Ta’limda psixologik faoliyat - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	391.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

5 Sotish

Ta’limda psixologik faoliyat

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O ZBEKISTONʻ
MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI

“PSIXOLOGIYA” FAKULTETI
“OILA PSIXOLOGIYASI” YO NALISHI
ʻ
412-22-GURUH TALABASI ILXOMOVA SARVINOZNING
“UMUMIY PSIXOLOGIYA”
FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Ta’limda psixologik faoliyat
Kurs ishi rahbari: Sharafitdinov Abdulla
Topshirdi: Ilxomova Sarvinoz
Jizzax-2024
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………...3
I BOB.TA’LIMDA PSIXOLOGIK FAOLIYAT NAZARIYASINING
TAHLILI………………………………………………………………………….7
1.1. Ta’limda psixologik jarayonlarning rivojlanishi…...………………………….7
1.2. Ta’limda oilaviy mantiqiy-murojaat ko'nikmalari va ularni asoslash……...…
12
1.3. Reproduktiv ta’lim xulq psixologiyasi …………………………..………….15
II BOB TAFAKKUR BORASIDAGI EMPERIK TADQIQOTLAR .....…….22
2.1. Metodika tahlili...……………………………………………..……………...22
2.2. Ta’lim bo‘yicha olib borilgan tadqiqot natijalari...…………………………...24
XULOSA…………………………………………………………………………29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………...31
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizdagi mavjud barcha o’quv yurtlari
ta’lim-tarbiyani to’g’ri, ilmiy asosda tashkil etish uchun bu jarayonning o’ziga xos
psixologik qonuniyatlarini, uning mexanizmlarini, shuningdek, faol, mustaqil
hamda ijobiy tafakkur jarayonini zamonaviy bilimlar asosida tarkib toptirishning
samarali usullairni bilishi lozim bo’ladi. Ma’lumki keyingi o’n yil mobaynida
mamlakatimizdagi barcha ta’lim tizimlarida ta’lim ishlarining mazmuni tubdan
o’zgardi. Ta’limning eksperimental ravishda tekshirilgan yangi usullari (masalan,
interfaol ta’lim metodlari) joriy qilinmoqda. Pedagogik psixologiya - ilmining
tarmog’i sifatida, ta’lim va tarbiyaning shaxsga samarali ta’sir etuvchi omillari,
qonuniyatlari va mexanizmlarini o’rganuvchi fandir. Bolalar va yoshlarning
maktabdagi hamda boshqa ta’lim-tarbiya muassasalaridagi faoliyat va hatti-
harakatlarining psixologik qonuniyatlarini o’rganuvchi pedagogik psixologiya ikki
fanni, ya’ni psixologiya va pedagogika fanlarining tutashgan joyidan o’rin
egallagandir.
Pedagogik psixologiyaning predmeti maktabda bilim, ko’nikma va
malakalarni egallash qonuniyatlarini, bu jarayonlarda sodir bo’ladigan individual
tafovutlarni, o’quvchilarda faol, mustaqil va ijodiy tafakkurni tarkib toptirish
qonuniyatlari tashkil etadi. pedagogik psixologiya ta’lim-tarbiyaning ta’siri bilan
o’quvchilar psixikasida sodir bo’ladigan o’zgarishlarni ham tadqiq etadi. bundan
tashqari, o’quv materiallarining o’quvchilarga mos kelishi, turli ta’lim
metodlarining psixologik jihatdan samaradorligi, darsliklar, o’quv qurollari, asbob-
uskunalar va maktab ishlarining tartibiga nisbatan bo’lgan psixologik talablar kabi
muammolarni ham pedagogik psixologiya o’rganadi. Hozirgi vaqtda pedagogik
psixologiyaning eng muhim vazifalaridan biri maktabdagi ta’lim jarayonini yanada
takomillashtirishning psixologik asoslarini ishlab chiqishdan iborat bo’lib, bu narsa
yangi ta’lim dasturiga o’tish munosabati bilan bog’liqdir. Pedagogik psixologiya
shu bilan birga o’quvchilar shaxsining tarkib topish jarayonini turli tarbiyaviy
tadbirlarning o’quvchilarga ko’rsatadigan ta’sirini o’rganadi hamda
o’quvchilarning o’z-o’zini tarbiyalashning psixologik asoslarini tadqiq etadi.
3

Nihoyat, pedagogik psixologiya ta’lim – tarbiya jarayonining tashkilotchisi
bo’lgan o’qituvchi shasini, uning pedagogik faoliyat xususiyatlarini o’rganadi.
Bunda o’qituvchining ta’lim – tarbiya ishlaridagi yutuqlarni ta’minlovchi sifatlarni
ajratib ko’rsatish bilan birga uning bilim, ko’nikma, malaka va qobilyatlarining
tarkib topishi hamda taraqqiyotining psixologik jarayonlari aniqlanadi. Shu bois
pedagogik psixologiya fanini o’rganish ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega
bo’lib, u boshqa fanlar singari taraqqiyotning umumiy tamoyillariga: oliy nerv
faoliyati qonunlariga, psixofiziologiya qonunlariga bu sohada to’plangan ilmiy
ma’lumotlarga tayanib, inson psixikasining kechishi rivojlanishi, o’zgarishi
yuzasidan bahs yuritadi.
Pedagogik psixologiya ilmining alohida predmeti sifatida XIX – asrning
boshlarida vujudga kelgan bo’lishiga qaramay, uning mustaqil fan sifatida
rivojlanishi va qaror topish yo’li ancha murakkab kechgandir. Mazkur ilmning
rivojlanishiga turli dunyoqarashlar o’rtasida olib borilgan doimiy kurash katta
ta’sir ko’rsatgan. Jamiyat tarixiy taraqqiyotining u yoki bu bosqichida qanday
dunyoqarash ustuvorligiga qarab, tekshirishlar darajasi va sifati, olingan natijalarni
qanday izohlash zarurligi belgilab berilgan. O’tmishda ajdodlarimiz insonning
psixologik qonunyatlarini izchil, atroflicha, muayyan ilmiy yo’nalishda
o’rganmagan bo’lsalarda, biroq allomalarning qo’lyozmalarida mazkur
holatlarning namoyon bo’lishi, inson kamoloti to’g’risida qimmatli fikrlari
hozirgacha yuksak ahamiyat kasb etadi. Abu Nasr Forobiy pedagogika
masalalarini va ular bilan bog’liq bo’lgan psixologik, fiziologik muammolarni
ijobiy hal etishda insonni har tamonlama yaxlit va o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan
qismlardan iborat deb aytadi. Forobiy mavjudotni bilishda ilm–fanning rolini hal
etuvchi omil deb biladi, uningcha inson tanasi, miyasi, sezgi organlari tug’ilishda
mavjud, lekin aqliy bilimi, ma’naviyligi, ruhi, intellektual va ahloqiy xislatlari,
harakteri, dini, urf–odatlari, ma’lumoti tashqi muhit, boshqa insonlar va shu kabilar
bilan muloqotda vujudga keladi,inson o’z faoliyati yordamida ularni egallaydi,
ularga erishadi. Uning aqli fikri, ruhiy yuksalishining eng yetuk mahsuli bo’ladi
deb ta’kidlanadi. Abu Rayhon Beruniy ta’lim va trbiyaning maqsadi, vazifalari va
4

mavqyei, inson, yosh avlodning rivojlanishi haqidagi fikrlari chin ma’noda
insonparvarlik va insonshunoslik zamirada yaratilgan. Bilim va tarbiyaning
tabiatga uyg’unlik tamoyillarini deb ta’kidlaydi. Mutafakkirining barcha asarlarida
kuzatish mumkin. U insonni tabiatning bir qismi Beruniy ta’lim jarayonining
tabiatiga chuqur kirib borib, bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish asosiga
qurilgan o’qitsh tabiatga uyg’unligini uqtiradi. Beruniy pedagogik ijodida inson va
uning baxt–saodati, ta’lim–tarbiyasi, kamoloti bosh masala bo’lgan. O’rta asrda
yashab, ijod etgan donishmand, tabobat ilmining dohiysi Abu Ali ibn Sino inson
ruhiyati, jang va qalbning birligi, inson organizmining tuzilishi undaga nerv
faoliyati va ularning tarmoqlanishi, holatlari haqidagi qimmatli ma’lumotlari
hozirga qadar tibbiyotning muhim negizini tashkil etadi. Yusuf Xos Hojibning
bosh masalalarida biri komil insonni tarbiyalashdir. Adib o’z asasrlarida eng
komil, jamiyatning o’sha davrdagi talablariga javob bera oladigan insonni qanday
tasavvur qilgan bo’lsa, shu asosda u o’z tamoyillarini izchil bayon etadi.
«Qudadg’u bilig» («Saodatga yo’llovchi») asari ta’lim va tarbiya, ma’naviy
kamolotning yo’l–yo’riqlarini usullarini, chora tadbirlarini o’zida
mujassamlashtirgan, ahloq va odobga doir ma’naviy manbadir. Abdurahmon
Jomiyning «Bahoriston», «Xirandnomai Iskandari», «Tuhtaful ahror» va boshqa
asarlarida ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiya, kasb- hunar o’rganish, inson ijobiy
fazilatlari haqidagi fikrlari ifodalangan.Alisher Navoiyning «Xazoyinul maoniy»,
«Mahbubul qulub» va boshqa asarlarida yetuk barkamol insonning axloqi,
ma’naviyati, o’zgalarga munosabati, iste’dodi va kobiliyati to’g’risida qimmatli
mulohazalar yuritilgan.
Kurs ishining maqsadi : Psixologik faoliyat ta'limning asosiy qismidir va
uning maqsadi o'quvchilarni psixologik ravishda yaxshilash, ularning o'z-ona
jihatlarini tushunish va rivojlantirishdir. Kurslar orqali o'qituvchilar va talabalar
psixologik qobiliyatlarini oshirish, o'zaro aloqalarni mustahkamlash va o'quv
jarayonlarini ko'zda tutish imkoniyatlarini olishadi. Shuningdek, psixologik
faoliyat kurslari o'qituvchilar uchun o'qitish usullari, talabalar bilan munosabatlar,
o'quv va murabbiylik jarayonlarida yordam berishning qulay va samarali usullarini
5

o'rgatadi. Maqsad esa, o'quvchilarga psixologik tarbiya berish texnikalarini
o'rganib, ularning shaxsiy va o'quv-yo'nalish maqsadlarini tushintirib, yaratuvchi
g'oya va o'zg'a xos talantlari rivojlantirishga yo'naltirishdir.
Kurs ishing ahamiyati : Psixologik faoliyat ta'lim jarayonida ahamiyatli va
mustahkam asosdir. Bu kurslar o'quvchilarning ruhiy holatlarini, o'zlarini
tushunishlarini, hamda o'zaro munosabatlarni rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi.
Psixologik kurslar orqali o'quvchilar o'z o'zini tahlil qilish, o'z xohishlarini
aniqlash va o'zaro hamkorlik qilish jarayonida yordam berishadi. Shuningdek,
o'quvchilar o'z-o'zini boshqalardan tushunish va tushunmaydiqlarini aniqlash, o'z-
o'ziga ijobiy o'ylash va xatolar bilan muomala qilish yeteneklarini oshirishadi.
Psixologik faoliyat kabi kurslar, o'quvchilar orasida shaxsiy rivojlanish va o'zgardi
olib chiqishning muhim vositasidir.
. Kurs ishining predmeti : Ta'limda psixologik faoliyat kursining predmeti
o'quvchilarga psixologik bilimlarni o'rgatish, shu jumladan psixologiya asoslari,
o'z-o'zini tahlil qilish, muammolar bilan ishlash, muloqot texnikalari, rejalashtirish
va planlash, motivatsiya va murojaat, o'z-o'zini rivojlantirish va boshqarish asoslari
kabi mavzularni o'rganishni o'z ichiga oladi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi 2 bob, 5 paragraf , xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
Kurs ishining ob’ekti: Jizzax viloyati Sharof Rashidov tumani 19-maktabning 3-
sinf o‘quvchilari.
I BOB TA’LIMDA PSIXOLOGIK FAOLIYAT NAZARIYASINING
TAHLILI
1.1 Ta’limda psixologik jarayonlarning rivojlanishi
6

Yosh o'sishi jarayonida boladagi barcha xulq va faoliyat o'zgarishlari o'rganish
omillari bo'lib hisoblanadi. O'rganish ma'lum bir maqsadga erishishga imkon
beruvchi faoliyat va xulqdagi tashqi (jismoniy) va ichki (psixik) o'zgarishlarni
talab qiladi. Boshqacha qilib aytganda, o'rganish tashqi va ichki faoliyat (xulq-
atvor)dagi maqsadga muvofiq o'zgarishlarda namoyon bo'ladi. O'rganish - bu
faoliyatni maqsadga muvofiq qat'iy o'zgar-tirishdir. U avvalgi faoliyat natijasida
Yuzaga keladi.O'rganishda tushunchalarni ifodalash vositasi sifatida til katta
ahamiyatga ega. So'zlar orqali ifodalangan tushunchalarni o'rganish odamning
butun insoniyat tarixiy taraqqiyoti davomida to'plagan bilimlarini o'zlashtirishni
anglatadi.Predmetli harakatdan ideal harakatga tasavvur va tushunchalar bilan
o'tish fikrlash orqali amalga oshiriladi. U har doim ma'lum bir masalani hal etishga
qaratiladi. Shunday qilib, insonning tushuncha va aqliy harakatlarni o'zlashtirishi
uni fikrlashga o'rgatishni ham talab qiladi.Insonning butun fikrlash (aqliy va
intellektual) faoliyatining pirovard maqsadi ishlab chiqarish va ijtimoiy hayot
uning oldiga qo'ygan turli amaliy masalalarni hal etishdan iborat. Amaliy
masalalarni hal etish uchun esa zarur malaka kerak bo'ladi, ya'ni to'laqonli
intellektual o'rganish malaka bilan boyitiladi. O'rganish turli darajada o'tuvchi
murakkab ko'p pog'onali: sensorli (his etish), motorli (harakatli), kognitivli (bilish)
jarayondan iborat. O'rganish kuzatish asosida amalga oshadi. Mashqlarni anglash
va o'z-o'zini nazorat qilish ongli ravishda qo'yilgan maqsad va vazifalar tomonidan
amalga oshiriladi.
Ta'lim va o'qitish psixologiyasi.
O'rganish stixiyali bo'lishi, insonning boshqa odamlar, atrof-muhit bilan muloqot
va o'zaro harakati natijasida Yuzaga kelishi mumkin. Lekin, bilim va malakani
tabiiy egallash bilan bir qatorda, o'rganish ko'p hollarda maqsadga yo'naltirilgan
holda maxsus tashkil etilgan sharoitlarda amalga oshadi. Bunday maqsadga
yo'naltirilgan o'rganishni tashkil etish - ta'lim deb ataladi. Uning eng keng
tarqalgan turi - maktab ta'limi. Lekin ko'plab boshqa muassasalarda ham ta'lim
beriladi, masalan, rasm chizish, musiqa, o'z-o'ziga xizmat qilish ko'nikmalari va
boshqalarga bolalar bog'chasida o'rgatiladi. Ta'lim elementlari oilaviy tarbiyada
7

kuzatiladi (jamiyatda o'zini to'g'ri tutish) va hokazo.O'quv jarayonida bilim,
malaka, ko'nikmalar passiv emas, balki o'qituvchi va o'quvchining faol ishtirokida
beriladi.
Ta'limni o'rganuvchi va o'rgatuvchi orasidagi o'zaro faol harakat jarayoni, deb
tavsiflash mumkin, buning natijasida o'rganuvchida ma'lum bir bilim, malaka va
ko'nikmalar shakllanadi. Bu jarayonni boshqarib, sifatli qilish, natijada eng
samarali darajaga erishish pedagogika fanining (nazariya, metodika va amaliyot)
asosiy vazifalaridan biri bo'lib hisoblanadi.Tadqiqot jarayonida ilmiy bilishning
mantiqiylik, tarixiylik, izchillik va obyektivlik usullaridan keng foydalanildi.
Ta'lim psixologiyasi va uning xususiyatlari haqida tahlil olib borildi. O'zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning tarixi va ma'naviy merosini
o'rganishga oid bergan uslubiy ko'rsatmalari hamda, N.N. Azizxo'jaevaning
"Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat" nomli kitobi tadqiqotning
nazariy-uslubiy asosi bo'lib xizmat qiladi.
Ta'lim muammolarini to'g'ri hal etish, o'qish ma'lum darajada majburiy xususiyatga
egaligi va asosiy maqsad yo'lida engib o'tish kerak bo'lgan to'siq sifatida namoyon
bo'lishi bilan ham bog'liq. Bu vaziyat uchun qarshi kurashuvchi kuchlarning
mavjudligi xosdir. Umuman olganda, bu ziddiyatli holat hisoblanadi, shuning
uchun u katta psixik zo'riqish bilan bog'liq ichki kuchni hamda individning o'z-o'zi
bilan kurashishini talab qiladi. Ziddiyat keskin bo'lganda «vaziyatdan chiqish»
tendensiyasi (inkor, qiyinchilikni chetlab o'tish, nevroz) Yuzaga keladi. Unda
o'quvchi o'qishni tashlaydi yoki «o'zini tutolmay qoladi» - qoidalarni buzadi,
loqaydlikka tushadi. Shunga o'xshash holat maktab amaliyotida ko'p
uchraydi.Ta'limdagi muvaffaqiyatli vaziyat - insonni o'qishga undovchi vaziyatdir.
Bunga fanlarga qiziqish, qiziquvchanlik, madaniy darajani oshirishga intilish misol
bo'lib xizmat qilishi mumkin. Bunday motivli vaziyatlar ichki ziddiyatlarga ega
bo'lmaydi. Albatta, ular, shuningdek, o'qish davomida uchrovchi qiyinchiliklarni
engish bilan bog'liq va iroda kuchini talab qiladi. Lekin bu kuchlar o'z-o'zi bilan
kurashga emas, tashqi to'siqlarni engishga yo'naltirilgan. Bunday vaziyatlar
pedagogika nuqtai nazaridan optimaldir. Ularni yaratish pedagogikaning muhim
8

vazifasidir. Ular o'quvchining xulqini boshqarishni emas, balki uni tarbiyalashni,
uning maqsad, qiziqish va idealini shakllantirishni talab qiladi.
Faoliyatda ta'lim tizimi.
O'quv faoliyati motivlari:
1. Ichki manbalar bilan bog'langan (tug'ma, erishilgan ehtiyojlar).
2. Tashqi manbalar bilan bog'langan (hayotning ijtimoiy shart-sharoitlari).
3. Shaxsiy manbalar bilan bog'langan (qiziqishlar, intilishlar va boshqalar).
Ta'lim tuzilishi:
1. Tashqaridan berilgan axborotni passiv qabul qilish va o'zlashtirish.
2. Faol tarzda axborotni mustaqil izlash, aniqlash va undan foydalanish.
3. Tashqi tomondan shakllantirilgan axborotni yo'naltirilgan holda izlash, aniqlash
va undan foydalanish.
O'qish va ta'lim harakatlari turlari:
1. Taqlid qilish, so'zma-so'z yoki mantiqan qabul qilish va takrorlash, tayyor
namuna va qoidalar bo'yicha mashq qilish.
2. Savol va vazifalar tanlovi, axborot va umumiy tamoyillar qidiruvi, «ixtiyor» va
fahmlash, ijodiy faoliyat.
3. Qo'yilgan vazifalarni hal etish va natijalarni baholash, sinov va xatolar,
tajribadan o'tkazish, tushunchalarni tanlash va qo'llash hamda boshqalar.
Mazkur ta'lim turlarining har biri o'quvchi faoliyatini boshqarishda o'z usullari,
ta'lim konsepsiyasi va metodlariga ega. Shunday qilib, birinchi tur - (tayyor bilim
va malakalarni berish)da - ta'lim konsepsiyasi o'qitish sifatida namoyon bo'ladi.
Uning uchun quyidagi: xabar qilish, tushuntirish, berish, ko'rsatish metodlari xos.
Ikkinchi tur (tabiiy mustaqil o'rganish)da - ta'lim konsepsiyasi rag'batlantirish
sifatida aks etadi. Unga xos metodlar: qiziqish, hayrat, qiziquvchanlik uyg'otish.
9

Uchinchi tur (ongli faol yo'nalishi)da - ta'lim konsepsiyasi rahbarlik sifatida
ifodalanadi. Unga xos metodlar: muammo va masalalarni qo'yish, muhokama va
munozara, hamkorlikda rejalashtirish va boshqalar.
Ta'lim jarayoniga ta'sir ko'rsatuvchi omillar
O'quv vaziyatlari, ta'lim konsepsiyasi, o'quv va ta'lim faoliyati, motivlari hamda
o'quv manbalari turli-tuman bo'lsa-da, barchasi qandaydir umumiylikka ega.
Ularning pirovard maqsadi - o'quvchining kuchini nimanidir o'rganishga
yo'naltirish. Agar o'quv maqsadiga yo'naltirilgan harakatning o'zi bo'lmasa, unda
o'qishning o'zi ham bo'lmaydi. har qanday maqsadli o'rganishning mazkur
universal komponenti yodlab olish deb ataladi.Yod olishning birinchi shartini
shunday ta'riflash mumkin: o'rganilishi va o'zlashtirilishi zarur bo'lgan narsa inson
tomonidan tashqi va ichki olamdan qabul qilinadigan barcha boshqa narsalardan
ajratib olinishi kerak. Qarash kamlik qiladi -ko'rish kerak, tinglash kamlik qiladi -
eshitish kerak. O'qituvchining tushuntirishi bilan bir paytda begona «shovqinlar»
oqimi ham mavjud bo'ladi.
Psixologik tajribalar shuni ko'rsatadiki, inson bir vaqtning o'zida ob'ektlarning
chegaralangan doirasini (taxminan 5-9) qabul qilishga qodir. Qolgan barchasi
umumiy xira fon sifatida aks etadi yoki umuman anglanmaydi. Ma'lum bir
ma'lumotni tanlash, qayta ishlash va foydalanishda inson shaxsining namoyon
bo'lishini psixologlar ko'rsatma deb ataydilar. SHunday qilib, o'qishga e'tibor va
ko'rsatma - o'quvchilarda psixik va amaliy yo'naltiril-ganlikning (natijalarga,
maqsadga va o'qish jarayoniga) tashqi ifodasidir.O'quv materialni o'rganishning
tashqi omillariga quyidagilar kiradi: o'quv materialining mazmuni, shakli,
qiyinchiligi, ahamiyati, anglanish darajasi, tuzilishi, hajmi, emosional
xususiyatlari.Agar o'quv materiali asosiy dastlabki sabab, ichki ko'rsatma esa shart-
sharoit bo'lib xizmat qilsa, qaytarish va mashq qilish o'rganishning asosiy vositasi
bo'lib hisoblanadi. Ular o'zlashtirilgan materialni mustahkamlash, yodda saqlash,
vazifani, uni bajarishning usul va rejalarini rejalashtirish, vazifani bajarishda
og'zaki o'z-o'ziga tushuntirish, xatolar, ularning sabablari va to'g'rilash usullarining
10

tahlili va boshqalar uchun kerak.
Ko'nikmalarga o'rgatishning ikki asosiy yo'li bor.
Birinchisida - sensor farqlanishlar, ya'ni hissiy mo'ljallarga tayanishni ishlab
chiqish asos sifatida qabul qilinadi. Ikkinchisida -motorli farqlar, harakat aktlari
ko'nikmalarga o'rgatish asosi sifatida qabul qilinadi.Mazkur konsepsiyalarning har
biri pedagogik nazariya va maktab amaliyotida keng qo'llanadi. Birinchi
konsepsiya sintetik mazmunli metodikaga ega (o'qishga o'rgatishda so'zlar metodi,
xorijiy tillarni o'rgatishda kontekst metodi) maktablarga tavsiya etilgan. Ishlab
chiqarish ta'limida u predmetli tizim sifatida namoyon bo'ladi. Ikkinchi konsepsiya
elementli rasmiy tahliliy metodikada ifodalanadi (o'qishga o'rgatishda harf-bo'g'in
metodi, xorijiy tillarni o'rgatishda lug'at metodi va shunga o'xshash). Ishlab
chiqarish ta'limida u operasion tizim sifatida namoyon bo'ladi.
1.2. Ta’limda oilaviy mantiqiy-murojaat ko'nikmalari va ularni asoslash
Oila psixologiyasi ijtimoiy psixologiyaning bir tarmog’i sifatida XX asrning
oxirlariga kelib shakllangan. XXI asrga kelib esa uning inson hayotidagi ahamiyati
va jamiyat ma’naviyatini barqarorlashtirishdagi roli yanada sezila boshladi. Zero,
dunyoning qator mamlakatlari, jumladan, rivojlangan davlatlarda ham oila va
nikoh munosabatlaridagi bo`hron, psixoterapevtlar yordamiga muhtojlik kabi
holatlar ushbu maskanning muammolarini o`rganish va shu yo`nalishda maqsadli
tadqiqotlar, ilmiy-amaliy tadbirlarni amalga oshirish lozimligini uqtirmoqda.
Oilaviy munosabatlar psixologiyasi va ushbu masalaga qarashlar tarixidan shu
narsa ayon bo`ldiki, inson, uning kim bilan va qanday yashashi muammosiga
qiziqish qanchalik uzoq o`tmishga borib taqalsa, oila psixologiyasining fan
tarmog’i sifatida shakllanishi shunchalik navqiron va yosh bo`lib, uning
shakllanishi yangi davrga to`g’ri keladi. Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning
ijtimoiy institut maqomidagi faoliyatining ob’ektiv qonuniyatlarini, oila-nikoh
hamda qarindosh-urug’chilik munosabatlarining mexanizmlari va turmush tarziga
oid konkret vaziyatlarda oila a’zolari ijtimoiy xulqining namoyon bo`lishini
o`rganadi. Ijtimoiy psixologiyaning amaliy tarmog’i sifatida u nikohga oid
ustanovkalarni, oila a’zolari o`rtasidagi munosabatlarning – mehribonlik,
11

g’amxo`rlik, hamdardlik, hamjihatlik, tobelik, bo`ysunish, yetakchilik kabi o`ziga
xos qirralarini, oilaviy rollar taqsiomtiva va o`zaro ta’sirning jinsga oid
qonuniyatlarini, ota-ona va farzandlar, yaqin qarindosh urug’lar o`rtasidagi hissiy-
emotsional bog’liqlikni, oilaviy ro`zg’or yuritish va turmush tarzini tashkil etishga
bog’liq bo`lgan psixologik jarayonlarning kechishini tadqiq etadi, o`rganadi.
Oilaviy hayot psixologiyasi, shunday qilib, insonlarning qanday qilib o`zaro
qovushishlari, birgalikda yaxshi niyat bilan oila – ro`zg’or yuritishlari,
bahamjihatlikda hayot kechirishlarini o`rganuvchi fan O 43 tarmog’idir. Har bir
oila konkret davr, vaqt, zamon va makonda mavjud bo`lganligi sababli, u
avlodlararo bog’liqlik, ma’naviy meros, milliy an’analar, urf-odatlar va rasm-
rusmlarni saqlovchi noyob inosniy uyushmadir. SHu institut bo`lgani sababli, har
bir millat, elat va xalqlarning noyob udumlari asrlar osha saqlanib kelmoqda.
Umuman, nikoh deb atalmish qadriyatning mavjudligi va unga avlodlarning
e’tiqod qilishi ham oilaning muhim vazifasidir. Ijtimoiy psixologiya oila
psixologiyasini o`rganganda, unga jamiyatning bir bo`g’ini, kichik ijtimoiy guruh
sifatida qaraydi. SHu sababli ham konkret izlanishlarda uning paydo bo`lishi,
mavjudligiga asos bo`luvchi omillarni va tugashi bilan bog’liq holatlarga e’tiborni
qaratadi. Zero, oila a’zolari o`rtasidagi munosabatlar bir qarashda emotsional
hissiyotlarga asoslanganga o`xshasa-da, aslida bir insonning ikkinchisiga ko`ngil
qo`yishi, tanlashi, birgalikda umr kechirishi jarayoni ijtimoiy-psixologik
qonuniyatlarga to`la bo`ysunadi. Ayrim olimlar, masalan, frantsuz tadqiqotchisi Le
Ple o`z vaqtida oilada sof psixologik qonuniyatlardan tashqari, ro`zg’orni
boshqarish, farzandlar soni va tarkibiga ko`ra oila byudjetining o`zgarishlarini
inobatga olib, uni ijtimoiy iqtisodiy qonuniyatlar maskani deb atashni ham taklif
etgan. Uning fikricha, oilaviy o`zaro munosabatlar nihoyatda o`zgaruvchan bo`lib,
ular zamon va davr ta’sirida, oila a’zolarining soni va sifatiga bog’liq tarzda
tinimsiz sifat o`zgarishlarini boshdan kechirishini, hattoki, er-xotin o`rtasidagi
odatiy munosabatlar yillar tazyiqi, jamiyat normalari, sanoatning rivoji yoki
ma’naviyatning tanazzuli ta’siri ostida boshqacha tus olishi mumkinligini, ota-ona
– bola munosabatlari tizimi, bunda hattoki, otaning avtoriteti ham o`zgarib borishi,
12

yaqin qarindoshlar o`rtasidagi psixologik masofa yillar o`tishi munosabati bilan
uzoqlashib ketishini ta’kidlaydi.
Xorij mamlakatlarida oilaviy munosabatlarga qiziqish o`tgan asrning boshlarida
keskin oshdi. Taniqli tadqiqotchi olimlar U.Jems, Ch.Kuli, U.Tomas, F.Znanetskiy,
J.Piaje, Z.Freyd kabilar oilaning davrasida ro`y beradigan shaxslararo
munosabatlarning xarakteriga alohida e’tibor berishib, bir shaxsning boshqa bir
shaxs ta’sirida qanday qilib, o`z sifatlarini takomillashtirishi, o`zgartirishi,
tarbiyalanishi kabi qator masalalarni o`rgandilar. Natijada, bu borada 44 olib
borilajak ilmiy izlanishlarning naqadar muhimligi o`z navbatida jamoatchilikning
diqqat-e’tiborini tortdi. Olimlar oila borasida o`tkaziladigan tadqiqotlar va unda
qo`llaniladigan usullarning noyobligini ta’kidlashib, oila tadqiqotlarida rioya
etilishi zarur bo`lgan odob normalari haqida ham fikr yuritganlar. Masalan,
amerikalik sotsiolog R.Xill va boshqalar oila va nikoh muammosini o`rganishning
sermashaqqat ish ekanligini ta’kidlab, usullarni tanlash va respondentlar bilan
ishlaganda quyidagi omillarni hisobga olish maqsadga muvofiq ekanligi to`g’risida
yozgan: tadqiqot uchun shunday metodikalarni, izlanish vositalarini topish lozimki,
toki u bilan respondentlarga murojaat qilinganda, oilaviy hayotga ziyon etmasin,
tadqiqotchi ketgach, er-xotin munosabatlari buzilmasin; tadqiqotda oila a’zolari
bevosita qatnashishi hisobga olinsa, ushbu jarayon ularning nafaqat o`zaro
munosabatlariga, balki psixologik holatlari va kayfiyatlariga ham salbiy ta’sir
etmasin; tadqiqotchi ham tirik inson bo`lgani sababli, uning oilaga kirib kelishi,
uydagi turmush tarziga, odatlar, o`zaro yaqinlik aloqalariga putur yetkazmasin.
Darhaqiqat, barchamiz uchun juda yaqin va tanishdek tuyulgan oila va nikoh
masalalari bilan shug’ullanadigan olimlarga, oila psixologi yoki pedagogi bo`lib
faoliyat yurituvchilarga tashqaridan kuzatuvchilar ular ishini osonday tasavvur
qilishadi. Lekin ming afsuski, unday emas. Chunki maktabda ta’lim olayotgan
bolaning xulqu-odobi haqida ota-ona bilan suhbatlashish ham oson emas, zero,
otaona ishdan charchab kelgach, xonadonida birinchidan, bolasining o`qituvchisini
kutmaydi, qolaversa, ming mehmonnavoz, sertakalluf inson bo`lsa ham
o`qituvchining kutilmagan tashrifidan cho`chish, norizolik, “nima derkin bolam
13

haqida” degan shubha, hadik bo`lishi tabiiy. Xuddi shunday, oilaviy
munosabatlarga taalluqli ilmiy izlanish olib borayotgan tadqiqotchining har qanday
oilaga tashrifi xonadon egalariga yoqavermaydi. Qolaversa, agar respondentlarga
taqdim etilayotgan so`rovnoma yoki test o`zaro munosabatlarga, ayniqsa,
O`zbekiston sharoitida qaynona-kelin munosabatlariga yoki er-xotinning yaqin
munosabatlariga oid bo`lsa, tadqiqotchi ketgach, oila a’zolari o`rtasida “kim taklif
45 etdi, nima maqsadda?” qabiladagi so`rovlar, “tergovlar”ning bo`lmasligiga kim
kafolat beradi. Shu bois ham hamisha bizning sharoitimizda oilaviy
munosabatlarga oilada tadqiqotlar o`ta odob normalariga bo`ysundirilishi,
muammoning nimada ekanligini aniq, samimiy iboralar vositasida tushuntira olish
madaniyati katta ahamiyat kasb etadi. Bunda tadqiqotchining qo`lidagi ilmiy
“quroli” – metodikalari ham katta ahamiyat kasb etadi.
1.3. Reproduktiv ta’lim xulq psixologiyasi
Reproduktiv hulq-atvor - (ingl. Reproductivebehavior)–nikohda yoki nikohdan
tashqarida farzandni tug‘ish yoki tug‘ishdan voz kechishga qaratilgan harakatlar va
munosabatlar tizimi. Reproduktiv hulq-atvorning uch asosiy turlari bor – ko‘p
farzandli (5 yoki undan ko‘p farzandlarga ehtiyoj), o‘rta (3-4 farzandlarga ehtiyoj)
va kam farzandli (1-2 farzandlarga ehtiyoj). Reproduktiv hulq-atvorga o‘tgan
yillardagi va hozirdagi hayot sharoitlari ta’sir ko‘rsatadi. Joriy davrdagi holat
reproduktiv sikldagi voqealarga ta’sir ko‘rsatadi va bolalar o‘limi orqali tug‘ilish
sonining oilada mavjud bo‘lgan farzandlar soniga muvofiqligi darajasini
belgilaydi. O‘tgan yillardagi hayot sharoiti farzandlarga bo‘lgan shaxsiy ehtiyoj
darajasini belgilaydi va bu odatda inson hayoti davomida o‘zgarishsiz qoladi.
Farzandlarga bo‘lgan ehtiyoj reproduktiv me’yorlarni o‘zlashtirish natijasi bo‘lib,
bu mohiyatan ajdodlardan meros qilib olingan reproduktiv tajribadan kelib chiqadi.
Reproduktiv me’yorlar reproduktiv hulq-atvorni yo‘naltirishning tashqi
vositasi sifatida muayyan miqdordagi farzandlar tug‘ilishi bilan bog‘liq va turli
ijtimoiy guruhlarda qabul qilingan xatti-harakat tarzi va tamoyillarini ifodalaydi.
Ko‘p bolali, o‘rta va kam bolalilik bir necha avlodlarda uzoq muddat davomida
14

barqaror saqlanib qolishi tufayli, hatto ushbu holatni keltirib chiqargan turmush
sharoitlari o‘zgarishiga qaramay urf-odat va an’anaga aylanishga qodir.
Shunday qilib, insoniyat rivojlanishining katta qismi davomida umumiy va bolalar
o‘lim darajasining yuqoriligi ko‘p bolalilik me’yorlarini belgilab berdi, reproduktiv
hodisalarning tabiiy jarayoniga aralashishga salbiy munosabat shakllanishi buning
tarkibiy qismi sifatida namoyon bo‘ldi. Farzandlarga bo‘lgan ehtiyojning
yuqoriligi tufayli kontratsepsiyaning mashhur usullaridan ham foydalanilmagan.
Ko‘p farzandli me’yorning yo‘qolishiga olib keladigan shart-sharoitlar (umumiy va
bolalar o‘limining pasayishi, oila funksiyalarining keskin o‘zgarishi va boshqalar)
ta’qiqlash tizimini zaiflashtirib, asta-sekin kontratsepsiya va abortdan
foydalanishga olib keladi. Ayollarning oiladagi faoliyatining shaxsiy manfaatlari
tomon mustahkamlanishi, farzandlarga bo‘lgan ehtiyoj darajasi va ularning qadr-
qimmatini pasaytiradi. Kontratseptiv vositalarning nomukammalligini va
nikohning birinchi 5 yilida osonlik bilan amalga oshiriladigan 1-2 farzandlarga
bo‘lgan ehtiyoj, reproduktiv davrning aksariyat muddati davomida homiladorlikni
cheklash zaruratini vujudga keltiradi. Bu bilan bog‘liq bo‘lgan kontratsepsiya
vositalarini doimiy ravishda iste’mol qilish zarurati ehtiyojidan ortiq bo‘lgan
farzandlarga egalik qilish xohishining mavjud emasligi bilan belgilanadi.
Reproduktiv hulq-atvorning shakli sifatida tug‘ilishning bunday “ongli” ravishda
cheklanishi va kam bolalilik “yuqori” darajadagi madaniyat va ko‘p bolalilik
madaniyatning “past”ligi bilan bog‘liq. Shunday qilib, reproduktiv hulq-atvorni
o‘rganish inson irodasining reproduktiv jarayonga, ijtimoiy nazoratning farzandlar
tug‘ilishiga ta’sirini baholash, ko‘p bolalilik va kam bolalilikning vujudga kelishi
va saqlanib qolish sabablarini tushuntirish imkonini beradi.
Oilada farzand tug’ilishi, uning soni va tarbiya berish imkoniyatlari masalasi har
doim ham dolzarb bo`lgan. Lekin ayrim G’arb davlatlarida, jumladan, Rossiyada
oilada bola sonining keskin kamayib ketishi munosabati bilan erxotinning
reproduktiv huquqi, madaniyati va xulqi masalasi ayni davrda o`ta dolzarb
masaladir. Rus olimi S.P.Kapitsaning (1999) pessimistik bashoratiga O 108 ko`ra,
Rossiyada 1995–2025 yillar oralig’ida tug’ilishning kamayishi 2 mln.dan
15

(optimistik bashorat) 32 mln.gacha tushib (pessimistik bashorat) ketadi, bu
raqamga 1995 yilgi 147,9 mln. aholi soni asos qilib olingan. Shuning uchun jahon
olimlari, Xalqaro aholishunoslik jamg’armalari (jumladan, UNESKO, UNISEF)
oilada sog’lom bola tug’ilishi siyosati orqali Yer yuzining turli mintaqalarida
reproduktiv xulqni muvofiqlashtirish masalasiga alohida e’tibor berib, konkret
tadqiqotlar o`tkazmoqda. Bundagi asosiy muammo – onaning reproduktiv xulqini
boshqarish va muvofiqlashtirish, uning salomatligini muhofaza qilish, sog’lom
zurriyod tug’ilishini kafolatlashdir. Reproduktiv xulq – bu oilada farzand tug’ilishi
bilan bog’liq xulqdir. U oila a’zolarini o`z davrining fuqarosi sifatida ijtimoiy kelib
chiqishi, yoshi, salomatligi darajasi, madaniyatiga bevosita bog’liq bo`lgan xatti-
harakatidir. Bu harakatlarning asl motivi avvalo insondagi o`zidan nasl qoldirish,
oilada er-xotinlik burchini ado etishga bo`lgan ishtiyoq va layoqatga borib
taqaladi. Rossiyalik ayollar o`rtasida o`tkazilgan so`rovlarga ko`ra, ular xohlagan
bola soni (2,8) real bolalar sonidan ancha ortiq. SHundan A.Antonov, ayni davrda
odamlar o`z reproduktiv vazifalarini ado etmayaptilar, deb xulosa qiladi.
Ko`pincha, reproduktiv xulqning motivlari odamning boshqa turdagi faoliyat
motivlari ta’sirida so`nib bormoqda, avvalo bu harakat oilada sodir bo`lsa-da, u
ayol kishining shaxsiy ishiday tasavvur etiladi va ayolning bola tug’ib berish orqali
o`zini namoyon etishi, erining munosabatlarini keskin o`zgartirish, unga ta’sir
(tazyiq) ko`rsatish, ustidan hukmron bo`lish, kimnidir sevish va unga g’amxo`rlik
qilish ehtiyojini qondirishga borib taqaladi. Ko`rib turganimizdek, reproduktiv
madaniyat oshgani sari real va ideal ustanovkalarda ham muayyan o`zgarishlar
sodir bo`lmoqda.
Muhimi – yurtdoshlarimiz bugungi kunga kelib, oilada farzandning borligi
uning mustahkamligi omili ekanligini chuqur anglagan holda, sog’lom onadan
tug’ilgan sog’lom bola uning baxt-saodati ekanligini to`la anglaydilar. SHu bois
ham olib borilayotgan targ’ibot-tashviqot ishlari, xotin-qizlarning ijtimoiy
hayotdagi faollashib borayotgan o`rni ularning reproduktiv xulqlariga o`z ta’sirini
ko`rsatmoqda. Har bir inson hayotida, u qaysi jinsga mansubligidan qafiy nazar,
16

oila qurish masalalarini hal qilishi kerak bo'lgan vaqt keladi. Oila jamiyat hayotida
muhum o'rin tutadi. U inson avlodini davom ettirishdek buyuk va ulug'vor vazifani
bajaradi. Oila odamning shakllantiruvchi, mehnat qobiliyatini tiklashga xizmat
qiluvchi va eng muhumi ma'naviy tarbiyalovchi muxitdir. Bolalikning dastlabki
yillarida inson shaxsi fe'l-atvorining asosi vujudga keladi, insoniylik fazilatlari va
axloqi tarkib topa boshlaydi. Inson bolasi dunyoga kelar ekan, u mustaqil
harakatlanish, yurish, o'qish, yozishdan boshlab tabiat va jamiyatning barcha
murakkab qonunlari bilan yuzma-yuz kelganda nimalar qilish kerakligini
o'rgatadigan maskan bu oila hisoblanadi. Ma'lumki, hayotimizning yarmidan
ko'pini qamrab oladigan, chinakam, to'laqonli insoniy baxtni in'om etadigan yoki
aksincha, har tomonlama ta'minlanganligimizga qaramasdan, bizning baxtimizni
yarimta qiladigan ham oilaviy hayotdir. Oilada ma'naviy va jismoniy sog'lom
farzandning dunyoga kelishi va voyaga yetib, jamiyatda o'z o'rnini topishi ota-
onaning baxtidir. Buning uchun jismoniy sog'lom farzandni dunyoga keltirish va
tarbiyalash yigit va qizning turmush qurishidan oldin boshlanadigan jarayon bo'lib,
reproduktiv madaniyat va jinsiy tarbiya mahsulidir. Qizlarda reproduktiv yosh
davri 16 yoshdan boshlanadi va 46-49 yoshgacha davom etadi. Bu davrda qizlarni
oilaviy hayotga tayyorlashda oilada, ta'lim dargohlarida, mahallalarda bilim va
ko'nikmalar beriladi. Oila tarbiyasi - ijtimoiy tarbiyaning bir turi bo'lib, oilaning
barcha a'zolari unda faol ishtirok etadilar, bir-birlariga o'z bilim, tajribalarini
o'rgatadilar. Oila tarbiyasi bir umr davom etadigan jarayondir.
Oilalarni tinch bo'lishi uchun ma'naviy salomatlik tushunchasini reproduktiv
yoshdagi ayollarga singdirish lozim. Ma'naviy salomatlik insonning mafkuraviy,
ruhiy, hissiy va tibbiy holatlari bilan bog'liq bo'lib, bu holatlar hayotda sog'lom
turmush tarzi ma'rifati orqali namoyon bo'ladi. Bernard Shouning ta'kidlashicha:
"Tananing salomatligi faqatgina ruhning salomatligiga bog'liq! Aksincha bo'lishi
mantiqqa to'g'ri kelmaydi. Reproduktiv yoshdagi ayollarni oilaviy hayotga ruhan
sog'lom qilib tarbiyalashimiz darkor. Shundagina oilalar tinch va farovon bo'ladi.
Balog'at yoshiga qadam qo'ygan har bir qiz bola shirin orzulari daryosida oila
degan kemani boshqarishni niyat qilishi tabiiy hol hisoblanadi. Ana shu kichik,
17

ammo ulkan yukni tortuvchi kemani boshqara olishiga qanchalik tayyorligiga
o'zini ishonchi yetadimi yoki yo'qmi eng asosiy masala ana shunda desak xato
bo'lmaydi. Oilaga tayyorligiga o'z ishonchni baholashdan qiyin ish bo'lmasa kerak
degan savolga ba'zi qizlarimiz "Ovqat tayyorlashni, pishiriqlarni pishirishni, kir
yuvish, dazmol qilish, uylarni tozalash, mehmon kutish va qolaversa,
uydagilarning qosh-qovog'iga qarashni bilsam bo'ldi, uyog'i bir gap bo'lar", deb
o'ylasalar adashadilar.
Qiz bola avvalom bor oilaga ruhan tayyor bo'lsa yuqoridagi beka sifatidagi
vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishi qiyin kechmaydi. Qizlarni ma'naviy
kamol toptirish uchun ular ruhiyatiga mas'ullik, burch, uyat, mexribonlik, fidoyilik,
vafo kabi psixologik xislatlarni singdirib borish lozim. Sharqona fe'limizdagi qon-
qonga o'tib kelayotgan oriyat tuyg'usi, avlodlarning sha'nini pok saqlash yo'lidagi
andisha tuyg'usi qizlar uchun javohirlardan ham yuksakrok fazilatdir. Andisha...
Kishi ruhiyatining ming jilosini shu birgina so'zda va faqat bizning ona - o'zbek
tilimizdagina ifoda etish mumkin. O'ylab ko'rsak, jami yaxshiliklarning
yaratuvchisi andisha ekan, deymiz.
Mas’ullik, burch, uyat, mexribonlik, fidoyilik, vafo... hamma-hammasining
zamirida andisha bor. Deylik, kiyimlarimizni avaylab kiyamiz, choynak-
piyolamizni oxista ishlatamiz, kitoblarimizni oyoq ostiga qo'ymaymiz. Chunki ular
keragimiz, ertaga ham yaraydi. Borini bordek qilib, ertani o'ylab yashash o'zbek
ayollariga xos bo'lgan eng yuksak andisha. Andisha – bu o'zgalarni butun asrash
yo'lidagi fidoyilik. Andisha - bu yaxshilik dunyosini yo'qolib ketishdan
saqlaydigan muvozanat. O'zbekning axloq normalaridagi hamma yaxshi fazilatlar
andishaning bag'ridadir. Andisha omon joyda baxtning umri uzundir! Qizlarda,
ayol kishida, birinchi navbatda, aqlu farosat, idroku nazokat bo'lishi kerak. Ana
shu bori bilan u past-balandni, achchiq-chuchukni, bor-yo'qni, oila sharoitini,
imkoniyatlarni faxmlay oladi, idrok etadi, aql-xushi bilan ish yurgizib, kam-
ko'stlarni bartaraf qiladi Zotan ayollarga xos bo'lgan o'lmas nazokat atrofdagilarga
xamisha qanot bag'ishlab kelgan. .
18

Hayolilik - o'zbek ayollarga xos bo'lib, ehtiyotkorlik, iffat, uyalish, or-
nomus, shon-sharafini, qadr-qimmatini saqlashni bildiradi. Abdulla Avloniy
aytganidek: «Hayo dilni ravshan qiladurgan bir nurdirki, inson har vaqt shu
ma'naviy nurning ziyosiga muhtojdir... Iffatning pardasi vijdonning niqobi
hayodir» Ayolning nazokati uning nozik fe'l-atvorida, xulqining latifligida, odob,
tarbiya va sadoqatida namoyon bo'larkan. Bunday reproduktiv yoshdagi ayollar
jamiyatda ham, oilada ham nozik gul misol ardoqlanib, e'zozlanadilar. Uy ishlari,
uydagi insonlarga qarash bir hunar bo'lib, bu ayolarning vazifasi bo'lgani uchun
yosh qizlarning birinchi galda uni o'rganishlari lozimdir.Milliy urf-odatlarimizga
ko'ra ko'pgina hollarda qizlarni oila qurishiga uni qurshab turgan ijtimoiy
muhitning ta'siri katta bo'ladi. Kuyov tomonidan sovichilar kelishadi, qarindoshlar
o'rtaga tushishadi qarabsizki to'y bo'lib ketavermaydi, milliy qadriyatlarimizga
ko'ra qiz bolani roziligi ham so'raladi. Yigit bilan qiz bola to'ydan oldin albatta,
uchrashtiriladi. Qiz bola kuyovlikka da'vogar yigit bilan uchrashganda diqqat-
e'tiborini jamlagan holda zimdan kuzatishi lozim bo'ladi. Kuzatishi jarayonida o'z
oldiga quyidagi savollarni qo'yishi kerak: Men shu yigit bilan qolgan hayotimni
birga o'tkaza olamanmi? Uning injiqliklariga chidaymanmi? Bemor bo'lib
qolganida dardiga sherik bo'lamanmi? Shu yigitning kiyimlarini yuvamanmi,
degan savolarga "ha" deb javob bera olsa yigitga turmushga chiqishga rozilik
berishi mumkin. Turmush qurishga rozilik bergandan so'ng eng murakkab jarayon
ya'ni o'zida ruhan oilaviy hayotga ishonchni shakllantirish boshlanadi. Mazkur
jarayonni amalga oshirishga vaqt qanchalik kam bo'lishiga qaramay aniq reja
asosida ulgursa bo'ladi. Rejaga quyidagi qismlarni kiritish mumkin: - bo'lajak
turmush o'rtog'ining xulq-atvorini o'rganish va unga dastlabki moslashuvni
boshlash. Yigitga qanday muomala yoqadi? Nima yoqadi va nima yoqmaydi?
Kuyovning oila a'zolarini umumiy xususiyatlari haqida ma'lumotlar to'plash va ular
bilan qanday munosabatga kirishiga fikran o'zini tayyorlash - yangi oilaga borib
moslashishi jarayoni muvaffaqiyatli amalga oshishi uchun o'zi o'sib ulg'aygan oila
a'zolaridan asta-sekin uzoqlashish.
Shuni ta'kidlash joizki turmushga chiqqan qizlar ulg'aygan oilalariga nisbatan
19

begonalashishni va uzoqlashishni tan olmasalar yangi oilalariga ko'nikib,
moslashib ketishlari juda qiyin kechadi. — ruhiy niqobni tez vaziyatga qarab
o'zgartira olishni o'rganish. Ya'ni ichidan zil ketib tursa ham tashqarisi kulib
turishni o'rganish. Sal narsaga arazlash, achchiqlanish, jahl qilishdan saqlanish
umuman ruhiy holatini istasa-istamasa jilovlay olish san’atini egallash.
Oila psixologiyasi bilan shug'ulanuvchi mutaxassislarning ta'kdlashlaricha,
oila qurishga o'zida ishonchni shakillantirayotgan qizlar yuqoridagi tavsiyalarni o'z
sharoitlarini hisobga olgan holda yozma ravishda amalga oshirsalar ijobiy natijaga
erishishlari onson kechadi. Turmushga chiqayotgan qiz bola avvalo bor irodasini
tarbiyalay olishi kerak bo'ladi. Shuni unutmaslik kerakki, iroda tarbiya va mashqga
muhtoj xususiyatdir. Xalqimiz tili bilan aytadigan bo'lsak, oilaviy hayotda suv
kelsa simirib, tosh kelsa kemiriladi. Oila sirini tashqariga chiqarmaslik oila
mustahkamligining saqlashga harakat qilishda irodani axamiyati beqiyosdir desak
xato bo'lmaydi. Qiz bola turmush qurganidan so'ng uni ijtimoiy muhitdagi mavqe
tubdan o'zgarishi asosida unga nisbatan boshqalarni va o'zini o'ziga bo'lgan
munosabati o'zgarishi tabiiy hol.
Mazkur o'zgarishga nisbatan o'zida ishonchni shakllantira olga qiz bola yangi
oilasida qisqa muddatda o'z o'rniga ega bo'la oladi. Yangi mavqega moslashish
albatta, tajriba bilimlarga asoslanadi. Shuning uchun qiz bola o'zidan oldin kelinlik
mavqeiga ega bo'lganlarni yutuqlari va kamchiliklarini tafakkurida aqlan tahlil
qilib o'zi kelin bo'lgach amalga oshiradigan xatti-harakatlarini tassavur eta olishi
kerak. Oila qurishga o'zida ishonchni shakllantirishiga eng asosiy turtki rolini
o'ynovchi omillardan yana biri bu o'z-o'ziga yo'riqnoma berish ya'ni "Men albatta,
yaxshi beka bo'la olaman", "Men oilani eplab keta olaman", "Men turmush
o'rtog'imni baxtli qila olman", "Men baxtli bo'laman" deb kelajakka faqat yaxshi
niyatlar bilan qarashi va kelajakka o'zini ishontira olishi uchun yuqoridagi
iboralarni tez-tez takrorlab turish kerak. Sog'lom oilani shakllantirishda oila
bekasini rolini chuqur anglab etgan qiz bolagina ruhan oila qurishga tayyor
bo'ladi. Xulosa qilib aytganimizda reproduktiv yoshdagi ayollarni oilaviy hayotga
tayyorlashda oilaviy an'analar, sog'lom turmush tarzi qoidalarga amal qilgan holda
20

tayyorlasak baxtli oilalar safi kengayib boraveradi. Ruhiyati sog'lom ayol sog'lom
farzandlarni dunyoga keltiradi, ularni barkamol shaxslar etib tarbiyalaydi.
II BOB BOB TA’LIM BORASIDAGI EMPERIK TADQIQOTLAR
2.1. Metodika tahlili
1-jadval;
T/r Savollar Sinaluvchining
javobi Ball
1 Ot kattami yoki it?
2 Ertalab nonushta qilamiz,peshindachi?
3 Kunduzi yorug`,kechqurunchi?
4 Osmon havo rangda,o`tlarchi?
5 Gilos,nok,olma,olxo`ri-bular nima?
6 Nima uchun hali poezd o`tmasdan turib
shlakbaum tushuriladi?
7 Toshkent,Samarqand,Buxoro-bular nima?
8 Soat necha bo`ldi?(ayni vaqtdagi)
9 Sigirning bolasi buzoq,itning bolasi
kuchukcha,qo`yning bolasi-chi?
10 It ko`proq tovuqqa o`xshaydimi yoki
mushukkami?
11 Nima uchun avtomobillarda tormoz bor?
12 Bolg`a bilan bolta nimasi bilan bir-biriga
o`xshaydi?
13 Olmaxon bilan mushuk nimasiga ko`ra
o`xshaydi?
14 Mix bilan vintning nima farqi bor?
15 Fudbol,tennis,suzish-bular nima?
16 Qanday transportlarni bilasiz?
17 Keksa odam yoshlardan qanday farq qiladi?
18 Odamlar nima uchun sport bilan
shug`ullanadi?
19 Odamlar ishlamasa nima bo`lishi mumkin?
20 Odamni nima uchun qamab qo`yadilar?
Jami natija:
F.I.SH__________________ Jinsi:_________ Yoshi________
Ushbu metodika olingach natijalarni baholash bosqichi quyidagi tartibda
o‘tqaziladi:
Agar metodikadagi savollarning mohiyatiga tushhunib,to‘g‘ri javobni bergan
bo‘lsa yoki savollardagi shartlarga ko‘ra bir nechta javoblarni to‘g‘ri keltirolgan
21

bo‘lsa har bir to‘g‘ri javob 0,5 balldan baholanadi,agar qisman kalitga yaqin
javoblar bo‘lsa,u holda 0,25 balldan beriladi.
So‘ngi ishimiz barcha chiqarilgan natijalarni qo‘shib umumiy ball keltirib
chiqariladi.Ushbu ballar quyidagi darajalarga ko‘ra ifodalanadi:
10 ball – juda yuqori darajada;
8 – 9 ball – yuqori daraja;
4 – 7 ball – o rta daraja; ʼ
2 – 3 ball – past daraja;
0 – 1 ball – juda past daraja;
Ushbu metodikani olishimizdan maqsad kichik maktab yoshidagi bolalarda bilish
jarayonlarining ichida ongimizning yuksak shakli bo‘lmish tafakkurni o‘rganishga
qaratdik.
Biz o‘z tadqiqotlarimizni davom ettirishga kirishdik.Kichik maktab yoshidagi
bolalarda tafakkur jarayoni rivojlanish bosqichida bo‘ladi.Bu esa,bizga kichik
maktab yoshidagi bolalar ishtirokida tafakkur jarayonining rivojlanib borish
tendensiyalarini kuzatishimizga imkon yaratadi.
Biz ushbu metodika tahlilini keyingi bosqichda SPSS dasturi asosida yoritib
o‘tamiz.
2.2 Ta’lim bo‘yicha olib borilgan tadqiqot natijalari
O’quv motivini baholash metodikasi
Biz olgan metodikamizni statistik o‘rganib chiqishimiz jarayonida psixologik
tadqiqot natijalari ma‘lumotlarini SPSS dasturiga kiritib tahlil qildik.Psixologik
tadqiqot natijalarini qayta ishlash jarayonida o‘quvchilarda olingan natijalar SPSS
dasturi asosida tahlil qilinganda biz quyidagi natijalarni oldik:
“O‘quv motivini baholash metodikasi bo‘yicha tafsiflovchi statistika tahlili:
2-jadval;
Shkalalar N Min i
mal Ma ksi
mal O‘rtac
ha
qiyma
t St and
art
og‘ish Asimmetriya Eksess
22

YUQORI
30 ,00 27,00 4,333
3 9,858
77 1,887 ,427 1,675 ,833
O ‘ RTA
30 ,00 28,00 6,766
7 10,58
849 ,972 ,427 -1,036 ,833
IJOBIY
30 ,00 18,00 5,533
3 7,985
91 ,767 ,427 -1,482 ,833
PAST
30 ,00 15,00 2,533
3 5,197
70 1,648 ,427 ,890 ,833
-Tadqiqotimizning yuqori shkala xulosasi minimall ball 0,00 ballni,maksimall
27 ballni,o‘rtacha qiymat 4,3333 ni,standart og‘ish 9,85877ni tashkil etdi.
(4,3333+9,85877) ,Assimetriya 1,887 ni,ekstsess esa 1,675 ni tashkil etdi.Bundan
ko‘rinib turibdiki,ekstsess qiymati va assimetriya oshmagan;
-Tadqiqotimizning o‘rta shkala xulosasi minimall ball 0,00 ballni,maksimall
28 ballni,o‘rtacha qiymat 6,7667 ni,standart og‘ish 10,58849ni tashkil etdi.
(6,7667+10,58849) ,Assimetriya 0,972ni,ekstsess esa -1,036ni tashkil etdi.Bundan
ko‘rinib turibdiki,ekstsess qiymati va assimetriya oshmagan;
-Tadqiqotimizning ijobiy shkala xulosasi minimall ball 0 ballni,maksimall
18 ballni,o‘rtacha qiymat 5,53333 ni,standart og‘ish 7,98591ni tashkil etdi.
(5,53333+7,9859) ,Assimetriya 0,767ni,ekstsess esa -1,482ni tashkil etdi.Bundan
ko‘rinib turibdiki,ekstsess qiymati va assimetriya oshmagan;
-Tadqiqotimizning past shkala xulosasi minimall ball 0,00 ballni,maksimall 15
ballni,o‘rtacha qiymat 2,5333 ni,standart og‘ish 5,19770ni tashkil etdi.
(2,5333+5,1977) ,Assimetriya 0,427 ni,ekstsess esa 0,890 ni tashkil etdi.Bundan
ko‘rinib turibdiki,ekstsess qiymati va assimetriya oshmagan;
Biz tadqiqotimiz natijalarini tahlil qilib Kolmagorov-Smirnov mezoniga o‘tamiz;
“O‘quv motivini baholash metodikasi bo‘yicha Kolmagorov-Smirnov mezoni
tahlili:
3-jadval;
Shkala N O‘rtach
a
qiymat St andart
og‘ish Mini ma
l Ma ksimal D
z qiymat P ishonch
daraja
YUQ
ORI 30 4,3333 9,85877 ,00 27,00 2,756 0,000
23

ORTA
30 6,7667 10,58849 ,00 28,00 2,402 0,000
IJOBI
Y 30 5,5333 7,98591 ,00 18,00 2,314 0,000
PAST
30 2,5333 5,19770 ,00 15,00 2,667 0,000
-O`tkazilgan tadqiqotimizda Kolmagor-smirnov mezoni natijasiga ko‘ra
yuqori shkala K-S normal taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda
(D
z =2,756; p<0,05) qiymatiga ko`ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelmadi.
-O`tkazilgan tadqiqotimizda Kolmagor-smirnov mezoni natijasiga ko‘ra
o‘rta shkala K-S normal taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda
(D
z =2,402; p<0,05) qiymatiga ko`ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelmadi.
-O`tkazilgan tadqiqotimizda Kolmagor-smirnov mezoni natijasiga ko‘ra
ijobiy shkala K-S normal taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda
(D
z =2,314; p<0,05) qiymatiga ko`ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelmadi.
-O`tkazilgan tadqiqotimizda Kolmagor-smirnov mezoni natijasiga ko‘ra
past shkala K-S normal taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda
(D
z =2,667; p<0,05) qiymatiga ko`ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelmadi.
Biz tadqiqotimiz natijalarini tahlil qilib Kolmagorov-Smirnov bo‘yicha natijamiz
noparametrik chiqdi.Tadqiqotimizning keyingi bosqichi noparametrik mezonlardan
Student-t mezoniga o‘tamiz;
“O‘quv motivini baholash metodikasi bo‘yicha Student-t mezoni tahlili:
4-jadval;
- O ` tkazilgan tadqiqotimizda yuqori shkalasi Student - t mezoni bo ` yicha ( t = 0,37 ;
p <0,05) farqlar mavjud emasligi aniqlandi .
-O‘rta shkalasi Student - t mezoni bo ` yicha ( t = 284 ; p <0,05) farqlar mavjudligi
aniqlandi .
-Ijobiy shkalasi Student - t mezoni bo ` yicha ( t = 0,18 ; p <0,05) farqlar mavjud
emasligi aniqlandi .
-Past shkalasi Student - t mezoni bo ` yicha ( t = -467 ; p <0,05) farqlar mavjud emasligi
24Shkala JINS
I N O‘rtacha
qiymat St andart og‘ish t p
YUQO
RI 1,00 18 4,3889 10,10031 ,037 28
2,00 12 4,2500 9,92815 ,037 24,018
ORTA 1,00 18 7,2222 10,54155 ,284 28
2,00 12 6,0833 11,09019 ,281 22,873
IJOBI
Y 1,00 18 5,5556 8,11116 ,018 28
2,00 12 5,5000 8,15197 ,018 23,647
PAST 1,00 18 2,1667 5,03225 -,467 28
2,00 12 3,0833 5,61586 -,456 21,873

aniqlandi .
Mazkur metodika 6 - 8 yoshdagi bolalarning o‘quv motivatsiyasi, maktabga
bo‘lgan munosabati, o‘qish bilan bog‘liq vaziyatga nisbatan emotsional
reaksiyasini aniqlashga qaratilgan. Metodika 1993 yil N.G.Luskanova tomonidan
taklif_etilgan.
Savollari.
1.Senga maktab yoqadimi yoki unchalik yoqmaydimi?
A. unchalik yoqmaydi.
B. yoqadi
V. hecham yoqmaydi.
2. Ertalab uyg‘onib, doim xursandchilik bilan maktabga kelasanmi yoki
ko‘pincha uyda qolishni istaysanmi?
A. ko‘pincha uyda qolishni istayman
B. ba'zida borishni, ba'zida qolishni istayman
V. xursandchilik bilan maktabga boraman
3. Agar o‘qituvchi ertaga xohlaganlar kelib, xohlaganlar kelmasligi mumkin
desa, sen maktabga borarmiding?
A. bilmadim
B. uyda qolardim
V. maktabga borardim
4. Biror bir dars bo‘lmasligi senga yoqadimi?
A.yoqmaydi
B.ba'zida yoqadi, ba'zida yoqmaydi
V. yoqadi
5. Uy vazifalaring yo‘q bo‘lishini xohlarmiding?
A.xohlardim
B.xohlamasdim
V.bilmadim
6. Maktabda faqat tanaffus bo‘lishini xohlarmiding?
A. bilmadim
25

B. xohlamasdim
V. xohlardim
7. Sen ota - onanga maktab haqida ko‘p gapirib berasanmi?
A.ko‘p gapirib beraman
B.kam gapirib beraman
V.umuman gapirib bermayman.
8. O‘qituvching o‘rniga boshqa mehribonroq o‘qituvchi kelishini xohlarmiding?
A.bilmadim
B.xohlardim
V.xohlamasdim
9. Sinfda o‘rtoqlaring ko‘pmi?
A.kam
B.ko‘p
V.umuman yo‘q
10. Senga sinfdoshlaring yoqadimi?
A.yoqadi
B.unchalik yoqmaydi
V. yoqmaydi
Eslatma: Mazkur metodikani individual hamda guruhiy tarzda qo‘llash
mumkin.
Kalit
Savollar 1-javob uchun
ball
(A) 2-javob uchun
ball
(B) 3-javob uchun
ball
(V)
1 1 3 0
2 0 1 3
3 1 0 3
4 3 1 0
5 0 3 1
6 1 3 0
26

7 3 1 0
8 1 0 3
9 1 3 0
10 3 1 0
Natijalarni-baholash:
25 - 30 ball. O‘quv motivatsiyasi yuqori. Bunday bolalar o‘zining bilish motivi
kuchli ekanligi, barcha topshiriqlarni yaxshi bajarishga intilish bilan ajralib turadi.
20 - 24 ball. O‘quv motivatsiyasi o‘rtacha. Bunday o‘quvchilar guruhi o‘quv
faoliyatini ancha muvaffaqiyatli amalga oshirilgan bolalardan tashkil topadi.
15 - 19 ball. Maktabga munosabat ijobiy, ammo bolani ko‘proq o‘qish bilan
bog‘liq bo‘lmagan tomonlar qiziqtiradi. Bunday o‘quvchilar maktabda o‘zlarini
yaxshi his etadilar, biroq maktabga asosan o‘rtoqlar, o‘qituvchilar bilan
suhbatlashish, chiroyli o‘quv qurollariga ega bo‘lish uchun boradilar.
10 - 14 ball. O‘quv motivatsiyasi past. Bunday bolalar maktabga borishni
xohlamaydilar, darslarda bekorchi narsalar bilan shug‘ullanib, o‘ynab o‘tiradilar.
10 balldan past - Maktabga nisbatan salbiy munosabat, moslashmaganlik mavjud.
27

Bunday o‘quvchilar o‘quv faoliyatini bajarishga qiynaladilar, tengdoshlari va
o‘qituvchilar bilan bo‘lgan munosabatda muammolarga duch keladilar.
O‘quvchilarning ijodkoqlik qobiliyatlarini rivojlantirish va bunda
foydalaniladigan metod va vositalardan o'quvchilarning turli sharoitlarga
moslashish, jamiyatni hurmat qilish, g'oyalarga bag'rikenglik bilan munosabatda
bo'lish intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishi ham kutiladi. Ma'lumki, XXI
asrdagi muhim ko'nikmalar o'quv faoliyatida kuchaytirilishi kerak bo'lgan maxsus
ko'nikmalarni o'z ichiga oladi, ya'ni tanqidiy fikrlash va ijodiy qobiliyatlar,
muammolarni hal qilish, metabillash, muloqot qobiliyatlari, hamkorlik,
innovatsiyalar, ijodkorlik va axborot savodxonligi kabi yuqori darajadagi fikrlash
qobiliyatlaridir.
Pedagogikaning asosiy vazifalaridan biri barcha o'quvchilarning ijodiy
faoliyati har tomonlama rivojlanishini ta'minlaydigan shart-sharoitlar yaratishdan
iborat. Shu bilan bir qatorda muayyan sohalarda chuqur qiziqishlarini, intilishi va
qobiliyatini namoyon qilayotgan o'quvchilarni aniqlash, ularga bundan keyingi
rivojlanishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratib berish lozim. Buning uchun esa
maktab yoshidagi o'quvchilarning ijodiy faoliyatini rivojlantirishga doir shart-
sharoitlar yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Ayni shu o'rinda o'quvchilarning
ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishda foydalaniladigan shakl, metod va
vositalarning ahamiyatining o'rnini va darajasini oshiradi. Bu borada
o'qituvchining sa'y-harakatlari ham juda ahamiyatli sanaladi. Chunki o'qituvchi
o'quvchilar ijodiy faoliyatini rivojlantirishga doir innovatsion faoliyatga
tayyorlashi, o'qituvchi va o'quvchilar munosabatida hamkorlik faoliyatini vujudga
keltirishi, ijodiy faoliyatni rivojlantirishda bilishga doir innovatsion
texnologiyalardan, zamonaviy metodlardan, eng ilg'or natijakor shakl va
vositalardan foydalanishi o'quvchilarning ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishda
eng samara beruvchi amaliy ish hisoblanadi.
28

XULOSA
Bugungi psixologik xizmatning qulay va shaxs kamoloti uchun nihoyatda
ahamiyatli tomonlari barchaga ma'qul va manzur bo'lgan. Lekin psixologik
xizmatning keng targ'ibot qilinishi uchun yuqoridan maxsus rasmiy farmoyishning
va amaliyotchi psixologlarning nihoyatda taqchilligi yoppasiga barcha maktablarda
xuddi shunday psixologik xizmatni tatbiq etish ishiga birmuncha to'sqinlik qilib
kelar edi.1990-yillarga kelib mustaqillik, erk, o'zlikni anglash hislari hukmron
bo'lgan O'zbekiston sharoitida inson va jamiyat kamolotini ko'zlovchi barcha
ijtimoiy sohalar singari psiixoloogik xizmat tatbiqining keng quloch yoyishi uchun
ham o'ziga xos zamin hozirlandi. Bu esa O'zbekiston uchun xarakterli bo'lgan
psixologik xizmat rivojlantirilishinning navbatdagi amaliyotchi-psixologlar
tayyorlash bosqichiga o'tishni muqarrar qilib qo'ydi. Chunki maktabdagi ijtimoiy-
psixlogik iqlimni tahlil qila oluvchi malakali amaliyotchi-psixologlar tayyorlamay
turib,O'zbekistonda psixologik xizmat tatbiqini muvaffaqiyatli amalga oshirib
bo'lmas ekan. Shunga muvofiq dastavval Toshkentda, so'ngra Buxoroda,
keyinchalik Navoiy, Andijon,Samarqand va boshqa viloyatlarda umumta'lim
maktablari uchun "Amaliyotchi-psixologlar" mutaxassisligi bo'yicha qayta
tayyorlov kurslari ochildi va bu kurslarni muvaffaqiyatli tugatganlar
Respublikamizning talaygina maktablarida psixologik xizmat tashkilotchisi,
targ'ibotchisi va tadqiqotchisi samarali ish olib bormoqdalar. Psixologik xizmat
qanchalik yaxshi yo'lga qo'yilsa,insonlarda uchraydigan turli ruhiy holatlar ham
shunchalik oson korreksiya qilinadi.Insonlar o'z hayotida uchraydigan
muammolarni bartaraf qilishni o'rganadilar. Psixologik faoliyat ta'lim jarayonida
o'quvchilarning ruhiy holatini, mavzularni tushunish darajasi va o'zlashtirishini
29

oshirishni maqsad qiladi. Ushbu faoliyat o'quvchining o'ziga ishonchini oshiradi,
motivatsiyasini yuqorilaydi, o'zini tanishlik bilan vaqt-sana bilan boshqarish bilan
ta'minlaydi.Psixologik faoliyatning xususiyatlari quyidagicha bo'lishi mumkin:
O'quvchilar bilan bire-bir muloqot: Psixolog o'quvchilar bilan shaxsiy muloqotda
bo'lib, ularning muammolarini, istaklarini va buzarliklarini foydalanish bilan hal
etadi.Nafaqat muammolarni yechish, balki ularni oldini olish: Psixolog,
o'quvchilarni niyatlarni o'zgartirish va o'zlashtirishga yo'l qo'yishda yordam beradi.
Yaratuvchi harakatlarni oshirish: Psixolog o'quvchilarning o'zlashtiruvchanlik
darajasini oshirish uchun ularni ilg'or usullarga qaytib keladi, masalan, tanqid
qo'lda timsol qilish, o'quv mashg'ulotlari va interaktiv methodlarni qo'llash.
O'quvchilarni salomatlik va hushmandlik haqida bilgilashish: Psixolog
o'quvchilarga salomatlik, oziq-ovqatga qarshi yo'qotish, rostdan ham yaxshi
tushunish va harorat qilishning muhimligi haqida bilim berishi lozim.O'quvchilarni
o'zaro munosabatlarda o'qishni o'rgatish: Psixolog o'quvchilarga ifodali muloqot
qilish, kelishuvlarda erkinligini saqlash va qat'iy bo'lmagan holatlarda yoritish
bilan nashrlarni o'rganishni o'rgatadi.Psixologik faoliyat ta'lim jarayonida
o'quvchilarning o'zlashtirish darajalarini oshirish, ularning tashkil etish, o'zining
o'ziga xos bo'lishini va daromadli o'zraqam asosida o'quvchi to‘garakli holatga
kelishini ta'minlaydi. Bu esa o'quvchilarning malaka, tashvish, iste'dodlari o'sishiga
qo'lgan tartibga solish imkoniyatini beradi.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. I.A.Karimov “Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotning poydevori”
Toshkent-1998 yil
2. SH .M.Mirziyoyev “Yoshlar tarbiyasi eng muhim masalalardan” Toshkent-
2017 yil
3. Andreeva T.V. Semeynaya psixologiya. – SPb.: 2004.
4. Asomova R.Z. Kasb tanlash motivasiyasi va uning dinamikasi.
Psix.f.n......dis.-T.,2002. -137 b.
5. Azizxo'jaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.T.:
Nizomiy,
6. Goziev E. «Pedagogik psixologiya asoslari». Toshkent. 1997.
7. Goziev E. «Psixologiya». Toshkent. «O'qituvchi». 1994.
8. Ishmuhammedov R.Abduqodirov A.Pardaev A. Ta'limda innovatsion
texnologiyalar.Toshkent -2008.
9. Karimov I.A. Oila farovonligi – millat farovonligi: O`zbekiston
Respublikasi
10. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida: T.6. –
T-“O`zbekiston”, 1998. – 429 b.
11. N.N.Azizxo'jaeva. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. -T.:
O'zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg'armasi nashriyoti. 2006
y.
12. NISIM, 2002. – 28 b
31

13. O. Hasanboeva, J. Hasanboev, H. Hamidov. Pedagogika tarixi. -T.:
"O'qituvchi" nashriyoti, 1997-yil.
14. Prezidenti Islom Karimovning O`zbekiston Respublikasi
Konstituttsiyasining
15. XXI asr oilasi kontseptsiyasi. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi. – T.:
16. Yosh va pedagogik psixologiyadan praktikum. T.1991.
Internet resurslari:
1. .http://arxiv.uz
2. .http://ziyonet.uz
3. .http://psychol.ras.ru
4. .http://psyberia.ru
5. www.expert.psychology
Mirzo Ulug‘ bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali
“Psixologiya”fakulteti “Oila psixologiyasi” yo‘nalishi 2-bosqich 412-22 –
guruh talabasi Ilxomova Sarvinozning “Umumiy psixologiya” fanidan
“Ta’limda psixologik faoliyat”mavzusidagi kurs ishiga
TAQRIZI
Talim va o‘qitish psixologiyasi .
O‘rganish insonning boshqalar bilan muloqoti va o‘zaro harakati natijasida yuzaga
kelishi mumkinligi aniqlandi,lekin bilim va malakani egalash bilan bir qatorda,
o‘rganish ko‘p hollarda maqsadga yo‘naltirilgan holatda amalga oshadi.Bunday
yo‘naltirish-ta’lim deyiladi .
32

Kurs ishining tarkibiy tuzilishi:kirish qismi,2 bob,5 paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
Kurs ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi,kurs ishining maqsadi va
vazifalari,ob’ekti va predmeti o‘z aksini topgan.
Kurs ishining kirish qismida mavzuning bugungi kundagi
dolzarbligi,predmeti,maqsadi, vazifalari,o‘rganilganlik darajasi, metodlari va
tuzilishi imkon darajasida yoritilib o‘tilgan.
Kurs ishining 1-bobida ta’limda psixologik jarayonlarning nazariy tahliliga
umumiy tavsif berib o‘tilgan.Mazkur bobning 1-paragrafida ta’lim jarayonlaring
psixologik xarakteristikasi,ya’ni o‘rganish,ta’lim fikrlash kabi tushunchalar
izohlangan.
Kurs ishining 2-paragrafida ta’lim jarayoni bilan birga
o‘rganish jarayoni ham alohida izohlab o‘tiladi.
Kurs ishining 2-bob 1-paragrafida ta’lim borasidagi metodikalar tahlili va biz
tadqiq etmoqchi bo‘lgan metodika izohi qayd etilgan.
Kurs ishining 2-bob 2-paragrafida ushbu olingan
metodikamizning tahlili statistik tahlil qilinib SPSS dasturi asosida yoritilib
o‘tiladi.Statistik natijalar sharhi bayon qilingan.
Ishimizning so‘ngi xulosa qismida esa ushbu kurs ishimizning umumiy tasnifi
yoritilib o‘tilgan.
Xulosa qismida kurs ishi bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar natijasida erishilgan
tavsiya va xulosalar o‘z aksini topgan.
Kurs ishida yoritilgan mavzu bo‘yicha emperik tadqiqot olib borilgan
bo‘lib,mazmun jihatdan to‘liq yoritilib berilgan.
Kurs ishida ayrim juz’iy xatolar mavjud bo‘lsada bu kurs ishining mazmun
mohiyatiga ta’sir etmaydi deb hisoblayman.
Kurs ishi belgilangan talablarga javob beradi va komissiya oldida himoyaga
tavsiya etiladi.
33

Ilxomova Sarvinozning “Ta’limda psixologik faoliyat” mavzusidagi kurs ishi bazi
juziy kamchiliklarga ega.Kamchiliklar ishning mazmuniga tasir qilmaganligi
uchun ishni himoyaga tavsiya etish mumkin.
TAQRIZCHI : Samatova Nigora
34

Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
“Psixologiya” fakulteti “Oila psixologiya” yo‘nalishi 2- bosqich 412-22-guruh
talabasi Ilxomova Sarvinozning “Umumiy psixologiya” psixologiya fanidan
“Ta’limda psixologik faoliyat” mavzusidagi kurs ishiga ilmiy rahbar
tomonidan
XULOSA
Biz uchun muhim bo‘lgan “Ta’limda psixologik faoliyat”
35

Ta’limda psixologik faoliyat

Sotib olish