Suyuqlikli bosim o’lchash asboblarining tuzulishi va o’chash usullarining tahlili - Fizika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	420.5KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	09 Oktyabr 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Fizika

Suyuqlikli bosim o’lchash asboblarining tuzulishi va o’chash usullarining tahlili

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
« ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA » FAKULTETI
« ISHLAB CHIQARISH JARAYONLAR I NI AVTOMATLASHTIRISH»
KAFEDRASI
«Sohaning texnologik o‘lchashlari va asboblari» fanidan
«Suyuqlikli bosim o’lchash asboblarining tuzulishi va o’chash usullarining
tahlili» m avzu sida
KURS ISHI

MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………
I BOB NAZARIY QISM …… …………………………………………...
1.1. Bosim o‘lchas h asboblari.... ………………….…………………...
1.2. Suyuqlikli bosim o‘lchash asboblar i………………………………
1.3. Naychasimon prujinali asboblarning ishlash printsipi…………….
1.4. Bosim o’lchash asboblarining taqqoslanishi va
’rnatilishigaqo’yilgan asosiy talablar
II
Bob O’lchash to’g’risida umumiy ma’lumotlar, vositalari, tizimlari va
o’lchash usullari …………..…………………………………
2.1. O’lchash to’g’risida umumiy ma’lumotlar
2.2. O’lchash vositalari va tizimlari…………..……...………….……
2.3 O’lchash usullari………………………………………………...
Xulosa …………………………………………..
…………………………….
Adabiyotlar ro‘yxati
………………………………………………………….

KIRISH
So‘nggi paytda ishlab chiqarish, energetika, kimyo va boshqa sanoat sohalarida
texnologik jarayonlarning jadal sur'atlar bilan rivojlanishini kuzatmoqdamiz. Ishlab
chiqarish va issiqlik energetikasi sohasida birlamchi quvvatlarni oxirgi yillarda 10-15
marta oshishi, texnologik jarayonlarni tezligini ham oshirmoqda, ulardagi
o‘lchanayotgan parametrlar soni ham ortib bormoqda.
Hozirgi kunda ishlab chiqarish korxonalarini zamonaviy o‘lchash vositalarisiz
tasavvur qilish qiyin. O‘lchash texnologik jarayonlarni, qurulmalarni ishonchli
ishlashini, ishlab chiqarish xavfsizligini, masalan, issiqlik elektr stansiyalarining
ob'ektiv nazoratini ta'minlaydi. Ishlab chiqarish samaradorligi va energiya
tejamkorligi, ayniqsa katta quvvatli qurilmalarning muammolarini yechishda
texnologik jarayonlar nazorati muhim ahamiyatga ega.
Har qanday o‘lchash natijasi, xatoligi, o‘lchash jarayonining parametrlaridan
qat'iy nazar, o‘lchash vositasiga ham bevosita bog'liqdir. Issiqlik texnikasi
qurilmalarining ishlashini, o‘lchashni bajarish, o‘lchash vositalari va usullarini
bilmasdan turib o‘rganish mumkin emas. Turli o‘lchash vositalari mavjudligi o‘lchash
texnikasini to‘g'ri tanlashni talab qiladi, u berilgan sharoitlarda nazoratni kerakli
aniqligi bilan ta'minlaydi. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda o‘lchash
aniqligi va o‘lchash vositalarining ishonchli ishlashi muhim ahamiyatga ega.
Issiqlik va elektr energiyasini tejash masalalariga bizning davlatimizda katta
ahamiyat berilayotganligi va so‘ngi paytlarda qator davlat ahamiyatiga ega qarorlar
qabul qilinayotganligini inobatga olsak, ishlab chiqarish jarayonlarida ishlatilayotgan
o‘lchov asboblari orasida harorat o‘lchash vositalari muhim ahamiyatga egaligini

ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. “Sohaning texnologik o‘lchashlari va asboblari” fani
sanoatda, jumladan barcha korxonalarimizda keng qo‘llaniladigan o‘lchov asboblari
bo‘lmish harorat, bosim, sarf, sath va gaz tarkibini tahlillagich qurilmalarini tuzilishi,
ishlash prinsipi, ularni o‘lchash xatoliklari to‘g'risida amaliy va nazariy ko‘nikmalar
hosil qilishga yordam beradi.

I.BOB. NAZARIY QISM.
1.1. Bosim o‘lchash asboblari .
Bosim texnologik jarayonlarning asosiy parametrlaridan biridir. Ishlab chiqarish
jarayonlarining to‘g‘ri olib borilishi, ko‘pincha bosim kattaligiga bog‘liq bo‘ladi.
Tekis sirtga normal ta’sir ko‘rsatuvchi tekis taqsimlangan kuch bosim deb ataladi:
bu yerda, S – tekislik yuzi; F – shu tekislik yuziga tik ta’sir qiladigan bosim
kuchi.
Bosim xalqaro birliklar tizimida paskal (Pa) bilan o‘lchanadi. 1 Pa qiymati
jihatidan kuchga perpendikulyar bo‘lgan 1 m 2
yuzaga tekis taqsimlangan 1 N kuch
hosil qilgan bosimga teng (N/m 2
). Karrali kPa va MPa birliklar keng qo‘llaniladi,
kgk/sm 2
, bar, kgk/m 2
(mm suv ust.) , mm sim. ust. kabi birlik lar dan ham foydalanish
mumkin. Quyida ko‘p uchraydigan bosim birliklarining nisbati keltirilgan.
Asbobning termoballon, kapillyar va manometrik prujinasi ishchi modda, asosan,
gaz (gazli termometrlarda) va suyuqlik (suyuqlikli termometrlarda) bilan boshlang’ich
bosimda to‘ldiriladi.
Bosimning turli o‘lchov birliklari orasidagi nisbati.
Birliklar Pa Bar
kgk/sm 2 kgm/m 2
(mm suv. ust) mm sim.
ust.
1 Pa 1
10 -5
1,0197·10 -5
0,10197 7,6006·10

1 Bar
10 5
1 1,0197
1,0197·10 4
750,06
1 kgk/sm 2 9,8066·
10 4 0,98066 1
10 4
735,56
1 kgk/m 2
(mm.suv. ust) 9,8066 0,98066·1
-4 10 -4
1 7,3566·10
1 mm sim.
ust 133,32 1,3332·1
-3 1,33595·10 -3
13,595 1
O‘lchashda mutlaq, orti q cha, atmosfera va vakuum bosimlar mavjud. P
mut –
mutlaq bosim – modda holatining (suyuqlik, gaz, bug‘) parametri bo‘lib, P
atm –
atmosfera va P
ort – ortiqcha bosimlar yig‘in d isidan iborat:
P
mut =P
atm + P
ort
Ortiqcha bosim mu t laq va atmosfera bosimlari oralaridagi farqdan iborat:
P
ort = P
mut - P
atm
Atmosfera bosimi – y er atmosferasidagi havo ustunining bosimi; uning qiymati
barometrlar bilan o‘lchanadi, shuning uchun bu bosim ko‘pincha barometrik bosim
deb ataladi. Agar mutlaq bosim atmosfera bosimidan kichik bo‘lsa, vakuum
(siyraklanish) sodir bo‘ladi.
P
v = P
atm - P
mut
Bosim asboblari ishlash prinsipiga va o‘lchanayotgan kattalikning turiga ko‘ra
quyidagi turlarga bo‘linadi.
Bosim o‘lchaydigan asboblar ishlash prinsiplariga ko‘ra suyuqlikli, deformatsion
(prujinali), yuk-porshenli, elektr, ionli va issiqlik turlariga bo‘linadi.

1.2. Suyuqlikli bosim o‘lchash asboblar i.
Bu asboblarning ishlash prinsipi o‘lchanayotgan bosimning suyuqlik ustunining
gidrostatik bosimi bilan muvozanatlashishiga asoslangan. Asboblar turli ish
suyuqliklari, ko‘pincha simob, transformator moyi, suv va spirt bilan to‘ldiriladi.
Asboblarda tutash idishlar prinsipi qo‘llaniladi. Ularda ish suyuqligi sathlari ular
ustidagi bosim teng bo‘lganda mos tushadi, bosim teng bo‘lmaganda esa, suyuqlik
sathi shunday holatni egallaydiki, bir idishdagi ortiqcha bosim boshqa idishdagi
suyuqlikning ortiqcha ustunining gidrostatik bosi mi bilan muvozanatlashtiriladi.
Ko‘pgina suyuqlikli monome trlar ish suyuqligining ko‘rinadigan sathiga ega. O‘sha
sath bo‘yicha ko‘rsatishlarni bevosita yozib olish mumkin. Shunday suyuqlikli
asboblar gruppasi borki, ularda ish suyuqligining sathi bevosita ko‘rinib turmaydi.
Sathning o‘zgarishi po‘kakning siljishiga olib keladi yoki boshqa qurilma
xarakteristikalarining o‘zgarishiga olib keladi. Bu xarakteristikalar yo raqamli
qurilmalar yordamida o‘lchanayotgan kattalikning bevosita ko‘rsatishini, yoki uning
qiymatini o‘zgartirish va masofaga uzatishni ta’minlaydi.
Ikki naychali manometrlar. Bosim va bosimlar ayirmasini
(farqini) o‘lchash uchun sathi ko‘rinadigan ikki naychali simon
manometrlardan va difmanometrlardan foydalaniladi. Ikki
vertikal tutash naycha 1, 2 metall yoki yog‘och asos 3 ga
mahkamlangan bo‘lib, unga shkala 4 mahkamlangan.P2
2 1
м м
1h
h2
H
4
3
0

Agar naychaning ochiq qismidagi suyuqlik ustunining gidrostatik bosimi ikkinchi
qismdagi bosim bilan mos kelsa, sistema muvozanat holatda bo‘ladi. Shunday qilib,
quyidagi ifodani yozish mumkin:

bu yerda R
abs —o‘lchanayotgan bosim, Pa;
P
atm — atmosfera bosimi, Pa;
s — naycha kesimining yuzi, m 3
;
N — suyuqlik sathining (ustun uzu nligining) farqi, m;
ρ — suyuqlikning zichligi, kg/m 3
;
ρ
1 — manometrdagi suyuqlik ustidagi muhitning zichligi, kg/m 3
;
g — tezlanish kuchi, m/s 2
.
Demak,

Agar manometrdagi suyuqlik ustida gaz bo‘lsa, u holda:

Suyuqlik ustupi balandligini topish uchun ikki marta ustun balandliklarini sanab
chiqish kerak (bitta tirsakdagi kamayishini, ikkinchisida esa, ko‘payishini va ularning
qiyma tini ko‘shish lozim, ya’ni

Bosimlar farqini (o‘zgarishini) o‘lchashda suyuqlikli dif ferensial ikki naychali
manometrning bir tomoniga (musbat) katta bosim, ikkinchi tomoniga esa (manfiy)

kichik bosim beriladi. Musbat va manfiy tomonlardagi suyuqlik sathining farqi
o‘lchanayotgan bosimlar farqiga proporsional ( ∆P ):

Manometrlarda kapillyar kuchlarning ta’siridan xalos bo‘lish uchun ichki
diametri 8–10 mm bo‘lgan shisha naychalardan foydalaniladi. Agar ish suyuqligi
sifatida spirt olinsa, naychalarning diametrini kamaytirish mumkin.
Ikki naychali manometrlardagi xatoliklar manbai mahalliy erkin tushish tezlanishi
g ning hisobiy qiymatidan chetga chiqishi, ish suyuqligi va o‘lchanayotgan muhitning
zichligi ρ ham ρ
1 , h
1 va h
2 balandliklarni o‘lchashdagi xatolardan iborat.
Bir naychali (kosali) asboblar. Bu asboblar ikki naycha li asboblarning bir turi
bo‘lib, ikkinchi naycha o‘rniga keng idish (kosa) ishlatiladi. Ortiqcha bosim ta’sirida
kosadagi suyuqlik sathi pasayib, naychadagi sath oshadi. Bu hol uchun quyidagini
yozish mumkin:

Kosali manometrning afzalligi shundaki, naychadagi
suyuklik meniskining holati bir marta hisoblanadi. Bu
asbobning kamchiligi idishdagi suyuqlik saghining
pasayishi natijasida N ga teng xato sodir bo‘lishidadir. Aniq
asboblar uchun quyidagi munosabat o‘rinli:

bunda: S — idish kesimining yuzi, m 2
; s— naycha kesimining yuzi, m 2
.

Agar nisbat dan ortiq bo‘lmasa, N kattalikni e’tiborga olmasa bo‘ladi:

Suyuqlikli manometrlar bilan o‘lchanadigan bosimning yuqorigi o‘lchash
chegarasi asbobning katta kichikligiga bog‘liq.
Tajribada ular 0,1 96 MPa (2 kGk/sm 2
) dan oshmaydigan bosimni o‘lchash uchun
ishlatiladi.
Mikromanometrlar. Juda kichik bosimlarni o‘lchash uchun og‘ma naychali
mikromanometrlar ishlatiladi. Naycha og‘ma
vaziyatda bo ‘lgani sababli o‘lchanayotgan bosimni
muvozanatlaydigan suyuqlik ustunining uzunligi
quyidagicha bo‘ladi:

bunda n — suyuqlik meniskining shkala bo‘yicha siljishi, m.
Bunday asboblar 160—1000 Pa chegaradagi bosimlarni o‘lchashga
mo‘ljallangan, ularning xatosi ±1,0 protsentdan oshmaydi.
Bosimni, uning kamayishini yoki farqini keng chegaralarda o‘lchashga to‘g‘ri
kelgan hollarda o‘zgaruvchi og‘ish burchakli mikromanometrlardan foydalaniladi.
Mikromanometr MMN shunday asboblardan biri bo‘lib, 0,5 va 1,0 aniqlik klassi bilan,
0—2,4 kPa o‘lchash chegarasiga mo‘ljallab chiqariladi.
Yuqorida keltirilgan suyuqlikli asboblar laboratoriya va ishlab chiqarish
tajribasida keng qo‘llaniladi. Ularning kamchiliklari—ko‘rsatishlarni masofaga uzatish

mumkin emasligi, o‘lchash chegaralarining kichikligi, ko‘rsatishlarning yaqqol
emasligi va mexanik mustahkam emasligidan iborat.
Texnik o‘lchashlarda kombinatsiyalashgan suyuqlikli—mexa nik asboblar
qo‘llaniladi. Ular yuqorida ko‘rilgan asboblar dan farqli o‘laroq ish suyuqligining
ko‘rinadigan sathiga ega emas. Ularga po‘kakli (qalqovichli), qo‘ng‘iroqli va halqali
asboblar kiradi.

1.3. Naychasimon prujinali asboblarning ishlash printsipi.
O lchanayotgan bosimning elastik deformatsiya kuchi bilan muvozanatlashuvigaʼ
asoslangan. Аylana yoyi bo yicha bukilgan elliptik yoki yassi oval kesimli
ʼ
naychasimon prujina ichidagi ortiqcha bosim yoki siyraklanishning o zgarishi
ʼ
natijasida o zining bukilishini o zgartiradi (5.2-rasm, a).
ʼ ʼ
O lchanayotgan ichki va tashqi atmosfera bosimlari farqi ta sirida naychali
ʼ ʼ
prujina deformatsiyalanadi: naycha kesimining kichik o qi kattalashadi, katta o qi
ʼ ʼ
kichiklashadi, bunda prujina deformatsiyalanadi va uning erkin uchi 1...3 mm ga
siljiydi. 5 MPa gacha bo lgan bosim uchun naychali prujinalarni jezdan, bronzadan,
ʼ
undan ham yuqori bosimlar uchun – legirlangan po lat va nikel qotishmalaridan
ʼ
tayyorlanadi.
5.3-rasmda bir o ramli prujinali manometrlarning kinematik sxemasi keltirilgan.
ʼ
Bosim o zgarishi natijasida prujina 3 uchnning siljishi tortqi 5 orqali 6 sektorga
ʼ
uzatiladi. Sektorning burchakli siljishi tishli ilashma yordamida tribka 2 ning
aylanishiga olib keladi. Trybkaning o qiga ko rsatuvchi strelka 4 biriktirilgan.
ʼ ʼ
Naychaning bo sh uchida siljish uncha katta bo lmagani sababli, ko pincha ko p
ʼ ʼ ʼ ʼ
o ramli naychasimon prujinalar ishlatiladi. Ko p o ramli (gelikoidal) naychasimon
ʼ ʼ ʼ
prujijinali manometrlarning ishchi organi olti, to qqiz o ramli yassi naychadan hosil
ʼ ʼ
qilingan silindrik spiral shaklga ega. Gelikoidal naychasimon prujinali manometrlar
o ziyozar va ko rsatishlarni masofaga uzatuvchi bo ladi.
ʼ ʼ ʼ
Naychasimon prujinali manometrlar ko rsatish, yozish, signal berish va
ʼ
ko rsatishlarni masofaga uzatish uchun mo ljallangan. Hozir pnevmatik va elektr
ʼ ʼ
datchiklarning unifikatsiyalangan tizimga kiritilgan prujinali asboblarning ko p turlari
ʼ

ishlab chiqilmoqda. Bu asboblar standart pnevmatik, elektr signallarda ishlaydigan
ikkilamchi asboblar va maxsus qurilmalar majmuasida qo llanadi. Аsbobsozlik sanoatiʼ
0,1 dan 1000 MPa (1...10000 kgk/sm2) gacha bo lgan bosimlarni o lchaydigan
ʼ ʼ
asboblar ishlab chiqaradi. Texnik manometr, vakuummetr va manovakuummetrlar 1;
1,6; 2,5 va 4 aniqlik sinfiga ega. Namunaviy asboblarning aniqlik sinfi 0,16; 0,25 va
0,4. Bosim o’lchash asboblarining taqqoslanishi va o’rnatilishiga qo’yilgan asosiy
talablar.
1.4. Bosim o’lchash asboblarining taqqoslanishi va o’rnatilishiga qo’yiladigan
asosiy talablar.
Bosim o’lchash a sboblari boshqa o’lchash asboblari kabi ulardan to’g’ri
foydalanishni ta’minlaydigan sharoitlarda ishlatilishi lozim. Bosim o’lchash
asboblariga yuqori haroratli o’lchanayotgan muhitning ta’sir etishini bartaraf qilish
lozim, chunki bu asbobning sezgir elementiga ta’sir etib qo’shimcha xatoliklarga olib
kelishi mumkin. Shuning uchun, Bosim o’lchash joyi va asbob orasi issiqlik
izolyatsiyasiga ega emas, ichki diametric 6-10 mm ni tashkil etadigan ulanish naychasi
bilan ta’minlanishi lozimbo’ladi/Ulanish naychasining uzunligi shunday tanlanishi
lozimki, unda naychaning harorati asbob yaqinida atrofdagi havo haroratiga deyarli
teng bo’lishi lozim.
Suv bug’ining bosimini o’lchashda oddiy ulanish naychasi har doim ham
manometrni yuqori haroratlardan himoya qila olmaydi. Agarda manometer o’lchash
nuqtasidan yuqoriroq joylashgan bo’lsa, unda bug’ naychada kondensatlanadi.
Kondensat naychada oqa boshlaydi, naycha va asbobning sezgir elementi har doim
yuqori haroratli bug’ bilan kondensatlanib va uning ichki qismini to’ldirib qo’yadi.

Shuning uchun, bug’ning bosimini o’lchashda manometer oldida halqasimon sifon
o’rnatiladfi, unga asta sekin, atrof muhit haroratigacha soviydigan kondensat toplanadi
va u suv to’sig’i vazifasini bajaradi.
Manometrlarning bevosita oldida uch yolli ventilllar o’rnatilishi ko’zda tutiladi,
ular manometrni o’lchash uchun, manometrni atmosfera bilan bog’lab nolni tekshirish,
nazorat manometirini parallel ulanishini va ulash liniyasini puflashni ta’minlaydi.
Uzun liniyalar mavjudligida qo’shimcha ventillar o’lchash vositasining ulanish joyida
o’rnatiladi, bu esa avariyalarda ulanish liniyalarini o’chirish uchun xizmat qiladi.
Havoning haroratida qotib qoladigan agressiv (tajavuskor) muhitlar )misol uchun,
ayrim mazut turlari) bosimni o’lchashda bevosita bosim o’lchash joyida ayiruvchi
idishlar o’rnatiladi. Ayiruvchi idishlarning taxminan yarmi o’lchanyotgan muhit bilan,
ulanuvchi liniyasi esa o’tkazyotgan suyuqlik asosan, suv bilan to’ldiriladi.Ayiruvchi
idishlarning pastki qismida nisbatan og’ir (zichligi kata) suyuqlik joylashtiriladi.
Ulash liniyasi shunday joylashish kerakki, unda suyuqliklar bilan to’ldirilgan
liniyalarda gaz havo pufaklarining hosil bo’lishi yoki gaz bilan to’ldirilgan liniyalarda
esa kondensat hosil bo’lishi bartaraf etilishi lozim. Buning uchun ulash liniyalar qiya
qilib o’rnatiladi bu esa uzluksiz yoki vaqti-vaqti bilan gaz, havo va kondensatni
chiqarib yuborishga imkon beradi.
Chang bilan aralashgan gazli muhit bosimini o’lchash hollarida o’chash joyining
oldida maxsus chang yutgichlar o’rnatilishi ko’zda tutiladi.
Bosim olchash asboblari ko’rsatkichlari yuqori aniqlik klassiga ega bo’gan
saboblarning ko’rsatgichlariga solishtirish yo’li bilan qiyoslanadi. Namunali sabobning
yuqori o’lchash chegarasi tekshirilayotgan asbobning yuqori o’lchash chegarasidan

yuqori yoki unga teng bolishi lozim. Agarda qiyoslangan asbobning ruxsat etilgan
mutlaq xatoligi D bilan qiyoslanayotgan belgi uchun tavsiflansa, unda standartlarga
ko’ra, shunga ta’luqli namunali asbobning asosiy mutlaq D
o xatoligi quyidagicha
bo’lishi lozim.
Agarda namunali va qiyoslanayotgan asboblarning yuqori o’lchash chegaralari bir
xil bo’lsa, unda (74) tengsizlik namunali sabobning aniqlik klassi qiyoslanayotgan
asbobnikiga qaraganda kamida 4 baravar yuqori bo’lishini ko’rsatadi.
Kislorod bosimini o’lchash uchun mo’ljallangan manometrni moyda qiyoslash
mum,kin emas, chunki tekshirishdan so’ng qolgan moy yuqi kislorod muhitida
portlashni keltirib chiqishi mumkin.
Kislorod bosimini o’lchash uchun mo’ljallangan maxsus manometrlarning
siferblatida, standartlarga ko’ra, «Kislorod» yoki «Moyga xavfli» deb yoziladi. Undan
tashqari, bunday manometrlarning korpusi havo rangga bo’yaladi.
Texnik asboblarning qiyoslanishi ma’lum, tegishli aniqlik klassiga ega namunali
asboblarning ko’rsatkichlari bilan solishtirish yo’li orqali, ikkala asbobni bir xil
bosimli muhitga ulanishi bilan amalga oshiriladi.
Vakuummetrlar, naprometrlar va tyagomerlarning qiyoslanishi ma’lum, tegishli
aniqlik klassiga ega bo’gan suyuqlikli shisha asboblar ko’rsatgichlari bilan ularning
ko’rsatgichlarini solishtirish yo’li orqali amalga oshiriladi.

II.BOB. O’lchash to’g’risida umumiy ma’lumotlar, vositalari, tizimlari va
o’lchash usullari
2.1. O’lchash to’g’risida umumiy ma’lumot
– o lchash asboblarini berilgan o lchash diapazoniga mos ravishda to g riʼ ʼ ʼ ʼ
tanlash qoidalari va usullarini;
texnologik o lchashlar va asboblarga doir loyiha hujjatlarini tayyorlashni
ʼ
o rgatishdan iborat.
ʼ
O lchash – tajriba yo li bilan moddiy ob ektlarning ixtiyoriy miqdoriy tavsiflarini
ʼ ʼ ʼ
olish.
O lchash jarayoni o zida maxsus texnik vositalar yordamida tajriba orqali fizik
ʼ ʼ
kattaliklarning qiymatlarini topish jarayonini namoyon etadi [1–3].
Ko pgina hollarda o lchash jarayonida o lchanayotgan kattaliklarni son qiymati 1
ʼ ʼ ʼ
ga teng va fizik kattalikning birligi yoki o lchov birligi deb ataluvchi boshqa
ʼ
kattaliklar bilan solishtirish amalga oshiriladi.
O lchash natijasi – bu kattalikni o lchash natijasida, masalan uni o lchov birligi
ʼ ʼ ʼ
bilan solishtirish orqali topilgan son qiymati. O lchashning asosiy tenglamasi quyidagi
ʼ
ko rinishga ega:
ʼ
bu yerda Q – o lchanayotgan fizik kattalik; q – o lchov birligi; R – o lchash
ʼ ʼ ʼ
natijasi yoki o lchanayotgan kattalikning son qiymati.
ʼ
Fizik kattalikning birligi – fizik kattalikning bir xil tabiatli fizik kattaliklarni
miqdoriy baholash uchun asos sifatida qabul qilingan o lchami. Fizik kattaliklarning
ʼ
birliklarini xalqaro masshtabda unifikatsiyalash maqsadida Xalqaro birliklar tizimi SI
yaratilgan.

O lchanayotgan fizik kattaliklarning son qiymatini olish usuliga ko ra barchaʼ ʼ
texnik o lchashlarni bevosita (ob ekt bevosita o lchov birligiga ega vositaga qo yilgan
ʼ ʼ ʼ ʼ
hollarda, masalan chizg ich yordamida uzunlik o lchanganda) va bilvosita turlarga
ʼ ʼ
ajratish mumkin. Bilvosita o lchash usulida kattalikning son qiymati o lchanayotgan
ʼ ʼ
kattalik bilan quyidagicha bog liqlikka ega bo lgan bevosita o lchash natijalari asosida
ʼ ʼ ʼ
topiladi:
bu yerda u – qidirilayotgan kattalik; x1 , x2 ,…, xn – bevosita o lchash usuli
ʼ
orqali o lchanayotgan kattalikning son qiymatlari.
ʼ
Bilvosita o lchash usuliga jismlarni zichligini massa va hajmni o lchash natijalari
ʼ ʼ
orqali aniqlashni, o tkazgichlarning solishtirma elektr qarshiligini ularning qarshiligi,
ʼ
uzunligi va ko ndalang kesim yuzasi orqali aniqlashni, chuqurlikni exolot yordamida
ʼ
o lchashlarni misol keltirish mumkin.
ʼ
Tajribaviy amaliyot va ilmiy izlanishlarda shuningdek umumiy va qo shma
ʼ
o lchash usullari ham mavjud bo lib, bu o lchash usullari ishlab chiqarish sharoitlarida
ʼ ʼ ʼ
mikroprotsessorli vositalarning kiritilishi bilan amalga oshiriladi.
O lchash natijalariga vaqt, o lchash joyi, o lchayotgan shaxs va boshqalarning
ʼ ʼ ʼ
ta sir ko rsatmasligi uchun o lchashlarning bir xilligini ta minlash zarur.
ʼ ʼ ʼ ʼ
Buning uchun quyidagilar kerak:
1. o lchov birligi (masalan, SI tizimi);
ʼ
2. etalonlar;
3. o lchash vositalari (ishchi va namunaviy asboblar);
ʼ
4. tekshirish sxemasi – turli darajadagi ishchi va namunaviy o lchash
ʼ
vositalarini birgalikda ishlash tartibini reglamentlashtiruvchi hujjat.

O lchash o lchash printsipini belgilovchi fizik hodisalarga asosida amalgaʼ ʼ
oshiriladi. Masalan, haroratni o lchash moddalarning kengayishi asosida; bosimni
ʼ
o lchash muvozanatlashuvchi suyuqlik ustunlarining balandligi bo yicha amalga
ʼ ʼ
oshiriladi. Umumiy va qo shma o lchashlarda aniqlanayotgan kattalik bevosita usul
ʼ ʼ
orqali o lchanayotgan kattalikning tenglamalar tizimiga bog liq bo ladi. Umumiy
ʼ ʼ ʼ
o lchash usulida tenglamaga bir xil nomdagi kattaliklar kiritiladi.
ʼ
U yoki bu o lchash printsiplarini amalga oshirish uchun turli xil texnik vositalar
ʼ
qo llaniladi.
ʼ
O lchashlarda qo llaniladigan va me yorlashtirilgan metrologik xossalarga ega
ʼ ʼ ʼ
bo lgan texnik vositalar o lchash vositasi deb ataladi.
ʼ ʼ
O lchash vositalari va printsiplarini belgilovchi qoidalar to plamiga o lchash usuli
ʼ ʼ ʼ
deyiladi.
Texnik o lchashlarda bevosita baholash, differentsial va kompensatsion (nolli)
ʼ
usullar keng tarqalgan. Bevosita baholash usulida o lchanayotgan kattalikning qiymati
ʼ
bevosita o lchash asbobining hisoblash qurilmasi yoki bevosta ishlovchi
ʼ
o zgartirgichning signali orqali aniqlanadi. Bu usul masalan, bosimni prujinali
ʼ
manometr bilan, tok kuchini ampermetr bilan, haroratni qarshilik
termoo zgartirgichlari bilan o lchashda qo llaniladi.
ʼ ʼ ʼ
Differentsial usulda o lchash asbobiga kattalikning o lchanayotgan va asosiy
ʼ ʼ
(ma lum) qiymatlarining farqi ta sir ko rsatadi. Masalan, massasi bir kilogrammdan
ʼ ʼ ʼ
ortiq bo lgan jismlarning massasini tarozi toshlaridan foydalanib o lchash va o lchash
ʼ ʼ ʼ
diapazoni bir kilogrammgacha bo lgan ko rsatuvchi tarozilarda o lchashlar. Bunday
ʼ ʼ ʼ
usul o lchashlar farqini hatto yuqori aniqlikka ega bo lmagan asboblar bilan
ʼ ʼ

o lchaganda ham yetarlicha aniq natijalarni olish imkonini beradi. Biroq buning uchunʼ
kattalikning asosiy (ma lum) qiymati yuqori aniqlikda bo lishi va o lchanayotgan
ʼ ʼ ʼ
kattalik qiymatiga juda yaqin bo lishi kerak.
ʼ
Kompensatsion (nolli) usulda o lchanayotgan kattalik qiymati yuqori aniqlik
ʼ
bilan oldindan ma lum bo lgan kattalik bilan kompesatsiyalanadi, ya ni ular
ʼ ʼ ʼ
o rtasidagi farq ma lum kattalikning o zgarishi hisobiga nolga keltiriladi. Ushbu uslda
ʼ ʼ ʼ
qo llaniladigan o lchash asbobi (nolь-asbob) faqatgina ikkita kattalik o rtasida tenglik
ʼ ʼ ʼ
o rnatilganligi yoki ularning farqi nolga tengligini ko rsatish uchun xizmat qiladi.
ʼ ʼ
Ushbu usulga misol sifatida termo –e.yu.k. ni o lchash va qarshilikni
ʼ
muvozatlashuvchi ko prik yordamida o lchashni keltirish mumkin. Kompensatsion
ʼ ʼ
usul o lchanayotgan kattalik muvozanatlashuvchi ma lum kattalikning aniqligi va
ʼ ʼ
nolь-asbobning sezgirligiga qo yilgan aniqlik darajasi bilan belgilanuvchi yuqori
ʼ
o lchash aniqligini ta minlaydi.
ʼ ʼ

2.2. O’lchash vositalari va tizimlari
O lchash vositalari va tizimlari. O lchash vositalari o lchashlarda ishlatiladi vaʼ ʼ ʼ
ular normallashgan metrologik xossalarga, ya ni kattaliklarning ma lum sonli
ʼ ʼ
kiymatlariga hamda o lchash natijalarining aniqligi va ishonchliligini ifodalovchi
ʼ
xossalarga ega bo ladi.
ʼ
O lchash vositalarining asosiy turlariga o lchovlar, o lchash asboblari, o lchash
ʼ ʼ ʼ ʼ
o zgartkichlari va o lchash kurilmalari kiradi.
ʼ ʼ
O lchov – berilgan o lchamdagi fizik kattalikni qayta o lchash uchun
ʼ ʼ ʼ
mo ljallangan o lchash vositasi. Masalan, qadoqtoshmassa o lchovi; o lchov rezistori –
ʼ ʼ ʼ ʼ
elektr qarshilik o lchovi; yoritish lampasi – yorug lik o lchovi va h.k.
ʼ ʼ ʼ
Bir xil o lchamli fizik kattalikni qayta o lchaydigan bir qiymatli hamda turli
ʼ ʼ
o lchamdagi qator bir nomli kattaliklarni qayta o lchaydigan ko p qiymatli o lchovlar
ʼ ʼ ʼ ʼ
bor. Ko p kiymatli o lchovlarga bo linmali chizg ichlar, induktivlik variometri va
ʼ ʼ ʼ ʼ
boshqalar misol bo la oladi. Maxsus tanlangan, faqat alohidagina emas, balki turli
ʼ
birikmalarda turli o lchamli qagor bir nomli kattaliklarni qayta o lchash maqsadida
ʼ ʼ
qo llaniladigan o lchovlar komplekti o lchovlar to plamini tashkil etadi. Masalan,
ʼ ʼ ʼ ʼ
qadoqtoshlar to plami, uchlikli uzunlik o lchovlari to plami, o lchov kondensatorlari
ʼ ʼ ʼ ʼ
to plami va x. O lchovlar magazini – sanoq qurilmalari bilan bog langan maxsus qayta
ʼ ʼ ʼ
ulagichlarga ega bo lgan bitta konstruktiv butun qilib birlashtirilgan o lchovlar
ʼ ʼ
to plami. O lchovlar magazini elekgrotexnikada keng qo llaniladi: qarshilik magazini,
ʼ ʼ ʼ
sig imlar magazini, induktivliklar magazini.
ʼ
O lchovlarga standart namunalar va namuna moddalar ham kiradi.
ʼ

Standart namuna – modda va materiallarning xossalarini yoki tarkibini
xarakterlovchi kattaliklarning birligini qayta tiklash uchun o lchov. Masalan,ʼ
tarkibidagi ximiyaviy elementlari ko rsatilgan ferromagnit materiallar xossalariniig
ʼ
standart namunasi.
Namuna modda – tasdiqlangan spetsifikatsiyada ko rsatilgan tayyorlash
ʼ
shartlariga rioya qilinganda tiklanadigan ma lum xossalarga ega bo lgan moddadan
ʼ ʼ
iborat o lchov. Masalan, “toza” gazlar, “toza” metallar, “toza” suv.
ʼ
Kuzatuvchi idrok qilishi uchun qulay shakldagi o lchov informatsiyasi signalini
ʼ
ishlab chiqishga xizmat qiladigan o lchash vositasi o lchov asbobi deyiladi. O lchov
ʼ ʼ ʼ
asbobida kuzatuvchi o lchanayotgan kattalikning son qiymatini o qishi yoki sanashi
ʼ ʼ
mumkin. O lchov asboblari analog va rakamli bo lishi mumkin. Аnalog o lchov
ʼ ʼ ʼ
asboblarida asbobning kursatishi o lchanayotgan kattalik o zgarishining uzluksiz
ʼ ʼ
funktsiyasidan iborat bo ladi, raqamli o lchov asboblarida esa ko rsatishlar o lchov
ʼ ʼ ʼ ʼ
informatsiyasi signalini diskret o zgartirish natijasidan iborat bo lgan raqamli shaklda
ʼ ʼ
ifodalangan bo ladi.
ʼ
Keyingi vaktlarda rakamli asboblar borgan sari kengroq qullana boshlandi,
chunki ularning ko rsatuvlari osongina kayd kilinadi, ularni EHMga kiritish uchun
ʼ
qulay. Raqamli asboblarning tuzilishi o lchashda analog asboblarga qaraganda katta
ʼ
aniqlikka erishishga imkon beradi. Shu bilan birga rakamli asboblar qo llanganda
ʼ
o qish xatoligi bo lmaydi. Аmmo analog asboblar rakamli asboblarga qaraganda
ʼ ʼ
anchagina sodda va arzondir.
O lchov asboblari ko rsatuvchi, qayd qiluvchi, kombinatsiyalangan,
ʼ ʼ
integrallovchi va jamlovchi asboblarga bo linadi. Ko rsatuvchi asboblarda raqamli
ʼ ʼ

qiymatlar shkala yoki raqamli tablodan o qiladi. Qayd qiluvchi asboblardaʼ
ko rsatuvlarni yo diagramma qog ozida yozib olish yoki raqamli tarzda chop etish
ʼ ʼ
ko zda tutiladi. Kombinatsiyalangan asboblar o lchanayotgan kattalikni bir vaktning
ʼ ʼ
o zida kursatadi hamda qayd qiladi. Integrallovchi asboblarda o lchanayotgan kattalik
ʼ ʼ
vaqt bo yicha yoki boshqa erkli o zgaruvchi bo yicha integrallanadi. Jamlovchi
ʼ ʼ ʼ
asboblarda ko rsatishlar turli kanallar bo yicha unga keltirilgan ikki yoki bir necha
ʼ ʼ
kattaliklarning yig indisi bilan funktsional bog langan bo ladi.
ʼ ʼ ʼ
O lchashga doir axborotni uzatish, o zgartirish, ishlov berish va saqlash uchun
ʼ ʼ
qulay bo lgan, ammo kuzatuvchi bevosita idrok qilishi mumkin bo lmaydigan
ʼ ʼ
shakldagi signalni ishlab chiqish uchun xizmat kiladigan o lchash vositasi o lchash
ʼ ʼ
o zgartkichi deb ataladi. Inson o zining sezgi organlari bilan o lchash o zgartkichi
ʼ ʼ ʼ ʼ
signallarini kabul qila olmaydi. O zgartiriladigan fizik kattalik kirish kattaligi, uning
ʼ
o zgartirilgani esa chiqish kattaligi deyiladi. Kirish va chiqish kattaliklari orasidagi
ʼ
bog lanishni o zgartkich funktsiyasi qaror toptiradi. O lchash o zgartkichlari o lchov
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
asboblarining, turli o lchov sistemalarining, biror jarayonlarni avtomatik nazorat qilish
ʼ
yoki boshqarish sistemalarining tarkibiy qismi hisoblanadi. O lchanayotgan kattalik
ʼ
keltirilgan o lchash o zgartkichi birlamchi o zgartkich deyiladi. Birlamchi o lchash
ʼ ʼ ʼ ʼ
o zgartkichlari, ko pincha, datchik deb yuritiladi. Uning bevosita o lchanayotgan
ʼ ʼ ʼ
kattalik ta siridagi qismi sezuvchan element deyiladi. Masalan, termoelektrik
ʼ
termometrda termopara, manometrik termometrda termoballon ana shunday
elementlardir. O lchov asboblari va o zgartkichlari o lchanayotgan kattalikning turiga
ʼ ʼ ʼ
qarab tegishli nomlarga ega bo ladi, masalan, termometrlar, manometrlar,
ʼ

difmanometrlar, sarf o lchagichlar, satx o lchagichlar, gaz analizagorlari,ʼ ʼ
kontsentratomerlar, nam o lchagichlar va h.
ʼ
Ko rsatuvchi analog o lchov asboblarining sanoq qurilmasi shkala va (strelkali
ʼ ʼ
yoki nurli) ko rsatkichdan tuzilgan. 1- rasmda o lchov asbobining shkalasi
ʼ ʼ
ko rsatilgan. Shkaladagi sonli qiymatlar ko rsatilgan belgilar shkalaning sonli belgilari
ʼ ʼ
deyiladi. Shkalaning ikki qo shni belgilari orasidagi oraliq shkalaning bo linmasi
ʼ ʼ
deyiladi. Shkalaning ikki qo shni belgisi mos kelgan kattalik qiymatlari ayirmasi
ʼ
shkala bo linmasining qiymati deyiladi. O zgarmas bo linmali va o zgarmas qiymatli
ʼ ʼ ʼ ʼ
shkala tekis shkala deyiladi.
1-rasm. O’lchov asbobi-shkalasi.
O lchanayotgan kattalikning sanok qurilmasi bilan aniqlanadigan hamda
ʼ
o lchanayotgan kattalik uchun qabul qilingan birliklarda ifodalangan qiymatlari
ʼ
o lchov asbobining ko rsatishlari deyiladi. O lchanayotgan kattalikning shkalada
ʼ ʼ ʼ
ko rsatilgan eng kichik kiymati shkalaning boshlang ich qiymati, eng katta qiymati esa
ʼ ʼ
shkalaning ohirgi qiymati deyiladi. Shkalaning uning boshlang ich va oxirgi kiymatlari
ʼ
bilan chegaralangan kiymatlari soxasi (oralig i) ko rsatuvlar diapazoni deyiladi.
ʼ ʼ
O lchanayotgan kattalikning o lchov vositalari uchun yo l qo yiladigan xatoliklar
ʼ ʼ ʼ ʼ
normalangan qiymatlari soxasi o lchov asbobi yeki o lchov o zgartkichining o lchov
ʼ ʼ ʼ ʼ

diapazoni deyiladi. Texnik asboblarda, odatda, o lchov diapazoni bilan ko rsatuvlarʼ ʼ
diapazoni moc keladi. O lchov diapazonining eng kichik va eng katta qiymatlari
ʼ
o lchov chegaralari deyiladi.
ʼ
Shkaladan sanoq olishda shkala qo zg almas va qo zg aluvchan bo lishi mumkin.
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
Shkalalarda belgilar to g ri chizik buylab yoki yassi yoxud silindrsimon sirtdagi aylana
ʼ ʼ
yoyi bo ylab joylashgan bo ladi. 2-rasmda o lchov asboblari shkalalarining eng ko p
ʼ ʼ ʼ ʼ
uchraydigan turlari ko rsatilgan
ʼ
Аsboblarning shkalalari bir tomonlama, ikki tomonlama va nolsiz bo lishi
ʼ
mumkin. Bir tomonlama shkalalarda o lchov asbobi chegaralaridan biri nolga teng
ʼ
bo ladi (masalan, ko rsatuvlar chegarasi 0 dan 100° S gacha bo lgan simob
ʼ ʼ ʼ
termometri). Аgar shkalada nolь belgisi uning boshlang ich va oxirgi che garasi bilan
ʼ
ustma-ust tushmasa, u ikki tomonlama shkala deyiladi (masalan, ko rsatuvlar chegarasi
ʼ
—0,1 ... 0 .... 0,15 MPa bo lgan manometr).
ʼ

2- rasm. Shkalalar:
a — to ʼ g ʼ ri chiziqli ; 6 — yoysimon ( yoy burchagi 180° gacha ); v — yassi ; g —
yoysimon ( yoy burchagi 180° dan yuqori ), d — silindrsnmon .

Аgar shkala nolь belgisiga ega bo lmasa, u nolsiz shkala deyiladi (masalan,ʼ
ko rsatuvlar chegarasi 200 dan 400° S gacha bo lgan termometr).
ʼ ʼ
Ko rsatkichning vaziyati uning shkala boshidan chiziqli yoki burchakli siljishi
ʼ
bilan aniqlanadi. Kursatkich vaziyati bi¬lan sanoq orasidagi bog lanish shkala
ʼ
xarakteristikasi deyiladi. Ko rsatkichi burchakli siljiydigan asboblarning shkala
ʼ
xarakteristikasi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
n = f (φ) , (3)
bunda φ — ko rsatkichning shkala boshidan , burilish burchagi.
ʼ
To g ri chiziqli shkalali asboblar uchun
ʼ ʼ
n = f (L) , (4)
bunda L — ko rsatkichning shkala boshidan chiziqli siljishi.
ʼ
3-rasmda shkalali sanoq qurilmalari sxematik ko rsatilgan.
ʼ
Qayd qiluvchi o lchov asboblari qog oz lentalarga yoki diskka o lchanayotgan
ʼ ʼ ʼ
kattalikning hozirgi qiymatini vaqt bo yicha avtomatik yozib beruvchi moslama bilan
ʼ
ta minlanadi. Bir holda qog oz lentada (diskda) uzluksiz chiziq pero bilan chiziladi,
ʼ ʼ
boshqa holda lentada davriy ravishda sanoqlarning sonli qiymatlari chop etiladi. Bitta
qog oz lentada bir necha egri chiziq yozilishi (chizilishi) mumkin. Bu holda o lchov
ʼ ʼ
asbobining ichiga avtomatik uzgich-ulagich o rnatiladi, u o lchovning bir necha
ʼ ʼ
nuqtalarida joylashgan birlamchi o zgartkichlardan birini o lchov sistemasiga navbat
ʼ ʼ
bilan ulaydi.
Qayd qiluvchi qurilmalar:
a—qutb koordinatalarida; b—to g ri chiziqli koordinatalarda; v—davriy qayd
ʼ ʼ
qiluvchi.

3-rasmda qayd qiluvchi tipik qurilmalarning sxemalari keltirilgan.
Qayd qiluvchi qurilmalarning xarakteristikasi shkalalik sanoq qurilmalari
xarakteristikasiga o xshash va (3), (4) tenglamalar bilan ifodalanadi. Qayd qiluvchiʼ
qurilmalar uchun (3-rasm, a, b) bu tenglamalarda φ va L tegishli burilish burchagini
hamda pero ushlagichning diagramma to ri chizig ining nolli belgisidan siljishini, U
ʼ ʼ
esa to r bo yicha olingan sanoqni anglatadi. Davriy chop etuvchi qayd qiluvchi
ʼ ʼ
qurilma uchun xarakteristika (3-rasm, v) (3) tenglama bi¬lan tasvirlanadi, unda φ —
kirish valchasining burilish burchagi, U— chop etilgan son (sanoq).
Disksimon diagrammalar tekis va notekis bo linmali bo lishi mumkin Lentasimon
ʼ ʼ
diagrammalar ham ikki turli bo ladi: o lchash asbobi perosi to g ri chiziqli harakat
ʼ ʼ ʼ ʼ
qiladigan va perosi aylana yoyi bo ylab harakat qiladigan. Ko rsatkichi kam kuch bilan
ʼ ʼ
siljitiladigan asboblarda (masalan, o zi yozuvchi millivolьtmetrlarda) yozish
ʼ
yordamchi qurilma yordamida amalga oshiriladi.
Аyrim o lchov vositalari va o lchov sistemalaridan tashqari murakkab
ʼ ʼ
informatsion-o lchov sistemalari ham qo llaniladi. Ular ko plab nuqtalarda avtomatik
ʼ ʼ ʼ
o lchashni amalga oshirishnigina ta minlab qolmay (o lchov kanallari soni ming-
ʼ ʼ ʼ
minglab bo lishi mumkin). balki o lchash natijalarini berilgan algoritmlar bo yicha
ʼ ʼ ʼ
zarur qayta ishlashni ham bajaradi. Shu munosabat bilan o lchash o zgartkichlarining
ʼ ʼ

informatsion-hisoblash mashinalarining va kirish qurilmalarining kirishiga keladigan
signallarni unifikatsiyalashtirish zarurati tug ildi. Signallarni unifikatsiyalashtirishʼ
o lchov asboblari turlarini minimumga keltirish imkonini beradi, o lchov
ʼ ʼ
vositalarining o zaro almashinuvchanligini ta minlaydi.
ʼ ʼ
O lchov vositalari o lchash jarayonidagi bajarayotgan vazifasi, roliga qarab
ʼ ʼ
ishchi, namunaviy va etalon o lchov asboblariga bo linadi.
ʼ ʼ
Ishchi o lchov vositalari xalq xo jaligining barcha tarmoklarida amaliy
ʼ ʼ
o lchashlar uchun mo ljallangan. Ular anikligi orttirilgan o lchov vositalariga va
ʼ ʼ ʼ
texnik o lchov vositalariga bo linadi.
ʼ ʼ
Namunaviy o lchov vositalari ish o lchov asboblarini tekshirish va ularni o zlari
ʼ ʼ ʼ
bo yicha darajalashga xizmat qiladi.
ʼ
Etalonlar fizik kattalik birliklarini qayta tiklash va saqlash, ularning o lchamlarini
ʼ
namuna o lchov asboblari orkali xalq xo jaligida qo llanadigan ish o lchov vositalariga
ʼ ʼ ʼ ʼ
o tkazishga xizmat kiladi. Fizik kattaliklarning birliklari o lchami shu usul bilan
ʼ ʼ
etalonlardan namuna o lchov asboblari yordamida boshqa o lchov asboblariga
ʼ ʼ
o tkaziladi.
ʼ
O lchash vositalarining ko rsatishlaridagi xatoliklarni aniqlash yoki ularning
ʼ ʼ
ko rsatishlariga tuzatish kiritish maksadida o lchov vositalari ko rsatishlarini namuna
ʼ ʼ ʼ
o lchov asboblarining ko rsatishlariga taqqoslash asbobni tekshirish deb atala¬di.
ʼ ʼ
Shkala bo linmalariga qabul qilingan o lchov birliklarida ifodalangan qiymatlar
ʼ ʼ
berishdan iborat operatsiya darajalash deb ataladi.
2.3. O’lchash usullari

O lchash bir necha bir nomli kattaliklarni bir vaktda o lchashdan iboratki, undaʼ ʼ
izlangan kattaliklarning kiymatlari bevosita o lchashda hosil kilingan tenglamalar
ʼ
sistemasidan topiladi.
Bir vaqtda ikki yoki bir necha turli nomli kattaliklarni ularning orasidagi
funktsional munosabatlarni topish uchun olib borilgan o lchashlar birgalikda o lchash
ʼ ʼ
dyoyiladi. Jumladan o lchash rezistorining 20° S dagi elektr qarshiligi va temperatura
ʼ
koeffitsientlari uning karshiligini turli temperaturalarda bevosita ulchash ma lumotlari
ʼ
bo yicha to-piladi. O lchashlar yana absolyut va nisbiy o lchashlarga bo linadi.Bitta
ʼ ʼ ʼ ʼ
yoki bir necha asosiy kattaliklarni fizik konstantalar qiymatlaridan foydalanib yoki
foydalanmasdan bevosita o lchash absolyut o lchash deb ataladi. Masalan,
ʼ ʼ
shtangentsirkulь yordamida bajarilgan o lchashlar absolyut o lchashdir, chunki unda
ʼ ʼ
o lchanayotgan kattalik kiymati bevosita olinadi.
ʼ
Biror kattalikning shu ismli birlik rolini o ynayotgan kattalikka nisbatini o lchash
ʼ ʼ
yoki kattalikni shu ismli birlik kattalik deb kabul kilingan kattalik bo yicha o lchash
ʼ ʼ
nisbiy o lchash deb ataladi. Masalan, optmetr yoki pishangli skoba yordamidagi
ʼ
o lchashlar nisbiydir: avval oxirgi o lchov yoki oxirgi o lchov bloki qo yiladi va
ʼ ʼ ʼ ʼ
o lchash vositalari shkaladagi ko rsatkich nolga teng bo ladigan qilib sozlanadi,
ʼ ʼ ʼ
so ngra o lchanadigan detalni joylashtiriladi va sanoq olinadi, ya ni strelka detalь
ʼ ʼ ʼ
o lchamining oxirgi o lchov yoki blokniig ma lum o lchamidan chetga chikishini
ʼ ʼ ʼ ʼ
ko rsatadi. Temperaturani termoelektr effektdan foydalanishga asoslangan o lchash
ʼ ʼ
yoki massani tortish usuli bilan, ya ni massaga proportsional bo lgan og irlik kuchidan
ʼ ʼ ʼ
foydalanish usuli bilan o lchash ham nisbiy o lchashdan iborat. Nisbiy o lchashdan
ʼ ʼ ʼ
katta aniqlik zarur bo lgan xollarda foydalaniladi. O lchashlar o lchash printsipini
ʼ ʼ ʼ

aniklab beradigan fizik xodisalarga asoslanib olib boriladi. Masalan, moddaning
kengayishi bo yicha temperaturani o lchash, muvozanatlashtiruvchi suyuqlikʼ ʼ
ustunining ko tarilishi bo yicha vakuumni o lchash. O lchashning biror printsipini
ʼ ʼ ʼ ʼ
amalga oshirish uchun turli texnik vositalar ko llaniladi. O lchashlarda ko llaniladigan
ʼ ʼ ʼ
va normallashgan metrologik xossalarga ega bo lgan texnik vositalar o lchash vositasi
ʼ ʼ
deyiladi. O lchash printsipini va vositasini belgilab beradigan usullar majmui o lchash
ʼ ʼ
usuli deyiladi.
O lchashlarda bevosita (to g ridan-to g ri) baholash, differentsial, o lchov bilan
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
taqqoslash va nolь (kompensatsion) usullar keng tarqalgan.
Bevosita baholash usuli o lchanayotgan kattalik miqdorini bevosita o lchash
ʼ ʼ
asbobining xisoblash qurilmasi bo yicha bevosita topish imkonini beradi. Masalan,
ʼ
bosimni prujinali manometr bilan, massani siferblatli tarozida, tok kuchini ampermetr
bilan o lchash va Bu usulda o lchash anikligi uncha katta bo lmasa ham, o lchash
ʼ ʼ ʼ ʼ
jarayonining tezligi uni amalda ko llanishda tengi yo k usulga aylantiradi.
ʼ ʼ
Differentsial (ayirmali) usul o lchanayotgan va ma lum kattaliklarning ayirmasini
ʼ ʼ
o lchashni xarakterlaydi. Masalan, gaz aralashmasi tarkibini havoning issiq
ʼ
o tkazuvchanligiga taqqoslash yo li bilan issik o tkazuvchanlik bo yicha o lchash.
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
G oyatda aniq o lchashlarda o lchov bilan taqqoslash usuli qo llaniladi. Bunda
ʼ ʼ ʼ ʼ
o lchanayotgan kattalik o lchov yordamida topilgan kattaliklar bilan taqqoslanadi.
ʼ ʼ
Masalan, o zgarmas tokning kuchlanishini elektr yurituvchi kuchi normal element
ʼ
EYuK iga teng bo lgan takkoslash kompensatorida o lchash yoki massani pishangli
ʼ ʼ
tarozilarda muvozanatlashtiruvchi toshlar bilan o lchash. Bu usul ta sir etuvchi
ʼ ʼ
kattaliklarning o lchash natijasida ta sirini kamaytirishga imkon beradi, chunki ular
ʼ ʼ

o lchanayotgan kattaliklarni o zgartirish zanjirida ham, o lchov natijasida topilganʼ ʼ ʼ
kattaliklar zanjirida ham o lchashga doyr signallarni ko pmi yoki ozmi tekis buzadi.
ʼ ʼ
Nolь (kompensatsion) usul o lchanayotgan kattalikni qiymati ma lum bulgan
ʼ ʼ
kattalik bilan taqqoslashdan iborat, ammo ular orasidagi ayirma ma lum kattalikni
ʼ
o zgartirish usuli bilan nolga keltiriladi. Potentsiometrlar, muvozanatlashtirilgan
ʼ
ko priklar va boshqalar nolь usulga asoslangan asboblarga mnsol bo la oladi. Nolь
ʼ ʼ
usul o lchashning yuqori aniqligini ta minlaydi.
ʼ ʼ
XULOSA
Xulosa qilib aytganda ushbu kurs ishini bajarish mobaynida, suyuqlikli bosim
o’lchash asboblarining tuzulishi, ishlash prinsipi va o’lchash usullarining tahlili haqida
o‘z bilimlarimni mustahkamlash bilan birgalikda, ularning ko‘pgina turlari turli
maqsadlarda qo‘llanishligini bilib oldim. Bosim o’lchash asboblarining taqqoslanishi
va o’rnatilishiga qo’yilgan asosiy talablar haqida ham chuqurroq bilib oldim. Shu bilan
bir qatorda shiddat bilan rivojlanayotgan texnika va texnologiyalar zamonida ham,
ishlab chiqarish sohasida suyuqlikli bosim o’lchash asboblari munosib o‘rin egallab
turganini takidlash lozim. Shu sababdan ham, bu kurs ishini bajarishda davomida
olgan bilim va ko‘nikmalarim kelgusidagi o‘qish va ish faoliyatimda menga katta
yordam berishiga ishonaman. O’lchash vositasidan foydalanishda uni sozlashdan yoki

sozlash darajasini siljishidan kelib chiquvchi sabablar; – o‘lchash obyektini o‘lchash
joyiga (pozitsiyasiga) o‘rnatishdan kelib chiquvchi sabablar; – o‘lchash vositalarining
zanjirida o‘lchash ma’lumotini olish, saqlash, o‘zgartirish va tavsiya etish bilan bog‘liq
sabablar; – o‘lchash vositasi va ob’yektiga nisbatan tashqi ta’sirlar (harorat yoki
bosimning o‘zgarishi, elektr va magnit maydonlarining ta’siri, turli tebranishlar va
hokazolar )dan kelib chiquvchi sabablar; – o‘lchash obyektning xususiyatlaridan kelib
chiquvchi sabablar; – operatorning malakasi va holatiga bog‘liq bo’ladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Alan S. Moris, Reza Langari. Measurement and Instrumentation. -UK:
Academic Press, 2016. -697p.
2. Yusupbekov N.R., Muxamedov B.I., G’ulomov Sh.M. Техnologik
jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish. –Тоshkent: O‘qituvchi, 2011. -576 b.
3. Юсупбеков Н.Р., Мухамедов Б.Э., Ғуломов Ш.М. Технологик
жараёнларни бошқариш системалари. –Тошкент: Ўқитувчи. 1997. -704 б.
4. Зайцев С.А., Грибанов Д.Д., Толстов А.Н., Меркулов Р.В. Контрольно-
измерительные приборы и инструменты. –М.: Академия, 2002. -464с.
5. Иванова Г.М., Кузнецов Н.Д., Чистяков В.С. Теплоте x нические
измерения и приборы. –М.: МЭИ, 2005. -460с.
6. ГОСТ 8.563.1-1997. Измерение расхода и количества жидкостей и газов
методом переменного перепада давления. М.: ИПК Издательство стандартов,
1999.
Internet saytlar
1. www. kipia.info
2. 2. www. kipia.ru
3. www.electroengineer.ru
4. www.bibliofond.ru
5. www.stroy-podskazka.ru

Suyuqlikli bosim o’lchash asboblarining tuzulishi va o’chash usullarining tahlili

Sotib olish