Suyuqlik va gaz aralashmalarini tozalash uchun adsorber va absorberlarni - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	95.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	19 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Suyuqlik va gaz aralashmalarini tozalash uchun adsorber va absorberlarni

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
Bugungi kunda sanoatning jadal rivojlanishi natijasida atmosferaga va suv havzalariga turli kimyoviy
moddalar, gazlar hamda boshqa zararli aralashmalar chiqarilmoqda. Bu esa nafaqat atrof-muhitga, balki
inson salomatligiga ham salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Ayniqsa, kimyo, neft-gaz, farmatsevtika, energetika
va metallurgiya sanoatlarida turli jarayonlar natijasida hosil bo’ladigan chiqindilar ekologik muammolarni
yanada kuchaytirmoqda. ............................................................................................................................. 3
I BOB. ADSORBSIYA VA ABSORBSIYA JARAYONARINING NAZARIY ASOSARI ................................................ 6
1.1. Adsorbsiya va absorbsiya tushunchaari va uarning farqari ................................................................... 6
1.2. Gaz va suyuqlik aralashmalarini tozalashda qo’llanilishi ..................................................................... 15
1.3. Jarayonning asosiy omillari va kinetikasi ............................................................................................. 19
II BOB. ADSORBER VA ABSORBERARNING TURARI VA UARNING ISHASH PRINSIPI .................................... 24
2.1. Statik va dinamik adsorberar .............................................................................................................. 24
2.2. Ho’l va quruq absorberar .................................................................................................................... 25
2.3. Qurimalar tarkibiy qismlari va ularning vazifalari ............................................................................... 28
III BOB. ADSORBER VA ABSORBERARNI HISOBASH VA LOYIHAASH ........................................................... 32
3.1. Adsorbsiya va absorbsiya jarayonarining hisob-kitobari ..................................................................... 32
3.2. Qurimalar konstruktsiyasini tanlash va optimallashtirish ................................................................... 34
3.3. Texnologik xavfsizik va ekologik talablar ............................................................................................. 37
XULOSA ...................................................................................................................................................... 40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................................ 43
2

KIRISH
Bugungi kunda sanoatning jadal rivojlanishi natijasida atmosferaga va suv
havzalariga turli kimyoviy moddalar, gazlar hamda boshqa zararli aralashmalar
chiqarilmoqda. Bu esa nafaqat atrof-muhitga, balki inson salomatligiga ham salbiy
ta’sir ko ’ rsatmoqda. Ayniqsa, kimyo, neft-gaz, farmatsevtika, energetika va
metallurgiya sanoatlarida turli jarayonlar natijasida hosil bo’ladigan chiqindilar
ekologik muammolarni yanada kuchaytirmoqda.
Ushbu muammolarning oldini olish va sanoat chiqindilarini samarali tozalash
maqsadida adsorber va absorber qurilmalaridan foydalanish dolzarb ahamiyat kasb
etmoqda.
Adsorbsiya va absorbsiya jarayonlari kimyo va texnologiya sohasida keng
qo’llaniladigan usullardan biri bo’lib, ular gaz va suyuqlik aralashmalarini tozalash
hamda qayta ishlash uchun xizmat qiladi. Adsorbsiya jarayoni moddalarning qattiq
faza (adsorbent) yuzasida to’planishiga asoslangan bo’lsa, absorbsiya jarayonida
gaz yoki suyuqlik tarkibidagi komponentlar boshqa suyuqlik bilan reaksiyaga
kirishadi yoki unda eriydi. Bu jarayonlar sanoat korxonalarining ekologik
xavfsizligini ta’minlash, zararli chiqindilarni kamaytirish va foydali
komponentlarni qayta ajratib olishda muhim rol o’ynaydi.
Hozirgi kunda sanoat korxonalarida atmosfera havosini ifloslantiruvchi
chiqindilarni kamaytirish va texnologik jarayonlarning samaradorligini oshirish
uchun turli filtrlash va tozalash tizimlari, jumladan, adsorber va absorber
qurilmalari keng qo’llanilmoqda. Bu qurilmalar sanoat chiqindilarini
minimallashtirish, ekologik standartlarga mos keluvchi ishlab chiqarish
jarayonlarini tashkil etish va atrof-muhitni muhofaza qilish borasida katta
ahamiyatga ega. Shu sababli, ushbu qurilmalar bilan bog’liq hisoblash va
loyihalash masalalarini o’rganish bugungi kunda muhim ilmiy va amaliy ahamiyat
kasb etadi
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — suyuqlik va gaz aralashmalarini
tozalashda adsorber va absorberlarning ishlash tamoyillari, ularning hisoblash
3

usullari va samaradorligini oshirish yo’llarini batafsil o’rganishdan iborat.
Tadqiqot jarayonida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
Adsorbsiya va absorbsiya jarayonlarining nazariy asoslarini o’rganish va
ularning texnologik jarayonlardagi ahamiyatini aniqlash;
Adsorber va absorberlarning asosiy turlarini, ularning konstruksiyaviy
tuzilishini va ishlash mexanizmini tahlil qilish;
Adsorber va absorber qurilmalarining hisoblash usullarini ishlab chiqish
hamda ularning samaradorligini baholash;
Ushbu qurilmalarni loyihalash tamoyillarini o’rganish va ekologik talablar
bilan mosligini ta’minlash bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Ushbu kurs ishi uchta asosiy bobdan iborat bo’lib, har biri muayyan ilmiy va
amaliy masalalarni yoritishga qaratilgan:
1. Birinchi bob – adsorbsiya va absorbsiya jarayonlarining nazariy asoslariga
bag’ishlangan bo’lib, unda ushbu jarayonlarning fizik-kimyoviy mohiyati, ularni
sanoatda qo’llash imkoniyatlari va asosiy ta’sir etuvchi omillar tahlil qilinadi.
Shuningdek, jarayonlarning kinetikasi, adsorbsiya izotermalari va ularning amaliy
ahamiyati yoritiladi.
2. Ikkinchi bob – adsorber va absorber qurilmalarining turlari, ularning
ishlash prinsiplari hamda konstruksiyaviy tuzilishini o’rganishga bag’ishlangan.
Bu bobda turli turdagi adsorber va absorberlar, ularning tarkibiy qismlari va
ishlash samaradorligi haqida ma’lumot beriladi.
3. Uchinchi bob – adsorber va absorber qurilmalarini hisoblash va loyihalash
tamoyillarini o’rganishga qaratilgan bo’lib, unda qurilmalarni hisoblash usullari,
samaradorlik ko’rsatkichlari va texnologik xavfsizlik masalalari muhokama
qilinadi. Shuningdek, ekologik talablar va sanoat chiqindilarini kamaytirish
bo’yicha innovatsion yechimlar ham keltiriladi.
4

Ushbu tadqiqot natijalari sanoat korxonalarida adsorber va absorberlardan
samarali foydalanish bo’yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Ayniqsa, innovatsion texnologiyalarni joriy qilish orqali chiqindilarni
kamaytirish, energiya samaradorligini oshirish va ekologik muhitni yaxshilashga
qaratilgan yechimlarni ishlab chiqish ushbu kurs ishining muhim jihatlaridan
biridir.
Umuman olganda, ushbu kurs ishi sanoat jarayonlarida adsorber va absorber
qurilmalarining ahamiyatini chuqur o’rganishga qaratilgan bo’lib, u nafaqat
nazariy jihatdan, balki amaliyotda ham qo’llanilishi mumkin bo’lgan muhim ilmiy-
amaliy tadqiqot hisoblanadi. Shu sababli, tadqiqot natijalari sanoat tarmoqlarida
toza va ekologik xavfsiz texnologiyalarni rivojlantirishga hissa qo’shishi mumkin.
5

I BOB. ADSORBSIYA VA ABSORBSIYA JARAYONARINING NAZARIY
ASOSARI
1.1. Adsorbsiya va absorbsiya tushunchaari va uarning farqari
Adsorbsiya — bu moddalarning bir fazadan (odatan gaz yoki suyuqlik)
ikkinchi bir fazaga (odatda qattiq yoki suyuq modda yuzasiga) qattiq bog’lanishi
yoki yopishishi jarayonidir. Adsorbsiya jarayonida moddalar faqat yuzaga yopishib
qoladi, ularning ichki tuzilmasiga kirib ketmaydi. Bunday holatda, odatda,
molekulalar orasidagi fizik yoki kimyoviy o’zaro ta’sirlar sodir bo’ladi.
Adsorbsiya jarayoni asosan ikki turga bo’linadi:
Fizik adsorbsiya — bu adsorbent (qattiq yoki suyuq modda) va adsorbat
(gaz yoki suyuqlik) o’rtasida sodir bo’ladigan, asosan Van der Waals kuchlari
orqali yuzaga keladigan, zaif o’zaro ta’sirlar orqali amalga oshadigan adsorbsion
jarayon hisoblanadi. Bu jarayonda moddalar faqatgina tashqi yuzaga yopishib
qoladi, ya’ni ularning ichki strukturasiga kirib ketmaydi.
- Fizik adsorbsiya: Bu jarayonda adsorbat (gaz yoki suyuqlik) va adsorbent
(qattiq yoki suyuq yuzasi) orasidagi o’zaro ta’sirlar kuchsiz bo’lib, ular asosan Van
der Waals kuchlari orqali yuzaga keladi. Bu jarayon energiya chiqarishni talab
qilmaydi va asosan reversibldir.
Fizik adsorbsiya jarayoni ko’pincha quyidagi xususiyatlarga ega:
1. Yuzaga yopishish
Fizik adsorbsiyada modda yuzaga faqat fizik kuchlar yordamida yopishadi,
ya’ni Van der Waals kuchlari yoki elektrostatik kuchlar orqali. Bu kuchlar
kuchsiz, shuning uchun adsorbsiya jarayoni reversibldir (boshqa sharoitlar ostida
modda osonlik bilan ajralib chiqishi mumkin).
2. Energiya o’zgarishlari
Fizik adsorbsiya jarayonida kimyoviy reaktsiyalar sodir bo’lmaydi, shuning
uchun bu jarayonda energiya ajralib chiqadi yoki oladi, ammo bu energiyaning
miqdori nisbatan kichik bo’ladi. Odatda, bu jarayonning issiqlik o’zgarishi juda
kichik bo’lib, adsorpsiya issiqligi (qiziyish yoki sovutish) odatda 10-40 kJ/mol
oralig’ida bo’ladi.
6

3. Reversibllik
Fizik adsorbsiyada jarayon reversibldir, ya’ni adsorbat moddalari adsorbent
yuzasidan osonlik bilan chiqarib olinishi mumkin. Agar modda tomonidan
adsorbsiya qilingan molekulalar ko’proq harorat yoki past bosim sharoitida
chiqarilsa, bu jarayon tiklanishi mumkin. Bunday xususiyat adsorbsiyani tiklash va
qayta ishlash imkoniyatini beradi.
4. Adsorbsiyaning xususiyatlari va omillari
Fizik adsorbsiyaning intensivligi bir nechta omillarga bog’liq:
Harorat : Adsorbsiyaning intensivligi harorat bilan kamayadi, chunki yuqori
haroratda molekulalar tez-tez harakatlanadi va adsorbent yuzasidan osonroq
ajraladi.
Bosim : Gazlar uchun adsorbsiyaning intensivligi bosim oshishi bilan ortadi. Bunga
ko’ra, gazlar yuqori bosimda adsorbent yuzasida ko’proq yopishadi.
Adsorbentning sirt maydoni : Adsorbsiya jarayonining samaradorligi
adsorbentning sirt maydoniga bog’liq. Katta yuzali adsorbentlar ko’proq modda
adsorblashi mumkin. Misol uchun, aktiv uglerod yoki zeolitlar kabi yuqori sirt
maydoniga ega materiallar fiziologik adsorbsiyada samarali ishlaydi.
5. Ko’rsatkichlar va izlanishlar
Fizik adsorbsiyaning samaradorligini tahlil qilish uchun ko’pincha Langmuir
adsorpsiya modeli yoki BET (Brunauer-Emmett-Teller) model lari ishlatiladi.
Bu modellar adsorpsiyaning intensivligi va yuzaga yopishgan modda miqdorini
o’lchashda qo’llaniladi:
Langmuir modeli : Bu modelda adsorbsiyaning to’liq qamrab olinishi uchun faqat
bir qatlamli adsorbatning yopishishi taqdim etiladi.
BET modeli : Bu model ko’p qatlamli adsorbsiyani hisoblashda qo’llaniladi va
ko’proq omilni, masalan, sirt maydoni va bosimni hisobga oladi.
6. Qo’llanilish sohalari
Fizik adsorbsiyaning asosiy qo’llanilish sohalari:
Gazlarni tozalash : Masalan, karbon dioksid yoki azot kabi gazlarni havodan
ajratib olish uchun.
7

Suvni filtrlash : Aktiv uglerod va boshqa adsorbentlar yordamida toza suv olish.
Havo filtrlash : Industrial va maishiy tizimlarda havo sifatini yaxshilash uchun,
masalan, ventilyatsiya tizimlarida zararli gazlarni (ammiak, formaldegid va
boshqalar) so’rib olish.
Hidrogen va metan gazini saqlash : Gazlarni yuqori bosimda saqlash uchun
adsorbsiya jarayonlaridan foydalaniladi.
Katalizatorlar va katalitik konvertorlar : Kimyoviy jarayonlarda, masalan,
avtomobillarni ishlatishda zararli gazlarni kamaytirish uchun katalizatorlarda fizik
adsorbsiyadan foydalaniladi.
- Kimyoviy adsorbsiya: Bu holatda adsorbat va adsorbent o’rtasida
kimyoviy bog’lanishlar hosil bo’ladi, bu esa ko’proq energiya talab qiladi.
Kimyoviy adsorbsiya jarayoni odatda turg’unroq bo’ladi va reversiblligi kamroq
bo’ladi.
Absorbsiya — bu moddaning boshqa bir fazaga (odatda suyuqlik yoki qattiq
modda) kirib borish jarayonidir. Absorbsiya jarayonida, modda faqat tashqi yuzada
emas, balki ichki tuzilmasiga ham so’riladi. Misol uchun, gaz suyuqlikda yoki
qattiq modda ichiga so’rilishi mumkin. Absorbsiya jarayoni ko’proq termodinamik
o’zgarishlarga va moddaning to’liq so’rilishiga olib keladi. Bu jarayon ko’pincha
faqat muayyan harorat va bosim sharoitida sodir bo’ladi.
1. Jarayonning tabiati
Adsorbsiyaning tabiati :
Adsorbsiyada modda faqat tashqi yuzaga yopishadi . Bu jarayon asosan fizik
hodisa sifatida amalga oshadi.
Fizik adsorbsiyada , modda, ya’ni adsorbat , qattiq yoki suyuq yuzaga (adsorbent)
faqat tashqi sirtiga yopishadi.
Bu jarayon molekulalar o’rtasidagi zaif o’zaro ta’sirlar (masalan, Van der Waals
kuchlari , elektrostatik kuchlar , yoki hidrogen bog’lanishlari ) orqali sodir
bo’ladi.
8

Modda ichki fazaga kirib ketmaydi, ya’ni u faqat yuzaga yopishib qoladi . Bu
yopishish jarayoni juda tez amalga oshishi mumkin va jarayonni o’zgartirish uchun
nisbatan past energiya sarf qilinadi.
Reversibllik : Adsorbsiyaning eng asosiy xususiyatlaridan biri bu reversibllik dir,
ya’ni modda yuqori harorat yoki past bosim sharoitida adsorbent yuzasidan ajralib
chiqishi mumkin. Shu tarzda, jarayon qayta tiklanadi. Bu xususiyat fizik
adsorbsiyaning eng muhim afzalliklaridan biridir.
Absorbsiyaning tabiati :
Absorbsiyada modda butunlay ichki fazaga kirib boradi . Bu jarayon odatda
kimyoviy yoki termodinamik o’zgarishlar ni talab qiladi.
Absorbsiyada , adsorbat modda faqat tashqi yuzaga yopishmaydi, balki u butunlay
moddaning ichki tuzilmasiga kirib boradi . Misol uchun, gaz suyuqlikka
so’rilishi mumkin yoki bir moddani boshqa bir modda ichiga so’rilishiga olib
keladigan kimyoviy yoki termodinamik o’zgarishlar sodir bo’ladi.
Bu jarayonda modda faqat yuzaga yopishmaydi , balki u ichki fazaga tarqaladi,
ya’ni moddaning barcha hajmiga so’riladi .
Kimyoviy bog’lanishlar yoki termodinamik o’zgarishlar bu jarayonda katta rol
o’ynaydi. Modda o’zining to’liq hajmi bo’ylab so’riladi, va shu bilan birga,
moddaning o’ziga xos xususiyatlari (masalan, solyutsiya yoki kimyoviy
reaktsiyalar ) bu jarayonni boshqaradi.
Energiya o’zgarishlari : Absorbsiyada energiya o’zgarishlari katta bo’lishi
mumkin. Modda o’zini so’rish jarayonida issiq chiqarish yoki issiq olish kabi
termodinamik o’zgarishlarni yuzaga keltirishi mumkin. Agar jarayon kimyoviy
bog’lanishni o’z ichiga olsa, bu jarayon yanada ko’proq energiya talab qilishi
mumkin.
Farqning qisqacha xulosasi:
Adsorbsiyada modda faqat yuzaga yopishadi , bu jarayon fizika bilan bog’liq
bo’lib, zaif o’zaro ta’sirlar orqali sodir bo’ladi va modda faqat tashqi yuzada
qoladi.
9

Absorbsiyada modda butunlay ichki fazaga kirib boradi , bu jarayon ko’pincha
kimyoviy yoki termodinamik o’zgarishlar ni talab qiladi va modda nafaqat tashqi
yuzaga, balki ichki tuzilmasiga ham so’riladi.
Bu farq ikki jarayonning o’ziga xos xususiyatlarini, ularning mexanizmlarini va
ularni qanday ishlatish mumkinligini tushunishda muhim ahamiyatga ega.
Adsorbsiyaning yuqori reversiblligi va past energiya sarfi ko’plab sanoat
texnologiyalarida ishlatilishini ta’minlaydi, shu bilan birga absorbsiya jarayoni
ko’pincha kimyoviy reaktivlik yoki maxsus sharoitlarni talab qiladigan tizimlarda
qo’llaniladi.
2. Yuzaga ta’sir
Adsorbsiyada modda faqat yuzada saqlanadi :
Adsorbsiyada , modda faqat tashqi yuzaga yopishadi, ya’ni adsorbentning tashqi
qatlamiga yoki yuzasiga yopishadi. Bu jarayonning asosiy xususiyati — modda
faqat yuzada saqlanadi , uning ichki fazasiga o’tib ketmaydi.
Yuzaning mohiyati : Adsorbsiya jarayonida modda adsorbent yuzasida , ya’ni uni
tashqi qatlamida qoldiroladi. Masalan, gazlar yoki suyuqliklar qattiq modda
yuzasiga yopishib qoladi, bu holat ko’pincha aktiv uglerod , zeolit yoki silika jeli
kabi materiallarda uchraydi.
Fizik ta’sirlar : Adsorbsiyada bu o’zaro ta’sirlar zaif bo’lib, odatda Van der
Waals kuchlari yoki elektrostatik ta’sirlar orqali yuzaga keladi. Shuning uchun,
adsorbatning faqat tashqi sirtiga yopishishi mumkin.
Reversibllik : Bu jarayonning yana bir muhim xususiyati shundaki, modda
yuqori harorat yoki past bosim sharoitlarida adsorbent yuzasidan o’sonlik bilan
chiqarilishi mumkin . Bu xususiyat adsorbsiyaning qayta tiklanishi imkonini
beradi, ya’ni modda sirt yuzasiga yopishgan holda qoladi.
Absorbsiyada modda butun volyuma tarqaladi :
Absorbsiyada , modda faqat tashqi yuzaga yopishmaydi, balki u butun volyuma
so’riladi . Bu holat ko’pincha suyuqliklar yoki gazlarning ichki fazaga kirib borishi
bilan sodir bo’ladi.
10

Volyuma ta’sir : Absorbsiyada modda nafaqat tashqi yuzada, balki
moddaning ichki fazasiga tarqaladi . Misol uchun, gaz suyuqlik ichiga so’rilsa, u
suyuqlikning butun hajmi bo’ylab tarqaladi. Shunday qilib, adsorbat moddaning
faqat tashqi yuzasiga yopishmaydi, balki uning butun strukturasiga so’riladi.
Kimyoviy yoki fizik ta’sirlar : Absorbsiyada o’zaro ta’sirlar ko’pincha
kimyoviy yoki termodinamik bo’lishi mumkin. Modda suyuqlikda yoki boshqa
fazada butun hajmi bo’ylab tarqalganida, bu ko’pincha kimyoviy bog’lanishlar
yoki molekulyar darajadagi boshqa o’zgarishlarga olib keladi.
Qayta tiklanish : Absorbsiyada moddaning o’zini qayta ajratish jarayoni
ancha murakkab va ko’pincha qiyinroq bo’ladi, chunki modda ichki fazaga
butunlay kirib ketadi. Bu jarayonni tiklash uchun ko’proq energiya yoki maxsus
sharoitlar talab qilinadi (masalan, harorat yoki bosimni o’zgartirish).
Farqning qisqacha xulosasi:
Adsorbsiyada modda faqat yuzaga yopishadi, ya’ni modda adsorbentning
tashqi qatlamida saqlanadi, uning ichki fazasiga kirib ketmaydi.
Absorbsiyada modda butun volyuma tarqaladi , ya’ni modda nafaqat
tashqi yuzada, balki ichki fazaga ham so’riladi. Bu jarayon suyuqliklarda yoki
boshqa fazalarda moddaning to’liq so’rilishiga olib keladi.
Bu farq, adsorbsiyaning ko’pincha faqat tashqi yuzaga ta’sir qilishi va
moddaning oson ajralib chiqishi mumkinligini, absorpsiyaning esa ichki fazaga
kirib borishi va ko’proq energiya yoki maxsus sharoitlarni talab qilishini
ko’rsatadi.
Albatta, energiya o’zgarishlari haqida yanada batafsil tushuntiraman:
3. Energiya o’zgarishlari
Adsorbsiyada energiya o’zgarishlari :
Adsorbsiyaning energiya o’zgarishlari ko’pincha kam bo’ladi, chunki bu
jarayon fizik o’zgarishlar bilan bog’liqdir.
Fizik adsorbsiyada , modda va adsorbent o’rtasidagi ta’sirlar zaif bo’lib,
ular odatda Van der Waals kuchlari yoki elektrostatik kuchlar orqali yuzaga
keladi. Bu kuchlar juda kam energiya ajratadi yoki o’zlashtiradi.
11

Shunday qilib, adsorbsiyaning issiqlik o’zgarishi (ya’ni, jarayonda ajralib
chiqadigan yoki so’riladigan issiqlik miqdori) nisbatan kichik bo’ladi. Odatda bu
o’zgarish 10-40 kJ/mol atrofida bo’ladi. Bu past energiya talabini bildiradi,
shuning uchun adsorbsiyaning o’zi energiya sarfi nuqtai nazaridan samarali
jarayon bo’lib, ko’plab sanoat tizimlarida qo’llaniladi.
Reversibllik : Adsorbsiyaning eng asosiy xususiyatlaridan biri bu uning
reversiblligi dir. Modda adsorbent yuzasidan ajralishi uchun nisbatan kam energiya
talab qilinadi va jarayonni tiklash oson bo’ladi.
Absorbsiyada energiya o’zgarishlari :
Absorbsiyada esa energiya o’zgarishlari ko’proq va kuchliroq bo’lishi
mumkin, chunki bu jarayon ko’pincha kimyoviy yoki termodinamik
o’zgarishlarni o’z ichiga oladi.
Absorbsiyaning energiya o’zgarishlari ko’proq bo’lishining sababi,
moddaning ichki fazaga kirib borishi jarayonida ko’proq energiya talab qilinishi
yoki ajralib chiqishi mumkin. Bu kimyoviy reaktsiyalar, faza o’zgarishlari yoki
boshqa murakkab termodinamik jarayonlar bilan bog’liq bo’lishi mumkin.
Masalan, gazning suyuqlikka so’rilishi jarayonida hidratatsiya energiyasi
ajralishi mumkin, bu esa moddaning suyuqlik ichiga so’rilishi jarayonida sodir
bo’lgan kimyoviy o’zgarishlar ni ko’rsatadi.
Kimyoviy bog’lanishlar o’rnashganda, masalan, gaz molekulalari
suyuqlikda ionlar bilan o’zaro ta’sirga kirganda, bu ko’proq energiya talab qiladi
va energiya ajralib chiqishi yoki so’rilishi mumkin. Bu energiya miqdori
adsorbsiyaga nisbatan ancha katta bo’ladi.
Termodinamik o’zgarishlar : Absorbsiyaning ko’pchiligi termodinamik
o’zgarishlarga olib keladi. Masalan, modda so’rilayotganda tizimning umumiy
entropiyasi yoki entalpiya o’zgaradi, bu esa energiya miqdorining ko’proq
bo’lishiga olib keladi.
Farqning qisqacha xulosasi:
Adsorbsiyada energiya o’zgarishlari ko’pincha kam bo’ladi, chunki
adsorbat faqat fizik ta’sirlar (masalan, Van der Waals kuchlari) orqali
12

adsorbentning yuzasiga yopishadi. Bu jarayon odatda past energiya talab qiladi va
energiya ajralib chiqishi yoki so’rilishi nisbatan kichik bo’ladi.
Absorbsiyada energiya o’zgarishlari esa katta bo’lishi mumkin, chunki
modda kimyoviy yoki termodinamik o’zgarishlar orqali so’riladi. Bu jarayon
odatda kimyoviy reaksiyalar, faza o’zgarishlari yoki boshqa murakkab jarayonlar
bilan bog’liq bo’lib, energiya o’zgarishlari ko’proq va murakkabroq bo’ladi.
Bu farq, adsorbsiyaning energiya jihatidan samaradorligini va ekologik tozalash
yoki boshqa sanoat jarayonlarida ishlatilishini ko’rsatadi. Absorbsiyadagi ko’proq
energiya talab qilinishi esa uni faqat ma’lum sharoitlarda va maxsus tizimlarda
qo’llanilishini anglatadi.
Albatta, reversibllik nuqtai nazaridan adsorbsiyaning va absorbsiya ning
farqlarini yanada batafsil tushuntiraman:
4. Reversibllik
Adsorbsiyada reversibllik :
Adsorbsiyaning eng asosiy xususiyatlaridan biri reversibllikdir . Bu
shuni anglatadiki, adsorbsiyalangan modda o’zgartirish sharoitlari (harorat,
bosim, yoki boshqa fizik sharoitlar) orqali adsorbent yuzasidan o’zgartirilishi
va ajratilishi mumkin .
Fizik ta’sirlar (masalan, Van der Waals kuchlari yoki elektrostatik ta’sirlar)
orqali modda faqat yuzaga yopishadi , shuning uchun adsorbsiyalangan modda
yuqori haroratda yoki past bosim sharoitida adsorbent yuzasidan ajralib chiqishi
oson bo’ladi.
Qayta tiklanish : Bu jarayonni qayta tiklash juda oddiy, chunki
adsorbsiyalangan modda tiklanish sharoitlariga (masalan, haroratni oshirish yoki
bosimni kamaytirish) ko’ra osonlik bilan chiqarilishi mumkin. Bu reversibllik
jarayoni adsorbsiyaga samaradorlik va qayta ishlash imkoniyatini beradi.
Qo’llanilishi : Reversibllik xususiyati, masalan, gazlarni tozalash yoki
havoni filtrlash tizimlarida (aktiv uglerod, zeolit kabi materiallar) ishlatiladi,
chunki bu materiallar osonlik bilan qayta tiklanishi mumkin.
Absorbsiyada reversibllik :
13

Absorbsiyada reversibllik odatda kamroq bo’ladi, chunki modda ichki
fazaga kirib ketadi va bu jarayon ko’pincha kimyoviy yoki termodinamik
o’zgarishlarga olib keladi.
Kimyoviy o’zgarishlar yoki fazaviy o’zgarishlar absorpsiya jarayonida
modda ichki fazaga, masalan, suyuqlik yoki boshqa materialga so’riladi. Bu
holatda modda nafaqat tashqi yuzada, balki butun hajmga tarqaladi.
Qayta tiklash : Absorbsiyada moddaning so’rilish jarayoni qaytarilishi
ko’pincha qiyinroq bo’ladi, chunki modda ichki fazaga tarqaladi va ko’pincha
kimyoviy yoki termodinamik o’zgarishlar talab qiladi. Shuning uchun bu
jarayonning reversiblligi adsorbsiyaga nisbatan pastroqdir.
Qo’llanilishi : Absorbsiyadagi kam reversibllik, uni ko’proq bir martalik
jarayonlar uchun foydalidir. Masalan, gazlarni suyuqlik ichiga so’rib olishda yoki
katalitik jarayonlarda qo’llaniladi, lekin modda qayta tiklash qiyin bo’lishi
mumkin.
Farqning qisqacha xulosasi:
Adsorbsiyada reversibllik yuqori : Modda adsorbent yuzasiga faqat fizik
ta’sirlar orqali yopishadi, va o’zgartirish sharoitlari yordamida modda osonlik
bilan ajralib chiqishi mumkin . Bu jarayon reversibldir , ya’ni moddaning qayta
tiklanishi oson va ko’plab tizimlarda (masalan, gazlarni tozalash yoki havoni
filtrlashda) samarali ishlatiladi.
Absorbsiyada reversibllik kamroq : Modda ichki fazaga kirib ketadi , va
bu jarayon ko’pincha kimyoviy yoki termodinamik o’zgarishlar bilan bog’liq
bo’ladi. Shuning uchun, moddaning qaytarilishi yoki reversiblligi adsorbsiyaga
nisbatan pastroq bo’ladi.
Qo’llanilish sohalari:
Adsorbsiyaning va absorpsiyaning farqlari ularning qo’llanilish sohalariga
ham ta’sir qiladi. Har ikki jarayon ham moddalarning o’zaro ta’siriga asoslangan
bo’lsa-da, ularning mexanizmlari va natijalari turlicha:
14

Gazlarni tozalash va havo yoki suvni filtrlash : Adsorbsiyadan gazlarni
va zarralarni tozalashda foydalaniladi, chunki adsorbentlar (masalan, aktiv
uglerod) moddalarning yuzasida saqlanadi va ular qayta tiklanishi oson.
Kimyoviy reaktorlar : Absorbsiyadan kimyoviy reaktsiyalarni boshqarish
yoki gazlarni suyuqlikka so’rib olishda foydalaniladi. Bu jarayon ko’pincha
kimyoviy bog’lanishlarni o’z ichiga oladi, lekin moddaning qayta tiklanishi
qiyinroq bo’ladi.
Muhandislik tizimlari : Adsorbsiyadan suyuqliklarni tozalash, havo
sifatini yaxshilash va katalitik tizimlarda foydalaniladi, chunki jarayonlar odatda
reversibldir va energiya sarfi pastroq bo’ladi.
Bu farqlar adsorbsiyaning ekologik va sanoat texnologiyalarida, ayniqsa qayta
ishlash va tozalash tizimlarida keng qo’llanilishini ta’minlaydi, absorbsiya esa
kimyoviy jarayonlar yoki maxsus sharoitlarda samarali ishlatiladi.
1.2. Gaz va suyuqlik aralashmalarini tozalashda qo’llanilishi
Gaz va suyuqlik aralashmalarini tozalash jarayonlarida adsorbsiyaning va
absorbsiya jarayonlarining muhim o’rni mavjud. Ular asosiy ikki jarayon sifatida
atrof-muhitni tozalashda, sanoat jarayonlarida yoki ekotizimlarni himoya qilishda
keng qo’llaniladi. Har ikkala jarayon ham aralashmalardagi zararli moddalarning
chiqarilishi yoki ajratilishi orqali samarali tozalashni amalga oshiradi, ammo bu
jarayonlarning mexanizmlari, qo’llanilish sohalari va energetik xarajatlari bir-
biridan sezilarli farq qiladi.
Gazlarni tozalash jarayonida adsorbsiyaning qo’llanilishi o’ta keng
tarqalgan. Havo filtrlash tizimlarida, ayniqsa sanoat va uy-joyni ifloslanishdan
himoya qilishda adsorbsiyaning o’rni katta. Bunda, gazlar atrof-muhitga
chiqishdan oldin, aktiv uglerod yoki zeolit kabi adsorbent materiallar yordamida
zararli moddalardan tozalanadi. Bu jarayon ko’pincha sanoat chiqindilaridan
chiqqan zararli gazlarni, shu jumladan atrof-muhitga zarar yetkazadigan o’ta toksik
moddalarni (masalan, metan, karbonat angidrid, azot oksidlarini) o’z ichiga oladi.
Havo tozalashda adsorbsiyaning samaradorligi yuqori, chunki modda adsorbent
15

yuzasida turib, aralashma gazlarining qayta ishlanishi mumkin bo’ladi. Shu bilan
birga, adsorbsiyoning reversiblligi bu jarayonni yanada samarali qiladi, chunki
gazlar adsorbentdan oson ajratilishi mumkin, masalan, harorat yoki bosim
o’zgarishi orqali. Bu havo tozalash tizimlarida ko’p marta ishlatish imkonini
beradi.
Adsorbsiyaning boshqa muhim qo’llanilish sohalaridan biri – suyuqliklarni
tozalash. Suvni tozalash tizimlarida adsorbsiyadan foydalanish muhim o’rin tutadi,
chunki bu jarayonda turli xil ifloslantiruvchi moddalarni osonlik bilan suyuqlikdan
ajratish mumkin. Aktiv uglerod, zeolit va boshqa adsorbent materiallar suvda
mavjud bo’lgan og’ir metallar, organik ifloslanishlar va boshqa zararli moddalarni
o’zining yuzasiga so’rish orqali tozalaydi. Misol uchun, arsenik, kadmiy kabi og’ir
metallarning suvdan ajratilishi uchun adsorbsiyon samarali qo’llaniladi. Bu
jarayonda moddalar o’zining kimyoviy xususiyatlari o’zgarishi yoki moddaning
tashqi yuzasida birikishi mumkin, ammo jarayonning asosiy mexanizmi fizik
adsorbsiyaning o’zi hisoblanadi.
Suyuqliklarni tozalashda adsorbsiyaning yana bir muhim qo’llanilishi – bu
sanoat suvlarini tozalashdir. Ko’plab sanoat tarmoqlari, masalan, neftni qayta
ishlash, kimyoviy sanoat va farmatsevtika ishlab chiqarishida, o’z mahsulotlari
tarkibidagi organik moddalarni va zarralarni chiqarib yuboradi. Bu holatda
adsorbsiyadan foydalanish orqali suvdagi zararli moddalar samarali tozalanadi.
Adsorbsiyalash jarayoni asosan suyuqlikdagi moddalarning adsorbent yuzasiga
yopishishi orqali amalga oshadi va adsorbsion tizimlarining samaradorligi ularning
yuzasining kattaligi bilan to’g’ri bog’liqdir.
Absorbsiyadan esa, gazlarni yoki suyuqliklarni tozalashda ko’proq kimyoviy
yoki termodinamik jarayonlarga asoslangan yondashuvlar qo’llaniladi.
Absorbsiyadan ko’pincha kimyoviy o’zgarishlarga olib keluvchi gazlarni so’rish
jarayonlarida foydalaniladi. Suyuqliklarni tozalashda gazlarni so’rish jarayonlari,
masalan, karbon dioksid yoki azot oksidlarini suvga so’rish uchun adsorbsiyaning
o’rniga absorpsiya jarayoni amalga oshiriladi. Bunda gazlar kimyoviy
reaktsiyalarga kirishib, suyuqlikning tarkibiga kirib ketadi. Shuningdek, gazlarning
16

suyuqlikdagi so’rilishi jarayonida kimyoviy bog’lanishlar yoki fazaviy o’zgarishlar
sodir bo’ladi, bu esa moddaning suyuqlik ichida to’liq tarqalishiga olib keladi.
Absorbsiyaning qo’llanilishi asosan jarayonlar kimyoviy modifikatsiyaga
asoslangan bo’lsa-da, bu jarayon ham gazlarni so’rish va aralashmalarni ajratish
uchun samarali vosita bo’lishi mumkin. Misol uchun, neftni qayta ishlash yoki
katalitik tozalash tizimlarida bu jarayonlar keng qo’llaniladi. Shu bilan birga,
gazlar suyuqlikka so’rilishi orqali ular kimyoviy reaktsiyaga kiradi, bu esa
jarayonni yanada murakkablashtiradi va jarayonni optimallashtirish uchun maxsus
sharoitlar talab qiladi.
Gaz va suyuqlik aralashmalarini tozalash jarayonida adsorbsiyaning va
absorpsiyaning qo’llanilishi sanoatning turli sohalarida va atrof-muhitni muhofaza
qilishda juda samarali natijalarga olib keladi. Har ikkala jarayon ham moddalar
o’rtasidagi o’zaro ta’sirlarni o’rganuvchi ilmiy metodlar bo’lib, ular atrof-muhitga
zararli gazlar, zarralar va ifloslantiruvchi moddalarni ajratib, ularning miqdorini
kamaytirishga yordam beradi.
Adsorbsiyaning asosiy afzalligi shundaki, bu jarayonning fizik xususiyatlari
va reversiblligi ko’plab sanoat tizimlarida samarali qo’llaniladi. Adsorbsiyalash
jarayonida modda faqat tashqi yuzaga yopishadi, va bu jarayon fizik o’zgarishlar
orqali sodir bo’ladi. Shuning uchun bu jarayon suvni tozalash, gazlarni tozalash, va
havoni filtrlash tizimlarida keng qo’llaniladi. Masalan, sanoat gazlarining havoga
chiqishini oldini olish uchun, gazlar faqat adsorbent materiallar (masalan, aktiv
uglerod yoki zeolit) yordamida so’riladi. Adsorbsiyalash jarayonining reversiblligi
uning qayta tiklanish imkoniyatini beradi, bu esa tizimning uzoq muddatli
samaradorligini ta’minlaydi. Adsorbentlar qayta ishlanishi mumkin, ya’ni bir
necha marta ishlatilishi mumkin, bu esa tizimni iqtisodiy jihatdan ham samarali
qiladi.
Bundan tashqari, adsorbsiyaning yuzaga adsorbsiya qilish mexanizmi
gazlarni yoki suyuqliklarni tozalashda tez va samarali ishlash imkoniyatini
yaratadi. Havo tozalash tizimlarida, masalan, aktiv uglerod filtrlaridan foydalanish
orqali zararli moddalardan, masalan, metan, karbon dioksid, va boshqa
17

ifloslantiruvchi gazlardan samarali tozalash mumkin. Bunda adsorbsiyalangan
gazlar ko’pincha past harorat va bosimda adsorbent yuzasidan ajratilishi mumkin,
bu esa tizimni samarali ishlatish imkonini beradi.
Shuningdek, suyuqliklarni tozalashda adsorbsiyaning o’rni juda katta. Og’ir
metallardan, masalan, arsenik, kadmiy kabi toksik moddalarni ajratish va ular bilan
ifloslangan suvni tozalashda adsorbsiyaning qo’llanilishi keng tarqalgan.
Adsorbent materiallar orqali suyuqlikdagi ifloslantiruvchi moddalar so’riladi va
zarur bo’lsa, yuqori samaradorlikka erishiladi. Adsorbsiyalash jarayoni
suyuqlikdagi zarur bo’lmagan moddalarni bartaraf etishning oson va tezkor usuli
bo’lib, atrof-muhitni tozalashda muhim rol o’ynaydi.
Absorbsiyaning qo’llanilishi esa ko’proq kimyoviy yoki termodinamik
jarayonlar bilan bog’liq bo’lib, bu jarayonda moddalar bir-biri bilan kimyoviy
reaktsiyalarni amalga oshirishi yoki fazaviy o’zgarishlarni sodir etishi mumkin.
Absorbsiyaning asosiy farqi shundaki, bu jarayonda modda butunlay suyuqlik
ichiga kiradi, shu bilan birga kimyoviy o’zgarishlarga olib keladi. Bu jarayon
sanoat chiqindilari va kimyoviy moddalarning so’rilishi yoki tozalanishi uchun
ishlatiladi. Misol uchun, karbon dioksid yoki azot oksidlari kabi gazlar suyuqlik
orqali so’riladi, va bu jarayon ko’pincha kimyoviy reaktsiyalarga olib keladi.
Absorbsiyaning qo’llanilishi ko’proq gazlarni suyuqlikka so’rish va kimyoviy
reaktorlarda amalga oshiriladi.
Bu jarayonlar atmosfera ifloslanishini kamaytirish, kimyoviy chiqindilarni
bartaraf etish, va katalitik reaktorlarda yuqori samaradorlikka erishish uchun juda
muhimdir. Absorbsiyaning qo’llanilishi tizimga yuqori darajadagi energiya va vaqt
talab etadi, ammo bu jarayon atrof-muhitga zararli moddalarning ta’sirini
kamaytirishda samarali ishlaydi.
Har ikki jarayon ham, ya’ni adsorbsiya va absorpsiya, sanoat tizimlarida
yuqori samaradorlikka erishish uchun juda muhimdir. Masalan, atmosferaga zararli
gazlarni chiqarmaslik yoki suyuqliklarni yuqori sifatli tozalash kabi masalalarni
hal qilishda ularning qo’llanilishi sezilarli ahamiyatga ega. Adsorbsiyaning fizik
mexanizmi va reversiblligi uning qayta tiklanishi va uzoq muddatli ishlatilishiga
18

imkon beradi, bu esa iqtisodiy jihatdan foydali va samarali tizimlar yaratadi.
Absorbsiyaning esa kimyoviy reaktsiyalar orqali amalga oshiriladigan jarayon
sifatida ko’proq yuqori samaradorlikka erishish imkonini beradi.
Bundan tashqari, bu jarayonlarning ekologik muhimligi ham juda katta.
Gazlarning, suyuqliklarning va ifloslantiruvchi moddalarning tozalanganidan so’ng
ularning atrof-muhitga ta’siri minimallashtiriladi, bu esa insonlarning hayot sifatini
yaxshilashga, tabiiy resurslarni asrab-avaylashga va ekologik xavfsizlikni
ta’minlashga yordam beradi. Misol uchun, suvdagi og’ir metallarni so’rib olish va
havodagi zararli gazlarni tozalashda adsorbsiyaning samarali qo’llanilishi
yordamida, ekotizimni himoya qilish va resurslarni saqlashga katta hissa
qo’shiladi.
Umuman olganda, adsorbsiyaning va absorpsiyaning qo’llanilishi sanoat
jarayonlari va atrof-muhitni tozalashda nafaqat texnologik samaradorlikni oshiradi,
balki ekologik xavfsizlikni ta’minlashga ham yordam beradi. Har ikki jarayonning
kombinatsiyasi sanoat va ekologik tizimlarda barqaror rivojlanishni qo’llab-
quvvatlaydi.
1.3. Jarayonning asosiy omillari va kinetikasi
Adsorbsiyaning va absorpsiyaning samaradorligi bir qator omillarga bog’liq
bo’lib, bu jarayonlar har bir omilning o’ziga xos ta’siriga qarab o’zgaradi. Harorat,
bosim, moddaning konsentratsiyasi, pH darajasi, adsorbent yoki absorberning turi
va yuzasining xususiyatlari kabi omillar jarayonning tezligi va samaradorligini
aniqlaydi. Shuningdek, bu jarayonlarning kinetikasi, ya’ni so’rilish tezligi va
moddaning yuzaga ta’sir qilish jarayoni, jarayonning kimyoviy va fizik
xususiyatlariga bog’liq ravishda turlicha bo’ladi.
Harorat adsorbsiyaning va absorpsiyaning asosiy omillaridan biri
hisoblanadi. Haroratning oshishi ko’plab adsorbsiyon jarayonlarida adsorbent
yuzasiga moddaning yopishish tezligini oshirishi mumkin, ammo ba’zi hollarda,
ayniqsa fizik adsorbsiyada, bu jarayonni sekinlashtirishi mumkin. Haroratning
ortishi adsorbsiya jarayonida molekulalar orasidagi zaif bog’lanishlarni
19

kamaytiradi va shu bilan adsorbsiyalangan moddaning yuzadan ajralishiga olib
kelishi mumkin. Shunday qilib, past haroratlarda adsorbsiyon jarayoni samarali
o’tadi, chunki molekulalar o’rtasidagi kuchli o’zaro ta’sirlar yuzaga keladi.
Absorpsiya jarayonida esa, haroratning oshishi kimyoviy reaktsiyalarni
tezlashtirishi yoki fazaviy o’zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shunday qilib,
haroratni boshqarish jarayonning samaradorligini va natijalarini sezilarli darajada
o’zgartiradi.
Bosim ham adsorbsiyaning samaradorligiga katta ta’sir ko’rsatadi. Gazlarni
adsorbsiyalashda, agar bosim oshsa, gazlar ko’proq adsorbent yuzasiga yopishadi.
Bu, ayniqsa, gazlarni tozalash jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. Ko’p hollarda,
yuqori bosim gazlar va adsorbent o’rtasidagi ta’sirni kuchaytiradi, natijada
adsorbsiyaning samaradorligi oshadi. Ammo ba’zi hollarda, past bosimda
adsorbsiyalash jarayoni tezroq sodir bo’lishi mumkin. Suyuqliklar bilan ishlashda
bosimning oshishi suyuqlikdagi moddalarning konsentratsiyasini oshirishi
mumkin, ammo bu ta’sir kimyoviy reaktsiyalar va termodinamik o’zgarishlarga
bog’liq. Bosimni boshqarish jarayonning samaradorligini oshirishga yordam beradi
va bu ko’plab sanoat jarayonlarida qo’llaniladi.
Moddaning konsentratsiyasi ham adsorbsiyaning va absorpsiyaning
samaradorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Moddaning boshlang’ich
konsentratsiyasining oshishi adsorbsiyaning tezligini oshiradi, chunki gazlar yoki
suyuqliklar ko’proq adsorbent yuzasi bilan ta’sir qiladi. Ammo konsentratsiya
ortishi, adsorbentning yuzasi cheklangan bo’lsa, samaradorlikni pasaytirishi
mumkin. Bu, ayniqsa adsorbsiyaning fizik turlarida yuzaga keladi, chunki
adsorbentning yuzasi moddaning so’rish imkoniyatlariga cheklovlar kiritadi.
Absorpsiya jarayonlarida esa moddaning konsentratsiyasi ko’p hollarda so’rilish
tezligini oshiradi, chunki bu jarayon ko’proq kimyoviy reaktsiyalarga asoslanadi.
Shunday qilib, konsentratsiyaning boshqarilishi jarayonni optimallashtirishda
muhim rol o’ynaydi.
pH darajasi ham adsorbsiyaning va absorpsiyaning samaradorligiga ta’sir
ko’rsatadi. Suyuqliklar bilan ishlashda pH darajasi moddaning kimyoviy shaklini
20

o’zgartirishi mumkin, bu esa adsorbsiyaning yoki absorpsiyaning samaradorligini
oshiradi. Ba’zi moddalarning adsorbsiyasi kislotalikda yaxshiroq sodir bo’ladi,
boshqalari esa alkali sharoitda samarali bo’ladi. pH darajasining o’zgarishi
adsorbent yoki absorber materiallarining kimyoviy reaktsiyaga kirishish
qobiliyatini ham o’zgartirishi mumkin, bu esa jarayonning samaradorligini sezilarli
darajada oshiradi. Moddaning kimyoviy shaklini o’zgartirish orqali adsorbsiyalash
va absorpsiya jarayonlarini yaxshilash mumkin.
Adsorbent yoki absorber materialining turi va yuzasining xususiyatlari
adsorbsiyaning va absorpsiyaning samaradorligiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Adsorbent materialining turiga qarab, uning yuzasining kattaligi, porozligi
va kimyoviy tarkibi moddalarning adsorbsiyalanish tezligiga ta’sir qiladi. Masalan,
aktiv uglerod yoki zeolit kabi materiallar yuqori porozlikka ega bo’lib, ko’plab
zarralarni o’z ichiga oladi va samarali adsorbsiyalashni ta’minlaydi. Agar
adsorbentning yuzasi katta bo’lsa, undan foydalanish jarayonida samaradorlik
yuqori bo’ladi. Adsorbsiyalashda, yuzaning kemik shakllari ham muhim rol
o’ynaydi. Yuzada moddalar orasidagi zaif bog’lanishlar yoki kuchli reaksiyalarni
hosil qilish jarayonning tezligini belgilaydi. Absorpsiya jarayonida esa
materialning kimyoviy tarkibi va reaktivlik darajasi jarayonning muvaffaqiyatini
aniqlaydi. Absorber materiallarining kimyoviy xususiyatlari moddaning kimyoviy
reaktsiyalarga kirishish qobiliyatini belgilaydi va shu orqali so’rilishning
samaradorligini ta’minlaydi.
Adsorbsiyaning va absorpsiyaning kinetikasi ikki bosqichdan iborat bo’ladi:
dastlabki faza va statik faza. Dastlabki fazada moddaning adsorbsiyasi yoki
absorpsiyasi tezroq sodir bo’ladi, chunki modda ko’proq yadro yuzasiga yopishadi.
Statik faza esa jarayonning oxirgi bosqichidir, bu erda jarayon sekinlashadi va
jarayonning ko’p qismi to’liq amalga oshirilgandan keyin faqat kichik bir qism
so’riladi. Adsorbsiyaning kinetikasi molekulalarning adsorbent yuzasiga diffuziya
qilish tezligi bilan belgilangan bo’lib, tezlik birinchi bosqichda yuqori bo’lishi
mumkin, lekin keyin tezlik pasayadi. Absorpsiya jarayonida esa kimyoviy
reaktsiyalar va fazaviy o’zgarishlar jarayonning tezligini belgilaydi. Absorpsiya
21

jarayonida, gazning suyuqlikka o’tishi va so’rilishi ko’p hollarda kimyoviy
bog’lanishlar bilan bog’liq bo’lib, bu jarayonning samaradorligini aniqlaydi.
Shu tarzda, adsorbsiyaning va absorpsiyaning asosiy omillari va kinetikasi
jarayonning samaradorligini aniqlaydi. Harorat, bosim, konsentratsiya, pH darajasi,
adsorbent yoki absorber materialining turi va yuzasi kabi omillar jarayonning
tezligini va samaradorligini belgilaydi. Bu omillarni boshqarish va to’g’ri
sharoitlar yaratish jarayonning yuqori samaradorlikda amalga oshirilishini
ta’minlaydi. Shuningdek, jarayonning kinetikasi moddaning so’rilishi va
chiqarilishi tezligini, ularning yuzaga ta’sir qilish qobiliyatini aniqlaydi, bu esa
sanoat va ekologik tizimlar uchun muhim ahamiyatga ega.
Adsorbsiyaning va absorpsiyaning jarayonlari turli sohalarda samarali
qo’llaniladi, chunki ular gazlar va suyuqliklar bilan moddalarning o’zaro ta’sirini
o’rganish va boshqarishga asoslangan. Har ikkala jarayon ham moddaning bir
fazadan ikkinchisiga o’tishiga imkon berib, atrof-muhitni tozalash va sanoat
jarayonlarida isrofni kamaytirishga yordam beradi. Adsorbsiyaning samaradorligi
ko’plab omillar, masalan, harorat, bosim, pH darajasi, moddaning konsentratsiyasi
va adsorbent yoki absorber materialining xususiyatlariga bog’liqdir. Haroratning
oshishi ko’pincha adsorbsiyaning tezligini oshirsa-da, ba’zi hollarda bu jarayonni
sekinlashtirishi yoki desorpsiyaga olib kelishi mumkin. Bosimning oshishi
gazlarning ko’proq adsorbent yuzasiga yopishishiga olib keladi, bu esa jarayonning
samaradorligini oshiradi. Moddaning konsentratsiyasi va pH darajasi jarayonning
tezligi va sifatiga ta’sir qiladi, chunki ular moddaning kimyoviy shaklini va
ularning adsorbent yoki absorber bilan o’zaro ta’sirini o’zgartiradi.
Adsorbsiyaning kinetikasi jarayonning boshlang’ich bosqichida tez, keyin
esa sekinlashgan holda o’tadi. Bu jarayonning tezligi moddaning yuzaga ta’sir
qilish qobiliyatiga, diffuziya jarayonlariga va molekulalarning o’zaro ta’siriga
bog’liq. Absorpsiya jarayonida esa kimyoviy reaktsiyalar va fazaviy o’zgarishlar
muhim rol o’ynaydi. Absorbsiyada modda gaz yoki suyuqlikdan o’zgarishi va
kimyoviy bog’lanishlar hosil qilish jarayoni bilan so’riladi. Har ikki jarayonning
22

samaradorligini oshirish uchun jarayonning sharoitlarini va moddalarning
xususiyatlarini to’g’ri boshqarish zarur.
Umuman olganda, adsorbsiyaning va absorpsiyaning o’zaro ta’sirini
tushunish va boshqarish jarayonning samaradorligini oshiradi, shu bilan birga
sanoat jarayonlarini optimallashtirish, atrof-muhitni tozalash va resurslardan
samarali foydalanishga imkon yaratadi. Adsorbsiyaning va absorpsiyaning
samarali qo’llanilishi jarayonlarning kinetikasi va ularni boshqarish
texnologiyasiga bog’liq bo’lib, bu sanoat va ekologik tizimlarda yuqori natijalar
olishga yordam beradi.
23

II BOB. ADSORBER VA ABSORBERARNING TURARI VA UARNING
ISHASH PRINSIPI
2.1. Statik va dinamik adsorberar
Adsorbsiyaning turli shakllari sanoat va ilmiy tadqiqotlarda keng
qo’llaniladi, va ularning samaradorligi uchun adsorber qurilmalarining turlari va
ishlash prinsiplari katta ahamiyatga ega. Asosan, adsorberlar statik va dinamik
turlariga bo’linadi. Har bir tur o’ziga xos ishlash mexanizmiga ega bo’lib, turli
sanoat jarayonlarida o’z o’rnini topadi. Statik va dinamik adsorberlar o’rtasidagi
farqlar ularning dizayni, ishlash usullari va samaradorligiga ta’sir qiladi,
shuningdek, ularning qo’llanilish doirasi ham har xil bo’lishi mumkin.
Statik adsorberlar odatda gaz yoki suyuqlik moddalari uzun vaqt davomida
bir nuqtada adsorbsiyalanadigan holatlarda qo’llaniladi. Bu turdagi adsorberlar
odatda to’liq to’ldirilgan adsorbent materiallari bilan ishlaydi, va jarayonning o’zi
statik sharoitda amalga oshiriladi. Statik adsorbsiyaga misol sifatida, gazlarning
biror zaryadlangan substratga joylashishi, tozalash jarayonida bir marta
adsorbsiyalanib keyin chiqarilishi mumkin bo’lgan holatlar keltiriladi. Statik
adsorberlar, odatda, yuqori samaradorlikka ega, chunki ular moddaning to’liq
o’zaro ta’sirini va qattiq holda yutilishini ta’minlaydi. Biroq, bu turdagi adsorberlar
faqat cheklangan miqdordagi moddalarning so’rilishini amalga oshirishi mumkin
va ularning samaradorligi adsorbentning to’liq ishlatilishi bilan chegaralangan.
Shuning uchun, statik adsorberlar uzoq vaqt davomida samarali ishlay olmaydi va
tez-tez qayta tiklash yoki almashtirishni talab qiladi.
Dinamik adsorberlar esa moddaning harakati va doimiy oqimi bilan ishlaydi.
Bu turdagi adsorberlarda modda adsorbent materiallari bilan doimiy ta’sirda bo’lib,
oqimning tezligi va moddaning ta’sirlanish vaqti jarayonning samaradorligini
belgilaydi. Dinamik adsorberlar gaz yoki suyuqliklarni doimiy ravishda oqizib
boradigan tizimlarda qo’llaniladi, masalan, havo filtrlash, suvni tozalash, yoki
gazlarni tozalash tizimlarida. Dinamik adsorberlar tizimda doimiy ravishda ishlashi
va materiallarning doimiy ta’sirida bo’lishi sababli samaradorlikni oshiradi.
24

Bunday adsorberlar, shuningdek, yuqori oqim tezliklari bilan ishlay olish
qobiliyatiga ega bo’lib, jarayonlarning samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Biroq, dinamik adsorberlar faqat ma’lum miqdordagi moddalarning so’rilishini
amalga oshiradi va jarayonni optimallashtirish uchun ko’proq texnologik resurslar
talab qiladi. Dinamik adsorberlarda adsorbentning yuzasi tez-tez qayta ishlanishi
va moddaning so’rilish jarayonining davomiyligini ta’minlash uchun tizimni
doimiy ravishda yangilash zarur bo’ladi.
Statik va dinamik adsorberlarning farqlari asosan quyidagi omillarga
bog’liq: birinchidan, moddaning adsorbent materiallari bilan aloqada bo’lish vaqti
va tezligi, ikkinchidan, adsorbsiyaning samaradorligi va ko’lamiga qarab ishlash
imkoniyatlari. Statik adsorberlar ko’proq cheklangan va doimiy ishlashni talab
qilmaydigan jarayonlarda qo’llanilsa, dinamik adsorberlar doimiy va katta
miqdordagi oqimlarni boshqarish uchun mo’ljallangan. Dinamik tizimlar tezroq,
samarali va ko’proq miqdordagi moddalarga ta’sir qilish imkoniyatini ta’minlaydi,
ammo bu jarayonni boshqarish va uning samaradorligini ta’minlash uchun mos
keladigan texnik usullarni ishlab chiqish zarur. Dinamik adsorberlar ko’plab sanoat
jarayonlarida, masalan, kimyo sanoati, atrof-muhitni himoya qilish tizimlarida va
havo filtrlashda qo’llaniladi. Bu jarayonlar moddaning doimiy oqimi va adsorbent
bilan uzoq va samarali ta’sirini ta’minlaydi.
Statik va dinamik adsorberlar o’rtasidagi farqlar jarayonlarning
samaradorligi, ishlash tezligi va tizimning samarali ishlashi uchun muhim
ahamiyatga ega. Statik adsorberlar o’zgaruvchan va ko’p miqdordagi moddalarga
ta’sir qilish uchun mos bo’lsa, dinamik adsorberlar doimiy oqimlarni boshqarish
uchun samarali hisoblanadi. Har bir turdagi adsorberlar o’zining noyob
xususiyatlariga ega va sanoat va atrof-muhitni tozalash tizimlarida turli
jarayonlarga moslashtirilgan holda qo’llaniladi.
2.2. Ho’l va quruq absorberar
Absorbsiyaning turli turlari sanoat va ilmiy sohalarda keng qo’llaniladi, ular
asosan gazlarni yoki boshqa moddalarning suyuqlik yoki quruq materiallarga
25

o’tishini ta’minlaydi. Bu jarayon ko’plab sanoat tizimlarida, shu jumladan gazlarni
tozalash, havo va suvni filtrlash, kimyoviy ishlab chiqarish jarayonlarida va boshqa
ko’plab sohalarda ishlatiladi. Absorpsiya jarayonlari o’zining xususiyatlari va
qo’llanilishi jihatidan ho’l va quruq absorberlarga bo’linadi. Har bir tur o’ziga xos
ishlash prinsipiga ega bo’lib, turli sanoat jarayonlarida o’z o’rnini topadi.
Ho’l absorberlar
Ho’l absorberlar, gazlarning yoki bug’larning suyuqlik orqali so’rilishini
ta’minlaydigan tizimlardir. Bu turdagi absorberlarda modda suyuqlik fazasiga
o’tadi va suyuqlik bilan o’zaro ta’sir qilish orqali so’riladi. Ho’l absorberlarning
ishlash prinsipi shundan iboratki, gaz yoki bug’ moddalari suyuqlik bilan aloqaga
kirganda, ular suyuqlikning sirt yuzasiga yopishadi yoki kimyoviy reaksiyalar
orqali suyuqlikda eriydi. Suyuqlikdagi moddaning so’rilishi odatda ikki xil tarzda
amalga oshadi: fizik absorpsiya va kimyoviy absorpsiya. Fizik absorpsiyada gaz
molekulalari suyuqlik yuzasida faqat fizik kuchlar orqali ushlanadi, kimyoviy
absorpsiyada esa modda va suyuqlik o’rtasida kimyoviy bog’lanishlar hosil
bo’ladi.
Ho’l absorberlarning afzalliklaridan biri shundaki, ular gaz moddalari va
suyuqlik orasidagi o’zaro ta’sirni maksimal darajada oshiradi. Bu esa jarayon
samaradorligini oshiradi va ko’proq moddalarning so’rilishiga imkon beradi. Ho’l
absorberlar ko’plab sanoat jarayonlarida, xususan, chiqindi gazlarni tozalash, havo
yoki suvni tozalash tizimlarida va kimyoviy reaktorlarida ishlatiladi. Masalan, ho’l
absorberlar organik gazlarni, angidrid gazlarini yoki boshqa ifloslantiruvchi
moddalarni suyuqlik orqali so’rish uchun keng qo’llaniladi. Buning natijasida
ifloslanish darajasi kamayadi va atrof-muhitni himoya qilishga hissa qo’shiladi.
Biroq, ho’l absorberlarning kamchiliklari ham mavjud. Ular odatda ko’proq
energiya sarflaydi, chunki suyuqliklarni yangilash yoki ularni qizdirish zarurati
mavjud. Bundan tashqari, ho’l absorberlar tizimlari o’z o’lchami va og’irligi bilan
ko’proq joy talab qilishi mumkin, bu esa ularni o’rnatish va ishlatishda qo’shimcha
murakkabliklarni keltirib chiqaradi. Suyuqlikni doimiy yangilab turish va
26

tizimning samarali ishlashini ta’minlash uchun qo’shimcha resurslar va texnik
xizmat ko’rsatish zarur bo’ladi.
Quruq absorberlar
Quruq absorberlar gaz moddalari va quruq adsorbent materiallari orasida
sodir bo’ladigan absorpsiya jarayonini ifodalovchi tizimlardir. Bu turdagi
absorberlarda gazlar to’g’ridan-to’g’ri quruq materiallarga ta’sir qiladi va ular shu
materiallar tomonidan so’riladi. Quruq absorberlar ko’pincha fizik absorpsiyani
amalga oshiradi, ya’ni gaz moddalari faqat adsorbentning yuzasida fizik kuchlar
yordamida ushlanadi. Quruq absorberlar suyuqlik ishlatishni talab qilmaydi, bu esa
ularni o’rnatishda va ishlatishda qulaylik yaratadi. Ular gazlarni so’rishda yuqori
samaradorlikka erishish uchun ishlatiladi, xususan havo yoki sanoat chiqindilarini
tozalashda.
Quruq absorberlar tez-tez havo tozalash tizimlarida, sanoat gazlarini
filtrlashda va chiqindilarni kamaytirishda ishlatiladi. Ular ko’proq gazlarning
yuqori konsentratsiyalarini so’rish uchun samarali bo’lishi mumkin, chunki ular
adsorbent materiallarining katta yuzasidan foydalanadi. Bu turdagi absorberlarda,
gaz molekulalari adsorbent materiallarining yuzasiga yopishadi va shu orqali
so’riladi. Quruq absorberlar, shuningdek, ko’p hollarda kimyoviy reaksiyalarni o’z
ichiga olgan jarayonlar uchun ishlatiladi. Masalan, gazlar va adsorbent materiallari
o’rtasida kimyoviy o’zgarishlar bo’lishi mumkin, bu esa jarayonni yanada samarali
qiladi.
Quruq absorberlarning asosiy afzalligi shundaki, ular suyuqlik
materiallaridan foydalanmasdan gazlarni so’rib olish imkonini beradi. Bu ularni
energiya sarfini kamaytirish va resurslardan samarali foydalanish nuqtai nazaridan
qulay qiladi. Shuningdek, quruq absorberlar ko’plab jarayonlarda o’rnatish va
ishlatishda qulaylik yaratadi, chunki ular kichik o’lchamdagi va sodda dizaynga
ega. Ammo, quruq absorberlar faqat ma’lum gazlar bilan samarali ishlaydi va
yuqori bosimda ishlashni talab qiladigan tizimlarda ulardan samarali foydalanish
qiyin bo’lishi mumkin.
Ho’l va quruq absorberlar o’rtasidagi farqlar
27

Ho’l va quruq absorberlar o’rtasidagi asosiy farqlar, ularning ishlash
mexanizmlari va qo’llanilish sohalariga bog’liq. Ho’l absorberlar gazlarni suyuqlik
orqali so’rish jarayonida ishlaydi, bu esa suyuqlik bilan gaz moddalari orasidagi
o’zaro ta’sirni maksimal darajada oshiradi. Bunday absorberlar ko’plab kimyoviy
va fizikal tozalash jarayonlarida ishlatiladi. Quruq absorberlar esa faqat gazlar
bilan quruq adsorbent materiallarining yuzasida fizikal adsorbsiyani amalga
oshiradi. Bu jarayon ko’proq havo yoki sanoat chiqindilarini tozalash tizimlarida
ishlatiladi.
Ho’l absorberlar yuqori samaradorlikka ega bo’lsa-da, ular ko’proq energiya
sarfini talab qiladi va tizimning kattaligi bilan bog’liq murakkabliklarni keltirib
chiqarishi mumkin. Quruq absorberlar esa suyuqlik materiallaridan
foydalanmasdan gazlarni so’rish imkonini beradi, bu ularni o’rnatishda va
ishlatishda qulaylik yaratadi. Biroq, quruq absorberlar ko’proq cheklangan gazlar
bilan samarali ishlaydi va yuqori bosimda ishlashni talab qiladigan tizimlarda
samarali bo’lmasligi mumkin.
Har ikki turdagi absorberlar o’zining afzalliklari va kamchiliklariga ega
bo’lib, sanoat tizimlarida turli jarayonlar uchun mos ravishda qo’llaniladi.
Ularning samaradorligi va ishlash xususiyatlari to’g’ri tanlanishi va optimal
sharoitlar yaratish orqali maksimal darajada oshirilishi mumkin.
2.3. Qurimalar tarkibiy qismlari va ularning vazifalari
Absorbsiyon jarayonlari turli sanoat va ilmiy sohalarda keng qo’llanilib,
yuqori samaradorlikni ta’minlash uchun maxsus qurilmalarda amalga oshiriladi.
Bu qurilmalar odatda gaz yoki suyuqlik moddalari bilan ishlashda ularning
samarali so’rilishini ta’minlaydigan bir qancha tarkibiy qismlardan tashkil topgan.
Qurilmalarning har bir tarkibiy qismi o’zining maxsus vazifasini bajaradi va
umumiy jarayonni optimallashtirishga yordam beradi. Quyida absorpsiya
jarayonlari uchun ishlatiladigan qurilmalar va ularning tarkibiy qismlari haqida
batafsil ma’lumot beriladi.
28

1. Absorber koloni (tizimi)
Absorber koloni absorpsiya jarayonining asosiy qurilmasi bo’lib, unda gaz
va suyuqlik o’rtasidagi o’zaro ta’sirlar sodir bo’ladi. U asosan vertikal yoki
gorizontal shaklga ega bo’lishi mumkin. Kolonning asosiy vazifasi – gazni so’rish
uchun suyuqlik bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqada bo’lishini ta’minlashdir. Bu
kolonni turli materiali, masalan, po’lat, alyuminiy, plastmassa, keramika yoki
to’qima materiallaridan tayyorlash mumkin.
Kolonning ichki tuzilishi odatda yuqori samarali gaz va suyuqlik o’zaro
ta’sirini ta’minlash uchun turli xil mexanik tuzilmalar bilan jihozlanadi, masalan,
to’siqlar, trubalar yoki spiral shakldagi tizimlar. Bu tuzilmalar gazning suyuqlik
bilan maksimal kontaktga kirishishini ta’minlaydi. Kolonni yuqori va past qismga
ajratish ham mumkin bo’lib, bu erda yuqori qismlarda gazlar kirib, past qismlarda
so’rilgan gazlar va suyuqlik bir-biridan ajratiladi.
2. Suyuqlik taqsimlash tizimi
Suyuqlik taqsimlash tizimi absorpsiya jarayonining samarali amalga
oshirilishida muhim ahamiyatga ega. Bu tizim suyuqlikni kolonni yuqori
qismlariga bir tekis tarqatish uchun mo’ljallangan. Suyuqlikni taqsimlashning
samaradorligi kolonnaning yuqori qismiga teng ravishda suyuqlikni tarqatishga
yordam beradi. Taqsimlash tizimlari odatda turli xil konstruktsiyalarga ega bo’lishi
mumkin: buzadigan amallar (spray nozzles), truba tizimlari yoki kanalizatsiya
tarmoqlari. Taqsimlashning samaradorligi suyuqlikning gaz bilan kontakt
o’rnatishini va moddalarning so’rilishini oshiradi.
3. Gaz taqsimlash tizimi
Gaz taqsimlash tizimi absorberda gazning teng ravishda taqsimlanishini va
suyuqlik bilan o’zaro ta’sirini maksimal darajada oshiradi. Bu tizim orqali gaz
odatda pastdan yuqoriga yoki yuqoridan pastga qarab yo’naltiriladi, bu esa
suyuqlik bilan to’g’ridan-to’g’ri kontaktni ta’minlaydi. Gazning yaxshi
taqsimlanishi jarayonning samaradorligini oshiradi va so’rilish vaqtini qisqartiradi.
29

Bunday tizimlar uchun turli xil qurilmalar qo’llaniladi: gazni teng
taqsimlaydigan trubalar, shuningdek, nozik teshiklardan foydalanish orqali gazning
yaxshi taqsimlanishi ta’minlanadi.
4. Absorberning ichki tuzilishi
Absorberning ichki tuzilishi jarayonning samaradorligini ta’minlashda katta
rol o’ynaydi. Ichki tuzilishga kiritilgan maxsus materiallar va strukturalar gaz va
suyuqlik o’rtasidagi kontaktni kuchaytirish uchun ishlatiladi. Bu materiallar odatda
ko’p qirrali yoki po’latdan yasalgan to’siqlar bo’lishi mumkin. Ko’pincha
absorberda turli xil to’siqlar, raschotkalar, trubalar yoki yuza materiali bilan
maxsus qoplamalar mavjud bo’lib, ular gazning suyuqlik bilan maksimal ta’sirini
ta’minlaydi. Bundan tashqari, absorberda ishlatiladigan materiallar moddaning
korroziyaga chidamliligini ta’minlash uchun maxsus materiallardan tanlanadi.
5. Rejeneratsiya tizimi
Rejeneratsiya tizimi, agar kerak bo’lsa, o’zida adsorbentni tozalash yoki
regeneratsiya qilish imkoniyatini yaratadi. Bu tizim, masalan, quruq adsorbent
materiallar yordamida ishlov berilgan gazlarni qayta ishlash uchun mo’ljallangan
bo’lishi mumkin. Gaz moddalari adsorbentning yuzasida so’rilganidan so’ng, ular
maxsus usullar bilan qayta chiqariladi va adsorbentning qayta ishlanishi
ta’minlanadi. Shu tarzda jarayonni takrorlash orqali adsorbentning resurslari
samarali ishlatiladi.
6. Temperatura va bosim nazorati tizimi
Temperatura va bosim nazorati absorberning samarali ishlashini ta’minlash
uchun muhimdir. Jarayonning har bir bosqichida temperatura va bosimni nazorat
qilish, suyuqlik va gazning so’rilish jarayonini optimallashtirishga yordam beradi.
Agar temperatura yoki bosim optimal darajadan oshsa yoki kamaytirilsa,
moddaning so’rilish samaradorligi pasayadi. Shu sababli, absorber tizimlarida
maxsus sensorlar, issiqlik almashtirgichlar va bosim nazorati qurilmalari
o’rnatiladi, bu esa jarayonni optimallashtirish va energiya sarfini kamaytirish
uchun zarur bo’ladi.
7. Ajratish tizimi
30

Ajratish tizimi, odatda, absorberda so’rilgan gaz va suyuqlikni ajratish
jarayonini amalga oshiradi. Bu tizim, gaz va suyuqlikni ajratib, so’rilgan
moddalarning chiqarilishiga imkon beradi. Ajratish usuli, asosan, gazning
suyuqlikdan alohida chiqarilishini ta’minlash uchun maxsus qurilmalardan
foydalangan holda amalga oshiriladi. Ko’pincha, gaz va suyuqlik alohida bosim
ostida ajratiladi va bu jarayonni avtomatik nazorat qilish imkoniyati mavjud.
8. Xavfsizlik tizimi
Absober tizimlarida xavfsizlikni ta’minlash ham juda muhimdir. Kimyoviy
moddalar va gazlar bilan ishlashda xavfsizlikni oshirish uchun maxsus tizimlar,
masalan, bosimni nazorat qilish, yong’in xavfsizligi tizimlari va gazlarni tashish
tizimlari o’rnatiladi. Bu tizimlar ishlash jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan
noxush holatlarning oldini olishga yordam beradi.
Absorbsion jarayonlari uchun ishlatiladigan qurilmalar samarali ishlashni
ta’minlashda o’ziga xos tarkibiy qismlarga ega. Har bir qurilma o’zining maxsus
vazifasini bajaradi, bu esa gazlarning yoki suyuqliklarning so’rilishini maksimal
darajada oshiradi. Absorber koloni, suyuqlik va gaz taqsimlash tizimlari, ichki
tuzilmalar, rejeneratsiya tizimlari va boshqalar jarayonning samaradorligini
ta’minlash uchun zarur bo’lgan barcha elementlarni o’z ichiga oladi. Bu qurilmalar
birgalikda ishlaganda, absorpsiya jarayoni yuqori samaradorlikka erishadi va
ko’plab sanoat sohalarida keng qo’llaniladi.
31

III BOB. ADSORBER VA ABSORBERARNI HISOBASH VA LOYIHAASH
3.1. Adsorbsiya va absorbsiya jarayonarining hisob-kitobari
Adsorbsiya va absorbsiya jarayonlarini samarali amalga oshirish va
optimallashtirish uchun ularning hisob-kitoblarini aniq va to’g’ri bajarish juda
muhimdir. Har bir jarayonni hisoblashda o’ziga xos omillar va parametrlarga
asoslanish zarur. Ushbu hisob-kitoblar jarayonning samaradorligini oshirishga,
energiya va materiallar sarfini kamaytirishga yordam beradi, shu bilan birga
tizimning ishlash barqarorligini ta’minlaydi. Adsorbsiya va absorbsiya
jarayonlarining hisob-kitoblari ko’pincha moddaning fazoviy taqsimlanishi, bosim,
temperatura, oqim tezligi va boshqa fizik-kimyoviy parametrlar bilan bog’liq
bo’ladi.
1. Adsorbsiya jarayonlarini hisoblash
Adsorbsiya jarayonini hisoblashda, moddaning adsorbent yuzasida so’rilish
miqdori va bu jarayonning samaradorligini o’lchash uchun turli matematik
modellardan foydalaniladi. Adsorbsiya jarayoni ko’pincha gaz yoki suyuqlikning
bir fazadan boshqa fazaga o’tishi bilan bog’liq bo’ladi. Bu jarayonning asosiy
maqsadi moddaning maksimal so’rilish darajasiga erishishdir. Adsorbsiya
jarayonining eng keng tarqalgan matematik modelidir Langmuir va Freundlich
tenglamalari. Langmuir modeli moddaning adsorbsiya jarayonini va uning yuzaga
nisbatan taqsimlanishini ifodalaydi. Langmuir tenglamasi quyidagicha bo’ladi:
1/q = 1/q_max + 1/(K C)
Bu yerda:
- q — adsorbsiya darajasi, ya’ni so’rilgan moddaning miqdori (mg/g yoki mol/g),
- q_max — maksimal so’rilgan modda miqdori,
- K — Langmuir tenglamasining tenglama konstantasi, adsorbsiya tezligi,
- C — moddaning eritmadagi konsentratsiyasi.
Bu tenglama adsorbsiya jarayonining to’liq so’rilish imkoniyatlarini
hisoblashda ishlatiladi. Adsorbsiya jarayonida ko’pincha so’rilgan moddaning
32

konsentratsiyasi vaqt o’tishi bilan o’zgaradi, shuning uchun hisob-kitoblar dinamik
jarayon sifatida olib boriladi.
Freundlich tenglamasi esa adsorbsiya jarayonini ifodalashda ko’proq
empirik model sifatida ishlatiladi va yuqori yoki past konsentratsiyalarda
adsorbsiya tezligini tasvirlaydi. U quyidagicha ifodalanadi:
q = K_f C^(1/n)
Bu yerda:
- K_f — Freundlich tenglamasining konstantasi,
- C — moddaning konsentratsiyasi,
- n — adsorbsiya jarayonining koeffitsiyenti, bu qiymat moddaning adsorbsiya
xususiyatlarini ko’rsatadi.
Bu modellarda, adsorbsiya jarayonining samaradorligini ta’minlash uchun
kerakli parametrlar aniq hisoblanadi, shu bilan birga jarayonni optimallashtirish
imkoniyati yaratadi.
2. Absorbsiyaning hisob-kitoblari
Absorbsiyaning hisob-kitoblari gaz yoki suyuqlikning bir fazadan boshqa
fazaga o’tishi bilan bog’liq bo’lgan jarayonlarni o’z ichiga oladi. Absorbsiyadagi
asosiy jarayonlardan biri, gazning suyuqlikda so’rilish tezligini hisoblashdir. Bu
jarayon, asosan, gazlarning yuqori konsentratsiyalaridan past konsentratsiyalariga
o’tishini ko’rsatadi. Absorbsiyadagi hisob-kitoblar ham fizik-kimyoviy jarayonlar
asosida amalga oshiriladi va moddaning o’zaro ta’siri, konsentratsiya gradienti,
temperatura va bosim kabi omillarni hisobga olishni talab qiladi.
Absorbsiyaning hisob-kitoblari, ko’pincha o’zgartirilgan Henry qonuni yoki
boshqa kinetik modellar asosida olib boriladi. Henry qonuni quyidagicha
ifodalanadi:
C = k_H P
Bu yerda:
- C — gazning suyuqlikdagi konsentratsiyasi,
- k_H — Henry qonunining konstantasi (bu qiymat moddaning kimyoviy
xususiyatlariga bog’liq),
33

- P — gazning bosimi.
Absorbsiyadagi hisob-kitoblar, gazlar va suyuqliklar orasidagi o’zaro ta’sirni
aniq hisoblash uchun kerakli bo’lgan jarayonlarni tasvirlaydi. Shuningdek, bu
hisob-kitoblar orqali suyuqlikda gazlarning to’liq so’rilishi va zarur bo’lganda
gazlarning chiqishi mumkinligini aniqlash mumkin.
3. Jarayonlarning kinetikasi va hisob-kitoblari
Adsorbsiya va absorbsiya jarayonlarining kinetikasi ham hisob-kitoblarda
muhim o’rin tutadi. Kinetik modellar, jarayonning tezligini va uning vaqt o’tishi
bilan qanday o’zgarishini aniqlashga yordam beradi. Adsorbsiya jarayonida
moddaning so’rilishi va chiqishi tezligi vaqtga bog’liq bo’lgan jarayon sifatida
o’lchanadi. Jarayonning kinetikasi moddaning adsorbent yuzasiga qanday o’tar
ekanligini va bu jarayonni qanday tezlikda amalga oshirishni hisoblaydi.
Absorbsiyaning kinetikasi esa gazning suyuqlikka qanday o’tishini, uning
suyuqlikda qanday tezlikda so’rilishini o’rganadi. Buning uchun ko’pincha
Fickning qonunidan foydalaniladi, bu qonun, gazning difuziya tezligini va
suyuqlikdagi gazning tarqalishini aniqlashda ishlatiladi.
4. Energiyani hisoblash
Adsorbsiya va absorbsiya jarayonlarida energiya hisob-kitoblari ham katta
ahamiyatga ega. Energiya, jarayonning samaradorligini va unumdorligini
ta’minlash uchun zarur bo’lgan miqdorda energiya sarfini hisoblashga yordam
beradi. Har bir jarayonda energiya ajralishi yoki o’tkazilishi mumkin bo’lgan
jarayonlar hisoblanadi. Bu hisob-kitoblar yordamida energiya sarfini kamaytirish
va jarayonning samaradorligini oshirish mumkin.
3.2. Qurimalar konstruktsiyasini tanlash va optimallashtirish
Qurilmalar konstruktsiyasini tanlash va optimallashtirish jarayoni sanoat va
ilmiy tadqiqotlarda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu jarayon samarali
muhandislik yechimlarini ishlab chiqish, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish
va mahsulot sifatini oshirishga, ya’ni umumiy samaradorligini oshirishga
34

yo’naltirilgan. Qurilmalarning konstruktsiyasi ularning ishlash samaradorligi,
chidamliligi va iqtisodiy jihatlari bilan bevosita bog’liq bo’lib, optimal yechimni
tanlash har qanday muhandislik loyihasi uchun hal qiluvchi bosqich hisoblanadi.
Bu jarayonda funksional talablarni to’liq qondirish, ishlab chiqarish
xarajatlarini minimallashtirish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash asosiy maqsad
hisoblanadi. Shuningdek, qurilmalar samaradorligini oshirish, ularning
ekspluatatsion muddati va mustahkamligini oshirish uchun yangi texnologiyalar va
innovatsion materiallardan foydalanish ham muhim hisoblanadi.
Qurilma konstruktsiyasini tanlash tamoyillari quyidagilarga asoslanadi.
Qurilmaning belgilangan vazifani to’liq bajarishi va samarali ishlashi uchun uning
konstruktsiyasi funksional talablariga mos kelishi lozim. Ishonchlilik va
mustahkamlik talablariga muvofiq qurilma uzoq muddat ishlashga mo’ljallangan
bo’lishi, tashqi ta’sirlarga chidamli va buzilishlarga moyil bo’lmasligi kerak.
Elektr yoki boshqa energiya manbalarini tejamli ishlatish va optimal ish rejimida
ishlash muhim ahamiyatga ega bo’lib, texnologik ishlab chiqarish imkoniyati bilan
bog’liq holda qurilmaning konstruktsiyasi ishlab chiqarish jarayoniga mos kelishi
va uni tayyorlash texnologik jihatdan amalga oshirilishi mumkin bo’lishi kerak.
Qurilmani ishlab chiqarishda foydalanilgan materiallar mustahkamligi,
chidamliligi, iqtisodiy jihatdan maqbulligi hisobga olinishi lozim. Shu bilan birga,
ekologik xavfsizlikni ta’minlash, qurilmaning atrof-muhitga zarar yetkazmasligi,
energiya iste’molini kamaytirishga hissa qo’shishi va chiqindilarni minimal
darajada hosil qilishi lozim.
Konstruktsiyani optimallashtirish deganda, qurilmalarning samaradorligini
oshirish va xarajatlarni kamaytirish uchun turli metodlardan foydalanish
tushuniladi. Qurilmalarni loyihalash jarayonida matematik modellar asosida
optimal parametrlarni aniqlash va ularni sinovdan o’tkazish muhim bosqichlardan
biridir. Zamonaviy dasturiy vositalar yordamida qurilmalar ishlashini
modellashtirish va eng maqbul variantni aniqlash orqali ishlab chiqarish jarayonida
tavakkalchiliklar kamaytiriladi. Qurilma og’irligini kamaytirish orqali uning
tezligini oshirish va material sarfini kamaytirish ham konstruktsiyani
35

optimallashtirishning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Bundan tashqari,
innovatsion materiallardan foydalanish orqali qurilmalarning ekspluatatsion
xususiyatlarini yaxshilash, ularning mustahkamligini oshirish va xizmat muddatini
uzaytirish mumkin.
Qurilmalarni modullar shaklida loyihalash, ya’ni ularni oson yig’iladigan va
vertikal almashtiriladigan qilib yaratish, ekspluatatsiya jarayonini soddalashtirish
imkonini beradi. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish orqali
qurilmalarni ishlab chiqarishda avtomatlashtirilgan texnologiyalardan foydalanish
orqali ishlab chiqarish jarayonini tezlashtirish va sifatni oshirish mumkin.
Transformatorlar misolida qurilmalar konstruktsiyasini optimallashtirish
jarayoni quyidagi jihatlarga asoslanadi. Yadroda yuqori sifatli elektrotexnik po’lat
ishlatish, uning shaklini yaxshilash va o’ralgan burmalarni kamaytirish energiya
yo’qotishlarini pasaytiradi. Mis yoki alyuminiy simlardan foydalanish, optimal
burama zichligini ta’minlash orqali issiqlik ajralishini kamaytirish, yog’ bilan
sovutish, havo oqimini optimallashtirish va sovutish tizimida innovatsion
yechimlar qo’llash orqali transformatorning ishlash muddati oshiriladi. Zamonaviy
izolyatsiya materiallaridan foydalanish orqali dielektrik kuchlanishni kamaytirish
va transformatorning uzoq muddat ishlashini ta’minlash mumkin. Kichik hajmdagi
transformatorlar ishlab chiqarish orqali ularning joylashuvini osonlashtirish va
harakatlanuvchanligini oshirish mumkin.
Bundan tashqari, qurilmalarning konstruktsiyasini tanlashda ularning
iqtisodiy jihatlarini ham inobatga olish kerak. Optimal yechim topish uchun ishlab
chiqarish jarayonida texnologik soddalik, energiya samaradorligi va material sarfi
muhim rol o’ynaydi. Masalan, transformatorlar konstruksiyasini ishlab chiqishda
ularning elektr energiyasini yo’qotish darajasi minimallashtirilishi, materiallardan
foydalanish iqtisodiy samaradorlikni oshirishga qaratilishi va ishlab chiqarish
tannarxi kamaytirilishi kerak.
Zamonaviy texnologiyalar va ilmiy yutuqlar asosida qurilmalar
konstruktsiyasini loyihalash va optimallashtirish orqali sanoatning turli sohalarida
innovatsion yechimlar yaratish mumkin. Masalan, aqlli elektron tizimlardan
36

foydalanish orqali avtomatlashtirish jarayonlarini yanada samarali tashkil qilish
mumkin. Qurilmalar dizaynini takomillashtirish, energiya samaradorligini oshirish
va atrof-muhitga ta’sirni kamaytirish zamonaviy muhandislik sohasining dolzarb
masalalaridandir. Transformatorlar misolida energiya yo’qotishlarini kamaytirish,
material sarfini optimallashtirish va ularning texnik xizmat ko’rsatish jarayonini
soddalashtirish muhim bosqichlardan biri hisoblanadi.
Qurilmalar konstruktsiyasini tanlash va optimallashtirish har qanday
muhandislik tizimi samaradorligi va ishonchliligini oshirishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Ushbu jarayonda funksional talablarni to’liq qondirish, ishlab chiqarish
xarajatlarini minimallashtirish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash asosiy maqsad
hisoblanadi. Transformatorlar misolida olib borilgan optimallashtirish choralari
ularning samaradorligini oshirish, energiya yo’qotishlarini kamaytirish va uzoq
muddatli ishlashini ta’minlash imkonini beradi. Shunday qilib, konstruktsiyani
tanlash va optimallashtirish jarayonlari nafaqat texnik, balki iqtisodiy va ekologik
jihatdan katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Qurilmalarning samaradorligini
oshirishga qaratilgan innovatsion yondashuvlar muhandislik rivojlanishining
asosiy yo’nalishlaridan biridir va kelajakda yanada rivojlanishi kutilmoqda.
3.3. Texnologik xavfsizik va ekologik talablar
Qurilmalar samaradorligini oshirish usullari muhandislik va sanoat
sohalarida muhim o’rin tutadi. Qurilmalarning samaradorligi ularning texnik
imkoniyatlari, ishlash barqarorligi va energiya tejamkorligi bilan bog’liq bo’lib,
ularni optimallashtirish va takomillashtirish jarayonlari doimiy e’tiborni talab
qiladi. Zamonaviy sanoatda har qanday qurilma yuqori sifat talablariga javob
berishi, iqtisodiy jihatdan samarali bo’lishi va ekologik me’yorlarga mos kelishi
lozim. Shunday qilib, qurilmalar samaradorligini oshirish bo’yicha turli usullar
ishlab chiqilgan bo’lib, ular mexanik, elektron, materialshunoslik va
avtomatlashtirish texnologiyalariga asoslangan.
37

Qurilmalarning samaradorligini oshirishning eng asosiy yo’nalishlaridan biri
ularning energetik samaradorligini yaxshilashdir. Bu maqsadda ilg’or energiya
tejovchi texnologiyalar qo’llaniladi. Masalan, elektr transformatorlarida yuqori
samarali yadro materiallari va izolyatsiya usullaridan foydalanish orqali energiya
yo’qotishlari kamaytiriladi. Shuningdek, texnologik jarayonlarni optimallashtirish
orqali energiya sarfini kamaytirish mumkin. Masalan, sovutish tizimlarida
innovatsion sovutish agentlaridan foydalanish orqali issiqlik almashinuvini
yaxshilash va qurilmalar ish unumdorligini oshirish mumkin.
Mexanik samaradorlikni oshirish uchun qurilmalarning konstruktsiyaviy
elementlari takomillashtiriladi. Bu, avvalo, ularning ishqalanish darajasini
kamaytirish, qismlar orasidagi bo’shliqlarni optimallashtirish va engil
materiallardan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Zamonaviy kompozit
materiallar va yuqori mustahkamlikka ega qotishmalar qurilmalar chidamliligini
oshirishga imkon beradi. Shuningdek, avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish
qurilmalar ishini doimiy monitoring qilish va ishlash barqarorligini ta’minlash
imkonini beradi.
Avtomatlashtirish va aqlli boshqaruv tizimlari qurilmalar samaradorligini
oshirishning yana bir muhim yo’nalishi hisoblanadi. Raqamli texnologiyalar,
dasturiy ta’minot asosida ishlaydigan monitoring va diagnostika tizimlari
qurilmalar ishini real vaqt rejimida kuzatish va muammolarni oldindan aniqlash
imkonini beradi. Masalan, sanoat ishlab chiqarish liniyalarida IoT (Internet of
Things) texnologiyalari asosida ishlaydigan sensorlar yordamida qurilmalarning
harorat, bosim, vibratsiya va boshqa ko’rsatkichlarini tahlil qilish va ularni optimal
rejimda ishlashini ta’minlash mumkin.
Qurilmalarning ishlash muddatini uzaytirish ham samaradorlikni
oshirishning muhim jihatlaridan biri hisoblanadi. Bu maqsadda ularni muntazam
texnik xizmat ko’rsatish tizimlari bilan ta’minlash, ilg’or moylash materiallaridan
foydalanish va modulli konstruktsiyalardan foydalanish orqali ta’minlanadi.
Masalan, transformatorlarda avtomatik moylash tizimlarini qo’llash ularning qizib
ketishini oldini oladi va xizmat muddatini sezilarli darajada oshiradi.
38

Ekologik jihatdan xavfsiz texnologiyalarni joriy etish orqali ham qurilmalar
samaradorligini oshirish mumkin. Bu usullar, asosan, chiqindilarni kamaytirish,
havoga chiqariladigan zararli gazlarni minimallashtirish va qayta ishlanadigan
materiallardan foydalanishga asoslangan. Masalan, energiya manbalarini ekologik
toza bo’lgan quyosh, shamol yoki biogaz texnologiyalariga o’tkazish orqali atrof-
muhitga ta’sirni kamaytirish va qurilmalar ishini barqarorlashtirish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, qurilmalar samaradorligini oshirish usullari
zamonaviy texnologik yechimlar, avtomatlashtirish tizimlari, energiya
samaradorligi va ekologik xavfsizlik tamoyillariga asoslanadi. Ushbu usullar
sanoat ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirish va ekologik muammolarni hal qilishga yordam beradi. Kelajakda
ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlanishi natijasida yangi samarali texnologiyalar va
innovatsion yondashuvlar ishlab chiqilishi kutilmoqda.
39

XULOSA
Zamonaviy sanoat ishlab chiqarishida ekologik muammolarni hal etish va
atrof-muhit muhofazasini ta’minlash tobora dolzarb masalaga aylanib bormoqda.
Xususan, atmosferaga chiqariladigan zararli gazlar va suyuqlik chiqindilarining
salbiy ta’sirini kamaytirish, sanoat korxonalarida tozalash tizimlarini
takomillashtirish muhim vazifalar qatoriga kiradi. Ushbu kurs ishida adsorber va
absorber qurilmalarining ishlash tamoyillari, ularni hisoblash va loyihalash
masalalari, shuningdek, ushbu qurilmalar yordamida sanoat chiqindilarini samarali
tozalash texnologiyalari atroflicha yoritildi.
Tadqiqot davomida adsorbsiya va absorbsiya jarayonlarining nazariy
asoslari o’rganildi. Adsorbsiya – gaz yoki suyuqlik tarkibidagi moddalarning qattiq
faza yuzasida to’planish jarayoni bo’lib, u sanoat ishlab chiqarishining ko’plab
sohalarida, ayniqsa, gazlarni tozalash va ajratish, kimyoviy mahsulotlarni
konsentratsiyalash jarayonlarida keng qo’llaniladi. Absorbsiya esa gaz yoki
suyuqlikdagi komponentlarni boshqa suyuqlik yordamida eritib ajratib olish
jarayonidir. Ushbu jarayonlar kimyo, neft-gaz, farmatsevtika va boshqa ko’plab
sanoat tarmoqlarida faol foydalaniladi. Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki, bu
jarayonlarning samaradorligi harorat, bosim, adsorbent va absorbentlarning fizik-
kimyoviy xususiyatlari kabi muhim omillarga bog’liq bo’lib, ularning optimal
kombinatsiyasini aniqlash tozalash tizimlarining umumiy samaradorligini oshirish
imkonini beradi.
Kurs ishida adsorber va absorber qurilmalarining asosiy turlari va ularning
ishlash mexanizmlari tahlil qilindi. Adsorber qurilmalari statik va dinamik
shakllarga bo’linib, har biri ma’lum texnologik sharoitlarga mos ravishda
qo’llaniladi. Dinamik adsorberlar gaz oqimi bilan birga ishlaydi va yuqori
samaradorlikka ega bo’lsa, statik adsorberlar muayyan vaqt oralig’ida
adsorbentning yangilanishini talab qiladi. Absorber qurilmalari esa ho’l va quruq
turlarga ajratiladi, ho’l absorberlar tarkibidagi suyuqlik orqali zararli gazlarni yutib
oladi, quruq absorberlarda esa kimyoviy reaktivlar yordamida gazlarni tozalash
amalga oshiriladi. Ushbu qurilmalar atmosferaga chiqariladigan zararli moddalarni
40

kamaytirish, qayta ishlash jarayonlarini takomillashtirish va ishlab chiqarishning
ekologik xavfsizligini oshirishda katta ahamiyatga ega.
Shuningdek, ushbu qurilmalarni hisoblash va loyihalash masalalari ham
batafsil o’rganildi. Adsorbsion jarayonlar uchun Langmuir, Freundlich va BET
izotermalari kabi nazariy modellardan foydalanish orqali qurilmalarning optimal
parametrlarini aniqlash mumkinligi aniqlandi. Absorbsiya jarayonlarida esa
erituvchi suyuqlik va gaz fazasi orasidagi massa almashinuvi, muvozanat
sharoitlari va texnologik parametrlarga bog’liq holda hisob-kitoblar olib borilishi
lozimligi qayd etildi. Qurilmalarning samaradorligi nafaqat fizik-kimyoviy
sharoitlarga, balki ularning konstruksiyaviy xususiyatlariga ham bog’liq bo’lib,
to’g’ri loyihalash orqali energiya sarfini kamaytirish va texnologik jarayonlarni
optimallashtirish mumkinligi ta’kidlandi.
Qurilmalarni loyihalashda ekologik talablarni hisobga olish muhim ahamiyat
kasb etadi. Bugungi kunda sanoat chiqindilarining zararli ta’sirini kamaytirish va
ekologik xavfsizlikni oshirish maqsadida energiya samarador texnologiyalarni
ishlab chiqish va qo’llashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Adsorber va absorber
qurilmalarini avtomatlashtirish, ularning ish faoliyatini monitoring qilish va
tozalash jarayonlarini real vaqt rejimida nazorat qilish orqali ishlab chiqarish
jarayonlarining ekologik barqarorligini oshirish mumkinligi aniqlandi. Bu esa
sanoat korxonalarining atrof-muhitga ta’sirini kamaytirish bilan birga, iqtisodiy
samaradorlikni ham oshirish imkonini beradi.
Ushbu qurilmalar turli sanoat tarmoqlarida keng qo’llanilmoqda. Xususan,
neft-gaz sanoatida oltingugurt va boshqa zararli komponentlarni ajratib olish,
kimyo sanoatida katalizatorlarni qayta ishlash, farmatsevtika sanoatida zararli
bug’larni ushlab qolish, metallurgiyada sanoat gazlarini tozalash va energetika
sohasida issiqlik elektr stansiyalarida chiqindi gazlarni zararsizlantirish uchun
adsorber va absorber qurilmalari faol qo’llanilmoqda. Kelajakda innovatsion
adsorbent va absorbent materiallar, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari va
ekologik toza texnologiyalarni joriy etish orqali bu qurilmalar samaradorligini
yanada oshirish mumkinligi ko’rsatildi.
41

Umuman olganda, ushbu kurs ishi sanoatda adsorber va absorber
qurilmalarining o’rni, ularning ishlash mexanizmlari, hisoblash usullari va
ekologik xavfsizlik talablariga muvofiqligi haqida to’liq ma’lumot berishga
qaratildi. Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki, bu qurilmalar nafaqat sanoat
chiqindilarini samarali tozalash, balki ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish va atrof-muhitga zararli ta’sirni kamaytirishda ham katta
ahamiyatga ega. Kelajakda ushbu sohadagi ilmiy tadqiqotlarni davom ettirish,
yangi turdagi yuqori samarali adsorbent va absorbent materiallarni ishlab chiqish,
shuningdek, energiya tejovchi va ekologik xavfsiz texnologiyalarni rivojlantirish
sanoat rivojlanishining muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib qolishi kutilmoqda. Shu
sababli, adsorber va absorber qurilmalarini yanada takomillashtirish va ularning
amaliyotda qo’llanilishini kengaytirish sanoat korxonalarining ekologik va
iqtisodiy samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Абдуллаев А ., Қурбонов У . Химия ва технологик жараёнлар. –
Тошкент: Фан, 2019.
2. Алиев Ш. Саноат экологияси. – Тошкент: Университет, 2020.
3. Ахмедов И. Газ ва суюқликларни ажратиш усуллари. – Тошкент:
Меҳнат, 2018.
4. Бекмуродов А. Инженерлик экологияси. – Тошкент: Иқтисод-Молия,
2021.
5. Ганиев О. Саноат вентиляцияси ва газ тозалаш ускуналари. –
Тошкент: Меҳнат, 2017.
6. Жабборов Х. Нефт ва газни қайта ишлаш технологиялари. –
Тошкент: Университет, 2019.
7. Исмоилов Б. Химик технология жараёнлари ва аппаратлари. –
Тошкент: Фан ва технология, 2022.
8. Каримов Ш. Саноат газларини ажратиш ва тозалаш усуллари. –
Тошкент: ТАТУ, 2020.
9. Маматқулов Н. Чиқиндиларни қайта ишлаш технологияси. –
Тошкент: Фан, 2021.
10. Назаров Д. Массавий алмашинув жараёнлари ва уларни ҳисоблаш. –
Тошкент: ТАТУ, 2018.
11. Орипов А. Энергетика ва атроф-муҳит муҳофазаси. – Тошкент:
Университет, 2020.
12. Ражабов Ф. Кимё ва саноат технологиялари асослари. – Тошкент:
Фан, 2021.
13. Содиқов И. Нефт-газ саноатида газ ажратиш ускуналари. –
Тошкент: Иқтисод-Молия, 2019.
14. Усмонов Т. Экологик тоза технологиялар ва уларнинг
ривожланиши. – Тошкент: Фан ва технология, 2022.
15. Холмуродов К. Табиий газларни тозалаш усуллари. – Тошкент:
Меҳнат, 2017.
43

Qo ’ shimcha adabiyotlar :
16. Павлов В. Основы массопереноса и адсорбции в химической
технологии. – Москва: Химия, 2016.
17. Смирнов А. Технологические процессы абсорбции и адсорбции. –
Санкт-Петербург: Наука, 2018.
18. Черняев И. Газоочистные сооружения и их проектирование. –
Москва: Энергоатомиздат, 2019.
19. Захаров П. Очи c тка промышленных выбросов и сточных вод. –
Москва: Химия, 2020.
Internet manbalari :
20. www . sciencedirect . com – Kimyoviy texnologiyalar va sanoat
ekologiyasi bo ’ yicha ilmiy maqolalar .
21. www.researchgate.net – Adsorbsiya va absorbsiya jarayonlariga oid
tadqiqotlar.
22. www.springer.com – Sanoat muhandisligi va ekologik muhofaza
bo’yicha kitob va maqolalar.
23. www.chemistryworld.com – Zamonaviy kimyo sanoati va tozalash
texnologiyalariga oid yangiliklar.
24. www.oecd.org – Sanoat chiqindilarini kamaytirish bo’yicha xalqaro
tadqiqotlar.
44

Suyuqlik va gaz aralashmalarini tozalash uchun adsorber va absorberlarni

Sotib olish