Ta’lim jarayonida axloqiy va estetik tarbiyaning integratsiyalashgan tizimi - Pedagogika - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	316.6KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	01 Dekabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Pedagogika

Ta’lim jarayonida axloqiy va estetik tarbiyaning integratsiyalashgan tizimi

Sotib olish

O’ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’ RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA
UNIVERSITETI
«Boshlan g’ ich ta’lim va sport, tarbiyaviy ish» ta’lim y o’ nalishi
Mavzu: Ta’lim jarayonida axloqiy va estetik tarbiyaning
integratsiyalashgan tizimi

BITIRUV MALAKAVIY ISH
1

Mundarija:
Kirish :
I- BOB. Boshlang’ich sinfda ta’lim samaradorligini amalga oshirish
metodikasini tashkil etishning ilmiy-nazariy asoslari.
1.1. Umumiy o’rta ta’lim maktablaridagi b oshlang’ich sinf lar da ta’limning
mazmuni va mohiyati.
1.2. Boshlang’ich ta’limda sinf-dars tizimining vujudga kelishi.
Birinchi bob bo’yicha xulosalar .
II- BOB. Boshlang’ich sinf lar da ta’lim samaradorligini amalga
oshirish metodikasi da darslarni tadbiq etishning shakl va metodlari .
2.1. Boshlang’ich sinfda ta’lim samaradorligini amalga oshirish
metodikasini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish.
2.2. Boshlang’ich sinf darslari ni o’qitish jarayonida i ntegratsiyalashgan
darslar samaradorligini oshirish va fan lararo aloqadorlikni ta’minlash .
Ikkinchi bob bo’yicha xulosalar.
III- BOB. Boshlang’ich sinfda ta’lim samaradorligini amalga oshirish
m etodikasi bo’yicha t ajriba-sinov ishlarining mazmuni va o’tkazish
metodikasi.
3.1. Tajriba - sinov ishlarining natijalari .
Umumiy xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
2

K I R I SH
M avzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan
ijtimoiy islohotlar jamiyat taraqqiyotini ta’minlash, uzluksiz ta’lim tizimini joriy
etish, shuningdek, mustaqil fikr egasi, erkin va ijodkor shaxsni tarbiyalab voyaga
yetkazishda alohida ahamiyat kasb etmoqda. Prezident I.A.Karimov ta’kidlab
o’tganidek: “Bu murakkab dunyoning azaliy va abadiy muammolari, shu bilan
birga, har bir davrning dolzarb masalalariga har tomonlama asosli ilmiy javoblar
topilgan taqdirdagina ma’naviyat olami yangi ma’no-mazmun bilan boyib boradi.
Boshqacha aytganda, har bir ilmiy yangilik, yaratilgan kashfiyot - bu yangicha fikr
va dunyoqarashga turtki beradi, ma’naviyatning shakllanishiga o’ziga xos ta’sir
o’tkazadi”, 1
- deb aytib o’tgan teran fikrlari uzluksiz ta’lim tizimida bosh
vazifalardan biri barkamol shaxsni shakllantirish ekanligini asoslaydi.
Mustaqil Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimini tubdan isloh qilishdan
ko’zlangan muhim vazifalardan biri o’qitishning ilg’or, zamonaviy pedagogik va
axborot texnologiyalarini, interfaol usullarini ta’lim jarayoniga joriy etish orqali
har tomonlama yetuk, mustaqil fikrlovchi, intellektual salohiyati yuqori bo’lgan
raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashdan iboratdir. Respublikamiz prezidenti
Hozirgi davrda mamlakatimizda siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotning
barcha jabhalarida bo’lganidek, ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni jahon
standartlari darajasiga olib chiqish davlat siyosatining ustivor yo’nalishlaridan
biriga aylandi. Ta’lim tizimida olib borilayotgan islohatlar «Ta’lim to’g’risida»gi
qonun hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablariga asoslangan holda
amalga oshirilmoqda. Shuning uchun ham keyingi paytlarda bu jarayonga alohida
e’tibor qaratilmoqda. Kuzatuvlarimiz, pedagogik tajribalarni o’rganish shuni
ko’rsatdiki, maktabda ayniqsa, boshlang’ich sinf darslarida zamonaviy usul hamda
zamonaviy pedagogik texnologiyani keng yo’lga qo’yish juda katta ahamiyatga
ega. SHu sababli respublikamizning juda ko’p olimlari bu masala ustida tinmay
izlanish olib bormoqdalar. , R.Mavlonova, N.Sayidaxmedov, U.Nishonaliev,
O’.Tolipov, R.Jo’raev, L.B.Farberman, N.A.Muslimov, K.Zaripov, S.Og’aev,
1
I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch – T.: Ma’naviyat, 2008, -40,41-b.
3

J.Yo’ldoshev, K.Boysalov va boshqalar pedagogik texnologiya nazariyasini,
pedagogik texnologiyaning asosiy yo’nalishlarini, mezonlarini o’z ishlarida ochib
berganlar. Jumladan, pedagog olimlar R. Mavlonova, X.Sanaqulov,
D.Xodievalarning “Mehnat va uni o’qitish metodikasi” nomli o’quv qo’llanmasida,
G.I.Perevertenьning “Boshlang’ich sinflarda texnik ijodkorlik” nomli kitobida
boshlang’ich sinflarda ta’limni tashkil qilish jarayonida pedagogik
texnologiyalarning o’rni ilmiy-nazariy jihatdan asoslangan. O’zbekiston
Respublikasi o’qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasiga, aqliy salohiyatiga hamda
kasbiy mahoratiga nisbatan alohida mas’uliyatlar yuklangan. CHunonchi, bu
borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A.Karimov quyidagilarni qayd
etadi: «biz yurtimizda yangi avlod, yangi tafakkur sohibalarini tarbiyalashdek
mas’ulyatli vazifalarni ado etishda birinchi galda ana shu mashaqqatli kasb
egalariga suyanamiz va tayanamiz, ertaga o’rnimizga keladigan yoshlarning
ma’naviy dunyosini yaxshi tassavur qilamiz». Ushbu fikrlardan bugungi kun
o’qituvchisiga nisbatan qo’yilayotgan talablarning mazmun va mohiyati
anglaniladi.
I.A.Karimov “Agar ertangi kunimizni o’ylab ish qilmoqchi bo’lsak, kelajakda
ishimizni davom ettiradigan bugungi yoshlarimizga sharoit yaratib, ularning hayoti
haqida qayg’uradigan bo’lsak, avvalo. Mahalliy yoshlarni tarbiyalash ishiga
munosabatimizni mutloqo o’zgartirishimiz kerak”.“Aytish kerakki, kadrlarni puxta
qilib tayyorlamasdan, ularning qadriga yetmasdan, ularga ishonmasdan va qo’llab-
quvvatlamasdan, o’ylaymanki, biron-bir sohada ahvolni hech qanaqa tarzda
o’zgartirib bo’lmaydi” 2
–deb ta’kidlaganlar.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, yoshlarning ijodiy faoliyati dastlab oilada,
bog’chada keyinchalik boshlang’ich sinflarda bilim olayotgan bolalarda
shakllanadi. Ta’limning poydevori qanchalik mustahkam bo’lsa, o’quvchining
dunyoqarashi shunchalik rivojlanadi. Shuning uchun ham O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Islom Abdug’anievich Karimov «...bolaning dunyoqarashi,
didi, salohiyati shakllanadigan boshlang’ich sinflarga eng yetuk, eng tajribali
2
Islom Karimov. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.: “O’zbekiston” NMIU, 2011 yil, 70-71-
betlar.
4

murabbiylar biriktirib qo’yilishini oddiy mantiqning o’zi talab etadi. Zamonaviy
ta’limning o’zi nimadan iborat bo’lishi kerak? Bola maktabda qanday bilimga ega
bo’lishi lozim? Uning tarbiyasi qanday bo’lishi kerak? S h u masalalarga javob
topishimiz zarur. Shundan kelib chiqib, jahon pedagogikasi erkin ijodiy fikrlovchi,
mustaqil shaxsni shakllantirishning umumiy asoslarini keng miqyosda tadqiq
qilgan va ko’plab natijalarni qo’lga kiritgan bo’lsada, jamiyat taraqqiyotida ta’lim
tarbiya jarayoni zamon talabiga mos holda mustaqil ravishda rivojlanib,
takomillashib borishi hozirgi kunda o’z ifodasini topmoqda.
Ma’lumki, pedagogika fani yuksak aqliy salohiyatga ega bo’lgan barkamol
avlodni shakllantirishga qaratilgan bo’lib, shunga ko’ra bugungi kunda davlatimiz
va jamiyatimiz tomonidan qabul qilingan muhim me’yoriy hujjatlar - “Ta’lim
to’g’risidagi Qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “2004- 2009 yillarda
maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi”da ko’rsatib o’tilgan
barkamol shaxsni shakllantirish yo’nalishlari, qonunyatlari va tamoyillariga
asoslangan holda keng ko’lamli tadqiqotlarni amalga oshirish zaruriyati vujudga
keldi. SHu sababli pedagogika fani haqli ravishda davlat tomonidan fanning
ustivor sohalaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda.
Ta’limning globallashuvi sharoitida fanlararo uzviylikni kengroq qo’llash ayni
zaruriyatdir. Fanlararo uzviylik tamoyiliga tayanish ta’lim muassasalari o’quv
jarayoni uchun tatbiqiy tus olishi lozim. Fanlararo uzviylik tamoyili turdosh o’quv
predmetlararo munosabatlarning murakkab jihatlarini to’liq o’zlashtirilishini
ta’minlab, bilimlarning ichki mohiyatiga kirib borishini ta’minlaydi, natijada turli
tizimlar ichki aloqadorlik, integirativ yaxlitlik vujudga keladi.O’quv jarayonida
fanlararo alqadorlikning amalga oshirilishi ta’lim sifatiga kuchli ta’sir ko’rsatib:
- ta’limni modernizatsiyalash, innovatsion o’qitish imkoniyatlarini
kengaytirish imkonini beradi;
- Umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’limda uzviylik va uzliksizlikning
ta’minlanishida muhim omil vazifasini bajaradi;
5

-fanlararo aloqani ta’minlashga qaratilgan masalalarni ayni dastur, darslik
hamda o’quv qo’llanmalar mazmuniga singdirish pedagog olimlar va
tadqiqotchilar zimmasidagi muhim vazifalardandir.
Ta’lim texnologiyalariga asoslangan fanlararo aloqa modellarini ishlab
chiqish bugungi dolzarb masalalaridandir. Gegelь falsafadagi uslubni mazmun
xarakatining shakli sifatida ko’rsatadi. Ta’lim jarayonida turli hil mantiqiy
tizimlar orqali o’qituvchi va u bilan birgalikda o’quvchilar o’z bilim, qobiliyat va
ko’nikmalarini deduktsiya, induktsiya, sintez, umumlashtirish, konkretlashtirish,
taqqoslash shaklida ifodalaydidar.
Barcha mantiqiy jarayonlar uslubning mazmun bilan uzviy bog’langan ichki
tomonini tashkil qiladi. Boshlang’ich sinflarda o’quv jarayoni foydalanilayotgan
usul, uslub va shaklarining turli tumanligi bilan ajralib turadi. Maml akat im izda
am al ga oshi ril ayot gan yang o’quv r ej al ari va dasturlariga o’tish davrida
jamiyat va atrof-muhit o’rtasidagi aloqalarni u y g ’ u n l a s h t i r i s h , a t r o f - m u h i t g a
j i d d i y m u n o s a b a t n i o ’ r n a t i s h v a shakllantirnsh masalalari muhim ahamiyat
kasb etadi. Atrof-muhitga jiddiy munosabatlarning poydevori boshlang’ich
sinflarda o’rgatiladi. SHuning uchun iqtisodiy ta’limning natijasi maktab t a’ l i m i i ng
bir i nchi bosqi chi ga bog’l i q. Yangi psi xol ogi k- pedagogi k t adqi q otlar kichik
yoshdagi maktab o’quvchilarining bilish faoliyatlari cheklanganligi haqida
ilgarigi tushunchalarni ko’rib chiqishga imkon beradi. Bu boshlang’ich
iqtisodiy ta’limiing barcha tarkibiy qismlarini o’zgartirish va yangilashga asos
yaratadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh xususiyatlariga javob beradigan
va dars talablariga mos keladigan, maqsadni aniqlash bunday yangilanishning asosiy
masalasidir.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Boshlang’ich sinfda ta’lim samaradorligini
amalga oshirish metodikasini pedagogik texnologiyalar va fanlararo bog’lanish
asosida tashkil etishning samarali shakl va usullarini aniqlash.
Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti: - Boshlang’ich sinfda ta’lim samaradorligini
pedagogik texnologiyalar va fanlararo bog’lanish asosida amalga oshirishda dars
jarayoni.
6

Bitiruv malakaviy ishining predmeti - Boshlang’ich sinfda ta’lim
samaradorligini amalga oshirish metodikasini pedagogik texnologiyalar va
fanlararo bog’lanish asosida tashkil etishning usul va vositalari.
Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: -
1.Boshlang’ich sinfda ta’lim samaradorligini amalga oshirish metodikasini
pedagogik texnologiyalar va fanlararo bog’lanish asosida tashkil etishning maqbul
shakl, vosita va usullarini belgilab olish;
2.Pedagogik tajriba-sinov ishlarida o’quv uslubiy majmuani tatbiq etish orqali
boshlang’ich sinfda ta’lim samaradorligini amalga oshirish metodikasini tashkil
etishning samaradorlik darajasini va ularni pedagogik texnologiyalar va fanlararo
bog’lanish asosida tashkil etish yo’llarin aniqlash ;
3.Tajriba-sinov natijalari asosida boshlang’ich sinf o’qituvchilari uchun
boshlang’ich sinfda ta’lim samaradorligini amalga oshirish metodikasini
pedagogik texnologiyalar va fanlararo bog’lanish asosida samarali tashkil etish
bo’yicha tavsiyalar berish.
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi . kirish, uch bob, 5 ta band, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan ibopat.
7

I- BOB. Boshlang’ich sinfda ta’lim samaradorligini amalga oshirish
metodikasini tashkil etishning ilmiy-nazariy asoslari.
1.1. Umumiy o’rta ta’lim maktablaridagi b oshlang’ich sinf lar da ta’limning
mazmuni va mohiyati.
Ta’lim asosida jamiyat rivojlanishining ob`yektiv ehtiyojlari turadi. Ta’lim
insonning mehnat olamiga samaraliroq kirishini, jamiyat hayotiga qo’shilishini
ta’minlaydi. Mustaqillikka erishib, erkin bozor munosabatlari asosida demokratik
huquqiy davlat sifatida shakllanish yo`liga o’tgan O`zbekistonda hozirgi
bosqichda Xalq ta’limi tizimiga, pedagogika faniga, yosh avlodda mustaqillik va
faollikni, ishbilarmonlik va tadbirkorlikni shakllantirishga jiddiy e’tibor
berilmoqda.
XX asr pedagoglari va psixologlarining diqqat markazida o’quvchilarning
aqliy qobiliyatlarini shakllantirish, ularni o’qitish, tarbiyalash va kamol toptirish
jarayonlarini uyg’unlashtirish, faoliyat va ongning o`zaro bog’liqligi nazariyasini
ishlab chiqish, mustaqil o’quv bilish ishlari, o’qishni faollashtirish, ta’lim
jarayon larini optimallashtirish, faol ta’limning shakl va metodlaridan foydalanish
kabi muammolar asosiy o’rin oladi. Ularni ishlab chiqish mamlakat pedagogika
va psixologiya fanlarida jahonda haqli ravishda e’tirof etilgan turli yo’nalish va
maktablar vujudga kelishini oldindan bilish imkonini yaratdi.
Ta’lim jarayon bo’lib, u natija va tizimdir. Ta’lim jarayon sifatida bilimlar,
ko’nikma va malakalarning ma’lum yig’indisini, faoliyat va munosabatlarning
tegishli tajribasini o`zlashtirishga qaratilgan maxsus ishlarning tashkil
qilinishidir. Ta’lim natija sifatida bilimlarni, faoliyat va munosabatlar tajribasini
o`zlashtirishda erishilgan darajadir. Ta’lim tizim sifatida davlat muassasalari va
boshqarish organlarining majmuasi bo’lib, ular doirasida insonni tarbiyalash
jarayoni amalga oshiriladi. Shu tariqa, ta’lim doimo bir yo`la tarbiyalash
jarayonini ham, o’qitish jarayonini ham ifodalaydi. Yosh avlod haqida gap borar
ekan, shaxsning kamol topishi, o`z mavqeyini anglash va o`zini ko’rsatish
masalalari birinchi o’rinda turadi. Bu masalalar butun jamiyat va maxsus
yaratilgan ijtimoiy institutlar va insonning o`zi tomonidan tasodifiy ravishda
ham, maqsadga muvofiq yo’sinda ham hal qilinishi mumkin. Ta’lim tizimida
8

shaxsning ijtimoiylashuvi, kasbni egallashi va moslashuvi jarayonlarini maqsadga
muvofiq tarzda boshqarishga ham da’vat etilgan. Bugungi kunda har bir xalqning
faqat o`z milliy madaniyati asosida o’qishi va tarbiyalanishi yetarli emasligi, u
jahon madaniyati boyliklarini ham anglashi zarurligi to’g’risidagi fikrlar
tasdiqlanmoqda. Bilimdon kishilarni tarbiyalashdek an’anaviy vazifa o’rniga
atroflicha fikr yuritadigan ijodkor kishilarni kamolga yetkazish vazifasi olg’a
surilmoqda. Ilgari ma’lumotlilik darajasi o’rganilgan qoidalar, taxlil qilingan
asarlar, yodlangan she’rlarning soni va bir xil masalalarni yechish ko’nikmasi
bilan belgilangan bo’lsa, hozirgi kunda bu daraja miqyosi kengaydi. Eng muhim
masalalarni qo’ya bilish har qanday ishga ijodiy yondashish kabi xislatlar
ma’lumotlilik darajasini ko’rsatadi. Avvalgi vaqtlarda o’quvchilarni
axborotlardan xabardor qilingan bo’lsa, endi ularda hayotni o`zgartirish, uni
yaxshi tomonga burish ko’nikmalari va qobiliyatlarini shakllantirishga jiddiy
ahamiyat berish zarur. Eng muhimi, butun tarbiyaviy jarayonni insonga
qaratishdir. Ta’lim insonni bilimlar bilan qurollantiribgina qolmasligi, balki uni
shaxs sifatida kamol toptirishi va takomillashtirishi ham kerak. Boshqacha
aytganda, jamiyatda ta’limni insonparvarlashtirish g’oyalari tobora keng
yoyilmoqda. Shubhasizki, jamiyat va maktabni insonparvarlashtirish muammosi
ta’limning og’zaki axborot usulini unumli, yaratuvchilik usuliga aylantirish
bilangina hal bo’lmaydi. Mazkur jarayonning eng muhim yo’nalishi ta’lim
mazmunini insonparvar qilishdir. Bu tadbir, birinchidan, shaxsda madaniyatni
shakllantirishda fanlarning rolini oshirishdan, xalq milliy madaniyatining
barqaror boyliklarini tushunishdan, ikkinchidan, tabiiyilmiy va texnika fanlarini
ekologik hamda ijtimoiy ahamiyatli jihatlar bilan boyitishdan iboratdir. Ta’limni
insonparvarlashtirishning eng zarur tomonlaridan biri maktab o’quvchilarga faqat
malum hajmdagi bilim, ko’nikma va malakalarni o`zlashtirishda yordam berib
qolmay, balki ularni madaniyati, uning boyliklari va xilma – xilligiga jalb etishi
kerak. Hozir o`zbek maktabining milliy xarakteri muammosi g’oyat jiddiydir.
O’quv rejasi, dasturlari va darsliklar
Barcha maktab fanlarida beriladigan ta’limning mazmuni davlat hujjatlarida,
9

o’quv rejasida, o’quv dasturlari va darsliklarida aks etgan. Ana shu hujjatlar
respublikadagi barcha maktablar uchun majburiydir.
O’quv rejasi. Maktabning o’quv rejasi maktabda o’rgatish uchun tanlangan o’quv
predmetlarini, ularning ta’lim olish yo`llari bo’yicha taqsimlanishini, har bir
predmetga ajratilgan soatlar miqdorini va shu soatlarning haftalarga bo’linishini
belgilaydi. O’quv rejalari xalq ta’limi vazirligi tomonidan tuziladi va tasdiqlanadi
hamda respublikadagi barcha maktablar uchun majburiy hisoblanadi. O’quv
rejalarini tuzishga predmetli o’qitish prinsipi asos bo’ladi. O’quv rejasi
ta’limning mazmunini belgilaydigan eng muhim hujjat bo’lib, unda mazkur o’quv
yurtida o’rganiladigan o’quv predmetlarining tarkibi, ularning o’quv yillari va
haftalari bo’yicha taqsimlanishi hamda har bir o’quv predmeti uchun ajratilgan
vaqtlar miqdori ana shularga muvofiq ifodalanadi. O’quv rejasi aslida ta’lim
mazmunining qabul qilingan u yoki bu nazariy konsepsiyasini normativ yo’sinda
va yaxlit holda aks ettiradigan asosiy hujjatdir. Ta’limning mazmunini
ifodalovchi hujjat sifatidagi o’quv rejasi ijtimoiy buyurtmaning pedagogik talqini
natijasida tarkib topgan ta’lim mazmunining ifodasiga bevosita bog’liq bo’ladi.
Jahon pedagogikasida o’quv rejasini ayrim o’quv predmetlaridan tuzish kerakmi
yoki turli fanlarga doir bilimlar qandaydir amaliy ish yoki tadqiqot doirasi
guruhlanadigan komplekslar va loyihalardan tuzish kerakmi, degan masala
xususidagi munozara bormoqda. Amerika Qo’shma Shtatlarida kompleks o’qitish
uzoq muddatli elementar maktabdagina emas, balki o’rta maktabda ham davom
etadi. Komplekslik g’oyasining o`zi nihoyatda keng tus olgan. Amerika
pedagogikasida o’quv dasturlarini predmetlar bo’yicha tuzishga qarshi kurash
boshlanganiga yarim asrdan oshdi. Ish tajribalari va anchagina pedagogik
tadqiqotlardan ko’rinishicha, maktabda o’rgatish uchun tanlangan o’quv
predmetlarini bir yo`la o’rganish mumkin emas. Chunki, birinchidan, bunga
jiddiy chegaralangan o’quv vaqti imkon bermaydi, ikkinchidan, ayrim o’quv
predmetlarini o`zlashtirish uchun oldin boshqa o’quv predmetini o’rganish shart.
O’tmishda ana shunday fikr yuritish ma’lum predmetlarni o’rganishda jiddiy
izchillik prinsipini mustahkamlashga urinish imkonini berdi. O’quv rejalari
10

o’quvchilarning yosh xususiyatlariga muvofiq tuziladi. O’quv rejasiga mazkur
yoshdagi o’quvchilarga mos predmetlar tegishli hajmda kiritiladi va ular
o’quvchilarning har tomonlama muvaffaqiyatli kamol topishiga yordam berishi
ko`zlanadi. Har bir predmet uchun o’quv soatlarining miqdorini belgilashda,
birinchidan, predmetning ta’lim tizimidagi roli va ahamiyati, ikkinchidan, mazkur
predmet bo’yicha o’rganilishi lozim bo’lgan o’quv materialining hajmi,
uchinchidan, u yoki bu predmetni o’rganishning didaktik xususiyatlari e’tiborga
olinadi. Bulardan tashqari o`quv rejasida o`quvchilarning ayrim fanlarga
qiziqishi, xohishlarini qoniqtirish va qobiliyatlarini rivojlantirish maqsadida
o`tkaziladigan fakultativ mashg`ulotlariga soatlarmiqdori ajratiladi.
O `quv rejasi tuzishda quyidagi omillarga asoslaniladi:
1. Ta'limning uzluksizligi va izchilligiga;
2. O`quv fanlarining hajmi, o`quvchilarning yoshi, bilim saviyasiga qarab
belgilanadi;
3. O`quv rejasiga kiritilgan fanlar dunyoviy va ilmiy xarakterga ega bo`lib,
umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratiladi.
O ’quv rejasida tabiiy fanlar – matematika, fizika, kimyo, biologiya,
geografiya, informatika kabi fanlar asosiy o`rinni egallab, o`quvchilarda ilmiy
dunyoqarash asoslarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan
birga ijtimoiy fanlar – ona-tili, tarix, chet tili kabi fanlar bilan bir qatorda
o`quvchining ma'naviy dunyosi ni boyitadigan va ijtimoiy hayotga tayyorlashda
ahamiyatga ega bo`lgan tasviriy san'at, musiqa , jismoniy tarbiya, mehnat ta ’l imi
va iqtisod asoslari singari fanlarni o`qitish uchun soatlar ajratiladi .
O’quv rejasining tushuntirish xatida ikkita qoida yoritiladi: o’quv rejasining
tuzilishi prinsiplari ta’lim mazmunining tarkibi va strukturasiga ta’sir etadigan,
uni to’g’rilaydigan omillardan biri sifatida ifodalanadi; ta’lim mazmunining,
ta’lim konsepsiyasini aks ettiradigan hujjat sifatidagi o’quv rejasining vazifalarini
kengaytirmay turib, rejada va o’quv dasturlarida ta’lim mazmunining tarkibi va
tuzilishini to’liq yoritib bo’lmaydi. O’quv rejasida o’quv predmetlarining yaxlit
kontegratsiyalangan tizimi ikki marta: maktabdagi ta’limning dastlabki va oxirgi
11

pog’onalarida, o’qitishning boshlang’ich va yakunlovchi bosqichlarida
ifodalanadi. Maktabning o’rta zvenosida predmetlarni tabaqali o’rganish asosiy
o’rin oladi.Ta’limning boshlang’ich bosqichida integratsiyalangan kurslar
kiritilishining sababi bolalarda yaqqol tabaqalangan kurslarga qiziqish
bo’lmasligi, ya’ni ana shu davrda ular dunyoni yaxlit bilishi va idrok etishidir.
Kichik maktab yoshidagi o’quvchini bilimlarni o`zlashtirish jarayonining o`zi
qiziqtiradi. Predmetni bilishga qiziqish aqliy faoliyatning murakkab shakllari
rivojlanishiga va keyinchalik predmetlarning tavsiflanishiga bog’liq holda
vujudga keladi. Amaliyotdan ko’rinadiki, yangi tipdagi maktablarni yaratish,
ta’lim mazmunidan ortiqcha mafkuraviylashtirish va cheklashlarni chiqarib
tashlash orqali ta’limdagi qoliplarning barham topishi ancha tezlashmoqda. Lekin
ta’lim jarayonining o`zini qayta qurish, o’qituvchi bilan o’quvchilar
munosabatining uslublarini o`zgartirish natijalari yaxshi sezilmayotir.
Maktablarda ta’limning mazmunini yangilash borasidagi tadbirlar va
yechimlar orasidagi o’rta maktab o’quv materiallarini quyi sinflarga oddiygina
ko’chirish bilan o’quvchilarning qobiliyatini tezroq rivojlantirishga, ta’limning
sifatini oshirishga intilishlar ham uchramoqda. Bunday materiallar esa bolalar
o`zlashtirishining psixologik xususiyatlariga ham, quyi sinfdagi o’qitish
metodlariga ham to’g’ri kelmaydi. Shunga ko’ra, mazkur tadbir ortiqcha so`zlarni
kiritish, axborotlarni ko’paytirish bilan ta’limning mazmunini murakkablashtiradi
va hajmini oshiradi, bolaning xotirasi cheksiz bo’lsa-da, uning uchun o’quv
mashg’ulotini qiyinlashtiradi, xolos. Insonparvar munosabatni barpo etish
qadriyatlarning o`zgarishini talab qiladi. Endilikda boshlang’ich ta’limda
bilimlarning tayyor shakllarini o`zlashtirish va, asosan, faoliyatning qayta tiklash
turlaridan foydalanish emas, balki bola faoliyatining bilim olish jarayoniga
bog’liq izlanish turlarini faollashtirish kerak. Psixologlarning tadqiqotlaridan
ma’lum bo’lishicha, ta’lim ana shu yo’sinda qayta qurilsa, bola to’liq kamol
topish subyektiga aylanadi. Shunda u faqat qayta tiklash va to’ldirish lozim
bo’lgan bilimlar bilan ta’minlanadigan pedagogik ta’sir ko’rsatish obyekti
hisoblanmaydi. Bola faoliyatining jamoaga taqsimlangan shakllarida yoki
12

o’qituvchi bilan birga ishlashda mustaqil bilim olish jarayoniga faol kirishadi va
o`zining ijodiy qobiliyatlarini namoyish etish imkoniyatiga ega bo’ladi. Xususan,
mustaqil bilim olish jarayonidagi faol izlanish ishlarida, hatto qiyinchiliklarga
duch kelinsa ham, bolaning sog’ligiga ijobiy ta’sir etadi. Shifokorlar va
psixologlarning tasdiqlashicha, bolalar faolligining ro’yobga chiqmasligi ularga
yomon ta’sir ko’rsatishi, intizomsizlikni, huquq buzish hollarini vujudga
keltirishi, bolalarni „yuqoriga“ emas, balki „pastga“ yetaklashi mumkin. Ta’lim
mazmunini qayta qurishning butun murakkabligi shundaki, bolalarni kamol
toptirish talabi ularning ijodiy ishlashini kuchaytiradigan metodlarni faol
qo’llashga olib boradi, ko’nikma va malakalarni shakllantirish zarurligi esa
tafakkurning reproduktiv komponentlaridan voz kechishga yo`l qo’ymaydi.
Bunda ularni oqilona birlashtirish, tafakkurning samarali va reproduktiv
komponentlari shakllanishining dialektik birligiga erishish, ayrim tadqiqotchilar
taklif qilayotganidek, reproduktiv komponentlarni inkor qilmaslikkerak.
Jamiyat uchun nihoyatda zarur alternativ maktablarga bolalarning yaxshi
o’sgan va tayyorlangan sara qismi yig’ilayotgan, qolgan barcha bolalarni o’qitish
odatdagi maktablarga yuklanayotgani sababli insonparvar pedagogika g’oyalarini
amalga oshirish yo`liga kirgan ommaviy maktabning vazifasi juda
murakkablashmoqda. Tabiiyki, bunday maktablarda ham bolalarga malum
bilimlar doirasida axborotlar berish va juz’iy ko’nikmalarni singdirish bilan
cheklanish mumkin emas: ularni imkoni boricha yuqori darajada kamol toptirish
kerak. Dastur. O `quv dasturlari DTSga asoslanib tuziladigan davlat hujjati bo`lib,
unda ma'lum bir o`quv fani bo`yicha o`qitiladigan bilim hajmi va ta'lim mazm u ni
ifodalanadi. O `quv dast u ri asosan 3 qismdan iborat etib tuziladi :
Birinchi bo`lim uqtirish xatidir . Bu qismda fanni o`qitishning maqsad va
vazifalari, yo`nalishlari, dasturdan foydalanish tartibiga oid metodik maslahatlar
beriladi. Ikkinchi bo`limda o `
quv fanining asosiy mazmuni o`rganiladigan nazariy
va amaliy materiallar, ular o`rtasidagi aloqadorlik, mavzular bo`yicha
o`rganiladigan bilimlar ko`lami va o`quvchida hosil qilinadigan ko`nikma va
malakalar majmui ko`rsatiladi. Dasturdagi mavzular ta'lim standarti bo`yicha
13

o`quvchilar bilimining zaruriy va yetarli bilim darajasini o`z ichiga olmog`i
lozim. Uchinchi bo`limda o`quvchilar qo`shimcha ravishda o`rganishlari lozim
bo`lgan adabiyotlar ro`yxati beriladi. O `quv dasturi quyidagi prinsiplar asosida
t uziladi : 1. Dastu rn ing ilmiyligi prinsipi. Dasturga obektiv reallikni (voqelikni)
aniq, to`g`ri va haqqoniy aks ettirgan, ilmiy jihatdan tekshirilgan ishonchli
materiallar kiritiladi. Ma'lumki, hozirgi kunimizda fan va texnika tobora
rivojlanib bormoqda. Fanga oid yangi ma'lumotlar va masalalar kirishi bilan
o`quv dasturidagi ayrim eskirgan masalalar o`quv fanlaridan chiqarib tashlanadi.
2. Dasturning qat’iylik prinsipi. O`quv dasturlari jamiyatimiz
taraqqiyotining har bir bosqichida fan, texnika, ishlab chiqarish hamda ijtimoiy
munosabatlar sohasida erishilgan darajasini aks ettirishi lozim. Hamma o`quv
fanlariga oid dasturlarning bir necha yillar mobaynida qat’iy bo`lishiga erishish
shu fan bo`yicha qat’iy darsliklar ishlab chiqish uchun katta ahamiyatga ega.
3. Nazariyaning amaliyot bilan birligi prinsipi. Ilmiy bilimlarni puxta
egallash va o`zlashtirilgan ilmiy bilimlarni amaliyotda qo`llay olish uchun
o`quvchilarga beriladigan nazariy tushunchalar ijtimoiy qurilish amaliyotiga
bog`lab, aniq hayotiy misollar bilan: mashqlar , tajribalar ko`rsatib, xulosalar
chiqarish kabilar bilan bog ’ lanishi lozim. Bu o`quvchining ijtimoiy faolligini
oshirishda muhim ahamiyatga ega.
Dasturning asosiy vazifasi - o’quv predmetining mazmunini ifodalashdir.
Unda kursning sinflarga, qismlarga, mavzularga bo’linishi, ularni o’rganish
tartibi, soatlar turi ko’rsatiladi. Hatto, dasturdagi masalalar ro’yxati ham undagi
boshqa bo’limlarning mazmunidan tashqari, prosessual yo’nalishi ham
mavjudligidan dalolat beradi. Shunday qilib, dastur ikkita vazifani bajaradi:
ta’limning mazmunini o’quv predmeti doirasida aks ettiradi va predmet uchun
muayyan normativ sifatida xizmat qiladi. Bundan tashqari, u darslikka o’tishni
tayyorlaydi va uning mualliflari faoliyati uchun yo`llanma hisoblanadi.
Masalalar ro’yxati - dasturning markaziy bo’limidir, ammo unda boshqa
bo’limlar ham bo’lib, ular darslikning tuzuvchilari fikrini va o’qituvchilarning
faoliyatini ma’lum yo’nalishga solishi kerak. Har bir o’quv predmeti bo’yicha
14

haqiqiy dastur umuman to’rt qismdan: tushuntirish xati (har xil dasturda mazmuni
turlicha); ro’yxat ko’rinishidagi mazmunning o`zi (mavzular, masala lar,
laboratoriyalar va amaliy ishlar, namoyishlar, ekskursiyalar); predmetlararo
aloqalar ko’rsatilgan bo’lim hamda o’quvchilarning bilim va ko’nikmalariga
qo’yiladigan talablar ifodalangan bo’limlardan iborat bo’ladi.
Kursning maqsadlari va vazifalarini ifodalash - dasturning eng muhim
elementidir. Xususan, ana shu maqsad va vazifalar darslik muallifining dasturni
amalga oshirishdagi ma’lum nuqtayi nazarini va o’qituvchining darslikni
to’g’rilashi hamda o’qitish jarayonini tashkil etishi uchun tegishli yo’nalishni
belgilaydi. O’qituvchi, ayniqsa, yosh o’qituvchilar o`z izlanishlarining
yo’nalishini belgilab olish uchun kursning maqsadini chuqur anglashlari kerak.
Dasturlarda shunday vazifalar ham beriladiki, o’qituvchi ularni hal qilish uchun
institutda tayyorlanmagan bo’ladi. Buning misoli sifatida ta’lim mazmuniga
metodologik bilimlarning kiritilishini aytish mumkin. Kursga mana shunday
talablar qo’yilishining o`zi o’qituvchilarni chuqur o’ylashga majbur etadi.
Tajribali pedagog o’tgan yillardagi dasturlarda bunday vazifalar bo’lmaganini
sezadi. Bu hol uning mustaqil bilim olishi, ijodiy izlanishi, shuningdek, metodik
birlashmada ishlashi uchun turtki bo’ladi. Darslik. Dasturda ta’limning mazmuni
masalalar ro’yxati orqali ifodalanadi. O’quv materiali o’quvchilarga
mo’ljallangan darsliklar, o’quv qo’llanmalari, kitoblar va didaktik materiallarda,
o’qituvchiga mo’ljallangan metodik tavsiyalarda yoritiladi. Darslik asosiy
normativ hujjat hisoblanadi. Darslik ma’lum bir fanning mazmunini dastur
asosida didaktik talablarga rioya qilgan xolda bayon etuvchi o’quv kitobidir.
Darslik bilan bir qatorda o’quvchilarni o’quv materiallari ustida tizimli ish olib
borishlari ilmiy bilim-ko’nikma va malakalarni shakllantiradigan quyidagi kitob
va qo’llanmalardan ham foydalanadilar:
1. Badiiy adabiyot.
2. Ilmiy adabiyot
3. Ilmiy ommabop adabiyot
4. Masala va mashqlar to’plami
15

Darslik – o’quvchilarning kitobi va uning eng muhim qurolidir. U faqat
darsda taxlil qilinadigan o’quv materialini o`zlashtirishda o’quvchiga yordam
beribgina qolmay, unda mazkur predmetga qiziqish uyg’otishi, shu soha bo’yicha
mustaqil bilim olish ishtiyoqini ham vujudga keltirish kerak. Darslik o’qituvchi
uchun ham metodik qo’llanma sifatida xizmat qiladi: tushunchalarni kiritish
tartibini, ularni yoritish chuqurligini, kiritilgan o’quv materiallariga vaqtning
taqsimlanishini belgilaydi. Obrazli qilib aytganda, darslik o’qitish jarayonining
„senariysi“dir. Unda o’qituvchi o`zlashtirishi lozim bo’lgan bilimlar, faoliyat
usullari qayd qilinadi, bilim va ko’nikmalarni ijodiy qo’llash yo`llari belgilanadi,
emotsional – qimmatli qadriyatlarni tarbiyalashning ayrim vositalari ko’rsatiladi.
Darslikda ta’limning ana shu barcha mazmuni muayyan tartibda o’quvchilarning
ta’lim muvaffaqiyatini ta’minlaydigan bosqichlar bo’yicha joylashtiriladi. Lekin
boshlang’ich maktab darsliklari bag’oyat o`ziga xosdir. Ularning hammasida
metodik apparat kichkina bo’lib, u sinflar sayin asta-sekin vujudga keladi. O’rta
maktabda ba’zan o’quvchi darslikdan tamomila mustaqil holda foydalana olish-
olmasligi muhokama qilinsa, boshlang’ich maktabda bu ishga o’qituvchining
rahbarligi majburiydir.
1.2. Boshlang’ich ta’limda sinf-dars tizimining vujudga kelishi.
Ta’limni boshqarishning asosiy tashkiliy shakli quyidagi ma’lum belgilarga ega
bo’lgan mashg’ulotlar guruh yo’sinida o’tkaziladi:
- mashg’ulotlarning har yili va har bir o’qish kuni bir paytda boshlanishi;
- mashg’ulotlar va ular orasidagi tanaffuslarning ma’lum vaqt davom etishi;
- guruhlardagi bolalarning yoshi va soni jihatdan baravarligi;
- material o’rganish sur’atining bir xilligi;
- o’quv mashg’ulotlarining ma’lum tashkiliy shaklda o’tkazilishi.
Guruhli mashg’ulotlarning sinf-dars tizimi deb atalgan bunday shakli keng
tarqaldi, mustahkamlandi va hozir ham ancha takomillashgan holda mavjuddir.
Maktab rivojlanishi tarixida 20- yillarda ta’limning yakka tartibdagi shakli
16

notanqidiy yo’sinda qabul qilindi va amaliyotga ta’limning brigada - laboratoriya
metodi bilan kiritildi. Unda bir guruh (5-6 nafar) o’quvchilar o’qituvchi tavsiya
etgan materialni mustaqil holda o’rganganlar. O’qituvchi maxsus tushuntirishlar
bermay, faqat yo`l-yo’riqlar ko’rsatgan. Hamma narsa uchun brigadir javob
bergan. Bunday ta’lim bolalarning o’quv faoliyati uchun mas’uliyatini
pasaytirgan. Maktab barham topishining noto’g’ri pedagogik konsepsiyalari
davrida talimning „loyihalar metodi“ deb atalgan shakli vujudga kelgan. Unda
o’quvchilar o’qituvchining topshirig’i bo’yicha qandaydir obyektning loyihasini
tayyorlaganlar. Mazkur g’oyalar mualliflarining aytishicha, o’quvchilar loyihani
tuzishda o’quv rejasi bo’yicha o’tiladigan predmetlarga doir kompleks bilimlarni
o`zlashtirgan. So’nggi yigirma yil mobaynida pedagogika nazariyasi
kombinatsiyalashgan darsni o’rganishdan darsni elementlari bo’yicha bosqichma-
bosqich o`zlashtirishga, undan sintetik va nihoyat, muammoli o’rganishga o’tdi.
Tadqiqotlarning uzviyligi va uzviy yondashishi to’g’risida juda ko’p ilmiy
adabiyotlar mavjud. Masalan, M.I. Maxmutov, T.D. Kirilova, F.F. Korolyov va
E.G. Yudinlarning hozirgi zamon darsi, uni tashkil etish, kamol toptiruvchi ta’lim
sharoitidagi dars nazariyasi va amaliyoti, muammoli dars va hokazolarga doir
kitoblarida darsga tizim sifatida qaralsagina, uni chuqur tushunish mumkinligi
qayd qilingan. Lekin pedagoglar 70-yillardagina darsni o’rganish va
tushuntirishga sistemali yondashish zarurligini tola angladilar. Fanlar
rivojlanishining hozirgi bosqichida darsni qanday tushunish kerak?
Dars nazariyasida hozirgacha bu tushunchaning yangi ta’riflari yo’q.
Ko’p ta’riflarda xuddi ilgarigidek, dars ma`lum vaqt mobaynida tarkibi
o`zgarmaydigan o’qituvchilar va o’quvchilar faoliyatini tashkil etishning shakli
bo’lib, u bolalarni o’qitish, tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga
oshirish uchun muntazam qollanishi ifodalangan. Darsda o’quv-tarbiya
ishlarining barcha komponentlari: maqsad, mazmun, vositalar, metodlar, tashkil
etish va boshqarish faoliyati hamda uning hamma didaktik elementlari
mujassamlangan, deb hisoblash qabul qilingan. Tabiiyki, dars yaxlit ta’lim
jarayonini o’quv-tarbiya ishining boshqa tashkiliy shakllari - uy vazifalarini
17

bajarish, predmet to’garaklarining mashg’ulotlari, sayrlar va hokazolar bilan
uzviy birlikda aks ettiradi. „Darsni ikki jihatdan: umuman, ta’lim jarayoni va
talimni tashkil etish shakli sifatida ta’riflab uni foydali deb hisoblash taklifi bor.
Ta’limga umumiy jarayoni dars o’qitish harakatining ta’lim mazmuni, prinsiplari
va metodlari bilan belgilanadigan, ma`lum makon-zamon chegaralarida
o’qituvchi rejalashtiradigan hamda boshqaradigan birgalikdagi obyekt o’qituvchi
va o’quvchilar amalga oshiradigan asosiy shaklidir. Mazkur tushuncha ikkinchi
nuqtayi nazardan quyidagicha ta’riflanadi: dars ma`lum tarkibdagi o’qituvchilar
(muallimlar) bilan o’quvchilarning maqsadga muvofiq o`zaro ta’siri (faoliyatlari
va aloqalari) jarayonini tashkil etishning, ta’lim mazmuni, shakllari, metodlari,
vositalarini o`z ichiga oladi, ta’lim jarayonida o’qitish, kamol toptirish va
tarbiyalash vazifalarini amalga oshirish uchun (bir xil vaqt ichida) muntazam
qo’llanadigan boy va o`zgaruvchan shaklidir“. Dars – maktabda o’quv ishlarini
tashkil qilishning asosiy shakli. Hozirgi paytda o’quv ishlarini tashkil etishning
quyidagi shakllari qo’llanadi: dars, ekskursiya, o’quv ustaxonalaridagi
mashg’ulotlar, mehnat va ishlab chiqarish ta’limi shakllari, uy ishlari, sinfdan
tashqari o’quv ishlarining shakllari (predmet to’garaklari, studiyalar,
olimpiadalar, tanlovlar). Pedagogik adabiyotlarda va maktab amaliyotida
darsdagi ishlarni tashkil etishning asosan uchta: yakka tartibdagi, umumiy va
guruhiy shakllari qabul qilingan. Biz darslardagi va uydagi yakka tartibdagi ishlar
deganda o’quvchilarning o`zlari uchun maxsus tanlangan va har birining
imkoniyatlariga mos topshiriqni bajarishlarini tushunamiz. Shunga ko’ra
o’qituvchi o’quvchining o`ziga xos imkoniyatlarini aniqlab, unga faqat tayyor
namuna bo’yicha emas, balki mustaqil holda ishlashni ham talab qiladigan
topshiriqlar sistemasini tanlaydi. Bunday ish tasodifiy emas, balki muntazam,
puxta o’ylangan bo’lishi va bunda o’quvchining xususiyatlari hamda
imkoniyatlari hisobga olinishi lozim. O’quvchi imkoniyatlarining ikki tomoni
nazarda tutilishi zarur. O’quv imkoniyatlarining ichki tomoniga fikrlash va eslab
qolishdan iborat o’qish qobiliyati; o’quvchi ilgarigi ta’limda olgan maxsus
bilimlar, shuningdek, o’quv mehnatiga doir ko’nikma va malakalarning, malum
18

darajada ish qobiliyati va mas’uliyatning, o’qish sabablari majmuyining
mavjudligi kiradi. O’quvchi imkoniyatlarining tashqi tomoni unga maktabda
xilma-xil ta’sir ko’rsatishdan va uning oila muhitida oladigan taassurotlaridan
iboratdir. Yakka tartibdagi ta’lim har bir o’quvchiga yetarli darajada chuqur va
puxta bilimlar berish uchun, har bir o’quvchi maqsadga muvofiq kamol topishini
va zaruratga qarab o`zining bilimlarini mustaqil holda to’ldirib borish
ko’nikmalariga ega bo’lishini ta’minlash uchun kerak. Yakka tartibdagi ishlarni
darsning hamma bosqichlarida tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Bunday
ishlardan bilimlarni mustahkamlash, takrorlash va turli mashqlarni uyushtirishda
foydalanish juda osondir. Ular yangi materialni o’rganishda ham g’oyat
samaralidir. O’quvchilar bilan olib boriladigan yakka tartibdagi ishlar rejasini
quyidagi yo’sinda tuzish mumkin:
- dastlab mustaqil ishlarni o’tkazish hamda o’quvchi yashaydigan va
o’qiydigan sharoitlarni taxlil qilish orqali uning imkoniyatlarini o’rganish;
- o’quvchilar bilan yakka tartibda ishlashning didaktik vositalarini yaratish;
- har bir o’quvchi uchun eng maqbul topshiriqlarni hamda bilim olishi va
kamol topishini nazorat qilish tizimini belgilash, o’quvchini o`z vaqtida
murakkabroq masalalarni hal qilishga o’rgatish, amalga oshirilgan ishlarni tahlil
qilish va umumlashtirish, tuzatish va xulosalar chiqarish.
Darsga qo`yiladigan talablar
1. Har bir dars ma'lum bir maqsadni amalga oshirishga qaratilgan va puxta
rejalashtirilgan bo ’l mog`i lozim. Buning uchun:
a) dars yoshlarni barkamol shaxs ruhida tarbiyalashning umumiy maqsad va
vazifalaridan kelib chiqadigan aniq bir maqsadni amalga oshirishga qaratilgan
bo’lishi;
b) darsning maqsadi albat t a, o`quvchilarga tugallangan bilim berishni
nazarda t utgan b o` lishi;
v) bir soatlik darsda o`tishga mo`ljallangan mavzu dastur materialining bir
qismi sifatida ifodalanishi va bu materiallar o`zaro ichki mantiqiy bog`lanishga
ega bo`lishi;
19

g) o`tilishi kerak bo`lgan materialning xarakteriga ko`ra qanday dars tipi,
o'qitish metodidan foydalanish nazarda tutilishi;
d) sinf o`quvchilarining faolligini oshirish maqsadida umumsinf va ayrim
o`quvchilar bilan qanday ish olib borish kerakligi belgilangan bo`lishi kerak.
2. Har bir dars mustahkam g`oyaviy-siyosiy jihatdan tarbiyaviy yo`nalishga
ega bo`lmog`i lozim:
a) darsning mazmuni o`tilayotgan mavzuning mohiyatiga bog`liq holda
o`quvchilarni g`oyaviy-siyosiy jihatdan tarbiyalashga xizmat qiladigan
materiallar bilan boyitilishi;
b) dars o`tilayotgan mavzuning mazmunidan kelib chiqadigan tabiat, jamiyat
va kishi tafakkuri taraqqiyoti haqidagi ilmiy bilimlar o`quvchilarning ilmiy
dunyoqarashi va e'tiqodlarining shakllanishiga qaratilgan bo`lishi;
v) dars o`tilayotgan mavzuning mazmunidan kelib chiqadigan ilmiy
nazariyalar orqali o`quvchilarning dialektik, materialistik dunyoqarashlarini
shakllantirish va o`quvchilarni barkamol shaxs ruhida tarbiyalashi lozim.
3. Har bir dars albatta, turmush bi l an, amaliyot bilan bog`langan bo ’ lmog’i
lozim. Bunda ayniqsa:
a) matematika, fizika, kimyo, biologiya, geometriya va boshqa fanlarning
ilmiy asoslari, uni turmushda, ishlab chiqarish amaliyotida qo’llashi;
b) sanoat va qishloq xo`jaligining rivojlanishida fanning tutgan o`rni kabilar
nazarda tutilishi lozim.
4. Har bir dars xilma-xil metod, metodik usul va vositalardan keng va
unumli foydalangan holda olib borilishi lozim.
5. Darsga ajratilgan har bir soatni tejab undan samarali foyda l anish lozim.
6. Har bir dars o`qituvchi va o`quvchilarning faoliyati birlashgandagina
qo`yilgan maqsadga erishish mumkin. Buning uchun:
a) o`qituvchi darsga puxta tayyorlanishi;
b) shu dars davomida ishlatiladigan ko`rgazmali o`quv materiallarini to`g`ri
tanlashi va ishlatishi;
v) sinf jamoasi va har qaysi o`quvchi bilan munosib muom a ladabo`lishi;
20

g) sinf faolligini oshirishga qaratilgan tadbirlarni to`g`ri belgilashi, ayniqsa,
o`quvchilarning mustaqil fikr yuritishlarini, ularning diqqatini jalb qilish va
ma'lum topshiriqlarni kitob bilan ishlash, tajriba o`tkazish va yozma graflk
ishlarni bajarish. Dars tizimi strukturasi elementlari va tiplari
Ta’limning strukturasi va tizimi haqida tushuncha. Avvalo, strukturaning
nimaligini ko’rib o’tamiz. Har bir fandagi „struktura“ tushunchasi o`ziga xos
mazmunga ega. Chunki har qanday obyekt, jarayon, hodisaning ichki tuzilishi
bo’lib, unda turli aloqa va munosabatlar mavjud. O’quv jarayoni ham o`zining
tuzilishiga ega va u zvenolar, deb ataladigan o`zaro bog’liq malum qismlardan
tashkil topadi. Butun ichidagi ana shu zvenolarning o`zaro bog’lanishi mazkur
jarayonning strukturasini vujudga keltiradi. Lekin, ma’lumki, strukturasiz tizim
bo’lmaganidek, tizimsiz struktura ham bo’lmaydi. Shunga ko’ra, strukturani
tizimdagi o`zaro bog’liq elementlarning tartiblari, deb ta’riflash mumkin. Biz
tizim tushunchasiga nimalarni kiritamiz? Tizim - o`zining xossalari va
bog’lanishlari bo’yicha u yoki bu tartibdagi o`zaro bog’liq ko’p elementlardir.
O’quv jarayonining strukturasi va tizimini yaqqol tasavvur etish uchun bu jarayon
qanday zvenolardan tashkil topganini, ular orasidagi o`zaro bog’lanish
qandayligini va har bir zveno qanday elementlardan iboratligini aniq bilish zarur.
Avval o’quv jarayoni qanday zvenolardan tashkil topishini va ular orasidagi
bog’lanishlarni ko’rib chiqamiz. Har kuni o’quv jarayonining tarkibiy qismi
umumiy vazifalarni ham, o`ziga xos funksiyalarni ham bajaradi. O’quvchilar
ularning birida bilish vazifasini anglaydilar, ikkinchisida o’rganilayotgan
materialni idrok etadilar va tushunadilar, uchinchisida ko’nikma va malakalarini
takomillashtiradilar. Har bir zvenoda yangilikning qandaydir qismi idrok etiladi,
mehnat madaniyatining qandaydir elementlari o`zlashtiriladi. Ularning har birida
ta’limning umumiy va o`ziga xos funksiyalari ma’lum yo’sinda birlashadi. O’quv
jarayonining mazkur barcha zvenolari o`zaro chambarchas bog’langan. Masalan,
o’quvchilar bilish jarayoniga loqayd munosabatda bo’lsa, o’quv materialini
chuqur va ongli o`zlashtirishi mumkin emas. Bunday holda zveno ikkinchi
vazifaga faol tayyorgarlik rolini bajaradi. Agar o’quvchilar o’qituvchi
21

rahbarligida o`z mushohadalari kuchi bilan ilmiy tushunchalarni, qonunlarni
umumlashtirmasa, yangi materialni idrok etish jarayoni yuzaki bo’lib qoladi. Shu
maqsadda o’qituvchi yangi materialni o’tishda:
a) induktiv;
b) analitik-sintetik, ya’ni tushunchalarni muayyan hodisalarni analiz va
sintez qilish asosida asta-sekin shakllantirish;
d) deduktiv yo`llardan foydalanadi.
Yangi materialni o`zlashtirishning har bir yo`lida muayyan va
mavhumlikning, tasavvur va tushunchalarning o`zaro bog’lanishi juda muhim
ahamiyat kasb etadi. Tasavvur predmetning, asosan, tashqi ko’rinishini, ya’ni
insonning sezgi organlari bevosita idrok etishi uchun qulay belgilarini aks
ettiradi. Tushuncha esa narsalarning mohiyatini anglash imkonini beradi va
mazkur sinfga mansub barcha predmetlar uchun umumiy muhim xususiyatlar,
belgilar va bog’lanishlarni aks ettiradi. Har bir fan o`zaro bog’liq tushunchalar
tizimini tashkil qiladi. Demak, qandaydir fanning asoslarini o`zlashtirish, avvalo,
mana shu fandagi tushun chalar tizimini o’rganishga chambarchas bog’liqdir.
O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini dastlabki, vaziyatlarda, ya’ni
namuna bo’yicha, shuningdek, hayotiy sharoitlarga yaqin yangi vaziyatlarda
qo’llash ta’lim jarayonining muhim zvenosi hisoblanadi. Chunki insonning
amaliy faoliyati bilimlar haqiqatligining mezoni sifatida xizmat qiladi. Ana
shunday faoliyatsiz ta’limni hayot bilan, amaliyot bilan bog’lashdan iborat
muhim vazifani hal qila olmaymiz. Shu tariqa barcha zvenolar o`zaro
chambarchas bog’lanishda o’quv jarayonini tashkil etadi. O`z – o`zidan ayonki,
ta’lim jarayonida mana shu hamma zvenolar belgilangan tartibda yoki
to’laligicha amalga oshuvining ahamiyati yo’q. Bunda o’quv jarayonining
ma’lum qismida bir zvenoning ikkinchi zvenoga qo’shilishi, o`zaro singishi
qandaydir zvenoning yetakchilik rolini bajarishi kuzatiladi. O’quv jarayoni
amalda ancha o`zgaruvchandir. Aytaylik, o’quv jarayonining ma’lum bir qismida
o’quvchilar bilimini tekshirish va baholash asosiy vazifa hisoblanadi. Lekin
bundan boshqa zvenolar jarayonida daxlsiz bo’ladi, degan ma’no kelib
22

chiqmaydi. Bunda barcha zvenolarning umumiy vazifalari namoyon bo’laveradi.
Negaki, bilimlarni tekshirish va baholash to’g’ri yo`lga qo’yilsa, hamma
o’quvchilar faollashadi, ularning har biri tegishli bilimlarni ongli ravishda
eslaydi, o’rtoqlarining javoblarini tanqidiy eshitadi, masalalarning yechilishini
diqqate’tibor bilan kuzatadi, tajribalarning bajarilishiga qiziqadi va o`zi ham har
onda ishga qo’shilish uchun tayyor bo’ladi. Darslarning tiplari
Dars strukturasi o’quvchilar bilish faoliyatining xarakteri bo’yicha
tasniflanadigan darslarning tipiga bog’liq bo’ladi. Ularni o’tkazish usullari, ta’lim
metodlari esa o’quvchilar mustaqil ishining darajasi bo’yicha tasniflanadi.
Darsning quyidagi tiplari mavjud: o’quvchilar yangi bilimlarni
o`zlashtiradigan, faktli materiallar to’planadigan, kuzatishlar o’tkaziladigan,
jarayon va hodisalar o’rganiladigan, ularni anglanadigan, tushunchalari
shakllantiriladigan, ko’nikma va malakalar tarkib toptiriladigan darslar, bilimlar
umumlashtiriladigan va tizimlashtiriladigan darslar, bilimlar, ko’nikmalar va
malakalarni takrorlash, mustahkamlash, boshqacha aytganda, kompleks qo’llash
darslari, bilim, ko’nikma va malakalar og’zaki hamda yozma ravishda
sinaladigan nazorattekshirish darslari, bir necha didaktik masalalar baravar hal
qilinadigan kombinatsiyalashgan darslar. Darsning muayyan miqdordagi tiplarini
belgilashning turlari, yo`llari bilan uning ancha jiddiy strukturasi ishlab chiqilgan.
Masalan, kombinatsiyalashgan darslar quyidagi sxema bo’yicha tashkil qilingan:
tashkiliy jihat, o’quvchilar uy vazifasini qanday bajarganini tekshirish,
o’quvchilardan o’tilgan mavzu bo’yicha so’rash, o’qituvchining yangi materialni
bayon etishi, o’rganilayotgan materialni mustahkamlash, uyga vazifa berish.
O’qituvchilarning ilg’or tajribasini taxlil qilish, didaktlar (I. T. Ogorodnikov, M.
I. Maxmutov, V. A. Onishchuk, R. A. Mavlonova va boshqalar)ning tanqidi,
darsning strukturasini tushuntirish, ta’limning hozirgi talablariga javob bermaydi,
degan xulosaga olib keladi. Darsning strukturasi faqat o’qituvchi va
o’quvchilarning darsdagi hamkorlik faoliyati tashkil topishining tashqi
ko’rinishini aks ettirib qolmasligi, balki o’quvchilar bilish faoliyati bilan bog’liq
ichki jarayonning mohiyatini ham ifodalashi lozim. Kamol toptiruvchi ta’lim
23

sharoitida “ darsning strukturasi ” tushunchasini aniqlashda uni uchta: didaktik,
mantiqiypsixologik va metodik shartlar asosida ko’rib chiqish tavsiya etiladi.
Bunda doimiy komponentlar: oldin o`zlashtirilgan bilim va harakatlar usullarini
faollashtirish hamda qo’llashdan, ko’nikma va malakalarni shakllantirishdan
iborat didaktik struktura asos bo’ladi. Hozirgi zamon darsining eng muhim
xususiyatlari yangi o’quv materialini va uni amalda qo’llashni o`zlashtirish bilan
birga, ilgari o’rganilgan narsalarni o`zlashtirish, sintez qilish, takrorlash va
mustahkamlash, nazorat qilish kabi elementlarining o`zaro bog’lanishidir. T. A.
Ilina darsning o`z strukturasiga barcha asosiy elementlarini olgan tipini, ya’ni
umumiy yoki aralash darsni tavsiya etadi.
Darsning birinchi bosqichi tashkiliy qism. Odatda, bu qismga salomlashish,
o’quvchilarning, sinf xonasidagi jihozlarning darsga tayyorligini tekshirish,
darsda yo’q o’quvchilarni aniqlash, ishning rejasini e’lon qilish kiradi. Tashkiliy
qismning maqsadi darsda ish vaziyatini vujudga keltirishdir.
Darsning ikkinchi bosqichi yozma uy vazifasini qo’yilgan maqsaddan qat’iy
nazar, turli metodlar bilan tekshirish.
Darsning uchinchi bosqichi o’quvchilarning bilimlarini og’zaki tekshirish
Darsning to’rtinchi bosqichi o’qituvchining bayon etishi asosida yoki
o’quvchilarning mustaqil taxlil qilishi orqali yangi materialni tushuntirish.
Darsning beshinchi bosqichi uyga topshiriq berish. Darsning bu qismiga
mazkur topshiriqning mohiyatini, lozim bo’lsa, uni bajarish metodikasini ham
tushuntirish, uni o’qituvchining o`zi doskaga yozishi, o’quvchilarning daftarga
yoki kundalikka ko’chirishi kiradi.
Darsning oltinchi bosqichi yangi materialni mustahkamlash, ya’ni dastlabki
yoki yo`lakay mazkur material bayon qilinayotganda amalga oshiriladigan
mustahkamlashdir.
Darsning yettinchi bosqichi uni tugallashdan iborat bo’lib, bu ish tashkiliy
ravishda amalga oshirilishi kerak. Chunki dars faqat o’qituvchining ko’rsatmasi
bo’yicha mustahkamlanadi. Muallif darsning ana shu yettita elementini nazarda
tutib, uning strukturasini quyidagicha ifodalaydi:
24

Bilim va malakalarni shakllantirish darsining tuzilishi:
 Darsning maqsadini qo’yish;
 Yangi materialni o`zlashtirish uchun zarur o’quvchilarning bilim va
malakalarni takrorlash;
 Tekshirish mashqlarini o’tkazish;
 Yangi bilimlar bilan tanishtirish, o`zlashtirish namunasini ko’rsatish;
 Ularni o`zlashtirishga qaratilgan mashqlarni bajarish;
 Ularni mustahkamlashga qaratilgan mashqlarni berish;
 Mashqlarni namuna asosida takrorlash;
 Ijodiy xarakterdagi mashqlarni bajarish;
 Darsni yakunlash;
 Uyga topshiriq berish;
Takrorlash darsining tuzilishi :
 Darsning tashkiliy qismi;
 Ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarning qo’yilishi
(aniqlashtirilishi);
 Uy vazifasini tekshirish, bilim, ko’nikma faoliyati asoslarini tashkil
etuvchi fikrlashga e'tibor qaratish (amaliy va nazariy tarzda). Avvalgi darsda
kelgusi dars takrorlash darsi bo’limini nazarda tutgan xolda uyga vazifa berilishi
kerak;
 Darsdagi takrorlashni umumlashtirish , o ’ quv jarayoni natijalarini
tekshirish , uyga vazifa berish .
Bilimlarni tekshirish darsining tuzilishi:
 Darsning tashkiliy qismi. Mazkur holatda ishchan, sokin holatni bo’lishi
zarur. O’quvchilar tekshiruv va nazorat ishidan qo’rqmasliklari yoki o’qituvchi
ularning o`zlashtirishlarini tekshirishi haqida ortiqcha hayajonlanmasliklari
kerak;
 Darsning maqsadini qo’yilishi. O’qituvchi o’quvchilarga ularning qaysi
dars materiallari yuzasidan bilimlari tekshirilishi va nazorat qilinishini e'lon
qiladi. O’quvchilarga tegishli qoidalarni eslash va nazorat ishi jarayonida qo’llash
25

ta'kidlanadi. O’quvchilarga o`z ishlarini o`zlari tekshirib chiqishi zarurligi aytildi;
 Tekshiruv yoki nazorat ishi mazmunining bayoni (masala, misollar,
diktant, insho yoki savollarga javoblar o`z takribi, qiyinlik darajasi bo’yicha
dasturga mos bo’lishi va har bir o’quvchining imkoniyati yetadigan darajada
bo’lishi kerak);
 Darsni yakunlovchi bosqichi. O’qituvchi o’quvchilarning engg yaxshi
ishlarini rag’batlantiradi, boshqa ishlarda yo`l qo’yilgan xatolarni taxlil qiladi,
xatolar ustida ishlashni tashkil qiladi (ba'zi hollarda bu ishlar kelgusi darsda olib
boriladi). Tipik xatolarni, bilim, malakalarni egallashda yo`l qo’yilgan
kamchiliklar va ularni bartaraf etish, bilim va malakalarini takomillashtirish.
Yangi bilimlarni, malakalarni egallovchi dars tuzilishi:
 Darsning tashkiliy qismi (o’quvchilarni psixologik yo’naltirish) ;
 Dars mavzusi va maqsadining bayoni;
 Malakalarni shakllantiruvchi yangi bilimlarni o’rganish;
 Qabul qilingan va o’xshash vaziyatlar bo’yicha dastlabki malakalarni
egallash va mustahkamlash;
 Bilim va malakalarni o`zgartirilgan vaziyatlar misolida ko’rib chiqish;
 Bilim va malakalarni ijodiy qo’llash;
 Malakalarni egallash mashqlari;
 Uy ga vazifa berish ;
 O’quvchilar bajargan ishlarini baholash orqali darsni yakunlash.
Takrorlash, umumlashtirish darsining tuzilishi :
 Tashkiliy vaziyat;
 O’qituvchining kirish so`zida takrorlash umumlashtirilishi
rejalashtirilgan mavzu yoki mavzularning ahamiyati ta'kidlanadi, darsning
maqsadi va rejasi e'lon qilinadi . O’quvchilar tomonidan turli og’zaki va yozma
umumlashtiruvchi va tizimlovchi topshiriqlari yakka va jamoa xolatda
bajaradilar, bunda malakalarni shakllantiruvchi, umumlashtiruvchi bilimlar,
umumlashtiruvchi faktlar asosida olib boriladi;
 Bajarilgan ishlarni tekshirish, korrektirovkalash (zarur xolatlarda);
26

 O’rganilgan material bo’yicha xulosalash;
 Darsning erishilgan natijalarini baholash;
 Darsni yakunlash;
 Uyga vazifa berish (doimiy).
Aralashgan dars tuzilishi (bunday dars tuzilishi odatda o`z oldiga bir nechta
didaktik maqsadlarni qo’yadi):
 Darsning tashkiliy qismi;
 Uy vazifani tekshirish, darsning maqsadini qo’yilishi;
 O’quvchilarni yangi bilimlarni qabul qilishga tayyorlash, bilimlarning
dolzarbligi, amaliy va aqliy malakalarining egallanishi;
 Yangi mavzuning bayoni, shu bilan birga tushuntirish;
 Dars davomida o’rganilgan yangi bilimni mustahkamlash, avval
o’rganilgan bilimlar bilan bog’lash;
 Yangi bilimlarni avvalgilari bilan bog’lagan holda bilim va malakalarni
umumlashtirish va tizimlash;
 Darsni yakunlash va dars natijalari;
 Uyga vazifa berish;
 O’quvchilarni yangi materialni o`zlashtirishga tayyorlash (zarur
hollarda).
Birinchi bob bo’yicha xulosalar.
Ijodiy ishlaydigan o’qituvchilarning tajribasini taxlil qilib, juda muhim
kuzatishni amalga oshirish mumkin. Ular darslik va o`zlarining metodik
qo’llanmalaridan aqida sifatida emas, balki normativ model sifatida
foydalanadilar. Aslida o’qituvchilar sinfining ehtiyojini, kasbiy imkoniyatlarini
nazarda tutib, o`z darsliklarini yozadilar. Ular darslikka zid ishlamaydilar, balki
27

uni to’ldirib, kengaytirib va chuqurlashtirib, uning mualliflari bilan hamkorlikka
kirishib ish olib boradilar. Binobarin, muallif bolalarning tayyorgarlik darajasini
hisobga olish, ularga tabaqali yondashish imkoniyatiga ega bo’lmaydi. O’qituvchi
doimo o’quv yili boshlanishidan oldin va keyinchalik har kuni darslikka murojaat
qiladi. Uning bundan maqsadi har gal har xil bo’ladi. Darslik o’qituvchining
qo’lida juda ko’p vazifalarni bajaradi. U, avvalo, predmetni o’qitish vositasi
sifatida xizmat qiladi. Har bir o’qituvchi ana shu vazifani biladi va uni
muvaffaqiyatli amalga oshira oladi.
Dars tuzilishi – bu darsning ko’plab elementlardan tashkil topgan elementlari
bo’lib, u o’qitish jarayonida yuzaga keladigan faoliyatni maqsadli yo’naltirishga
xizmat qiladi. O’quv jarayoni quyidagi zvenolarga ega bo’ladi:
1. O’qituvchining o’quvchilar diqqati va tafakkurini jalb qilishi, shu orqali
ularni o’quv materialini faol idrok etishga olib borish maqsadida bilish vazifasini
o’rtaga qo’yishi.
2. O’qituvchi tomonidan bilimlarning berilish jarayoni va
o’quvchilarning yangi materialni o`zlashtirishi.
3. Ilmiy tushunchalarning shakllantirilishi va umumlashtirilish
jarayoni, o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalarini mustahkamlash va
takomillashtirish.
4. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini tegishli
vaziyatlarda qo’llash.
5. O’quvchilar bilim, ko’nikma va malakalarini o`zlashtirayotganini
tekshirishdan iborat.
II- BOB. Boshlang’ich sinf lar da ta’lim samaradorligini amalga oshirish
metodikasi da darslarni tadbiq etishning shakl va metodlari .
2.1. Boshlang’ich sinfda ta’lim samaradorligini amalga oshirish
metodikasini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish.
Pedagogik texnologiyalar mohiyatini to’laqonli anglash uchun mazkur iboraning
lug’aviy ma’nosini tushunib olish taqozo etiladi. «Texnologiya» yunoncha so’z
28

bo’lib, «techne» - mahorat, san’at va “logos” - tushuncha, ta’limot, fan ma’nosini
anglatadi. “Ta’lim texnologiyasi” iborasining ma’nosi - (inglizcha “An educational
technology”) Boshlang’ich sinf mehnat ta’limi darslarini yuksak mahorat bilan
san’at darajasida tashkil etish to’g’risida ma’lumot beruvchi fan, ta’limot
demakdir. Ayni vaqtda mazkur tushunchaning ta’rifi hamda uning mohiyati
borasida yagona g’oya mavjud emas. Bu nazariya mohiyatining yoritilishiga
nisbatan turli yondashuvlar mavjud.
So’nggi yillarda o’zbek olimlari tomonidan ham ta’lim texnologiyasi nazariyasiga
oid bir qator maqola, risola va qo’llanmalar yaratildi. Xususan, pedagog olim
P.A.Mavlanova mazkur iborani «Pedagogik texnologiya - tizimli, texnologik
yondashuvlar asosida ta’lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va
ob’ektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning o’zaro
ta’sirini inobatga olib, ta’lim maqsadlarini oydinlashtirib, o’qitish va bilim
o’zlashtirish jarayonlarida qo’llanadigan usul va metodlar majmuidir» deya
sharhlasa , N.Saidahmedov esa quyidagicha: “Pedagogik texnologiya bu o’qituvchi
(tarbiyachi) tomonidan o’qitish (tarbiya) vositalari yordamida o’quvchilarga ta’sir
ko’rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs
sifatlarini shakllantirish jarayoni”, - degan ta’rifni beradi.
Yuqorida keltirilgan fikrlardan anglashiniladiki, «pedagogik texnologiya»
tushunchasi o’zida boshlang’ich sinf mehnat ta’limi darslarini tashkiliy-metodik
majmualar yordamida tashkil etish va bu jarayonda muayyan yutuqlarga erishish
mumkinligini ifodalaydi. Pedagogik texnologiyalar an’anaviy ta’lim shakl va
metodlaridan farqli ravishda pedagogik faoliyatni oldindan loyihalash, maqsad va
vazifalarni aniq belgilash, o’quvchi, boshlang’ich sinf o’quvchilari tomonidan
o’zlashtirilishi nazarda tutilayotgan bilim, ko’ngikma va malakalar darajasini
tashqislash, ta’lim samaradorligini aniqlash va baholash kabi harakatlarning
amalga oshirilishini taqozo etadi.
Boshlang’ich sinf mehnat ta’limi darslaring maqsadini aniq va puxta belgilanishi
yaxlit pedagogik faoliyat muvaffaqiyatini ta’minlashga poydevor yaratadi.
Boshlang’ich sinf mehnat ta’limi darslarining maqsadi DTS, o’quv rejasi va
29

dasturi, shuningdek, darslik va qo’llanmalar mazmunida o’z ifodasini topgan
ma’lum mavzular hamda o’quv fanining o’ziga xos jihatlari, o’quvchilarning yosh,
psixologik xususiyatlari, ehtiyoj, qiziqishlari, pedagoglarning bilimi, kasb
mahorati, ijodiy layoqati pedagogik vaziyatlarni inobatga olish asosida belgilanadi.
Pedagogik faoliyatning maqsadi aniq, puxta, shuningdek, tashhislangan bo’lishi
maqsadga muvofiqdir. Bu quyidagi holatlarni vujudga keltiradi:
a) shaxsning ma’naviy-axloqiy sifatlari va aqliy salohiyati shunday aniq va ravshan
ifodalanadiki, natijada hosil bo’ladigan intellektual-axloqiy sifatlarini o’quvchi
yoki o’quvchining boshqa xislatlaridan farqlay olish imkoniyati yaratiladi;
b) shaxsning tashhislangan ma’naviy-axloqiy sifatlari va aqliy salohiyatining
shakllanadigan darajasini haqqoniy nazorat qilishga yo’naltirilgan aniq usullarning
mavjudligi ta’minlanadi;
v) shaxsning avvaldan tashhislangan sifatlarini aniqlashga yo’naltirilgan nazorat
unda hosil bo’lgan aqliy-axloqiy sifatlar darajasini belgilabgina qolmay, balki
pedagogik faoliyat samarador-ligini ham aniqlaydi;
g) tashhislash maqsadi doirasida shaxsning aqliy-axloqiy sifatlari drajasini
belgilovchi mezonlarning ishlab chiqilishi hamda ularga tayangan holda faoliyat
olib borish shaxs bilim, ko’nikma va malakalarining sifatini baholovchi
ko’rsatgichlar mavjud bo’ladi. Pedagogik faoliyatni tashhislash bir necha
bosqichlarda olib borilib, ushbu bosqichlarning har birida ma’lum vazifalar hal
qilinadi. Pedagogik faoliyat jarayonini loyihalash quyidagi bosqichlardan iborat:
1) muayyan o’quv predmeti mundarijasidan o’rin olgan mavzu yoki faoliyat
mazmuniga doir manbalarni yig’ish, ularning mazmunini o’rganish, asosiy
g’oyalarni umumlashtirish, turkumlashtirish va yaxlitlashtirish kabi vazifalar
bajariladi;
2) ma’lum o’quv predmeti tarkibiga kirgan mavzu yoki faoliyat mazmuni
yuzasidan yagona, umumiy maqsadni aniq belgilab olish, ushbu maqsad doirasida
kichik bo’lim yoki bandlar bo’yicha xususiy maqsadlarni ham aniqlash, pedagogik
faoliyat yuzasidan umumiy maqsadga erishish yo’lida ijobiy hal etilishi taqozo
qilinadigan vazifalar ishlab chiqiladi. Mazkur bosqich natijalari hamda samarasi
30

xususiy maqsadlarning umumiy maqsad doirasi aniq va puxta belgilanishida aks
etadi.
3) muayyan o’quv predmetining ma’lum mavzusi yoki faoliyat yuzasidan
belgilangan maqsad va vazifalarga tayangan holda mavzu bo’yicha tashkil
etiladigan mashg’ulot yoki faoliyat (faoliyatni yo’lga qo’yish stsenariysi) mazmuni
ishlab chiqiladi. Mavzu bo’yicha olib boriladigan mashg’ulot yoki faoliyat
mazmunida ularning yaxlit mohiyatini ifoda etuvchi nazariy va amaliy bilimlar
tashkil qiladi. SHuningdek, mashg’ulot yoki faoliyat mazmunida boshlang’ich sinf
o’quvchilari tomonidan o’zlashtirilishi ko’zda tutilgan bilim, ko’nikma va
malakalarning hajmi ham o’z aksini topishi lozim. Ushbu holatlarning mashg’ulot
yoki faoliyat mazmunida aks etishi uchinchi bosqich samarasini belgilaydi.
4) mashg’ulot yoki faoliyat mazmunining to’laqonli ochib berilishida muhim o’rin
tutadigan shakl, metod va vositalarni tanlanadi. O’qitish faoliyati shakli, metod
hamda vositalarining uning muvaffaqiyatini ta’minlashdagi ahamiyatini nazarda
tutgan holda tanlanishi maqsadga muvofiqdir. «boshlang’ich sinf o’quvchilarini
ijodiy izlanish, faollik, erkin fikr yurtishga yo’naltira oluvchi ta’lim shakli, metod
va vositalarining tanlay olinishi mashg’ulotlarning qiziqarli, bahs-munozaraga boy
bo’lishi, ijodiy tortishuvlarning yuzaga kelishiga turtki beradi. Mana shu
holatdagina boshlang’ich sinf o’quvchilari tashabbusni o’z qo’llariga oladilar,
ta’lim beruvchining zimmasida esa ularning faoliyatini ma’lum yo’nalishga solib
yuborish, umumiy faoliyatni nazorat qilish, murakkkab vaziyatlarda yo’l-yo’riq
ko’rsatish, maslaqat berish hamda ular faoliyatini baholashdan iborat vazifalargina
qoladi» .
5) muayyan o’quv fani mazmunidan o’rin olgan mavzu bo’yicha yoki faoliyat
yuzasidan boshlang’ich sinf o’quvchilari tomonidan o’zlashtirilishi talab etiladigan
bilim, ko’nikma va malakalarning hosil bo’lishi uchun sarflanadigan vaqt hajmi
belgilanadi; belgilangan vaqt hajmi nazariy bilim hamda amaliy faoliyat ko’nikma
va malakalarning o’zlashtirilishi uchun xizmat qilishi lozim; boshlang’ich sinf
o’quvchilari zo’riqishlarining oldini olish maqsadida vaqtning oqilona belgilanishi
muhimdir;
31

6) o’zlashtirilgan nazariy bilimlarni yanada mustahkamlash, shuningdek, amaliy
faoliyat ko’nikma va malakalarini hosil qilishga yordam beradigan mashq,
topshiriqlar tizimi ishlab chiqiladi; ularning samaradorligi ushbu bosqichning
yakuniy natijasini belgilab beradi; mashq va topshiriqlar mavzu doirasida bo’lib,
bir-birini to’ldirishi, o’zaro bog’liq va aloqadorlik xususiyatlarini namoyon eta
olishi kerak;
7) Ta’lim beruvchi tomonidan o’quvchining yaxlit faoliyatlari, ya’ni nazariy
bilimlari va amaliy ko’nikma hamda malakalarni o’zlashtirish va qo’llash
darajasini nazorat qilish maqsadida uning shakl, metod va vositalarini aniqlanadi;
bular mashg’ulot yoki faoliyat mazmuni, yo’nalishi, shuningdek, bosh g’oyasi
mohiyatining boshlang’ich sinf o’quvchilari tomonidan ularning qay darajada
o’zlashtirilganligini batafsil ochib berishga xizmat qilishi lozim;
8) ishlab chiqilgan loyihani faoliyat jarayoniga amaliy jihatdan tatbiq etiladi.
O’qitish jarayonini loyihalashga nisbatan texnologik yondashuvning muhim
xususiyati uning izchillikka egaligida namoyon bo’ladi. Ta’lim texnologiyasi
ta’lim maqsadlarini aniqlash, yaxlit jarayonni qismlarga ajratish, boshlang’ich sinf
mehnat ta’limi darslarida o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida yuzaga keluvchi
munosabat mazmunini takomillashtirish, ijodiy kayfiyatni haror toptirish, texnik va
axborot vositalaridan unumli foydalanish kabi muammolarning ijobiy hal etilishiga
xizmat qiladi. Ta’lim muammolarini ijobiy hal etishga yo’naltirilgan pedagogik
texnologiyalar quyidagi tamoyillarga tayanadi:
Yaxlitlik tamoyili. Mazkur tamoyil mazmunida quyidagi ikki jihat aks etadi: ta’lim
va shaxs kamolotining birligi; pedagogik texnologiyaning muayyan, qat’iy tizimga
egaligi. Asoslilik tamoyili. Ushbu tamoyil muayyan o’quv fanlari yoki faoliyat
o’zining negizini ifodalovchi tushunchalar, bosh g’oyasi hamda ma’lum asoslariga
ega ekanligini ifodalaydi.
Ijtimoiy madaniyat taraqqiyoti bilan uyg’unlik tamoyili. Ayrim adabiyotlarda
ushbu tamoyil madaniyatni anglash, madaniy hayotning rivojlanishiga nisbatan
muvofiqlik tamoyili tarzida qayd etilgan bo’lsada, mazmun jihatidan yagona fikrni
ifoda etadi. Mazkur tamoyilning mohiyati ta’lim faoliyati ijtimoiy jamiyat rivoji,
32

madaniy taraqqiyoti darajasi, shuningdek, ijtimoiy munosabatlar mazmuni va
g’oyasidan kelib chiqib belgilanishini ifodalashga xizmat qiladi.
boshlang’ich sinf mehnat ta’limi darslarini insonparvarlashtirish tamoyili. Ushbu
tamoyil boshlang’ich sinf mehnat ta’limi darslarining shaxsga ta’lim berish, uni
rivojlantirishni ifodalaydi. Boshqacha aytganda, «…insonparvarlashtirish - bu
insonning jamiyat bilan bog’liq barcha munosabatlari jarayonida inson omili uning
qadr-qimmati, sha’ni, or-nomusi, huquq va burchlarini hurmatlashga asoslangan
faoliyat jarayoni bo’lib, insonparvarlashtirish barcha sharoitlar inson va uning
kamoloti (taraqqiyoti) uchun» degan g’oya asosida tashkil etiladigan faoliyat
jarayoni ekanligini anglatadi.
O’qitib tadqiq etish, tadqiq etib o’qitish tamoyili. Ushbu tamoyil ham o’zida
quyidagi ikki jihatni ifodalaydi: har bir o’qituvchi o’z sohasida boshlang’ich sinf
o’quvchilarini jalb etgan holda tadqiqot, ijodiy izlanish olib borishi lozim;
o’qituvchi faoliyat texnologiyasini ishlab chiqadi, uni amaliyotda sinab ko’radi,
kuzatadi va uning mazmuniga tuzatishlar kiritadi, bevosita amaliyotga tatbiq etadi.
O’qitish faoliyatining uzluksizligi. Ushbu tamoyil boshlang’ich sinf mehnat ta’limi
darslari boshlang’ich sinf o’quvchilariiga nazariy bilimlarni berish, ularda amaliy
faoliyat ko’nikma va malakalarini hosil qilishni uzluksiz ravishda tashkil etish
lozimligini anglatadi.
Faoliyatli yondashuv tamoyili. Mazkur tamoyil nazariy-amaliy faoliyatning o’zaro
aloqadorligini ta’minlaydi.
Pedagogik texnologiya nazariyasi uchun yuqorida bayon etilgan tamoyillar bilan
birga quyidagi qonuniyatlar ham muhim ahamiyat kasb etadi:
Boshlang’ich sinf mehnat ta’limi darslarini optimallashtirish qulay shart-sharoit
yaratib, oz vaqt va kam kuch sarflab, pedagogik faoliyatni amalga oshirishda qulay
natijalarga erishish;
pedagogik faoliyatga fan-texnikaning yangi yutuqlari, shuningdek, didaktik
qonuniyatlarni tatbiq qilish, ta’lim mazmunini uzluksiz, izchil va maqsadga
muvofiq ravishda yangilab borish;
33

boshlang’ich sinf mehnat ta’limi darslarining mohiyati, ilgari surilgan maqsad va
vazifalarning ijobiy yechimini ta’minlashga xizmat qiluvchi shakl, metod va
vositalardan samarali foydalanish, pedagogik muloqot jarayonining ilmiy
asoslarini o’rganish, tadqiq etish, doimiy ijodiy izlanishda bo’lish;
boshlang’ich sinf mehnat ta’limi darslarining sub’ektlari (o’qituvchi va o’quvchi-
o’quvchi) faoliyati, ular o’rtasidagi munosabatni oqilona tashkil etish, o’qituvchi
tomonidan pedagogik faoliyat jarayonining umumiy manzarasini ko’ra olish,
vaziyatlarning to’g’ri baholanishga erishish;
o’quvchi pedagogik faoliyat jarayonining faol, yetakchi sub’ektiga aylanishi, o’z
imkoniyati va iqtidorini erkin ro’yobga chiqara olish layoqatiga ega bo’la olishi;
pedagogik faoliyatni jadallashtirish, shu maqsadda axborot texnologiyalari
xizmatidan foydalanish;
pedagogik faoliyatni tashkil etish uchun zarur bo’lgan moddiy-texnik bazani
vujudga keltirish;
pedagogik faoliyat natijalarining xolis ba h olanishi;
boshlang’ich sinf o’quvchilarining nazariy bilimlari hamda amaliy ko’nikma va
malakalari, shuningdek, pedagogik texnologiyalar samaradorligini baholashni
avtomatlashtirish va hokazolar.
Ta’lim texnologiyalari doirasida yangi o’quv materialining o’quvchi tomonidan
o’zlashtirilishiga muhim ahamiyat qaratiladi. O’quv materialini o’zlashtirish
muayyan fan asoslari yoki mavzu yuzasidan kerakli ma’lumotlarni olishdangina
iborat bo’lmay, balki shaxs dunyoharashi, fikrlash q obiliyatini rivojlantirish uchun
xizmat qilishi lozim. Ta’lim texnologiyasida o’quv materialini o’zlashtirish bir
necha bosqichdan iborat bo’lib, ular quyidagilardir:
1-daraja: boshlang’ich sinf o’quvchilariga muayyan topshiriq yoki masalani
yechishdan ko’zlangan maqsad, hal etilishi lozim bo’lgan vaziyat va harakat
yo’nalishi ko’rsatiladi. O’quvchi tavsiya etilgan topshiriq yoki masalani ob’ekt,
vaziyatlar, ularni sodir bo’lishi va bartaraf etilishi, shuningdek, harakatlar mohiyati
haqidagi avval o’zlashtirilgan axborotlarni yodga olish asosida hal qiladilar. O’quv
materialini o’zlashtirishning ushbu bosqichi boshlang’ich daraja hisoblanadi.
34

Yuqorida qayd etib o’tganimizdek, pedagogik texnologiyalarning markazida
o’qituvchi hamda o’quvchi o’rtasidagi muloqotga asoslangan faoliyat turadi.
An’anaviy ta’lim texnologiyasidan farqli ravishda ushbu faoliyat jarayonida
o’quvchi yetakchilik rolini bajaradi. O’quvchining o’quv-biluv jarayonidagi
yetakchiligi quyidagi pedagogik vazifalarni ijobiy hal etish imkonini beradi:
o’quvchida nazariy bilimlar hamda faoliyatni o’zlashtirishga bo’lgan ichki ehtiyoj
hamda rag’batni haror toptirish;
nazariy bilimlar hamda faoliyatni o’zlashtirishga nisbatan ongli yondashuvni
vujudga keltirish;
ularda mustaqil faoliyat yuritish ko’nikmalarini shakllantirish;
boshlang’ich sinf o’quvchilarining faolligini ta’minlash;
boshlang’ich sinf o’quvchilarida mustaqil fikr yuritish, nazariy va amaliy
bilimlarning mohiyatini tahlil etish, anglash, ular xususida ma’lum xulosalar
chiqarish, umumlashtirish va ularni amaliy faoliyatga tatbiq etish borasidagi
ko’nikmalarni shakllantirish hamda takomillashtirish;
o’z faoliyatini nazorat qilish va baholash layoqatini haror toptirish.
Pedagogik texnologiyalarni ta’lim amaliyotida qo’llash bilan birga ularning
samaradorligini ham baholashga alohida ahamiyat berish kerak.
Pedagogik texnologiyalarning samaradorligini aniqlash mezonlari pedagogik
faoliyatni tashkil etishdan ko’zlangan maqsad va uning natijalanganlik darajasini
aniqlashga imkon beradi. Shu maqsadda yangi pedagogik texnologiyalarning
samaradorligini aniqlash mezonlari mavjud bo’lib, ular quyidagi guruhlarga
bo’linadi:
P edagogik texnologiyalarni loyihalash va ularni qo’llash bosqichida baholash.
P edagogik texnologiyalar asosida tashkil etilgan ta’lim natijalarini baholash.
Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar ta’limi tizimi amaliyotida yangi
pedagogik texnologiyalardan tobora kengroq foydalanilmoqda. O’zbekiston
Respublikasida ham bu borada bir qator samarali ishlar olib borilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta’lim muassasalari, jumladan, boshlang’ich
sinf mehnat ta’limi darslarini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etishning
35

nazariy-amaliy asoslarini ishlab chiqish dolzarb pedagogik muamo ekanligini
asoslash imkonini berdi. O’quv jarayoniga pedagogik texnologiyalarni faol tadbiq
etish imkoniyatlari. Boshlang’ich sinf ta’limi darslarini pedagogik texnologiyalar
asosida tashkil etish muammosining nazariy-amaliy jihatlarini batafsil o’rganish,
bu boradagi harakat muvaffaqiyatini ta’minlash omillaridan biri mazkur o’quv
yurtlari faoliyatini yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etishning
mavjud holatini tahlil qilish va unga to’g’ri baho berishdan iboratdir. Zero, mazkur
o’quv yurtlarida tashkil etilayotgan ta’lim-tarbiya jarayoniga pedagogik
texnologiyalar tatbiq etilishining mavjud ahvolini o’rganish, eng avvalo, tadqiq
etilayotgan muammoning dolzarbligini asoslash, tadqiqot doirasida amalga
oshirilishi nazarda tutilayotgan tajriba-sinov ishlarining mazmunini ishlab chiqish
hamda yo’nalishini belgilash imkonini yaratadi. Shunga ko’ra tadqiqot ishlarini
amalga oshirish jarayonida muammoning mazkur jihatini o’rganishga alohida
ahamiyat qaratdik. Bizning bosh maqsadimiz bo’lgan o’zbek modelini amalga
oshirishda iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy, ma’rifiy yo’nalishlardagi
islohatlarni amalga oshirishda demokratik, fuqorolik, jamiyatimizning tarkibiy
qismlarini tashkil etuvchi erkin shaxs tarbiyasi, uning mustaqil tafakkurini uzluksiz
ta’limning dastlabki bosqichlaridan shakllantirib borish fuqorolik jamiyatining
asosiy talablaridan biridir.
Aynan, o’quv faoliyati orqali o’quvchilarning ta’lim mazmunini egallashi darajasi
asosida, ya’ni respublikamizda qabul qilingan DTS doirasida shaxs dunyoqarashi,
tafakkuri shakllanadi, ijtimoiy tuzumga ongli munosabati tarkib topadi. Demak,
ta’lim mazmunini chuqur o’zlashtirishni mustaqil tafakkurini shakllantiruvchi omil
deb qaraymiz. Ushbu nuqtai nazardan o’quv faoliyatini yangi pedagogik
texnologiya asosida tashkil etish nafaqat o’quv jarayonining samaradorligini
oshirish bo’lib qolmay, balki ijtimoiy zarurat talabidan kelib chiqqan holda
demokratik, fuqorolik jamiyatining faol ishtirokchisini shakllantiruvchi omil bo’lib
xizmat qiladi. Ma’lumki, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ham ta’lim
tizimiga ilg’or pedagogik texnogiyalarni joriy qilish, ularni har tomonlama
o’zlashtirish zarurligi ko’p karra takrorlanadi. Umuman olganda bu iboraning
36

leksikologiyamizga kirib kelganiga ko’p fursat bo’lgani ham yo’q. SHu o’rinda
pedagogik texnologiyaning mazmuni nima?. Tushunchaning pedagogik va
umuman ta’lim jarayoniga qanday aloqasi bor?-savol tug’ilishi tabiiy hol.
To’g’ri, ta’lim texnologiyasida o’quv–tarbiya jarayonini metodik ta’minlashga
katta imkoniyatlar bor. Pedagogik texnologiyalarni qo’llash orqali
o’qituvchilarning metodik mahoratini oshirish masalasining bir tomoni xolos.
Keng ma’noda esa o’quv–tarbiya jarayonining yaxlit tarzda, mazmunli amalga
oshirish texnikasi, uning pirovard natijalari samaradorligini belgilovchi omil,
o’qituvchi, kadrlarni mahoratga, samarali mehnat qilishga yetaklovchi
yo’ldir.Boshlang’ich maktab har qanday holda ham o’quvchilarda bilimlarni
shakllantirishda va ularning qobiliyatlarini aniqlashda asosiy rolь o’ynaydi va
undan keyin ham shunday bo’lishi kerak. Ammo boshlang’ich maktabdagi barcha
o’qituvchilar bolalarning qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish uchun tegishli
ishlarni amalga oshirayotirmi?. Masalan, nima uchun yuqori sinflarda a’lo bahoga
o’zlashtiradigan bolalar soni kamayib bormoqda?.
Iste’dodli, qobiliyatli bolalar yo’qmi yoki o’qitish jarayoni shunchalik samarasiz
bo’lib qolganmi?. Bularning sababi nima?. Sababi ko’p. Birinchidan, boshlang’ich
sinf o’qituvchisi bolalar bilan induvidal ish olib borish imkoniyati cheklangan.
Sinflarda bo’sh o’zlashtiradigan o’quvchilarga alohida e’tibor berish zarur.
Ikkinchidan, mazkur o’qituvchilarning metodik saviyasi yetarli emas. Sinfdagi
umumiy ishlar jarayonida qobiliyatli bolalarning ijodiy imkoniyatlari cheklanib
qolmoqda. O’sib kelayotgan yosh avlodda mustaqil fikrlash qobiliyatini
shakllantirish, sog’lom va barkamol naslni tarbiyalab etishtirish murabbiylarning
muhim burchidir. Chunki mustaqil fikrlovchi o’quvchilargina kelajakda har
tomonlama yetuk, barkamol insonlar bo’lib yetishib, mustaqil respublikamizni
ilg’or jahon davlatlari qatoriga olib chiqadilar. Umuman, boshlang’ich sinflarda
joriy etiladigan yangi pedagogik texnologiyalar avvalo fanlar orasidagi bog’liqlikni
ta’minlash, bolalarni ortiqcha qiyinchiliklardan ozod etish, buning uchun fanlarni
integratsiyalash, o’quvchi faliyatini to’g’ri izga solish, vaqtdan unumli
foydalanish, sinfda va sinfdan tashqari vaqtlarda bolalar orasida tashabbuskorlik
37

muhitini yuzaga keltirish, erkin fikrlash, ijodiy izlanish tizimini yaratish kabi qator
ishlarni amalga oshirishdan iboratdir. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida mehnat
ta’limining o’quv mashg’ulotlari o’qituvchi va o’quvchi orasidagi o’zaro
munosabat va muloqot asosida tashkil etiladi. Bunda o’quv omillarini yaratishga
asoslangan pedagogik texnologiya o’qituvchilarning o’quvchilarga muloqot
asosida ta’sir etish yo’llarini ham o’z ichiga oladi. Keng tarqalgan metod yoki
muloqot ta’sirlari quyidagilardan iborat: ishontirish, isbotli natijalarga asoslanish,
bevosita hamda bilvosita ta’sir, o’z-o’zini tarbiyalash va o’zaro ta’sir metodlari.
Pedagogik texnologiyani o’quv mashg’ulotlariga faol tadbiq etish hisobiga ta’lim
jarayonining rag’bati (motivatsiyasi) kuchaytirilishi mumkin. Ma’lumki, tayyor
holda olingan bilimlar, odatda, ularni amaliyotda qo’llashni qiyinlashtiradi, bu
ayniqsa, aniq biror buyumni tayyorlashda namoyon bo’ladi. SHuning uchun bilim,
ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishda o’quvchilarning bevosita faoliyat
ko’rsatishlari talab etiladi. Bu muammoning yechimi boshqaruvga asoslangan
pedagogik texnologiyaning qo’llanishi bilan bog’liqdir.
Pedagogik texnologiya turlarini tanlash shakllanayotgan bilim, ko’nikma va
malakalar, tashkil etilayotgan mehnat ta’limi darslari shakli va qo’llanilayotgan
metodlar hamda metodik usullarning xususiyatiga bog’liq. Masalan, o’quvchilarda
ijodiy tafakkurni rivojlantirish, o’quv materiallariga tanqidiy yondashish
ko’nikmasini shakllantirish hamda maxsuldor faoliyat turlarini tashkil etish bilan
bir qatorda ularni rivojlantirish uchun o’quv mashg’ulotlarining an’anaviy shakllari
(uyg’unlashtirilgan darslar) bilan birgalikda konferentsiya darsi, ishchan o’yin
darslari, intergallashtirilgan (ikki komponentli) darslardan foydalanish lozim.
Mazkur vaziyatda ta’lim metodlari o’quv maqsadlari bilan mutanosib (adekvat)
bo’lishi kerak. Pedagogik texnologiyani o’quv mashg’ulotlariga faol tadbiq etishda
topshiriqlar mazmuni bilimlarni turli vaziyatlarda qo’llashga yo’naltirilgan, yangi
sharoitda faoliyat ko’rsatishga undovchi, o’zlashtirilgan bilimlar asosida sxemalar
to’zish, ularni tasniflash, qiyoslash, izchil tizimga solish va umumlashtirish kabi
masalalarni yechishga qaratilgan bo’lishi lozim. O’quv mashg’ulotlarining didaktik
jihatdan takomillashuvi faqatgina, ushbu jarayonni tashkil etish va boshqarish
38

yo’llarini tug’ri tanlash bilan ta’minlanadi. Bunda faoliyat boshqarilishi hamda
o’quvchilar jamoasi boshqarilishi ko’zda tutiladi. O’quv mashg’ulotlarida
muayyan pedagogik texnologiyani tanlash o’quv vaziyatining o’zgarishiga imkon
beradi va bu faoliyat maqsadiga qarab amalga oshiriladi.
Pedagogik texnologiyani o’qitish jarayoniga faol tadbiq etishda o’quvchi ta’lim
tizimiga moslashtirilmay, aksincha, ta’lim tizimi turli shaxsga xos barcha
xususiyatlari (erkinlikka intiluvchanlik, mustaqillik, shaxsiy fikrlarning mutloq
o’ziga xos tizimga ega bo’lishi, o’z-o’zini tasdiqlash extiyojining mavjudligi va
boshqa holatlar)ni hisobga olgan holda, o’quvchi individualligini rivojlantirish
imkonini berishi hamda o’z-o’zini rivojlantirish va o’zligini namoyon etish uchun
sharoit yaratish lozim. SHuningdek, bu jarayonda o’quvchi shaxsiga faoliyatli
yondashish orqali shaxsni «sub’ekt» sifatida erkinlikka intilishi, o’z-o’zini
rivojlantirishi, mustaqil uqishi, o’zligini namoyon etishi va faollashtirishi
ta’minlanadi. O’quv jarayoni tarkibiy qismlari – maqsad, mazmun, metod, shakl,
usul va vositalar o’quvchi uchun shaxsan ahamiyatga ega bo’lgan shaxsiy tajribasi
maxsuli sifatida tadbiq etiladi. Masalan, agar o’quvchi o’quv faoliyati mohiyatini
anglay olmasa, o’quv maqsadini tan olmaydi, o’qituvchi qo’ygan vazifalarni
tushunmaydi va qabul qilmaydi, u tomonidan sodir etiladigan barcha hatti-
harakatlar majburiyat va taziyq ostida sodir bo’ladi. Natijada uning bilimlari
rasmiy xarakterga, o’qituvchining faoliyati esa rasmiyatchilik mazmuniga ega
bo’ladi. Bilim esa ularni amaliyotga tadbiq etishga qaratilgan faoliyat
natijasidagina shakllanadi. Bu darslik mazmunidan ba’zi ilmiy ma’lumotlarni
shunchaki ko’r-ko’rona yodlab olish bo’lmay, balki o’quvchining shaxsiy,
sub’ektiv tajribasiga asoslangan xaqiqiy bilimlar bo’ladi. O’quvchi muayyan
bilimlarga nisbatan befarq bo’lmay, bilimlar uning uchun shaxsiy mazmunga ega
bo’lsagina puxta o’zlashtiriladi. O’qituvchi bunga o’quvchida o’quv predmetiga
nisbatan qadriyatli, ijobiy sub’ektiv munosabatni tarkib toptirish natijasida
erishadi.
39

2 . 2 . Boshlang’ich sinf darslari ni o’qitish jarayonida i ntegratsiyalashgan
darslar samaradorligini oshirish va fan lararo aloqadorlikni ta’minlash .
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2005-2009 yillarga
mo’ljallangan umumta’lim maktablarini takomillashtirish davlat dasturining qabul
qilinishi. Prezidentimiz rahnamoligida O’zbekiston kelajagini yaratadigan
yoshlarning o’zlarini qiziqtirgan kasb-hunarlarni o’rganishlari uchun barpo etilgan
bu o’quv yurtlarida o’qish muddati 3 yilga mo’ljallangan. O’quv muassasalaridagi
ta’lim jarayoni mazmuni, shakllari va metodikasi davr talablaridan orqada qolgan
bo’lib, milliy dastur asosida takomillashtirishni talab etmoqda. Bu esa, ayniqsa,
pedagogik yo’nalishdagi o’qish va o’qitish metodikasi, mutaxassisliklarni
tayyorlash texnologiyasiga ajratilgan maxsus fanlarining har birining o’quv
metodik majmuasini yaratish, mazkur fanlarning mazmunini integratsiyalashuviga
e’tibor berilishi o’quvchilar va mazkur fanlardan o’qituvchilar foydalanadigan
darsliklar, o’quv qo’llanmalari, didaktik materiallar to’plamlari va ularning
tizimini ishlab chiqish, , samarali shakllarini tanlab olish ancha murakkab va
yetarlicha diqqat-e’tibor talab etadigan, uzoq muddatga cho’ziladigan mashaqqatli
ishdir. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda yashirin aloqadorlik va
bog’lanishlarni aniqlay bilish, fanlararo bog’lanish, ya’ni uzviylikni ta’minlash
bugungi kuning eng dolzarb masalalaridan biridir. Chunki fanlararo aloqadorlik
ta’minlangan holda, darsni tashkil qila olgan o’qituvchi o’quvchilarda o’zining
faniga bo’lgan qiziqishini oshiribgina qolmasdan, mazkur fanni o’zlashtirishga
yordam berdi. Fanlararo aloqadorlikni tizimli tarzda amalga oshirish natijasida
o’quv tarbiya jarayonining aloqadorligi sezilarli darajada ortadi. O’quvchilarda
dialektik tarzda fikrlash ko’nikmalar shakllandi. SHu bilan bir qatorda, o’quv
fanlariga oid bilim va qiziqishlarini rivojlantirishning muhim shartdir. O’quv
materealini mavzular bo’yicha tahlil etish yo’li bilan turli o’quv predmetlarini
qaysi mavzulari bir-biri bilan aloqadorligi yuzaki ravishda aniqlansa, tarkibiy
tahlil etish orqali o’quv materealining tashkil etuvchi tushunchalari, dalillari,
qonuniyatlari, hukm, xulosalari, tasavvurlari orasidagi aloqadorlik o’rnatildi.
40

Fanlararo aloqodorlikning qanday shaklda qayd etilishi undan foydalanuvchining
imkoniyatlariga bog’liq. Fanlararo aloqodorlikni amalga joriy etish quyidagi
muhim bosqichlardan iborat bo’lishi mumkin. Maqsad qo’yib, fanlararo
aloqodorlikning mohiyati, amalga oshirish ketma-ketligi va ko’lamini aniqlab
olish. Mashg’ulotlar davomida fanlararo aloqadorlikni bevosita amalga oshirish.
Ko’zlangan maqsad bilan olingan natijani qiyoslab, xulosa chiqarish va istiqbol
rejalarini tuzish. Fanlararo aloqadorlikni ta’lim-tarbiya samaradorligini
oshiruvchi omil nuqtai nazaridan qarab uning tuzilmasi quyidagilarni o’ziga
qamrab olishi zarurligini ko’rsatib o’tadilar:
- maxsus ilmiy axborotlar;
- fanning bilish yo’llarini o’zida ifodalovchi metadologik, falsafiy printsiplar, fan
tili, ilmiy nazariyalar; - g’oyaviy bilimlar
Ta’lim mazmunini modernizatsiyalashda uning uzviyligini ta’minlash asosiy
omillardan biri hisoblanadi. Uzviylik ta’limda muayyan o’quv fanini
o’rganishning turli bosqichlarida uning qismlari orasidagi zaruriy bog’lanish va
munosabatlarini to’g’ri o’rnata bilishdan iborat. Uzviylik deganda o’quv
materialining ketma –ketligi, tizimli qilib joylashtirganligi, avval o’zlashtirilgan
bilimlarga tayanish, o’quv materialining kelajakda qo’llanilishi, o’quv-tarbiyaviy
ish bosqichlarining davomiyligi tushuniladi. Darsliklardagi mavzulararo uzviylik
o’quv materiali bilan o’qitish usullarining uzviy birligida namoyon bo’lishi
lozim, uzviylik ularga bog’liq, biroq u nisbatan mustaqillikka ham ega bo’lib,
o’quv materiali bilan o’qitish usullarining uzviy birligida namoyon bo’lishi
lozim, uzviylik ularga bog’liq, biroq u nisbatan mustaqillikka ham ega bo’lib,
o’quv materiali va o’qitish usullarining takomillashtirilishiga ta’sir ko’rsatadi.
Uzviylik usullari va shakllari ushbu vazifalarga ega;
o’qitishda uzviylikning asosiy elementlari birligi, o’zaro aloqasi va bir birini -
taqoza etishini ta’minlash;
uzviylikning boshqa maxsus tamoyillar bilan usul va shakllarda o’zaro aloqasini
ta’minlash;
41

Ko’rinib turibdiki, birinchi vazifa o’qitishda uzviylikning barcha asosiy
elementlarini yaxlit birlikka, tizimga birlashtirishga, ikkinchi vazifa
didaktikaning boshqa tamoyillari bilan o’zaro aloqadorlikka, uchunchi vazifa
o’qitish usul va shakllarini oqilona tanlashga qaratilgan bo’lib, to’rtinchi vazifa
bilimlar umumlashmasini ta’minlaydi.
Ta’lim-tarbiya jarayoni o’quv faoliyatining tarkibiy qismi hisoblanib, mazkur
jarayonga ham integratsiya jarayonini tatbiq etish yetuk mutaxassis sifatida
tayyorlanishi nazarda tutilgan talabalarning barkamol shaxs bo’lib voyaga
yetishishlari uchun sharoit yaratilishini ta’minlaydi. Biroq bunday sharoitning
vujudga kelishi ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy sub’ekti va rahbari bo’lgan
o’qituvchilarning integratsiya jarayoni mohiyatini anglash, ulardan pedagogik
faoliyatni amalga oshirishda samarali foydalanish borasidagi ko’nikmalarni hosil
qilish lozim. Fanlararo aloqadorlik printsipiga amal qilish ta’lim tarbiya sifatini
oshirishning muhim omillaridan biri hisoblanadi.Ma’lumki, predmetlararo
aloqadorlik o’rganilayotgan ob’ektni har tomonlama chuqur o’rganishni
ta’minlaydi. U pedagogikada uzviylik, predmetlararo aloqadorlik, o’zaro
aloqadorlik va integrativ aloqadorlik darajalarida talqin etiladi.
Uzviylik – o’zlashtirilgan bilim, ko’nikma va malakalarni asta sekinlik bilan
kengayib, chuqurlashib, mukammaallashib borishini ko’zda tutadi.
Fanlararo aloqadorlik – o’zining mohiyatiga ko’ra keng tushuncha bo’lib,
o’rganilayotgani ob’ektning turli jihatlari. Xususiyatlarini har tomonlama ochib
berilishini nazarda tutadi.
O’zaro aloqadorlik –mohiyatiga ko’ra ikki o’quv predmetlari orasidagi
aloqadorlikni ya’ni birinchi o’quv fani bo’yicha o’zlashtirilgan bilim va ish–
harakat usullarini ikkinchisida qo’llashni va aksincha qo’llanishini ifodalaydi.
Integrativ aloqadorlik esa nisbatan yuqori darajali aloqadorlik bo’lib, avval zikr
etilganlaridan o’quv dasturiga maqsadga muvofiq kiritilganligi bilan farq qiladi va
albatta uni ta’minlashni talab etadi . Natijada ob’ekt haqida tizimli mukammal
bilim, ish harakat usullari shakllanishiga imkon yaratadi. Fanlararo aloqadorlik
o’rnatish uchun o’quv materiali mazmuni va mantiqan, psixologik. Didaktik,
42

Имкон беради:
Мукаммал тушунишга
Таҳлил қилишга
Хулоса чиқаришга
Мақбул ва тез қарор қабул қилишга Ўрнатилади:
Дастурий материалларни
мантиқан
психологик
педагогик
таркибий
мавзулар бўйича таҳлил этиш
асосидаИмкон беради:
Мукаммал тушунишга
Таҳлил қилишга
Хулоса чиқаришга
Мақбул ва тез қарор қабул қилишга Ўрнатилади:
Дастурий материалларни
мантиқан
психологик
педагогик
таркибий
мавзулар бўйича таҳлил этиш
асосидаИмкон беради:
Мукаммал тушунишга
Таҳлил қилишга
Хулоса чиқаришга
Мақбул ва тез қарор қабул қилишга Ўрнатилади:
Дастурий материалларни
мантиқан
психологик
педагогик
таркибий
мавзулар бўйича таҳлил этиш
асосидаmetodik va boshqa jihatlardan tahlil etiladi. Pedagogik amalyotda o’quv
materialini mavzular bo’yicha va tarkibiy tahlil etish usullaridan keng
foydalaniladi. O’quv materialini mavzular bo’yicha tahlil etish yo’li bilan turli
o’quv predmetlarini qaysi mavzulari bir – biri bilan aloqadorligi yuzaki ravishda
aniqlansa, tarkibiy tahlil etish orqali o’quv materialining tashkil etuvchi
tushunchalari, dalillari, qonuniyatlari, hukm xulosalari, tasavvurlari orasidagi
aloqadorlik o’rnatiladi. Aniqlangan predmetlararo aloqadorliklar sxematik jadval,
verbal shakllarda qayd etiladi. Fanlararo aloqadorlikning qanday shaklda qayd
etilishi undan foydalanuvchining imkoniyatlariga bog’liq. Fanlararo aloqadorlikni
amalga joriy etish quyidagi muhim bosqichlardan iborat bo’lishi mumkin;
Maqsad qo’yib, Fanlararo aloqadorlikning mohiyati, amalga oshirish ketma –
ketligi va ketligi va ko’lamini aniqlab olish. Mashg’ulotlar davomida Fanlararo
aloqadorlikni bevosita amalga oshirish .Ko’zlangan maqsad bilan olingan natijani
qiyoslab, xulosa chiqarish va istiqbol rejalarini tuzish.
43

ФАНЛАРА РО АЛОҚАДОР-ЛИКИмкон беради:
Мукаммал тушунишга
Таҳлил қилишга
Хулоса чиқаришга
Мақбул ва тез қарор қабул қилишга
Қайд этилади:
Схематик
Жадвал
ВербалДаражалари:
Узвийлик
Предмет-лараро алоқа-
дорлик
Ўзаро алоқадорлик
Интегратив алоқадорлик
Амалга жорий этиш босқичлари:
Мақсад қўйиб, кетма-кетлиги ва
кўламини аниқлаш
Бевосита амалга ошириш
Мақсад билан натижани қиёслаб,
хулоса чиқаришХусусий принциплар билан
боғлиқлиги:
Касбий йўналганлик
Мажмуавийлик
Тизимлилик
Политехнизм
Редукция Ўрнатилади:
Дастурий материалларни
мантиқан
психологик
педагогик
таркибий
мавзулар бўйича таҳлил этиш
асосида
ФАНЛАРА РО АЛОҚАДОР-ЛИК Қайд этилади:
Схематик
Жадвал
ВербалДаражалари:
Узвийлик
Предмет-лараро алоқа-
дорлик
Ўзаро алоқадорлик
Интегратив алоқадорлик
Амалга жорий этиш босқичлари:
Мақсад қўйиб, кетма-кетлиги ва
кўламини аниқлаш
Бевосита амалга ошириш
Мақсад билан натижани қиёслаб,
хулоса чиқаришХусусий принциплар билан
боғлиқлиги:
Касбий йўналганлик
Мажмуавийлик
Тизимлилик
Политехнизм
Редукция ФАНЛАРА РО АЛОҚАДОР-ЛИК Қайд этилади:
Схематик
Жадвал
ВербалДаражалари:
Узвийлик
Предмет-лараро алоқа-
дорлик
Ўзаро алоқадорлик
Интегратив алоқадорлик
Амалга жорий этиш босқичлари:
Мақсад қўйиб, кетма-кетлиги ва
кўламини аниқлаш
Бевосита амалга ошириш
Мақсад билан натижани қиёслаб,
хулоса чиқаришХусусий принциплар билан
боғлиқлиги:
Касбий йўналганлик
Мажмуавийлик
Тизимлилик
Политехнизм
Редукция
Tarbiya jarayoniga integratsiya jarayonini tatbiq etish o’qituvchilarining
tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga nisbatan integratsiyalashdan iborat bo’lib,
mazkur ishlar mazmunini shakllantirish birqadar murakkab jarayondir. Ta’lim
jarayonida talabalarga muayyan o’quv fani to’g’risida ma’lumotlarni berishda vaqt
hajmi hat’iy belgilab qo’yilgan, bunday holat o’quv faoliyatini integratsiyalash
asosida tashkil etishni birqadar barqarorlashtirishga imkon bersa, tarbiya
jarayoniga nisbatan bunga erishish murakkabroqdir. Binobarin, ta’lim jarayonining
muayyan bosqichlarida talabalarda bir hator shaxsiy sifatlar shakllantiriladi. Ularni
44

boyitish esa shaxs tarbiyasini uzluksiz davom ettirishni talab qiladi. O’quvchilarga
integrallashgan ta’lim berish uchun fanlarni eng muhim g’oyalarini tanlab, ularni
o’quvchilarga mos holda tizimlashtirish kerak. Tizimlashgan materiallar
boshlang’ich sinf o’quvchilariga tabaqalashgan holda o’rgatilishini inobatga olish
zarur.
Integrativ materiallar quyidagi talablarga javob berishi kerak: ya’ni qiziqarli, ilmiy,
o’quvchilar yosh xususiyati, psixo fiziologiyasiga mos bo’lishi kerak. Integrativ
materiallar-oddiy, sodda tilda yozilgan, tushunarli tarzda bayon etilishi zarur.
Integrativ material-tarixiy, milliy, umuminsoniy xarakterga ega bo’lishi lozim.
Tabiiy fanlarni integratsiyalab o’qitish quyidagicha bo’lishi mumkin:
Tayanch ta’lim.
Integratsiyalashgan dars.
Mavzulararo integratsiya
Fanlarning ichki integratsiyasi.
Fanlararo bog’lanishdagi integratsiya
6. Vertikal va gorizontal bog’lanishdagi tabahalashgan fanlararo integratsiya.
7. Modellashgan integratsiya.
8. G’ oyalar integratsiyasi (ham vertikal ham gorizontal).
O’quv rejalarini tuzishda o’quvchilarning samarali o’zlashtirishlarini ta’minlash
uchun auditoriya mashg’ulotlarini aniq tashkil etishni rejalashtirish bilan bir
qatorda, auditoriyadan tashqarida o’tkaziladigan bir qancha o’quv-tarbiyaviy
tadbirlarni tizimli ravishda tashkil etish ham mo’ljallanadi. CHunki o’quv-
tarbiyaviy tadbirlar, pedagogik va boshqa amaliyotlar bevosita o’quv-tarbiyaviy
jarayonning takomillashishiga, to’laqonli bo’lishiga yordamlashadi. O’quv
rejalarini tuzishda bo’lg’usi o’qituvchilar pedagogik mahoratining oshib borishini
ta’minlash yetakchi omillardan hisoblanadi, ya’ni bu sohani ta’minlaydigan fanlar
guruhini yanada takomillashtirib, yangilab borish zarur bo’ladi. CHunki pedagogik
jarayon, ta’lim-tarbiya jarayoni o’zgaruvchan bo’lib, hamisha yangi pedagogik,
axborot, psixologik, metodik texnologiyalar bilan ta’minlab borishni nazarda
tutadi. Integratsiyalashgan o’quv kurslarini joriy etish natijasida ta’lim jarayonida
45

o’quvchilarning o’quv materiallarini puxta o’zlashtirishlari, mustaqil fikr yurita
olishlari uchun qulay pedagogik muhit vujudga keltiriladi.
O’quvchilarga integrallashgan ta’lim berish uchun fanlarni eng muhim g’oyalarini
tanlab, ularni o’quvchilarga mos holda tizimlashtirish kerak.
Tizimlashgan materiallar boshlang’ich sinf o’quvchilariga tabaqalashgan holda
o’rgatilishini inobatga olish zarur. Integrativ materiallar oddiy, sodda tilda
yozilgan, tushunarli tarzda bayon etilishi zarur.
Fanlararo aloqadorlik o’rnatish uchun o’quv materiali mazmuni va mantiqan,
psixologik. Didaktik, metodik va boshqa jihatlardan tahlil etiladi. Pedagogik
amalyotda o’quv materialini mavzular bo’yicha va tarkibiy tahlil etish usullaridan
keng foydalaniladi. O’quv materialini mavzular bo’yicha tahlil etish yo’li bilan
turli o’quv predmetlarini qaysi mavzulari bir – biri bilan aloqadorligi yuzaki
ravishda aniqlansa, tarkibiy tahlil etish orqali o’quv materialining tashkil etuvchi
tushunchalari, dalillari, qonuniyatlari, hukm xulosalari, tasavvurlari orasidagi
aloqadorlik o’rnatiladi.
Boshlang’ich sinflarda o’quv faoliyatini integratsiyalash tizimi ta’lim
samaradorligi ni oshirishning omili sifatida .Biz integratsiyaning moxiyatini aniqlash jarayonida uning filosofik, pedagogik —
psixologik va metodik asoslarini aniqlab oldik. Ma’lumki, o’qitish va tarbiya
jarayoni bir —biri bilan uzviy bog’liq, lekin inson shaxsining shakllanishida
tarbiya ustivor axamiyat kasb etadi. CHunki, tarbiya ta’lim jarayonining barcha
majmuini o’z ichiga oladi. Zamonaviy intelektual insonni tarbiyalashda
integrativ ta’limning barcha jixatlari(aqliy, axloqiy, iqtisodiy, mexnat, estetik,
gigienik, xuquqiy, jismoniy tarbiya)ni kamrab oladi va ularning o’zaro
bog’likligini ta’minlaydi. Integrativ ta’lim jarayonida o’quvchi, olamning
yaxlitligini, koinot, tabiat konunlarini, tabiat, jamiyat va insonlarning o’zaro
munosabatlari haqida xar tomonlama bilimlarga ega bo’lib kamol topadi. Tabiat
go’zalligini xis qila olish, undan zavqlanish, e’zozlash ko’nikmalariga ega
bo’ladi.
Ta’limning globallashuvi sharoitida fanlararo uzviylikni kengroq qo’llash
ayni zaruriyatdir. Fanlararo uzviylik tamoyiliga tayanish ta’lim muassasalari o’quv
46

jarayoni uchun tatbiqiy tus olishi lozim. Fanlararo uzviylik tamoyili turdosh o’quv
predmetlararo munosabatlarning murakkab jihatlarini to’liq o’zlashtirilishini
ta’minlab, bilimlarning ichki mohiyatiga kirib borishini ta’minlaydi, natijada turli
tizimlar ichki aloqadorlik, integirativ yaxlitlik vujudga keladi. O’quv jarayonida
fanlararo aloqadorlikning amalga oshirilishi ta’lim sifatiga kuchli ta’sir ko’rsatib: -
ta’limni modernizatsiyalash, innovatsion o’qitish imkoniyatlarini kengaytirish
imkonini beradi;
Fanlararo aloqadorlik ta’minlangan holda, darsni tashkil qila olgan o’qituvchi
o’quvchilarda o’zining faniga bo’lgan qiziqishini oshiribgina qolmasdan, mazkur
fanni o’zlashtirishga yordam beradi. Fanlararo aloqadorlikni tizimli tarzda amalga
oshirish natijasida o’quv tarbiya jarayonining aloqadorligi sezilarli darajada ortadi.
Maktabning asosiy vazifalaridan biri o’quvchilarda dunyoga yaxlit, o’zaro
aloqador bo’lgan birlik sifatida qarashni, uning global muammolari hamda bu
muammolar yechimini ko’ra va tushuna bilishni shakllantirishdan iborat. Ta’lim
mazmunida inson va uning dunyoga bo’lgan munosabati: “inson va tabiat”, “inson
va jamiyat”, “inson va inson”, “inson va texnika”, “tabiat-inson-texnika-atrof-
muhit” muammosi tobora markaziy o’rin egallamoqda. Tabiatni o’rganuvchi
fanlarni bir sinfda bir marta o’rganib bo’lmaydi. Uni bog’cha, maktab, tizimida
uzluksiz va uzviylik asosida o’rganmoq zarur. Tabiiy fanlar ta’limi mazmuni inson
va tabiat aloqadorligi atrofidagi muammolarni o’rganuvchi turli o’quv fanlariga oid
bilimlar uzviyligi va integratsiyasini aks ettirmog’i lozim, bu esa tabiiy fanlarga
oid bilimlarni sifat jihatdan yangi o’zgarishlarga olib keladi. Bu bilimlar o’ziga xos
sintez, tabiiy fanlarga oid bilimlar va insonparvar yo’nalishlar majmui sifatida
namoyon bo’ladi. Ularning tafakkurning tizimli va ehtimolli uslubi sifatida
tavsiflanishi tabiiy bilimlarning ajralib turadigan xususiyatlari sirasiga kiradi.
Aynan uzviylik asosida tashkil etilgan integratsiya biosferani ilmiy bilish, inson
faoliyatini o’rganish, tinchlik uchun kurash bo’yicha global masalalarning
yechimini topishda tabiiy fanlarning o’rnini samarali tarzda belgilab berish
mumkin. Pirovard natijada, bu barcha maktab o’quv fanlaridagi maxsus bilimlar
bilan umumiy-madaniy bilimlar o’rtasidagi o’zaro nisbatning uzviylik asosida
47

o’zgarishiga (keyingilarining foydasiga) olib keladi. SHu tariqa, uzviylik asosida
tashkil etilgan integratsiya tabiiy fanlar ta’limi mazmunini
insonparvarlashtirishning asosiy mexanizmi sifatida namoyon bo’ladi.
Tadqiqotlarimiz tabiatshunoslik ob’ektlarini «tabiat – fan – texnika – jamiyat –
inson» uzviylik tizimida o’rganish tabiiy fanlar ta’limi mazmunini
insonparvarlashtirishning yagona metodologik asosi bo’lib hisoblanishini ko’rsatib
berdi. Yangi didaktik tizimni ishlab chiqishda dunyoni yaxlit idrok etish, tizimli
tafakkur va «tabiat – inson» tizimini aksiologik jihatdan baholash dastlabki ko’zda
tutilgan maqsad bo’lib hisoblanadi. Bunday yondashuvda o’qitishdagi ilmiylik
tamoyili butunlay yangicha sifat kasb etadi. Ilmiylik mezonlarida zamonaviy ilmiy
uslubda fikrlashning bilimlar oldidagi shubhasiz ustunligi hisobga olinadi. Tabiiy
fanlar mazmunini insonparvarlashtirish kontseptsiyasi asosida integrativ
yondashuvni amalga oshirish borasidagi tajribamiz natijalari 3-4-sinflar uchun
«Tabiatshunoslik» kursi dasturining ishlanmasida nisbatan aniq taqdim etilgan.
«Tabiatshunoslik» kursi kontseptsiyasini ishlab chiqishda biz zamonaviy,
rivojlanayotgan jamiyatga o’tish davrida o’quvchilar dunyoqarashining real
dunyodagi ob’ektiv munosabatlarni uzviylik asosida integratsiyalashgan tarzda aks
ettiruvchi «inson – tabiat» tizimidagi o’zaro aloqadorlik to’g’risidagi bilimlarga
asoslangan bo’lishi kerakligini hisobga oldik. Bunday yondashuv o’quvchilarning
zamonaviy jamiyatning ma’naviy timsollari ekologiyaning qat’iy talabiga teran
bog’liq ekanini tushunishlariga olib keladi (tabiatdan ilmiy asoslangan tarzda
foydalanishgina insoniyatning omon qolishini ta’minlab va uning kelgusi
rivojlanish yo’lini belgilab bera oladi xolos).
Bunda quyidagilar yetakchi g’oyalar hisoblanadi:
Tabiatning birligi, yaxlitligi va tizimli tarzda tashkil topganligi g’oyasi.
Jonli mavjudotlar, jumladan inson tabiatni maxsuli.
T abiat va i nsonning o’zaro uzviy bog’liqligi g’oyasi.
Insonning koinotdagi burchi va tabiatdan ilmiy asoslangan tarzda foydalanishni
anglash orqaligina «tabiat – inson» tizimini uyg’unlashtirish mumkinligi g’oyasi.
Kursning vazifalari:
48

o’quvchilarda dunyoning hozirgi tabiiy-ilmiy manzarasi kontekstida tizimli
tafakkur ibtidosini rivojlantirish;
o’quvchilarda tabiat ob’ektlari va hodisalari, unda kechadigan jarayonlar
qonuniyatlari, tabiat birligi ta’limoti tizimidagi tabiat qonunlari to’g’risida
bilimlarni shakllantirish;
tabiatshunoslikda bilishning o’ziga xos metodi sifatida o’quvchilarning fenologik
kuzatish qobiliyatini, tarkib toptirish; laboratoriya ishlarini bajarishda
eksperimental ko’nikma va malakalarini rivojlantirish; kichik tadqiqot ishlarini
o’tkazish.
o’quvchilarda ekologik ta’lim-tarbiya asosi hamda zamonamizning global
muammolari mohiyatini anglashning muhim bo’g’ini sifatidagi «tabiat – texnika –
inson» munosabatlari tizimida aniq yo’nalish beruvchi qat’iy ishonch tizimini hosil
qilish;
o’quvchilarning erkin, mustaqil fikrlashi hamda muammolarni to’g’ri payqay olish ,
xulosa chiqarish va ularni hal etish yo’lini topish layoqatini rivojlantirish; abstrakt
tafakkur va bilimlarni umumlashtirish (tahlil, sintezlash, qiyoslash, analogiyasini
topish, sabab-oqibatiga ko’ra aloqalarini belgilash) malakalarini rivojlantirish;
o’quvchilarda tabiatni estetik idrok etishni rivojlantirish – ularni ma’naviy
rivojlantirish vositasi va dunyoni anglash usullaridan biri sifatida;
o’quvchilarda ekologik tafakkur va tabiatga qadriyatli munosabatda bo’lishning
asosi sifatida insonparvar, ma’naviy timsollarni shakllantirish.
Ko’p yillik tajriba va mavjud tadqiqotlar taxliliga suyangan holda shuni qayd qilish
mumkinki, tabiatshunoslikka oid asosiy bilimlarni 3-4 sinfdan boshlash yaxshi
natija beradi. «Tabiatshunoslik» integrativ kursi o’quvchilarda dunyoning hozirgi
tabiiy-ilmiy ko’rinishiga muvofiq keluvchi fikrlash uslubi (tizimli tafakkur)ni
shakllantirishga yo’naltirilgan, bu hozirgi dunyoning insonparvar yo’l bilan hal
etilishini kutayotgan dolzarb muammolarini anglab yetishga imkon yaratadi. Kurs
tabiiy fanlar ta’limi mazmunini insonparvarlashtirish kontseptsiyasi asosida ishlab
chiqilgan bo’lib, u bilimlarni yagona metodologik negizda integratsiyalashni:
49

tabiatshunoslik ob’ektlarini «tabiat – fan – texnika – jamiyat – inson» tizimida
o’rganish lozimligini asoslab beradi.
Ikkinchi bob bo’yicha xulosalar.
Ta’lim – tarbiya jarayoni har bir o’qituvchi va pedagogdan katta aql zakovat , sabr
matonat , o’quvchilarga va o’z kasbiga yuksak mehr – muhabbatli bo’lishni talab
etadi . O’qituvchining doimo izlanuvchan, bilim va tajribasini orttirib boruvchan
bo’lishi, o’quvchilarni chuqur tushunish, ularning ichki dunyosini payqay olishi,
o’sish va rivojlanish darajalarini nazorat qilib borishi va zarur paytda so’z,
ishyoxud amaliy harakat bilan yordam bera olish qobiliyati ta’lim va tarbiya
jarayonining muvaffaqiyatini ta’minlovchi omillardir ;
Ta’limning globallashuvi sharoitida fanlararo uzviylikni kengroq qo’llash ayni
zaruriyatdir. Fanlararo uzviylik tamoyiliga tayanish ta’lim muassasalari o’quv
jarayoni uchun tatbiqiy tus olishi lozim.
Fanlararo uzviylik tamoyili turdosh o’quv predmetlararo munosabatlarning
murakkab jihatlarini to’liq o’zlashtirilishini ta’minlab, bilimlarning ichki
mohiyatiga kirib borishini ta’minlaydi, natijada turli tizimlar ichki aloqadorlik,
integirativ yaxlitlik vujudga keladi.
3.O’quv jarayonida fanlararo aloqadorlikning amalga oshirilishi ta’lim sifatiga
kuchli ta’sir ko’rsatib:
4.Ta’limni modernizatsiyalash, innovatsion o’qitish imkoniyatlarini kengaytirish
imkonini beradi.
III- BOB. Boshlang’ich sinfda ta’lim samaradorligini amalga oshirish
m etodikasi bo’yicha t ajriba-sinov ishlarining mazmuni va o’tkazish
metodikasi.
3.1. Tajriba - sinov ishlarining natijalari.
50

Biz bitiruv malakaviy ishimizni yozish jarayonida integratsiyalashgan darslarning
samaradorligini oshirish texnologiyasi bo’yicha Toshkent shaxar Yaakkasaroy
tumani 26-maktabining boshlang’ich siniflarida tajriba – sinov ishlarini olib
bordik . Tajriba sinov natijasida darslarni integratsiyalashgan tashkil qilish
maqsadga muovfiqligni natijalar tahlida guvohi bo’ldik. Biz quyida
integratsiyalashgan dars ishlnmalarning texnologiyasini tavsiya etamiz:
1-sinf uchun integratsiyalashgan usulda o’qish darsining ochiq dars ishlanmasi
(o’qish, yozuv, tabiat, matematika)
Texnologik xarita
Mavzu O harf tovushi
Maqsad Ta`lmiy. O , o harf tovushini o’rganish
Tarbiyaviy. O’zbekistonda yetishtirilgan mevalar
bilan tanishtirish asosida o’quvchilarni
tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalash.
Ona-tabiatni asrab-avaylashga o’rgatish;
ekologik tarbiya.
Rivojlantiruvchi. O’quvchilarning so’z boyligini o’stirish,
bo’g’in ajratishga o’rgatish.
Mavzuning
mqsadi O’quvchilarni O harfi bilan tanishtirish. O tovushini talaffuz
qilishni o’rganish
Darsni
amalga
oshirish
texnologiyasi Metod Tushuntirish, og’zaki so’rov, aqliy
xujum
O’quv faoliyati Ommaviy, guruxli
O’quv vositalari Kesma harflar, ot mingan ovchi rasmi,
oynacha.
Baholash va
nazorat Indivdual baholash
Yakuniy
qism Mustaxkamlash, mavzuga doir o’yin-musobaqa.
Darsning borishi:
51

Tashkiliy qism: O’quvchilarni darsga tayyorgarligini tekshirish.
Uy vazifasini so’rash. matn deb nimaga aytiladi?
matn nimalardan tashkil topgan? gap qanday tuziladi?
gap tuzish andozasini ko’rsating? Javoblarni umumlashtirish.
3. Yangi mavzuga tayyorgarlik:
O’qituvchi: - O’quvchilar, topishmoqni topinglar-chi (doskaga quvnoq rasmli «O»
harfi osilgan).
Bu harf burchagi yo’k U shunday dumaloq-ki
SHuning uchun u yumaloq. Yumalab ketishi mumkin.
«O» harfi nimaga o’xshaydi? (g’ildirakka), Yana nimaga o’xshaydi? (doiraga).
Doiraga o’xshash narsalardan misol keltiring. Non, qozonning og’zi. 4. Yangi
mavzuni o’tish: Alifbe darsligida tavsiya qilingan rasmlarni kattalashtirilgan
nushasi ko’rsatiladi. O tovushining talaffuzi tushuntiriladi. O tovushi unli tovushlar
sirasiga kirib, talaffuzda o’pkadan chiqayotgan havo og’iz bo’shlig’ida hech
qanday to’siqqa uchramaydi. Bunda O tovushining nisbatan cho’ziqroq aytilishiga
o’quvchilar e’tibori qaratiladi. 5. Kitob bilan ishlash . Jonli suhbat asosida
o’quvchilarga har bir so’zning ma’nosi haqida tushuntiriladi, hamda har bir rasmda
tasvirlangan narsa yoki buyumga oid tarbiyaviy jihatlar ham singdiriladi. Masalan,
«Ovchi» rasmi asosida bolalarga quyidagilar tushuntiriladi: Ovchilik juda kerakli
kasb. Dasturxonimizni turli taomlar bilan to’ldirishda ovchilarning hissasi bor.
Lekin ov ongli ravishda amalga oshirilishi kerak. U tabiatga ziyon yetkazmasligi
kerak. Oy, osh, olov, olcha, ovchi, olmaxon rasmlariga oid tushunchalarga, bu
so’zlar tarkibidagi O tovushi talaffuziga to’xtalinadi. 6. Daftarlar bilan ishlash.
Bolalarga eslatamiz, o’qish daftarlariga harflarni bosmasdan yozamiz. Katta harfni
ikki katakda kichkina harfni bitta katakda yozamiz.
7. Quvnoq daqiqa. Oqib keladi jildirab, Oyna kabi yaltirab.
Oqib kelgan oynani, Olish mumkin hovuchlab.
Topinglar-chi nima bu? Ariq to’la oyna-suv.
8. Ekologik tarbiya bo’yicha ishlash. Ovchi rasmi asosida bolalarga quyidagilar
uqtiriladi: Ovchilik juda kerakli kasb. Baliq go’shti ko’pchilik yaxshi ko’rib
52

tanovul qiladigan taomlar jumlasiga kiradi. U turli vitaminlarga boy. Kasal
odamlarni tuzatishda baliq moyidan foydalaniladi. Lekin tabiatdagi juda ko’p
jonvorlarni asrab-avaylash har birimizning burchimizdir. Olmaxon tabiatda kam
uchraydigan jonivor. Uni ov qilish taqiqlangan. Bolalar, baliqlar toza suvda
yashaydilar. Suvlarga ishlab chiqarish chiqindilarini tashlash mumkin emas.
Baliqlar zaharlanib o’ladilar. Tabiat va odamlar uchun barglarni yoqish zararli,
ularni ko’mish kerak. Bu yer uchun o’g’it bo’ladi.
9. O’yin-musobaqa. Sinf ikki guruhga bo’linadi: Qizlar va o’g’il bolalar. Doskaga
rasmlar osiladi. Har bir rasm uchun topishmoqlar osiladi. Bolalar navbat bilan
jumboqni topadilar. So’zlarni topib «O» harfi joyini aytadilar.
Yomg’irdan nima saqlaydi? (soyabon)
Oziq-ovqat mahsulotlarini nima bilan kesadilar? (pichoq)
Ovqatga ishlatiladigan sabzavot turi (kartoshka)
Ikki yog’i tog’, o’rtasi saryog’ (yong’oq)
O’zi bitta bolasi mingta (oy va yulduz)
10. Natijalarni yakunlash. O’quvchilarning O tovushi va harfiga oid bilimlarini
savollar yordamida tekshirish.
11 . Baholar qo’yish va muhokama qilish.
12. Uy vazifasi . Uyda darslikni o’qish va tahlil qilish. «O» harfi b ilan
boshlanadigan so’z topish.
Mavzu: O’simliklarni parvarish qilish odobi
Dars Malika Azimovaning « Mehmonga kelgan lola » she’ri bilan boshlanadi.
Hovlimizdagi lola Qiynaldingmi tog’larda,
Sog’inganim bildingmi? Mehribon opang yuqmi?
Meni izlab keldingmi? Qilging keldimi sho’xlik?
Bo’lgin keldimi lola? Zerikdingmi bog’larda?
Hovlimizda qolaqol,
Gilos posboning bo’lsin,
Kosangga mehr to’lsin
Mehr o’rtoq bo’laqol.
53

Suxbat. Biz qayerda yashaymiz? Vatanimiz O’zbekiston deb ataladi. Dunyoda har
bir davlatni tanituvchi davlat ramzlarini ko’rib chiqsak: O’zbekiston bayrog’ining
har bir rangining ramziy ma’nosi bor. Yashil rang ham bayrog’imizda mavjud.
CHunki ota-bobolarimiz asosiy hayot manbai o’simliklar bo’lgani, ular mavjud
bo’lsa hayot davom etayotganligi ma’nosini bildiradi. O’zbekistonning gerbiga
nazar tashlasak. Gerbimizda tog’lar bor, ikki daryo va bog’lar rasmi. Bog’ bu yerda
ham aks etgan. Endi madhiyamizning so’zlariga e’tibor bersak. Oltin bu vodiylar –
jon O’zbekiston iborasi mavjud. Vodiy bu o’simliklar gullab yashnovchi joydir.
Demak, o’zbek xalqining asosiy qadrlovchi narsasi, asosiy g’oyasi o’simliklarni
orttirsang, orttirki, kamaytirma. Milliy istiqlol g’oyalari haqida tushuncha berib
o’tish. Istiqlol mafkurasi O’zbekiston xalqining ezgu g’oya – ozod va obod vatan,
erkin va faravon hayot tuzish niyatlarini o’zida aks ettiradi.
- kim qanday o’simliklarni biladi?
- hovli o’simliklaridan qaysi birini bilasiz?
- tabiatdagi o’simliklarning inson uchun foydasi nimada?
-siz ko’cha, maktab hovlisi va xonadoningizdagi o’simliklarni parvarish
qilganmisiz?
So’ngra tabiatni asrash har bir insonning burchi ekanligi borasida maxalliy
sharoitdan kelib chiqib, «Yaxshidan bog’ qoladi, yomondan dog’» maqolini tahlil
qilish. Daraxtlarni parvarish qilish. Danak tuprok ostida yotgan vaqtda hech kim
unga g’amhurlik qilmaydi. U o’z niqobini ochgandan keyin mevali daraxt ekanligi
ma’lum bo’ladi. Tabiatdagi o’simliklarga befarq bo’lsak, ular so’lib, qurib ketadi.
Yangi mavzuni mustaxkamlash.
I. Bolalar ijrosida « U bog’chada olicha-yu, bu bog’chada olicha » qo’shigi ijro
etiladi. Bolalarga savol beriladi. Olcha qaerda o’sadi? Mevali
daraxtlar qaerda bo’ladi? Xat taxtasida savolning javobi «Bog’» so’zi
yoziladi. II. Qizlar ijrosida «Gulim» raqsi namoyish etildi.
-Gul qayerda o’sadi? Xat taxtasida javob «Gulzor» so’zi yoziladi.
- Bir o’quvchi « Lavlagi » she’rini aytib beradi.
-Lavlagi nima? ( sabzavot )U qayerda o’sadi? ( Dalada )
54

Doskaning old –qismida «dala» so’zi yoziladi.
Har bir qatorda navbatma – navbat o’quvchi chiqib gul, sabzavot, mevani rasmlar
orasidan terib kelish vazifasi beriladi. Ishni birinchi bajargan o’quvchi g’olib
hisoblanadi. So’ng « Jim » o’yini o’ynaladi. Doskada har bir qator o’z qatorda
berilgan bog’, dala, gulzor o’simliklarning nomini xat taxtasida tagma-tag aytib
yozishadi. Eng ko’p so’z topgan qator g’olib hisoblanadi.
Gul ekish ( tuvakka ). Xona o’simligini ekishni o’rgatish.
Dars yakunida o’tilganlarini takrorlash uchun boshqotirgich.

1. Chips tayyorlanadigan sabzavot.
2. Yer ostida oltin qoziq, u hammaga bo’lar oziq.
3. Pak-pakana bo’yi bor, yetti qavat to’ni bor.
4. Meva turi.
5. Nordon meva.
6. Gul turi.
7. Tabiatni himoya qiluvchi nodavlat jamg’arma nomi.
Darsga yakun yasash, faol o’quvchilarni baholash. Bolalarga o’simliklarni
parvarish qilishni har on yodda tutishni aytish. Ko’kalamzorlashtirish ishlarida
kattalarga yondoshishni aytish.
1-sinf o’qish fanidan intergatsiyalashgan 1soatli dars
55

1-sinfda quyidagi fanlarni intergatsiyalashgan dars sifatida o’qitish mumkin.
O’qish Atrofimizdagi
olam Tasviriy san’at Matematika
«Bog’da» Tabiatda kuz Barg rasmi Bir xil, har xil.
Uzun, qisqa
«Pomuda» Maktab tajriba
dalasida Qovun rasmi Narsalar
sanog’i
«Vatan bu» Toshkent-
O’zbekistonning
poytaxti O’zbekiston davlat
bayrog’i
«Bo’ri bilan turna» Yovvoyi
hayvonlar Bo’rini plastilinda
yasash
«Svetofor» Bizga yo’l
ko’rsatuvchi
belgilar Svetofor rasmi SHakllarni
aniqlash
«Ona yer» Madaniyat va
ekologiya Tabiat manzarasi Narsalarni
taqqoslash

Mavzu: ( O’ ) tovushi va O’,o’ harfi. O’rmon.
Maqsad: O’quvchilarni O’ o’ tovush, harfni unli to’g’ri talaffuz qilishga o’rgatish.
Bo’g’inlardan so’zlar tuzish ya’ni terminallarni tushuntirish harflardan iboralarni
qo’llashni o’rgatish, malakalarini oshirish.
O’quvchilarga maqollar yodlashga o’rgatish, vatanni sevishga, tabiatni
ardoqlashga, hayvonlarga, qushlarga, o’simliklarga g’amxo’rlik ruhida tarbiyalash.
O’quvchilarni so’z boyligini oshirish.
Dars turi: Yangi bilim beruvchi.
Dars usuli: suxbat, ko’rgazmalilik, tanishtiruv, mustaqil ish.
Dars jihozi: Rasmli alifbe, O’ o’ harfi (yozma va bosmacha shakllari), bo’g’inlar,
so’z plakatlari, rangli rasmlar, o’rmon tasviri, hayvonlar rasmlari.
Darsning borishi:
56

I. Tashkiliy qism. a) Salomlashish b) Davomatni aniqlash. V) O’quvchilarni darsga
hozirlash, g) Ob-havo, fasl haqida suhbat.
Kuz fasliga oid rasmlarni ko’rsatib, bu faslga oid tabiatdagi o’zgarishlar, hayvon
va o’simliklardagi o’zgarishlar haqida suhbat o’tkaziladi.
Yangi mavzu bayoni.
O’rmon rasmini ko’rsatib, bu tasvirdan o’rmon, o’rmondagi hayvonlar haqida
suhbat o’tkazaman.
Bolalar o’rmonda yashaydigan hayvonlarni sanashadi. SHu o’rinda
o’quvchilardan o’txo’r va yirtqich hayvonlar haqidagi tushunchalarni so’rayman
javoblariga qarab, o’t bilan ovqatlanadiganlar o’txo’r, go’sht bilan yoki o’txo’r
hayvonlar bilan ovqatlanadiganlar yirtqich hayvonlar deyilishini rasmdagi misollar
bilan tushuntiraman. Bizga tanish bo’lgan qaysi raqamlarda (O’ ) tovushi borligini
so’rayman. 10 soni, o’rik, qo’l to’pi, bo’ri rasmlarini ko’rsataman, shu so’zlarni
bo’g’inlarga bo’lamiz. Birinchi bo’g’indagi (O’) tovushini talaffuz qilamiz.
Talaffuzda to’siqqa uchramayotgani, demak (O’) unli tovush ekanligini
o’quvchilarga savollar berib, birgalikda shu xulosalarni chiqaramiz. Yozuvda bu
tovush O’ O’ harfi bilan belgilanishi, yozma shakllarini havoda yozib ko’ramiz
«Kim ko’p so’z topish» o’yini o’tkaziladi.
Bolalar harf kassalarida O’ harfini topib, O’n, o’ rin, o’ tin, k o’ l, k o’ k so’zlarini
yasaymiz. Birinchilar qatorida shu so’zlarni yasagani o’quvchilarni baholayman.
Darslikdagi rasmlarni kuzatamiz. Bolalardan to’ti qaerda yashashini so’rayman.
Javoblarini eshitib qo’shimcha qilaman. To’tilar issiq o’lkalarda Hindiston, Afrika,
Amerika davlatlaridagi changalzorlarda yashashini, bu davlatlar tomonidan
muhofaza qilinishi, bu qushning sifatlarini aytib beraman. Kitobdagi o’rgimchakni
nomi tarantumli-u cho’l zonasida, adirlarda uchrashi, zaharliligini, ot esa o’lishi,
qo’y esa semirishini bolalarga tushuntiraman. SHu o’rinda «Atrofimizdagi olam»
fanidagi «Tabiat va inson» mavzusidagi tabiatni inson avaylashi, qushlarni
ragatkada yoki boshqa usullar bilan qiynamaslik, o’simlik va daraxtlarni
sindirmaslik,avaylab asrash haqida rasmlar bilan suhbat o’tkazaman. Rasmlar
orqali songa 3 ni qo’shish va ayirishga oid masalalar.
57

Jismoniy daqiqa:
G’ozlar uchib keldilar Don cho’qib, suv ichib
Hoy olma, olma, olma Bir oz egil, bo’y cho’zay
Ko’lmakchaga qo’ndilar Yana uchib ketdilar
Meni ovora qilma Olmalaringdan uzay
III . Mustahkamlash .
«Adashganlar» o’yini ni o’tkazaman.
Bunda qatorlar orasiga 2-3 ta undosh harf aralashtirib qo’yiladi. Unli harfni olgan
o’quvchi harfni aytib darvozadan o’tadi. Undosh harf qoladi. Sinorni guruxlarga
bo’lib, bo’g’inlar tarqataman. SHu bo’g’inlardan ko’p so’z tuzgan gurux g’olib
hisoblanadi. Har bir guruxni hosil qilgan so’zlarini o’quvchilar bilan solishtiramiz
kimniki ko’p, nechtaga ko’p savollarini berib, matematikadagi bilimlarini
mustaxkamlayman.
-O’r. –mon, -ri, -ti, -t o’ , -to, -mir, -lo, -la, -k o’ l, -mak.
«Sehrli olma» o’yinini o’tkazaman. Savatdagi olmalar orqasiga uy va yovvoyi
hayvonlar rasmi yopishtirilgan. Bolalar hayvon turlarini, nomini aytishadi. So’zni
bo’g’inga ajratib berishadi. Javoblariga qarab o’quvchilarni baxolayman.
Darslik bilan ishlash:
Darslikdagi bo’g’in va so’zlarni avval o’zim o’qib beraman, keyin o’quvchilarga
o’qqtaman. Rasm asosida gaplar tuzdiraman, gaplar ichidan O’ tovushi bor
so’zlarni ajratamiz. To’tiqushning boshqa qushlardan ajratib turadigan
xususiyatlarini so’rayman. Alifbedagi rasmga qarab to’tiqushning rasmini
chizishadi. Patlaridagi ranglarga o’quvchilarni e’tiborini qarataman. Kimni uyida
yoki qarindoshinikida to’ti borligini, ko’rgan bo’lsa, tasvirlab berishini so’rayman.
VI. Darsga yakun yasash. Uyga vazifa berish .
Darsda faol qatnashgan o’quvchilarni baholab olgan ballarini izohlayman Uyga
vazifa, darslikdagi 26- betni o’qish o’ tovushi ishtirok etgan so’zlar topish, ( o’ )
tovushi bo’lgan hayvon rasmini chizish.
Pedagogik tajriba va ularning tahlili
58

Tajriba-sinov ishlari natijasining samaradorligi tajriba-sinov ishlarini tashkil
etishda maqsadning aniq belgilanganligi, maxsus dasturning yaratilganligi, tamoyil
va shartlarga amal qilinganligi, talabalarning qiziqish va xohishlarini maqsadli
yo’naltirilganligi va natijalarni aniqlashda aniq matematik tahlilga amal
qilinganligi muhim ahamiyat kasb etdi.
Olib borilgan matematik statistik tahlil shuni ko’rsatadiki, tajriba sinov o’tkazilgan
tajriba guruhi ko’rsatkichlari nazorat guruhlari ko’rsatkichidan ancha yuqori.
1-си нф 2-си нф 3-си нф 4-си нф05101520253035404550
аънанавий дарс
интеграциялашган
ноаънавий
Integra ts iya - fanni bilimlar chegarasida yangi tasavvurlarni qabul qilish vositasi.
Birinchi navbatda tabaqalashtirilgan bilimlar orasida bilmagan joylarni to’ldirish,
ular orasidagi aloqalarni o’rnatish lozim. U ta’lim oluvchining bilimini oshirishga,
ta’limdagi tor ixtisoslashtirishni yangilashga yo’naltirilgan. Shu bilan birga
integratsiya ta’limining klassik o’quv predmentlari o’rnini egallash kerak emas, u
faqat olinayotgan bilimlarni yaxlit bir tizimga birlashtirishi kerak, xolos.
Muammoning qiyin tomoni integratsiyaning ta’lim boshidan oxirigacha dinamik
rivojlantirishdadir. Agar boshida «hamma narsa to’g’risida ozgina bilish» lozim
bo’lgan bo’lsa, keyinchalik tarqoq bilim va ko’nikmalarni birlashtirish kerak
bo’ladi va oxiriga kelib «ozgina narsa to’g’risida hammasini bilish» kerak
bo’ladi, ya’ni bu yangi integratsiya darajasidagi ixtisoslashtirishdir .
Umumiy xulosa va tavsiyalar.
O’z mazmuni hamda vazifalariga ko’ra integrativ kun integrativ darsga yaqin
turadi. Adabiyotlarni tahlil qilish va tajribalarni o’rganish asosida o’quv kuni
59

integratsiyasining uchta modelini ajratish mumkin. Birinchi modelning mohiyati
shundan iboratki, bir kunning o’zida umumiy kompleks muammoni hal qilish
orqali birlashgan, darslararo aloqalari mavjud bo’lgan bir necha dars o’tkaziladi.
O’quv kunining bunday tashkil qilinishi o’quvchilar bilimining sintezlanishiga,
turli fan o’qituvchilari harakatining o’quvchilar bilimini shakllantirishdagi
birlashuviga yordam beradi. Bu esa, o’z navbatida, o’qituvchilarning darslarga
tayyorgarlik ko’rish jarayonida hamkorlik qilishlari natijasida ta’minlanadi.
Integrallashgan kun boshqa modelining o’ziga xos xususiyati shundaki, o’quv kuni
davomida nazariya va amaliyot birga qo’shib o’qitiladi. Bunda birinchi navbatda 6
soatlik bitta mashg’ulot davomida maxsus texnologiya va ishlab chiqarish
ta’limining birgalikda qo’shib olib borilishi haqida so’z yuritilmoqda. Bunday
ta’lim shaklining boshqacha nomi binar darsdir . O’quv kuni integratsiyasining
uchinchi modeli “ sho’ng’ish ” (“kontsentratsiya”) deb ataladi. Bunga ko’ra, bir
o’quv kunida bittadan uchtagacha fan o’qitiladi. Bu esa bitta fan bo’yicha
qatorasiga bir necha dars o’tilishi hisobiga erishiladi.
Mutaxassislar tomonidan integrativ dars va integrativ kundan foydalanishning
quyidagi ijobiy natijalari ajratiladi:
1. O’quvchilarning o’rganilayotgan materialning nisbatan tugallangan yaxlit
bloklarini chuqur va mustahkam o’zlashtirishlari ta’minlanadi.
2. O’quvchilarni faoliyatning turli-tuman ko’rinish va shakllariga jalb qilishga,
faoliyatni tashkil etishning frontal, guruh va individual shakllarini maqbul tarzda
birga qo’shib olib borish uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi.
3. Pedagog va o’quvchilarning birgalikda ijod qilishlariga keng imkoniyatlar
yaratiladi, o’quv jarayonida hamkorlik, o’zaro yordam, ta’limning
insonparvarlashuvi namoyon bo’ladi.
4. Pedagog ta’limni tashkil etishning, komplekslashtirishning turli-tuman
shakllaridan, ularni o’quv kuni doirasida o’quv jarayonida o’quvchilar faolligini
ta’minlaydigan va qo’llab-quvvatlab turadigan shakllarga ( masalan, guruhlarda
dars-suhbat-ma’ruza-mustaqil ish) integratsiya qilish imkoniga ega bo’ladi.
5. O’quvchilarni majburlab o’qitish yo’qoladi.
60

6. Ta’limni haqiqiy differentsiyalash, o’quvchilarning yosh, aqliy, jismoniy
xususiyatlarini hisobga olish uchun shart-sharoitlar yuzaga keladi.
7. O’quv kunining kaleydoskopga o’xshagan xususiyati yo’qoladi, buning
natijasida esa o’quvchilar va pedagoglar uchun darslarga tayyorgarlik ko’rish
miqdori kamayadi.
TAYANCH SO’ZLAR
1.Talim - Education
2.Tarbiya - Education, Care, Trainig
3.Metod - Method
4.Usul - Metod
5.Istedod - Talent
6.Mutafakkir - Thinker, Intellectual
7.Maktab - School
8.Faoliyat - Activity
9.O’quvchi - Pupil, (schoolboy, scholgril)
10.O’qituvchi - Teacher
11.Qobiliyat - Talent, Ability
12.Pedagogik - Pedagogics
13.Qadriyat - Values
14.Anana - Tradition
15.SHaxs - Person
16.Tajriba - Experiment
17.Barkamollik - Perfection
18.Farzand - child
19.Maxalla - city block
20.Jamoa - Community
21.Xamkorlik - Concordance, Coexistense
22.Maxorat - Skill, Proficency
23.Tadbir - Measure, Action
24.Vatanparvarlik - Patriotism
25.Jamiyat - Society
26.SHakllantrish - Forming , Taking, Shope
27.Muxit - Environment, Surroundings, Circumstances
28.Manaviy - Spiritual
61

29.Moxiyat - Essence, Main point, Gist
30.Ko’nikma - Habit
31.Malaka - Practice
32.Odob - Courteousness, Propruty, Tact, Civility
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch – T.: Ma’naviyat, 2008, -
40,41-b.
2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. -T.: O’zbekiston, 1996. -380 b.
3. Islom Karimov. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.:
“O’zbekiston” NMIU, 2011 yil, 70-71-betlar.
4. Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni - xalq, millatni-millat qilishga
xizmat etsin». Tafakkur jurnali bosh muharriri savollariga javoblari. 1998 y. 2 s.
5.Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolatlari. T.: SHarq,1993y.-30 b.
6.Karimov I.A. «Barkamol avlod orzusi» - T.; sharq nashriyoti1997 y.
7.Abdullaeva Q.A., Safarova R.G’., Bikbaeva N.U, Baxramov.
Boshlang’ich ta’lim davlat ta’lim standarti. Boshlang’ich ta’lim jurnali
№6 –2010 y.
8.Abdullaeva Q.A, Safarova R.g’, Bikbaeva N.U, Baxramov.
9.Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasi. Boshlang’ich ta’lim jurnali № 6-1998 y.
10.Abdullaeva q. Ochilov M., K.Nazarov, S.Fuzailov, N.Bikbaeva «Boshlang’ich
maktab darsliklarini yaratish mezonlari. T.: 1999.
11.R.A.Mavlonova N.Raxmonqulova “Boshlang’ich ta’limning
integratsiyalashgan pedagogikasi” T.: Ili-Ziyo 2009 y.
12. Umumiy o’rta va o’rta maxsus kasb- hunar ta’limi jarayonida fanlararo
uzviylikni ta’minlash muammolari respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi
Toshkent – 2009 y.
13. «Ta’lim to’g’risida» O’zbekiston Respublikasi qonuni. Barkamol avlod-
O’zbekiston kelajagining poydevori.-T.: 1998.21-b.
14. O’zbekiston Respublikasining «Boshlang’ich sinf tarbiya va sport to’g’risida»
qonuni (Yangi taxrirda). 2000.
15. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida» qonuni. 1997.
62

16. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «O’zbekistonda
Boshlang’ich sinf tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlari
to’g’risida» qarori. 1999. 27 may.
17. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Sog’lom avlod uchun
davlat dasturi». 1997.
18. Mavlonova R., Xoliqberdiev K., To`raeva O. Pedagogika. “ O’ qituvchi”,
Toshkent, 2008 y.
19. Ochilov M “Muallim qalb me ’ mori”. O’ qituvchi», Toshkent 2003 y
63

Ta’lim jarayonida axloqiy va estetik tarbiyaning integratsiyalashgan tizimi

Sotib olish