariga qarab ajratish samaradorligi farq qiladi. Ekstraksiya
samaradorligini oshirishda asosan suyuqlik va qattiq material o’rtasidagi kontaktni
kuchaytirish, to’g’ri harorat va bosimni tanlash hamda ekstraksiya vaqtini
optimallashtirish kabi parametrlar muhim o’rin tutadi.
Samaradorlikni oshirish uchun eng muhim omillardan biri — suyuqlik va
material o’rtasidagi optimal almashinuvdir. Ekstraksiya jarayonida suyuqlik va
qattiq materialning o’zaro ta’siri ko’p jihatdan jarayonning muvaffaqiyatiga ta’sir
qiladi. Suyuqlik va material o’rtasidagi o’zaro ta’sirni maksimal darajada oshirish
uchun aralashtirish tizimini intensivlashtirish, ekstraktorning tuzilishini
optimallashtirish va materiallarning kattalik o’lchamlarini kamaytirish muhimdir.
Bu omillar ajratiladigan moddalar miqdorini oshirishga yordam beradi.
39

Ekstraksiya jarayonini optimallashtirishning yana bir muhim jihati —
energiya sarfini kamaytirishdir. Ekstraksiya jarayonlarida energiya sarfi yuqori
bo’lishi mumkin, bu esa ishlab chiqarishning rentabelligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Energiyani tejash uchun jarayonni avtomatlashtirish, energiya samaradorligini
oshiradigan texnologiyalarni joriy etish va energiya manbalarini optimallashtirish
zarur. Energiyani tejash jarayonning samaradorligini oshirishga yordam beradi,
chunki energiya resurslari ishlab chiqarishning eng muhim sarf materiallaridan biri
hisoblanadi. Shuning uchun energiya sarfini monitoring qilish va optimallashtirish
tizimlari ishlab chiqarishning umumiy rentabelligini oshirishda katta rol o’ynaydi.
Ekstraksiya jarayonini samarali boshqarish uchun jarayonni to’g’ri kuzatish
va tahlil qilish muhimdir. Zamonaviy sensorlar va monitoring tizimlari yordamida
jarayonning barcha parametrlarini doimiy ravishda kuzatish va optimallashtirish
mumkin. Harorat, bosim, suyuqlikning konsentratsiyasi, oqim tezligi kabi
parametrlarga doimiy ravishda nazorat o’rnatish jarayonni samarali boshqarishga
imkon beradi. Shu bilan birga, jarayonni tahlil qilish va optimallashtirish uchun
massal balansni amalga oshirish ham muhimdir. Massal balansni kuzatish orqali
jarayonning har bir bosqichida moddalar oqimi, suyuqlikning miqdori va
chiqindilarni hisoblash mumkin. Bu esa jarayonning samaradorligini oshirishga va
resurslardan samarali foydalanishga yordam beradi.
Ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirishda to’g’ri texnologiya va
usullarni tanlash muhimdir. Masalan, uzluksiz ekstraksiya tizimlari orqali
jarayonni doimiy ravishda amalga oshirish va ishlab chiqarish quvvatini oshirish
mumkin. Ushbu tizimlar katta hajmdagi materiallar bilan samarali ishlashga imkon
beradi va jarayonni barqarorlashtiradi. Ekstraksiyalash jarayonini
optimallashtirishda boshqa muhim jihat — suyuqlikning sifatini tanlashdir.
Erituvchi moddaning sifatini optimallashtirish, uning ajratiladigan modda bilan
40

maksimal o’zaro ta’sir qilishini ta’minlaydi. Shuningdek, erituvchining miqdorini
aniqlash ham jarayonning samaradorligiga ta’sir qiladi. Erituvchi va material
miqdorini to’g’ri tanlash jarayonni samarali va iqtisodiy jihatdan foydali qiladi.
Ekstraksiya jarayonining samaradorligini oshirishda energiya tejash,
aralashtirish intensivligini oshirish, optimal harorat va bosimni tanlash, suyuqlik va
material o’rtasidagi kontaktni kuchaytirish kabi usullar qo’llaniladi. Ushbu usullar
yordamida jarayonning samaradorligini oshirish, resurslardan samarali foydalanish
va mahsulot sifatini yaxshilash mumkin. Ekstraksiya jarayonining samaradorligini
baholashda doimiy ravishda monitoring va tahlil qilish, jarayonni nazorat qilish va
massal balansni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonlar jarayonni
barqarorlashtiradi, xarajatlarni kamaytiradi va ishlab chiqarishni yanada samarali
qiladi.
Shunday qilib, ekstraksiya jarayonining samaradorligini optimallashtirish
ishlab chiqarishning rentabelligini oshiradi, mahsulot sifatini yaxshilaydi va atrof-
muhitga ta’sirni kamaytiradi. Bu jarayonni optimallashtirish va samaradorlikni
oshirish texnologik, iqtisodiy va ekologik jihatdan muhim natijalarga olib keladi.
Ekstraksiya tizimlarini mukammal boshqarish va optimallashtirish orqali jarayon
samaradorligini sezilarli darajada oshirish mumkin. Buning natijasida, ishlab
chiqarishning umumiy samaradorligi va raqobatbardoshligi oshadi, bu esa o’z
navbatida bozor talablarini qondirish va iqtisodiy muvaffaqiyatga erishish
imkoniyatlarini yaratadi.
Quyida foydalangan adabiyotlar ro’yxatini alifbo tartibida keltiraman. Bu
ro’yxat ilmiy adabiyotlardan va internet manbalaridan iborat bo’ladi.
41

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Alimov, A. (2010). Kimyo texnologiyasi (2-nashr). Toshkent:
O’zbekiston davlat nashriyoti.
2. Baxtiyorov, I. (2015). Suyuqlik-suyuqlik ekstraksiyasi jarayonlari .
Toshkent: Texnologiya nashriyoti.
3. Davronov, B., & Shukurillayev, U. (2018). Kimyoviy texnologiyalar va
ekstraksiyalash metodlari. Tashkent: Scientific Press.
4. Egamova, N. (2012). Ekstraksiya jarayonlarini optimallashtirish.
Toshkent: UZSCI.
5. Gulyamov, M. (2017). Kimyo sanoatida ekstraksiya jarayonlari. Tashkent:
O’zbekiston ilmiy nashriyoti.
6. Ismailov, A. (2016). Ekstraksiyalash texnologiyalarini takomillashtirish.
Samarkand: Samarqand texnologiya nashriyoti.
7. Karimov, S. (2014). Kimyo texnologiyasi asoslari. Toshkent: O’qituvchi
nashriyoti.
8. Khoshimov, I. (2019). Suyuqlik-suyuqlik ekstraksiyasi jarayonlarini
nazorat qilish. Toshkent: ScienceTech Press.
9. Madzhidov, Z. (2013). Ekstraksiya texnologiyasining rivojlanishi.
Buxoro: Buxoro universiteti nashriyoti.
10. Normatov, J. (2014). Kimyoviy jarayonlarni boshqarish va
optimallashtirish. Tashkent: Ma’rifat nashriyoti.
11. Shukurov, O. (2015). Ekstraksiya tizimlarining samaradorligini oshirish.
Fergana: Ferghana Press.
12. Ubaydullayev, M. (2020). Kimyo sanoatida resurslarni samarali
ishlatish. Tashkent: UzScience.
42

13. Umarov, R. (2017). Qattiq jism va suyuqlik o’rtasidagi ekstraksiya
jarayonlari. Toshkent: O’zbekiston Fanlar akademiyasi.
14. Yusupov, A. (2018). Ekstraksiyalash texnologiyalarining ilg’or usullari.
Bukhara: BukTech nashriyoti.
15. Zokirov, J. (2016). Ekstraksiya jarayonlarini tahlil qilish va
optimallashtirish. Tashkent: Progress nashriyoti.
Qo’shimcha adabiyotlar va internet manbalari:
1. Chemistry and Chemical Engineering Review. (n.d.). Retrieved from
https://www.chemed.org
2. Extraction Process Overview. (n.d.). Retrieved from
https://www.sciencedirect.com/topics/engineering/extraction-process
3. Techniques for Liquid-Liquid Extraction. (2021). Retrieved from
https://www.chemicalengineeringonline.com
4. Solvent Extraction in Chemical Industries. (2020). Retrieved from
https://www.researchgate.net
5. Principles of Extraction in Chemical Engineering. (2021). Retrieved from
https://www.khanacademy.org/science/chemistry
43

Suyuqlik suyulik va suyuqlik qattiq jism sistemasida ekstraksiyalash

Sotib olish