Dokument ma'lumotlari

Narxi 35000UZS
Hajmi 1.8MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Geografiya

Sotuvchi

Dilshodbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Mart 2025

2 Sotish

Tabiatdan foydalanishda hisobga olinishi zarur bo’lgan qonuniyatlar

Sotib olish
Mavzu: Tabiatdan foydalanishda hisobga olinishi zarur bo’lgan qonuniyatlar Reja: KIRISH 1. Umumgeografik qonuniyatlar va tabiatdan foydalanishda ularni hisobga olish 2. Tabiatdan foydalanishda uning qonuniyatlarini to’g’ri baholash 3. Tabiatdan foydalanishning umumiy va xususiy tamoyillari 4. Tabiatda sodir bo’ladigan jarayonlar 5. Tabiatdan noto’g’ri foydalanishning ijtimoiy - iqtisodiy oqibatlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar KIRISH Mavzuning dolzarbligi . XX-asrning 2-yarmida sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi, qishloq xo jaligida turli xil kimyoviy moddalarningʻ ko p qo llanilishi, katta maydonlarda muttasil bir xil ekinlarning yetishtirilishi, ʻ ʻ transport vositalarining ortiqcha ko payib ketishi, shaharlarning yiriklashib ʻ ketishi, tabiat muhofazasiga yetarlicha e tibor berilmaganligi tabiiy muhitning ʼ buzilishiga, ayrim joylarning ifloslanib ketishiga sabab bo ldi. Ayrim konchilik ʻ sanoati rayonlarida tabiiy muhit juda buzilib ketgan. Katta maydonlarni kon chiqindi jinslari egallagan, chuqur ochiq karyerlar yer osti suvi sathini pasaytirishi natijasida o simlik qoplami qurib bormoqda. Rekultivatsiya ʻ ishlariga, xususan rivojlanayotgan mamlakatlarda yetarlicha e tibor berilmaydi. ʼ Hozirgi vaqtda Tabiatni muhofaza qilish muayyan o lka yoki mamlakat ʻ doirasidan chiqib, umumjahon muammosiga aylanib bormoqda. Yerning ozon pardasidagi o zgarishlar, dunyoda haroratning ko tarilib borayotgani, qutbiy va ʻ ʻ tog muzliklarining qisqarib borayotgani ana shunday muammolardan. ʻ Ayniqsa, qayta tiklanmaydigan tabiiy boyliklarning kamayib borayotganligi va atrof tabiiy muhitning ifloslanayotgani bir qancha mamlakatlarda, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda Tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini ko rishga ʻ majbur etdi. Ko pchilik rivojlangan mamlakatlarda o rmonlarni kesish ʻ ʻ cheklandi, yerdan kadastr asosida foydalaniladigan bo ldi, daryo va ko llar ʻ ʻ suvlari tozalanib, baliqlarni ko paytirish boshlandi. Ovchilik tartibga solindi, ʻ qo riqxonalar, muhofaza qilinadigan hududlar ko paytirildi. ʻ ʻ Biroq XX-asrning o rtalaridan boshlab zararli chiqindili ishlab chiqarish ʻ korxonalarining rivojlanayotgan mamlakatlarga ko chirila boshlangani bu ʻ mamlakatlarda atrofmuhitning ifloslanishiga sabab bo lmoqda. ʻ Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli tabiatni muhofaza qilishga yetarli mablag ajratishga qodir emas. Tabiatni muhofaza qilish ʻ sohasida xalqaro qat iy hamkorlikning yo qligi ham tabiiy boyliklardan ʼ ʻ foydalanishda va Tabiatni muhofaza qilishda yetarlicha samara bermayapti. O zbekistonda XX-asrda, ayniqsa, uning 2-yarmida qishloq xo jaligidaʻ ʻ monokultura tizimining qo llanishi, gerbitsid va pestitsidlarning haddan ʻ tashqari ko p ishlatilishi, mavjud suv zaxiralaridan noto g ri foydalanish ʻ ʻ ʻ oqibatida atrofmuhit holatida katta salbiy o zgarishlar ro y berdi. Orol dengizi ʻ ʻ deyarli quridi, uning atrofida cho llashish kuchayib ketdi, yer osti suvlari ʻ sho rligi darajasi oshdi. Inson salomatligi uchun zarur sharoit buzildi, ʻ kamqonlik, gepatit, zotiljam kabi kasalliklar ko paydi. Paxta monokulturasi ʻ ta sirida boshqa hududlarda ham inson hayoti uchun zarur bo lgan ekologik ʼ ʻ vaziyat yomonlashdi. Kurs ishining maqsadi . Tabiatni va uning komponentlarini muhofaza qilish to g risida bir qancha qonunlar qabul qilindi. Bular „Tabiatni muhofaza ʻ ʻ qilish to g risida“ (1992-yil 9-dekabr), „Suv va suvdan foydalanish to g risida“ ʻ ʻ ʻ ʻ (1993-yil 6-may), „Atmosfera havosini muhofaza qilish to g risida“ (1996-yil ʻ ʻ 27-dekabr), „O simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to g risida“ va ʻ ʻ ʻ „Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to g risida“ (1997- ʻ ʻ yil 26 dekabr), shular jumlasidandir[5]. O zbekiston Respublikasi ʻ Konstitutsiyasining 50, 54, 55 va 100-moddalarida Tabiatni muhofaza qilishga oid normalar bayon etilgan. Konstitutsiyaning 11 bobi 50moddasida “Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo lishga majburdirlar“, deb ʻ ko rsatilgan. 55moddasida „Yer, yer osti boyliklari, suv, o simlik va hayvonot ʻ ʻ dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir. Ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir“, deya takidlagandi prezidantimiz o’z nutqlarining birida[4] O zbekiston Tabiatni muhofaza qilish soxasida bir qancha xalqaro ʻ tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi va dasturlarda, jumladan, BMTning atrofmuhit bo yicha dasturi (YUNEP) da ishtirok etadi. YUNEP va ayrim ʻ rivojlangan mamlakatlar bilan hamkorlikda Biologik xilmaxillikni saklashning milliy strategiyasi va 10 dan ortiq milliy ekologik qonunlar ishlab chikildi. 1993-yil mart oyida Qozog istonning Qizilo rda shahrida O rta Osiyodagi 5ʻ ʻ ʻ davlatning Oliy darajadagi uchrashuvida Orol dengizi muammolari bo yicha ʻ Davlatlararo kengash va uning ijroiya qo mitasi hamda Orolni qutqarish ʻ xalqaro fondi tashkil etildi. Uning vazifasi Orol dengizi, uning sog lom ʻ ekologik sharoitini tiklash, mazkur regionni toza ichimlik suvi bilan ta minlash, ʼ hudud sanitariyagigiyena muxitini yaxshilashdir. Bugungi kurs ishimizning ham asosiy maqsadi har bir soha uchun tabiat ne’matlardan to’g’ri foydalanishga qaratilgan. Kurs ishining vazifalari . Bugungi kunda insoniyat oldida tabiatdan noto’g’ri foydalanish oqibatida bir qancha global muammolar mavjud bo’lib kelajak avlodga buning sabab va oqibatlarini aniq va tushunarli qilib yetkazib berish va kelajakda ro’y berishi mumkin bo’lgan tabiat bilan bog’liq bo’lgan barcha muammolarning oldini olish qonun qoidalarni hayotga to’g’ri tadbiq qilishni o’rgatishdan iborat Kurs ishining tuzilishi . Mazkur kurs ishi kirish , 5 band va xulosa qismidan iborat. Kirish qismida Kurs ishining dolzarbligi , maqsad, va vazifalari bayon qilingan. Mavzuning har bir bandida mavzuga oid atamalar, ilmiy terminlar, rasmlar va umumgeografik qonuniyatlar haqida ma’lumotlar keltirilgan. 1. Umumgeografik qonuniyatlar va tabiatdan foydalanishda ularni hisobga olish Tabiatni muhofaza qilish tabiat va uning boyliklaridan oqilona foydalanishga, tabiatni inson manfaatlarini ko zlab ongli ravishdaʻ o zgartirishga, tabiat boyliklari va umuman tabiatni, uning go zalligi, ʻ ʻ musaffoligini saqlab qolishga va yanada boyitishga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlari majmuasiga davlatlar, xalqaro tashkilotlar, jamoat, ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ma muriy ʼ tashkilotlar, har bir odam tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar kiradi. Hozirgi vaqtda inson yashab, to xtovsiz munosabatda bo lib kelayotgan ʻ ʻ tabiiy muhit uzoq geologik davrlar (4,5—4,7 milliard yil) mobaynida bir qancha omillarning birgalikda ta sirida, ya ni Quyosh nuri, Yerning massasi, ʼ ʼ gravitatsiya kuchi, ko lami, aylanma harakatlari, tektonik harakatlar, havo va ʻ suv qobiqlarining vujudga kelishi va o zgarishi, ekzogen jarayonlar ta siri, ʻ ʼ organik dunyoning paydo bo lishi va taraqqiyoti ta sirida tarkib topgan. Tabiiy ʻ ʼ muhitning holati o zaro ta sir etib turuvchi ko p omillarning murakkab ʻ ʼ ʻ majmuida tarkib topgan tabiiy muvozanatga bog liq. Chunki bir joyning iqlimi ʻ Quyosh nurining tushish burchagiga, ya ni geografik kenglik, yer yuzasining ʼ tuzilishi, shamollar, okeanlarning uzoq yoki yaqinligi, oqimlari va boshqalarga; o simliklar qoplami esa iqlim, yer yuzidagi tog jinslari, relyef, tuproqlarga ʻ ʻ bog liq. Bu tabiiy omillarning birontasida o zgarish ro y bersa, tabiiy ʻ ʻ ʻ muvozanat buziladi, bu esa tabiiy muhitda o zgarishlarga sabab bo ladi. ʻ ʻ Ba zan, tabiatning biror komponentiga ko rsatilgan arzimagan ta sir hech ʼ ʻ ʼ kutilmagan katta o zgarishlarga, xususan, xavfli o zgarishlarga olib kelishi ʻ ʻ mumkin. Har qanday tirik mavjudot o z atrofini o rab turgan tabiiy muhit bilan ʻ ʻ o zaro ta sirda bo ladi, undan o ziga kerakli narsalarni oladi, shu muhitda ʻ ʼ ʻ ʻ moslashadi, muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning aylanma harakatiga ma lum darajada o zgarish kiritadi. Yerning havo qobig idagi ʼ ʻ ʻ hozirgi gazlar tarkibi, miqdori, ayrim foydali qazilmalari, masalan, ohaktosh, toshko mir, qo ng ir ko mirning hosil bo lishi, tuproq qoplamining tarkibʻ ʻ ʻ ʻ ʻ topishi, rivojlanishi organizmlarning hayot faoliyati natijasidir. Organik dunyoning tabiiy muhit bilan o zaro ta siri biologik evolyutsiya jarayonida ʻ ʼ yangi turlarning paydo bo lishi, raqib turlar sonining ko payishi yoki kamayishi ʻ ʻ va atrof muhitning o zgarishi natijasida o zgaradi. ʻ ʻ Yerda odamning paydo bo lishi organik dunyo bilan tabiiy muhit ʻ o rtasidagi o zaro munosabatni tubdan o zgartirib yubordi. Inson tabiatga ʻ ʻ ʻ mehnat qurollari vositasida yaylovlardan noto g ri foydalanish oqibatida ta sir ʻ ʻ ʼ ko rsatadi. U o zining tabiat bilan bo lgan o zaro ta siri usullarini ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ takomillashtirib boradi. Natijada inson yashay oladigan hudud kengayadi, foydalaniladigan tabiiy elementlar soni va hajmi ortadi, binobarin, insonning tabiatga tazyiqi sifat jihatidan ham, ko lam jihatidan ham ko payadi. Inson o zi ʻ ʻ ʻ yashashi va faoliyat ko rsatishi uchun tabiiy muhitdan tashqari yana sun iy ʻ ʼ muhitni ham bunyod etadi. Masalan, shaharlar, turar joy binolari, bog lar, suv ʻ omborlari, yo llar va boshqa Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, fan va ʻ texnikaning taraqqiy etishi bilan, tabiiy boyliklarning ahamiyati, ulardan foydalaniladigan sohalar, ularni ishlatish shakllari ham o zgarib boradi. ʻ Qadimda bir necha xil kimyoviy elementlardan foydalanilgan bo lsa, hozirgi ʻ vaqtda mavjud barcha elementlardan foydalaniladi. Shu bilan birga ko pchilik foydali qazilmalar tobora ko proq qazib ʻ ʻ chiqarilmoqda. Insonning tabiatga ta siri kuchayishidan, antropogen landshaftlar ko paymoqda. ʼ ʻ Hayvonot va o simlik olamidan rejasiz foydalanish yoki inson faoliyati bilan ʻ bog liq boshqa sabablar tufayli XVI-asrning oxirlaridan XX-asrning ʻ 70yillarigacha umurtqali hayvonlarning 250 turi va kichik turlari butkul yo qolib ketdi. 80-yillardan boshlab har yili o rtacha 1 ta hayvon turi va 50 ga ʻ ʻ yaqin o simlik turi yo qolib bormoqda. Qush va sut emizuvchilarning 1000 dan ʻ ʻ ortiq turi yo qolib ketish arafasida turibdi. Yil davomida 1milliard t yoqilg i ʻ ʻ yoqiladi, atmosferaga yuzlab million t azot oksidi, oltingugurt, uglerod, qurum, chang va boshqa chiqariladi. Tuproq va suvlar sanoat va maishiy chiqindilar (bir necha milliard t), neft mahsulotlari (bir necha million t), mineral o g itlarʻ ʻ (yuz million t ga yaqin), og ir metallar, radiaktiv chiqindilar bilan ifloslanadi. ʻ Inson tabiiy sharoit va boyliklardan ko p maqsadlarda foydalanadi. Bu ʻ esa ayni paytda, tabiatni tegishlicha muhofaza qilishni ham taqozo etadi. Bular: xo jalik, sog liqni saqlash va gigiyena, nafosat (estetik), turizm, ilmiy hamda ʻ ʻ tarbiyaviy maqsadga muvofiq foydalanish. Maqsadga muvofiq foydalanish deganda, tabiat boyliklaridan mamlakat yoki butun insoniyat manfaati yo lida ʻ foydalanish tushuniladi. Bunda hozirgi va kelajak avlodning manfaatlarini ko zlab faoliyat yuritish nazarda tutiladi. O z taraqqiyotini oldindan uzoq ʻ ʻ muddatga ilmiy asosda rejalashtira oladigan va tabiiy muvozanatni o zgartirmasdan foydalana oladigan jamiyatgina taraqqiyotga erishadi. ʻ Tabiiy boyliklardan oqilona foydalanishdan tabiatda ro y beradigan ʻ jarayonlarning o zaro bog liqligi va rivojlanishi qonuniyatlari haqidagi bilimlar ʻ ʻ katta ahamiyatga ega. Bu siz tabiiy jarayonlarga baho berish, ularni xisobga olish, tabiatga, tabiat komponentlariga ko rsatilgan har qanday ta sirning ʻ ʼ kelajakda qanday oqibatlarga olib kelishini oldindan bilish mumkin emas. Inson tabiatdan foydalanganda va unga ta sir ko rsatayotganda bilishi va ʼ ʻ faoliyatida amal qilish zarur bo lgan, asosan, 5 qonuniyat mavjud: 1) tabiatdagi ʻ barcha komponent va elementlar o zaro bir-birlari bilan bog langan, o zaro ʻ ʻ ʻ ta sir etib, muayyan muvozanatda bo lib, uyg unlik hosil qilgan. Biron ʼ ʻ ʻ komponent yoki element o zgarsa, butun tabiiy kompleksda o zgarish ro y ʻ ʻ ʻ beradi; 2) tabiatda to xtovsiz modda va energiyaning aylanma harakati ro y ʻ ʻ berib turadi. Bu xayot asosi; 3) tabiiy jarayonlarning rivojlanishida muayyan davriyliklar mavjud (sutkalik, yillik, 12 yillik, 33— 35 yillik va ko p yillik); 4) zonallik; 5) regionallik. ʻ Insonning tabiat bilan o zaro ta siri jamiyat taraqqiyoti, ishlab chiqarish ʻ ʼ usullari mukammallasha borgan sari jadallashadi, tabiatdan, uning boyliklarini, qurilish va ishlab chiqarish teknikasi, aloqa vositalari yirik shaharlarni o zgartirib, yirik vohalar, madaniy landshaftlar yaratishga, hosildor ekin hamdaʻ mevalar, mahsuldor chorva mollari yetishtirishga imkon beradi. Lekin ba zan ʼ chuqur o rganmasdan inson qudratiga ortiqcha baho berib, tabiatga ta sir ʻ ʼ ko rsatish tabiatni foydalanib bo lmaydigan holatga, uning buzilishi va ʻ ʻ ifloslanishiga olib kelishi mumkin. Bunday manzara insoniyatning butun tarixi mobaynida kuzatiladi. Pekin XIX-asrgacha insonning tabiatdan foydalanish ko lami uncha katta ʻ bo lmagani uchun inson faoliyatining tabiatga ta siri ham kamroq bo lgan. ʻ ʼ ʻ Geografik qobiq uni tashkil qiluvchi qobiqlardan ko‘p xususiyatlariga ko‘ra farq qiladi, ulardan asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Geografik qobiq moddiy tarkibi va tuzilishining xilma-xilligi. Geografik qobiqda moddalar uch xil, ya’ni qattiq, suyuq va gazsimon holatda uchraydi. Ularning fizik va kimyoviy xususiyatlari turlicha va o‘zgaruvchan. Moddalarning tuzilishiga ko‘ra, organik, noorganik va aralash turlari ajratiladi. 2. Geografik qobiqda energiyaning turli xillari uchraydi. Quyosh ener giyasi kimyoviy jarayonlar, issiqlik va mexanik energiyaga aylanadi. 3. Geografik qobiqda issiqlikning o‘zgarishi va to‘planishi. Geografik qobiqqa issiqlik koinotdan va Yerning ichki qismidan keladi. Ushbu issiqlikning bir qismi organik moddalarda va ularning qoldiqlarida to‘planadi (ko‘mir, gaz, neft, torf va hokozo) 4. Geografik qobiqda uni tashkil etuvchi komponentlar va geosferalarning o‘zaro ta’siri va aloqalari natijasida sifat jihatidan yangi hosilalar – geotizimlar vujudga kelgan. 5. Geografik qobiqda hayotning mavjudligi. Tirik organizmlar, jumladan inson uchun faqat shu yerdagina qulay muhit mavjud. 6. Geografik qobiq o‘ziga xos qonuniyatlar asosida rivojlanadi. Geografik qobiqning bir nechta qonuniyatlari mavjud bo‘lib, eng asosiylari: bir butunlik, zonallik, azonallik, modda va energiyaning aylanma harakati, ritmiklik. Geografik qobiqning bir butunligi qonuniyati muhim qonuniyatlardan biri bo‘lib, barcha komponentlarning bir-biri bilan chambarchas bog‘liqligi va ulardan birining o‘zgarishi butun qobiqning yaxlitligini buzilishiga olib kelishida namoyon bo‘ladi. Chunki, geografik qobiq – tabiat komponentlarining oddiygina yig‘indisi bo‘lmasdan, balki maxsus xususiyatlarga ega bo‘lgan va yaxlit, bir butun rivojlanuvchi sifatiy yangi hosiladir. Geografik qobiqning bir butunligi va komponentlarning o‘zaro bog‘liqligini to‘rtlamchi davr muz bosishlari misolida yaqqol ko‘rish mumkin. Muz bosish davrlarida katta hajmdagi suv muzliklarda to‘planadi. Bu esa Dunyo okeani sathining sezilarli pasayishiga (100–110 m) olib kelgan. Dunyo okeani sathining pasayishi, o‘z navbatida, Yerning butun tabiatida aks etadi: shelfning qurishi yuz beradi, materiklar va okeanlarning qirg‘oq chegaralari, qiyofasi o‘zgaradi, orollarning ayrimlari materiklar bilan tutashadi, ayrim bo‘g‘izlar (masalan, Bering, Gibraltar) quruqlikka aylanib materiklar tutashib ketadi va "kontinental ko‘priklar” vujudga keladi. Ushbu "ko‘priklar” orqali turlarning migratsiyasi ro‘y berib, o‘simliklar va hayvonlar yangi yerlarni egallaydi. Yer yuzining barcha daryo havzalarida eroziya ba’zasining pasayishi natijasida chuqurlatma eroziya faollashadi. Modda va energiyaning aylanma harakati. Geografik qobiqda modda va energiyaning aylanma harakati uning bir butunligini ta’minlaydi. Aylanma harakatda litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferadagi moddalar ishtirok etadi. Litosferada, asosan, gipergenez zonasigacha, ya’ni nuragan g‘ovak jinslar tarqalgan chegaragacha bo‘lgan moddalar aylanma harakatda ishtirok etadi. Atmosferada aylanma harakat atmosferaning umumiy sirkulyatsiyasida namoyon bo‘ladi, sayyoraviy miqyosdagi shamollar (havo oqimi)ning shakllanishi sodir bo‘ladi. 1-rasm. Geografik qobiqning asosiy komponentlari(Manba:www.arxiv.uz) Atmosferaning umumiy sirkulyatsiyasiga mintaqaviy va mahalliy aylanma harakatlar qo‘shiladi. Gidrosferada suvning katta va kichik aylanma harakati sodir bo‘ladi. Okeanda suv massalarining gorizontal va vertikal aylanma harakati, quruqlikda suvning daryo o‘zanlari bo‘ylab oqishi, ko‘llarning, muzliklarning va yerosti suvlarining hosil bo‘lishi va boshqalar kuzatiladi. Katta ahamiyatga ega biologik aylanma harakat – organik moddalarning hosil bo‘lishi va parchalanishida namoyon bo‘ladi. Aylanma harakatlar murakkabligi bo‘yicha turlichadir. Ayrim aylanma harakatlarda moddaning mexanik aralashmasi (masalan, atmosferaning umumiy sirkulyatsiyasi, okean oqimlari) yuz bersa, boshqalarida modda holatining o‘zgarishi (masalan, suvning aylanma harakatida gaz, suyuq, qattiq holatga o‘tishi) kuzatiladi, uchinchi xilida esa kimyoviy aylanish (fotosintez reaksiyasi) kuzatiladi. Bir butunlik hamda modda va energiyaning aylanma harakati qonuniyatlarini o‘rganish tabiatdan, uning boyliklaridan to‘g‘ri foydalanishda juda muhim. Geografik zonallik - Yer geografik (landshaft) qobig iningʻ differensiatsiya qonuniyati. Geografik zonallik turli landshaft tiplarining ekvatordan qutbga tomon almashinib, turli geografik mintaqalar, geografik zonalar va zonachalar hosil bo lishida o z aksini topgan. Ular birinchi navbatda ʻ ʻ geografik kenglikka bog liq ravishda Yer yuzasiga tushayotgan quyoshning ʻ nurli energiyasi miqdorining o zgarishiga bog liq. Geografik zonallik iqlimiy, ʻ ʻ gidrologik, geokimyoviy va geomorfologik jarayonlarga, tuproq va o simlik ʻ qoplamiga va hayvonot dunyosiga, qisman cho kindi jinslar hosil bo lishi kabi ʻ ʻ ko pchilik komponentlar va tabiiyhududiy majmualarga xos. Ekvatordan ʻ qutblarga tushayotgan quyosh nurlari burchagining kamayishi kenglik radiatsion mintaqalarni — issiq mintaqa, 2 mo tadil va 2 sovuq mintaqani ʼ vujudga keltiradi. Har bir geografik mintaqa va sektorga zonalar to plami va ʻ ularning izchilligi xos geografik zonallikning yirik tabiiy majmualari asosiy differensiatsiyasi qonuniyat sifatida dastlab 1898-yil V. V. Dokuchayev tomonidan aniqlandi. Azonallik (yunoncha. a – inkor qo shimchasi va zone – zona) – mavjud ʻ hududning zonal xususiyatlari bilan bog liq bo lgan biron hodisaning tarqalishi. ʻ ʻ Azonallik tekisliklarda tabiiy azonallik (iqlimiy azonallik, tuproq, azonalligi, o simlik azonalligi, landshaft azonalligi va boshqalar) va tog larda balandlik ʻ ʻ azonalligi bo lishi mumkin. Yerning ichki kuchlari (geologik tuzilishi, relefning ʻ morfostrukturasi va hokazo) bilan bog liq. Azonallik omillarining ta’siri ʻ tog larda keskin bilinadi. Azonallikning zonallik bilan birga regional landshaft ʻ komplekslari shakllanishi aniqlanadi. Azaonallikning bir turi – intrazonallik. Geografik qobiqda zonallik qonuniyati geografiyadagi ilk qonuniyatlardan biridir. Iqlim mintaqalari va zonallikning mavjudligini qadimgi yunon va rim olimlari aniqlashgan. Ular Yer yuzasini bir qancha iqlim mintaqalariga ajratganlar. Zonallik qonuniyatining rivojlanishida Gumboldtning (XVIII asr) xizmatlari katta. U iqlim va botanik-geografik zonallikni aniqladi. Keyinchalik bu ishlar V.V. Dokuchayev tomonidan rivojlantirilib, geografik zonallik qonuniyati kashf qilindi va asoslab berildi. Hozirgi paytda, geografik zonallik haqidagi bilimlar V.V. Dokuchayev ta’limotiga asoslanadi. Geografik qobiqda zonallik qonuniyati Yerning sharsimonligi va unga bog‘liq holda quyosh radiatsiyasining Yer yuzida notekis taqsimlanishi, dengizbo‘yi hududlarida iliq va sovuq oqimlar, okeandan materik ichkarisiga kirgan sari namlik va haroratning o‘zgarib borishi oqibatida yuzaga keladi. Natijada Yer yuzida harorat, bug‘lanish, yog‘inlar, nurash jarayonlari, tuproqlar, o‘simliklar, hayvonlar va boshqalar zonalar hosil qilib tarqalgan. Geografik zonallik faqatgina Yer (suv) yuzasida, ya’ni atmosfera, litosfera, gidrosfera tutashgan joyda yaqqol namoyon bo‘ladi, atmosferada yuqoriga ko‘tarilgan, litosfera va gidrosferada esa chuqurlikka tushgan sari zonallik yo‘qoladi. Geografik zonallik ekvatordan qutblarga tomon hamda okeanlardan quruqliklar ichkarisiga tomon geotizimlarning almashishida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun kenglik zonalligi va sektorlik tushunchalari ajratiladi. Kenglik zonalligi – quyosh nurlari tushish burchagining o‘zgarishi hisobiga tabiat komponentlari va geotizimlarning ekvatordan qutblarga tomon qonuniy o‘zgarib borishi. Geografik qobiqning eng yirik zonal birliklari iqlim (geografik) mintaqalardir. Ularning ichida issiqlik va namlik nisbatiga bog‘liq holda tabiat (geografik) zonalari ajratiladi. Tabiat zonalari – geografik qobiqning iqlim mintaqalari doirasida, asosan, issiqlik bilan namlik miqdori va nisbatiga qarab muayyan tartibda qonuniy almashinib boradigan geotizimlar. Har bir tabiat zonasida o‘ziga xos tuproqlar, o‘simliklar va hayvonlar tarqalgan bo‘ladi. Shuningdek, Yerning tashqi kuchlari bilan bog‘liq bo‘lgan tabiiy jarayonlar nurash, eroziya, deflyasiya, ekzaratsiya va hokozolar ham tabiat zonalari bo‘yicha farq qiladi. Har bir tabiat zonasida o‘ziga xos iqlim, tuproq, o‘simlik va hayvonot olami, hattoki tabiiy geografik jarayonlar shakllangan bo‘lib, inson xo‘jalik faoliyatiga, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi va qurilishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Issiq o‘lkalarda paxta, uzum, issiq va nam o‘lkalarda kofe, sitrus mevalar, choy, sholi, salqin o‘lkalarda bug‘doy, arpa, sovuq o‘lkalarda esa, faqatgina issiqxonalarda sabzavot va ko‘katlar, gullar yetishtiriladi. Bino va inshootlar, ayniqsa, turarjoy binolarining arxitekturasi, ishlatiladigan qurilish materiali turli tabiat zonalarida bir-biridan farq qiladi. Sektorlik – quruqlik ichkarisiga tomon okeanlardan uzoqlashgan sari iqlim xususiyatlarining o‘zgarishi hisobiga tabiat komponentlari va geotizimlarning o‘zgarib borishi. Sektorlik quruqliklarda iqlim mintaqalarining ichida iqlim tiplari ning ajratilishida aniq namoyon bo‘ladi. Masalan, mo‘tadil iqlim mintaqasida quruqlikda dengiz, mo‘tadil kontinental, keskin kontinental va musson iqlim o‘lkalari shakllangan. Bu esa tuproq-o‘simlik qoplami va, umuman, tabiat zonalarida ham aks etgan. Iqlim o‘lkalariga bog‘liq holda aralash va keng bargli o‘rmonlar, o‘rmon-dasht va dashtlar, chalacho‘llar va cho‘llar, musson o‘rmonlari tabiat zonalari shakllangan. Iqlim o‘lkalarining xususiyatiga monand aralash va keng bargli o‘rmonlar hamda musson o‘rmonlari meridional yo‘nalishda, o‘rmondasht va dashtlar hamda chalacho‘llar va cho‘llar esa kenglik bo‘ylab cho‘zilgan. Azonallik qonuniyati zonallik qonuniyatidan farq qilib, Yerning ichki jarayonlari va mahalliy omillar tufayli tabiat komponentlari va geotizimlarning o‘zgarishi. Azonallikning omillari – Yer yuzini qoplagan tog‘ jinslaridagi va relyef tuzilishidagi tafovutlar, grunt suvlari sathi ning relyef va tog‘ jinslarining suv o‘tkazuvchanlik xususiyatiga qarab o‘zgarishi, insonning xo‘jalik faoliyati va hokozo. Bu omillar kenglik zonallik qonuniyatiga bo‘ysinmaydi. Ayniqsa, geologik-geomorfologik omillar Yerning ichki kuchlari bilan bog‘liq bo‘lgani uchun boshqalariga nisbatan keng qamrovlidir. Geologik omillar ichida neotektonik (hozirgi zamon tektonik) harakatlar, ularning Yer yuzining turli joylarida har xil kuch va jadallikda ro‘y berayotgani eng muhim omillardir. Shuningdek, tog‘ jinslaring kimyoviy va fizik xususiyatlari ham faol ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, tarkibida tuzlar keng tarqalgan tog‘ jinslari tarqalgan joylarda sho‘rxoklar, suvda tez eriydigan tog‘ jinslari tarqalgan joylarda esa karstlar avj olib, tuproq-o‘simlik qoplamining va, oxir-oqibatda, landshaftlarning zonal xususiyatlarini o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Yer yuzasining nishabligi kichik bo‘lgan joylarda, odatda, grunt suvlarining sathi yuza joylashgan bo‘ladi. Bunday sharoitda atmosfera yog‘inlari va atrofdan kelgan oqar suvlar hisobiga ortiqcha namlik to‘planib, botqoqliklar vujudga keladi. Masalan, G‘arbiy Sibir, Kongo botig‘i, La-Plata, Orinoko pasttekisliklarida botqoqliklar keng tarqalgan. Botqoqlik – ortiqcha namlik sharoitida doimo yoki uzoq vaqt zax bo‘lib yotadigan, namsevar o‘simliklar va.torf qatlami (30 sm va undan ortiq) mavjud bo‘lgan yerlar. Botqoqlarda o‘simlik ildizlari torf ostidagi tuproq-gruntga yetib bormaydi. Agar torf qatlami bo‘lmasa yoki yupqa (30 sm dan kam) bo‘lsa, botqoqlashgan yerlar deyiladi. Botqoqlar tundra, o‘rmon tundra, tayga va nam ekvatorial o‘rmonlar kabi tabiat zonalarida keng tarqalgan. Cho‘l tabiat zonasida joylashgan O‘zbekistonda ham azonal omillar tufayli zonallik qonuniyati "buzilib”, o‘ziga xos landshaftlar shakllangan. Qizilqum va Ustyurtning botiq relyef shakllarida sho‘rxoklar vujudga kelgan. Sho‘rxoklarning, ayniqsa, Ustyurtda keng tarqalishiga sabab relyefning botiqligidan tashqari bu yerda tez eruvchan ohaktosh, gips, mergel kabi jinslarning keng tarqalganligidir. Daryolarning qayirlarida esa relyefning tekisligi, grunt suvlarining yer betiga yaqinligi va mikroiqlimning atrofdagi cho‘ldan namroq va salqinroq bo‘lganidan to‘qaylar shakllangan. To‘qay– daryo bo‘ylaridagi daraxt–buta – o‘t o‘simliklaridan iborat qalin changalzor o‘rmon. Insonning xo‘jalik faoliyati ham tabiat zonalari ichida ularga xos bo‘lmagan, ya’ni "azonal” landshaftlarni vujudga keltirmoqda. Masalan, O‘zbekistonda cho‘llarga suv chiqarilib, o‘zlashtirilishi oqibatida katta-katta maydonlar vohalarga aylantirilgan. Voha –cho‘l va chalacho‘llarda suv chiqarilib obod qilingan yer. Agar O‘zbekistonning aholi xaritasiga qarasangiz, aholisi eng zich hududlar, yirik va katta shaharlarning barchasi vohalarda ekanini ko‘rasiz. Yer yuzi tabiiy sharoitining xilma-xilligi va rivojlanishi zonal va azonal omillarning yig‘indisi va o‘zaro ta’siri natijasidir. Geografik qobiqda faqat zonal xususiyatlar yoki faqat azonal xususiyatlar uchraydigan bironta joy yo‘q. Zonal hamda azonal xususiyatlar hamma vaqt va har doim birga uchrab, o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Yerning ichki va tashqi (koinot) omillari va jarayonlari yer po‘stining yuza qismida to‘qnashib va o‘zaro ta’sirlashib sayyoramizning boshqa hech bir qismida uchramaydigan o‘ziga xos tabiiy tizim – geografik qobiqni vujudga keltirgan. Geografik qobiqning mohiyati shundaki, faqat undagina suv uch xil holatda uchraydi, hayvonlar va o‘simliklar yashaydi, tuproq qoplami hosil bo‘ladi, turli tog‘ jinslari va relyef shakllari vujudga keladi, quyosh energiyasi to‘planadi va xususiyatlarini o‘zgartiradi. Eng asosiysi, hayot mavjud, kishilik jamiyati faqat shu qobiqda paydo bo‘lib yashamoqda va rivojlanmoqda. Geografik qobiqdagi hodisalarning ritmikligi . Butun landshaft qobig‘idagi va har bir landshaftdagi tabiiy jarayonlar ritmiklik (yun. rythimos bir tekis, bir marom) xususiyatiga ega. Quyosh faolligining davriyligi geografik qobiqdagi hodisalarning davriyligida o‘z aksini topadi. Ritmiklik - deb, bir yo‘nalishda rivojlanuvchi tabiiy hodisa va jarayonlarning muayyan vaqt davomida takrorlanib turishiga aytiladi. Ritmiklikning ikki xil shakli ajratiladi: davriylik – bir xil davom etadigan ritmiklik bo‘lib, hodisa va jarayonlarning aniq bir vaqt davomida takrorlanib turishi; sikllik – vaqti-vaqti bilan davom etadigan ritmiklik bo‘lib, hodisa va jarayonlarning turli muddatda takrorlanishi. Ritmik hodisalar turlicha davomiylikda bo‘ladi: ko‘p asrlik, asr ichidagi, yillik, sutkalik. Yer tarixidagi eng katta ritmiklik (sikllik) Quyosh sistemasining galaktika markazi atrofda aylanishi bilan bog‘liq va 180–220 mln yilni o‘z ichiga oladi. Yer tarixida ular tektonik davrlarda namoyon bo‘lgan: kaledon (kembriy, ordovik, silur), gersin (devon, tosh ko‘mir, perm), mezozoy (trias, yura, bo‘r) kaynozoy. Bu davrda tektonik harakatlar, vulqon otilishlari faollashadi, materiklarning qiyofasi, iqlim, oxir oqibatda Yer tabiati o‘zgarishini keltirib chiqaradi. Ko‘p asrlik ritmik hodisalardan 1800–2000 yil davom etadigan ritmiklik yaxshi o‘rganilgan. Bu hodisa Yerda qalqish hodisasini hosil qiluvchi kuchlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq. Taxminan, 1800-yilda bir marta Quyosh, Oy va Yer bitta tekislik va bitta to‘g‘ri chiziqda joylashadi, Quyosh bilan Yer orasidagi masofa eng kichik bo‘ladi. Bu hodisada 3 faza – transgressiv, regressiv, oraliq fazalari ajratiladi. Asr ichidagi ritmik hodisalardan Quyosh faolligi bilan bog‘liq bo‘lgan 11, 22 va 33 yillik siklliklar yaxshi o‘rganilgan. Olimlarning fikricha, ushbu siklliklar bilan Yerdagi ko‘p jarayonlar bog‘liq: epidemiyalarning tarqalishi, vulqon faolligining kuchayishi, siklonlar hosil bo‘lishining ortishi, qurg‘oqchiliklar yoki zararkunanda hasharotlarning (masalan, chigirtkalar) ko‘payishi va hokozo. Yillik (fasliy) ritmiklik Yerning Quyosh atrof dagi harakati va aylanish o‘qining 66,5 qiyaligi bilan bog‘liq. Yil fasllarining almashinishi bilan bog‘liq fasliy ritmiklik barcha geosferalarda kuzatiladi: atmosferada namlik, harorat, atmosfera yog‘inlarining yillik o‘zgarishi, mussonlar (mavsumiy shamollar)ning esishi va hokozo. Litosferada yil davomida nurash va boshqa ekzogen jarayonlarning faolligi o‘zgaradi. Gidrosferada suvning harorati, sho‘rligi, zichligining yillik o‘zgarishi, baliqlarning mavsumiy migratsiyasi kabilar kuzatiladi. Fasliy ritmiklik tirik organizmlarda birmuncha aniq namoyon bo‘ladi. Yillik (fasliy) ritmiklik Yerning Quyosh atrof dagi harakati va ayla- nish o‘qining 66,5 qiyaligi bilan bog‘liq. Yil fasllarining almashinishi bilan bog‘liq fasliy ritmiklik barcha geosferalarda kuzatiladi: atmosferada namlik, harorat, atmosfera yog‘inlarining yillik o‘zgarishi, mussonlar (mavsumiy shamollar)ning esishi va hokozolar. Litosferada yil davomida nurash va boshqa ekzogen jarayonlarning faolligi o‘zgaradi. Gidrosferada suvning harorati, sho‘rligi, zichligining yillik o‘zgarishi, baliqlarning mavsumiy migratsiyasi kabilar kuzatiladi. Fasliy ritmiklik tirik organizmlarda birmuncha aniq namoyon bo‘ladi. Turli kengliklarda har xil miqdordagi fasllar ajratiladi. Ekvatorial kengliklarda yil bo‘yi issiq va nam, faqat bitta fasl hukmron. Subekvatorial kengliklarda 2 ta fasl ajratiladi – quruq va nam. Mo‘tadil kengliklarda yilning to‘rt fasli aniq ifodalangan – bahor, yoz, kuz va qish. Fasliy ritmiklikning sababi turli kengliklarda turlicha: quyi kengliklarda namlik bilan, mo‘tadil kenglikda quyosh radiatsiyasi faolligining o‘zgarishi bilan, qutbiy kengliklarda esa yorug‘lik bilan bog‘liq. Sutkalik ritmiklik Yerning o‘z o‘qi atrofda aylanishi natijasida vujudga keladigan tun va kunning almashinishi bilan bog‘liq. Sutkalik ritmiklik barcha meteoelementlarning sutka davomida o‘zgarishida namoyon bo‘ladi; fotosintez faqat kunduzi, yorug‘da sodir bo‘ladi. Inson ham "quyosh soati” bo‘yicha yashaydi: organizmning faolligi soat 2 dan 5 gacha va 12 dan 14 gacha pasayadi; bu paytda yurak urishi chastotasi sekinlashadi, xotira bo‘shashadi, tana harorati pasayadi. Ritmiklik geografik qobiq rivojlanishining muhim qonuniyatlaridan biri bo‘lib, ularni o‘rganish tabiiy hodisa va jarayonlarni prognoz qilishda muhim ahamiyatga ega. Sizga ma’lumki, o‘lkamizdagi baland tog‘larning tepalaridagi qorlar jazirama yoz oylarida ham erimaydi. O‘quvchilar dam olish uchun tog‘ yonbag‘irlaridagi so‘lim oromgohlarga boradilar. Xo‘sh, bularga sabab nima? Buning sababi tekislikdan tog‘larga tomon balandlik ortib borgani sari tabiiy sharoitning o‘zgarib borishidir. Ya’ni tog‘ yonbag‘irlarida yuqoriga ko‘tarilgan sayin havo haroratining pasayib borishi, namlikning ortib borishi, shunga bog‘liq holda o‘simliklarning turli-tuman bo‘lishi, tabiiy sharoitning so‘lim va xushmanzara, musaffo bo‘lib borishidir. Tabiiy sharoitning bunday o‘zgarib borishiga balandlik mintaqalanishi qonuniyati sabab bo‘ladi. Balandlik mintaqalanishi – tog‘larning etagidan suvayirg‘ich tomon tabiatning qonuniy o‘zgarib borishi. Balandlik mintaqalari tekisliklardagi tabiat zonalariga o‘xshash, lekin aynan o‘zi emas. Ularning shakllanishiga yuqoriga ko‘tarilgan sari havo harorati va bosimining pasayishi, quyosh radiatsiyasining kuchayishi, suv bug‘lari kondensatsiyasi sharoitining o‘zgarishi sabab bo‘ladi. Yog‘inlar ma’lum balandlikkacha ko‘payib, so‘ng kamayadi. Shunga bog‘liq holda tuproqlar, o‘simlik va hayvonot olami, umuman, geotizimlar o‘zgarib boradi. Balandlikka ko‘tarilgan sari o‘simliklarning, tabiiy sharoitning o‘zgarib borishi haqidagi ma’lumotlar Zahiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma” asarida Movarounnahr, Afg‘oniston tog‘larining ta’rifda keltiriladi. Lekin balandlik mintaqalanishi qonuniyatini ilk bor A.Gumboldt Alp va And tog‘larida o‘rganib, ilmiy asoslab bergan. Tekislikdagi tabiat zonalari ekvatordan qutblarga tomon birin-ketin almashinib borgani kabi balandlik mintaqalari ham tog‘larning etagidan suvayirg‘ich tomon almashinib boradi. Biroq tog‘larda balandlik mintaqalari ularga nisbatan tezroq almashinadi, ayrim balandlik mintaqalarining o‘xshashi bo‘lgan tabiat zonalari tekisliklarda mavjud emas. Masalan, tog‘larda subalp va alp o‘tloqlari mintaqasi mavjud, tekisliklarda esa bunday tabiat zonasi yo‘q. Balandlik mintaqalarining soni va tuzilishi tog‘larning balandligiga, qaysi iqlim mintaqasida (shuningdek, iqlim o‘lkasida) joylashganiga, yo‘nalishiga, havo massalariga nisbatan joylashishiga bog‘liq. Tog‘lar qanchalik baland bo‘lsa va quyi kengliklarda (ekvatorga yaqin) joylashgan bo‘lsa shunchalik ko‘p balandlik mintaqalari yuzaga keladi. Iqlim o‘lkalari ham balandlik mintaqalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Kontinental iqlim o‘lkasida joylashgan tog‘larda tog‘ cho‘l va chalacho‘l min taqalari katta maydonni egallaydi. Qor chizig‘i dengiz iqlim mintaqasida joylashgan tog‘larga nisbatan 700–1000 m balandroqdan o‘tadi. Dengiz iqlim o‘lkasida joylashgan tog‘larda esa tog‘–o‘rmon mintaqasi keng tarqalgan, qor chizig‘i ancha pastdan o‘tadi. Balandlik mintaqalanishi tog‘larning relyef xususiyatlariga ham bog‘liq. Ayniqsa, yonbag‘irlar ekspozitsiyasi muhim ahamiyatga ega. janubiy va shimoliy, havo massalariga ro‘para va teskari yonbag‘irlarda, balandlik mintaqalari turlicha bo‘ladi. Masalan, O‘zbekistondagi tog‘larda janubiy yonbag‘irda adir (tog‘ quruq dasht) mintaqasi bo‘lsa, ayni shu balandlikdagi shimoliy yonbag‘irda esa tog‘ (tog‘–o‘rmon–dasht) balandlik mintaqasi shakllanganini ko‘rish mumkin. Yonbag‘ir ekspozitsiyasi – tog‘ va tepalik yonbag‘irlarining ufq tomonlariga, quyosh nurlari tushadigan tomonga nisbatan joylashuvi. Masalan, yonbag‘ir janubga qaragan bo‘lsa janubiy ekspozitsiya bo‘ladi. Balandlik mintaqalanishi kenglik zonalligi (tabiat zonalari) bilan chambarchas bog‘liq. Balandlik mintaqasi tog‘ning etagi qaysi tabiat zonasida joylashgan bo‘lsa o‘sha tabiat zonasidan boshlanadi. Masalan, O‘zbekiston mo‘tadil mintaqa cho‘l tabiat zonasida joylashgani uchun tog‘larning aksariyatida birinchi balandlik mintaqasi cho‘l hisoblanadi. So‘ngra adir (tog‘ cho‘l-dasht va quruq dasht), tog‘ (tog‘-o‘rmon), yaylov (tog‘-dasht va tog‘ o‘tloq dasht) va nihoyat glyatsial-nival (muz- qor, sovuq) balandlik min taqalari almashinib keladi. O‘zbekiston tog‘larida o‘simliklarning balandlik mintaqalanishini K. Z. Zokirov o‘rganib, to‘rtta balandlik mintaqasini ajratgan va mahalliy atamalardan foydalanib quyidagicha nomlaydi: cho‘l, adir, tog‘, yaylov. Cho‘l balandlik mintaqasi Respublikamizning mutlaq balandligi 400-500 m gacha bo‘lgan hududlarini o‘z ichiga oladi. Adir balandlik mintaqasi dengiz sathidan 400–500 m dan 1000–1200 m gacha, respublika janubida janubiy ekspozitsiyada 1600 m gacha bo‘lgan tog‘ oldi hududlarini o‘z ichiga oladi. Tog‘ balandlik mintaqasi tog‘larning 1000–1200 m, ayrim joylarda 1600 m dan 2700–2800 m gacha bo‘lgan balandliklarini, yaylov balandlik mintaqasi esa 2700–2800 m dan boshlanib, doimiy qor va muzlargacha, ya’ni qor chizig‘igacha davom etadi. 2. Tabiatdan foydalanishda uning qonuniyatlarini to’g’ri baholash Tabiatdan foydalanish tizimida umumiy qonuniyat jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro modda va energiya almashuvining eng muhim va barqaror aloqalarini ifoda etadi. Tabiatdan foydalanishning umumiy qonuniyati negizida tabiiy resurslarni qayta tiklashning moddiy va iqtisodiy tomonlarini ifodalash kerak bo‘lgan dialektik qonunlar turadi. Bunda moddiy tomonning mazmunini energiyaning saqlanish va o‘zgarish qonuni belgilaydi. Bu qonun tufayli tabiatda barqarorlik mavjud. Bunday barqarorlik tabiatni o‘z–o‘zidan qayta tiklanish va yangilanish qobiliyati tufayli mavjud bo‘ladi. O‘z–o‘zidan qayta tiklanish va yangilanish funktsiyasini biosfera (geografik qobiq) komponentlari orasida asosiy mavqega ega bo‘lgan tirik modda bajaradi. Chunki doimiy harakatda bo‘ladigan kimyoviy kuch yo‘q va shu sababli tirik modda o‘zida Quyosh energiyasini to‘playdi va bu energiyani tabiatdagi xilma–xil jonli va jonsiz komponentlarni (lot. componens tashkil etuvchi) vujudga keltirgan holda kimyoviy energiyaga aylantiradi. Jonli moddalar tog‘ jinslari va minerallarning vujudga kelishida, kimyoviy elementlarning qayta taqsimlanishida bevosita ishtirok etadi, oksidlovchi – tiklovchi, gaz, to‘plovchi (kontsentratsiya), buzuvchi va tuzatuvchi va boshqa geokimyoviy funktsiyalarni bajaradi. Tirik organizmlar mavjudligining negizini biosferada mavjud bo‘lgan energetika jarayonlari tashkil etadi. Keyingi yillarda esa atrof muhitdagi dinamik muvozanat, tabiat va jamiyat orasidagi almashuv jarayonining holati ko‘p jihatdan, ularning rivojlanishi natijasida qanday noxush hodisalar yuzaga kelishi mumkinligini oldindan baholaydi. Geografiya muhandislik - qurilish loyihalarini amalga oshirishda asos bo‘lib xizmat qiladigan tadqiqotlarni o‘tkazish bilan ham shug‘ullanadi. Ayniqsa sanoat korxonalarini muayyan bir hududda joylashtirish juda murakkab masalalardan biridir. Bu borada ko‘plab tabiiy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarni hisobga olish zarur. Birorta sanoat korxonasini qurishda avvalo u qanday xomashyo asosida ishlashi, qanday mahsulot chiqarishi aniqlanadi, atmosfera havosi va suv havzalariga qanday chiqindilarning chiqarishi, bu chiqindilarning kimyoviy tarkibi, zarar yetkazish darajasi e’tiborga olinadi. Shundan so‘ng korxonani joylashtirish uchun hudud tanlanadi. Korxona joylashtiriladigan hududning relyefi, uni tashkil qilgan yotqiziqlar tarkibi, yer osti suvlari rejimi, iqlim, yer usti suvlari xususiyatlari, tuproq va o‘simlik qoplamlari, aholi yashash joylari (qishloq, shahar)ning yaqinligi o‘rganiladi. Chiqindi ko‘p chiqaradigan korxonalar (turli elektrostansiyalar, qora va rangli metallurgiya korxonalari) aholi manzilgohlaridan uzoqda joylashtiriladi (masalan, Qorovulbozor neftni qayta ishlash zavodi, Muborak gazni qayta ishlash zavodi, Sho‘rtan qaz -kimyo majmuasi va b.). Aholi zich joylashgan vohalarda sanoat korxonalarini joylashtirish ancha qiyin. Chunki ular ekologik muammolarni yuzaga keltiradi (masalan, Oltiariq va Farg‘ona neftni qayta ishlash korxonalari, Quvasoy sement ishlab chiqarish korxonasi, paxta tozalash korxonalari va b.). Binobarin, sanoat korxonalarini joylashtirishda albatta mahalliy sharoit va aholi manzilgohlarining joylashuv xususiyatlari hisobga olinmog‘i, majmuali muhandislik – geografik tadqiqotlar amalga oshirilishi kerak. Gidrotexnik inshootlarni barpo qilishda tabiiy jaryonlarni hisobga olish. Gidrotexnik (yun. hidor suv, nam; “ texnik ё ” – mahorat, ustalik) inshootlar – suv omborlari, sug‘orish kanallari, meliorativ kollektorlar, suv taqsimlovchi gidrouzellar, nasos stansiyalari, tug‘onlar, selxonalarni loyihalash, qurish va ulardan foydalanish jarayonlari ancha murakkab kechadi. Bunday murakkab muhandislik inshootlarini qurishda ularning geografik jihatlari har tomonlama o‘rganilishi lozim. Gidrotexnik inshootlar amalga oshiriladi: unumdorligi past tuproqlar quyi bonititetga (ballga), hosildor tuproqlar esa yuqori bonitetga (ballga) ega bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik yerlari uchun hosildorlikka katta zarar yetkazadigan jarayonlar xosdir. Sug‘orma va lalmi yerlar eroziya natijasida yuviladi, aksariyat joylarda tuproq sho‘rlanashi rivojlanadi; mineral o‘g‘it va pestitsidlardan surunkasiga foydalanish tufayli tuproq qashshoqlashadi va kimyoviy ifloslanadi. Bunday holatning oldini olish va tuproq hosildorligini oshirish uchun maxsus chora–tadbirlar qo‘llash lozim bo‘ladi. Bunday tadbirlar meliorativ tadbirlar deyiladi. Yer osti suvlari sathi ko‘tarilib ketgan joylarda quritish melioratsiyasi qo‘llaniladi, ya’nima’lum zichlikda zovurlar qaziladi. Yer osti suvlari sathi qanchalik chuqurda bo‘lsa, yer shunchalik sho‘rlanishdan xoli bo‘ladi. Shamol ta’sirida tuproqning ustki qismi eroziyaga uchraydi. Buning oqibatida tuproqning chirindili unumdor qatlami qashshoqlashib qoladi. Eroziyaga qarshi kurashish uchun tuproqlarni muhofaza qiluvchi ixotazorlar bunyod qilinadi. Shamol yo‘nalishiga ko‘ndalang holda 2 - 3 va undan ortiq daraxt va butalardan tashkil topgan bunday ixotazorlar shamol kuchini qirqib, tuproqda nam to‘planishini, qor qoplami sekin erishini ta’minlaydi, bug‘lanishni kamaytiradi, suv havzalarini ifloslanishdan saqlaydi, kanaldan singib o‘tgan suvni iste’mol qilib, yerni botqoqlanish va sho‘rlanishdan saqlab qoladi. Nishab yerlar sug‘orish jarayonida eroziyaga uchraydi. Bunday eroziya irrigatsiya (sug‘orish) eroziyasi deb ataladi (lot. irrigatio sug‘orish). Sug‘orish eroziyasining oldini olish uchun eng muhim chora qiya yerlarni haydash va sug‘orishni ko‘ndalangiga amalga oshirishdan iborat. Sug‘oriladigan yerlarda sho‘rlanish jarayoni ham qishloq xo‘jaligiga katta ziyon yetkazadi. Tuproqlarning sho‘rlanishi yer osti suvlari sathining ko‘tarilishi, zovurlarning kamligi bilan bog‘liq. Tabiiy hodisalar va qurilish muammolari. Geografiya fani tabiatda bo‘ladigan barcha hodisalar, xususan inson mehnat faoliyati ta’sirida yuz beradigan jarayonlarni sistema (kompleks) industriyasi (lot. industria sanoat) energiyasiga bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Quyosh energiyasi, gravitatsiya (lot. gravitas og‘irlik) kuchlari, tektonik(yun. tektonik ё qurish mahorati) kuchlar, biogen energiya (foto– va xemosintez, oksidlanish va hayvonlarda ozuqani o‘zlashtirish energiyasi, biomassaning ko‘payishi va mahsuldorligi), kimyoviy energiya (tabiatdagi oksidlanish va tiklanish jarayonlari) kabi energetika omillari 4 – 5 mlrd. yil davomida tabiiy muhitni va eng oliy biologik turni - odamni shakllantirdi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning shakllanishi va mavjud bo‘lishi yangi omilni – jahon industriyasi energiyasining vujudga kelishiga olib keldi. Bu energiyaning quvvati har 12 – 15 yilda ikki baravar oshib bormoqda. Jahon industriyasining rivojlanishi juda katta miqdordagi tabiiy resurslarni iste’mol qilinishi bilan bir paytda sodir bo‘lmoqda. Sayyoramizning 6,3 mln. dan ziyodroq aholisining energiya resurslariga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirish uchun har yili Yer bag‘irlaridan 120 mlrd t. miqdorida tabiiy moddalar (organik va noorganik, tiklanadigan va tiklanmaydigan va h.k.) qazib olinmoqda. Ijtimoiy ishlab chiqarish va insonning hayotiy faoliyati jarayonida katta miqdorda qattiq, suyuq va gazsimon chiqindilar hosil bo‘ladi. Faqat texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etish natijasida biosferaga har yili chiqindi sifatida 40 mlrd.t dan ziyodroq tabiiy moddalar chiqariladi. Atrof muhit ifloslanishining qariyb yarmi (45%i) organik yonilg‘ini yoqishga asoslangan energetikaga to‘g‘ri keladi. Ifloslanishning ancha katta qismi (40%) qishloq xo‘jaligi bilan ham bog‘liq. Atrof muhitni ifloslovchi moddalarning katta qismi tutunli gazlarga (50%), faqat (24% dan ortiqrog‘i), qattiq (13% ga yaqin) va organik (12%) chiqindilarga to‘g‘ri keladi. Tabiatdan turli moddalarni olish miqyoslari va atrof muhit ifloslanishi intensivligining (lot. intension – kuchlanish, kuchayish) tobora oshib borishi fotosintez va biogeotsenozlar tomonidan mahsulot ishlab chiqilishi jarayonlarining buzilishiga olib keladi. Tabiat va jamiyat orasidagi uzluksiz energiya almashinuvi biosferaning me’yoriy mavjudligini ta’minlaydigan antropogen sharoitlarda biogeotsenozlarning mavjudligida sodir bo‘ladi. Bu hol ekosistemalarni sun‘iy va tabiiy tiklash va ijtimoiy ishlab chiqarishni ekologiyalashtirilishida resurslarni tejaydigan texnologiya, rekuperatsiya (lot. rekuperatio – qaytarib olish, qaytish) tizimlari, va tozalash inshootlari va boshqalarni ishlab chiqarish jarayoniga intensiv kiritish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Jamiyat va tabiat orasidagi moddalarning oqilona almashinuviga tabiiy resurslarga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyojning qondirilishi, atrof muhitning zaruriy xossa va sifatini saqlab qolgan hamda yaxshilagan holda jamiyatning ekologik ehtiyojlarini qondirishga bog‘liq.[8] Biosferada jonli moddalarni doimiy ravishda tiklanishi jamiyat va tabiat orasidagi almashuv jarayonining zaruriy shartidir. Darhaqiqat, tabiatdan foydalanish umumiy qonuniyatining ekologik-geografik jihatlari ayrim tabiiy sistemalarda ham, butun biosferada ham zaruriy miqdorlarda va nisbatlarda jonli moddalarni doimiy ravishda tiklanishidir. Jahon industriyasining hozirgi miqyoslarida bu shartning bajarilishi ijtimoiy ishlab chiqarishni muayyan darajada ekologiyalashtirish, tabiatni muhofaza qilish texnikasi va texnologiyasi qo‘llanilgan hollardagina amalga oshirilishi mumkin. Tabiiy jarayonlar biosferaning mohiyatini belgilagan holda ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishni ham belgilab beradi. Bu shartlarni bajarmaslik tuzatib bo‘lmaydigan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Demak, barqaror iqtisodiy rivojlanish atrof muhitning holatiga, dastavval jonli tabiatning holatiga bevosita bog‘liq. Tabiiyki, tabiat iqtisodiy qonunlarni o‘ziga bo‘ysundira olmaydi, ammo ularni o‘zgartirishi va muayyan darajada ularni amalga joriy bo‘lishini belgilashi mumkin. Inson uchun zarur bo‘lgan energiyaning saqlanishi va o‘zagirishi biosferaning asosiy komponenti bo‘lmish jonli moddaning mavjudligi va holati bilan bevosita bog‘liqlikda bo‘ladi. Shu sababli umumiy qonuniyatnig o‘ziga xosligi ekologik jabhaning xususiyatlariga bog‘liq 3. Tabiatdan foydalanishning umumiy va xususiy tamoyillari Geografik qobiqning tuzilishi va rivojlanishi qonuniyatlari umumiy geografik qonuniyatlar deyiladi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida tabiiy va antropogen jarayonlarni hisobga olish. Inson hayotini qishloq xo‘jaligisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Dehqonchilik va chorvachilik insonni turli oziq – ovqatlar, keyim – kechak, o‘simlik dunyosi orqali toza havo, qurilish materiallari, sanoatni xomashyo, dorivor va boshqa ko‘plab mahsulotlar bilan ta’minlaydi. Bularning negizida yer resurslari turadi. Yer qanchalik unumdor bo‘lsa, unda yetishtirilgan mahsulot miqdori ham shuncha ko‘p va sifatli bo‘ladi yoki aksincha. Shu bois dehqonchilikda yerning ahamiyati juda katta. 2-rasm.Geografik qobiqning tuzilishi (Manba:www.ziyo.net) Qishloq xo‘jalik yerlari dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini yetishtirish maqsadida muntazam foydalaniladigan hududlar hisoblanadi. Qishloq xo‘jalik yerlari foydalanish xususiyatlariga ko‘ra quyidagi asosiy toifalarga ajratiladi: 1) ekin ekiladigan, 2) bo’z yerlar, 3) ko‘p yillik daraxtzorlar, 4) pichanzorlar va 5) yaylovlar. Yerlarning foydalanilishiga ko‘ra asosiy toifalari relyefning ma’lum turlari va shakllariga mos keladi. Masalan, daryolarning allyuvial yuqori terrasalarida suvni kamroq talab qiladigan ekinlar (paxta, g‘alla, yem – xashak va b.) yetishtiriladigan yerlar, quyi (I va II) terrasalarda esa suvni ko‘p talab qiladigan ekinlar (sholi, jut va b.) ekiladigan yerlar joylashadi. Adirlar, past hamda o‘rtacha balandlikdagi tog‘larning yonbag‘irlari lalmi ekinlar yetishtiriladi; qumli cho‘llar, tog‘ etaklari, tog‘ yonbag‘irlari yaylov va pichanzorlardan iborat. Relyef sharoitlari hududning tuproq, grunt suvlari va yer usti suvlari maromini, tabiiy o‘simliklar qoplami va iqlim xususiyatlarini belgilaydi. Shularga muvofiq madaniy ekinlar ham hududlarning relyef sharoitlariga mos holda tabaqalashtiriladi. Yerlardan foydalanishda kadastr va tuproq bonitirovkasi muhim ahamiyatga ega. Kadastr (frans. kadastre varaq) – ma’lum bir joy (yer, suv va b.) bo‘yicha muntazam ravishda o‘tkazilgan kuzatishlar natijasida yig‘ilgan ma’lumotlarning jamlamasidir. Kadastr yer, suv, qazilma boylik, yaylov, o‘rmon va boshqalar bo‘yicha tuziladi. Yer kadastri asosini bonitirovka (lot. bonitas yuqori sifatli) tashkil qiladi. Bonitirovka 100 balli shkala asosida og‘ir oqibatlari bilan ajralib turadi. Stixiyaviy tabiiy hodisalar bilan kurashish yangi ofatlarning manbai bo‘lishi mumkin, chunki energiya izsiz yo‘qolmaydi, bir regiondagi tabiiy kuchlarni tutib turish boshqa regionda “geofizikaviy aks sado”ga – energiyaning uzilishiga, energetik faol va geopatik zonalarning shakllanishiga; geomagnit, gravitatsiya, geokimyoviy anomaliyalar organizmlarning genetik yo‘nalishining buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Atrof muhitda stixiyaviy hodisalar to‘g‘risidagi yangi fanlararo ta’limot shakllanmoqda, uni shartli ravishda stixiyaviy hodisalar geografiyasi yoki fenomenologiya deb atash mumkin. Stixiyaviy tabiiy hodisalar – inson tomonidan yaratilgan moddiy qadriyatlarni yo‘qotadigan, kishilarning hayoti va salomatligi uchun xavf – xatarli bo‘lgan ekstremal tabiiy hodisalardir. Stixiyaviy ofatlar – tabiatning o‘ziga nisbatan ham buzuvchi ta’sirlar bilan, kishilarning moddiy qadriyatlarining yo‘qotish va halokati bilan bir paytda sodir bo‘ladigan oldindan aytib bo‘lmaydigan katastrofik tabiiy jarayonlar. Stixiyaviy tabiiy hodisalar va stixiyaviy ofatlar tushunchalari faqat tabiiyotshunoslik tushunchalari bo‘lib qolmasdan, balki sotsial – iqtisodiy tushunchalar hamdir. Ogohlantiruvchi va himoyaviy tadbirlar yordamida stixiyaviy tabiiy hodisalarning ayrim turlarining xavfini va ularning stixiyaviy ofatlarga o‘tishi ehtimolini susaytirish va hatto batamom bartaraf qilish mumkin. Ammo bir qator hollarda stixiyaviy ofatlarni oldindan aniq aytib berish va bartaraf qilishning imkoni bo‘lmaydi. Ogohlantiruvchi va himoyaviy tadbirlar tizimini ilmiy asoslash uchun stixiyaviy tabiiy hodisalarni kompleks o‘rganishni yo‘lga qo‘yish va ularni bashoratlashtirish usullarini ishlab chiqish zarur. Buning uchun stixiyaviy tabiiy hodisalarning qancha vaqt davom etishi e’tiborga olinadigan tasnifini tuzish lozim.Bunday tasnif stixiyaviy tabiiy hodisalarning xavflilik darajasini belgilash va himoyaviy hamda kishilarga nomaqbul ta’sirlarini bartaraf qilish va susaytirish vositalarini tavsiya qilish imkonini beradi. Stixiyaviy tabiiy hodisalarning davriyligini, ularning vujudga kelishini, tarqalish miqyoslarini va shuningdek, ular yetkazgan zarar hajmini baholash katta ahamiyatga ega. Stixiyaviy tabiiy hodisalarning turli xo‘jalik ob’yektlarining faoliyatiga ta’sirini hisobga olishni geografik qonuniyatlar sayyoraviy miqyosdagi butun geosistema (ya’ni geografik qobiq) uchun ham, kichikroq geosistemalar (geografik qobiqning alohida hududlari) uchun ham xosdir. Insonning xo‘jalik faoliyati tabiatda sodir bo‘lishi tufayli tabiatdan foydalanish jarayonida tabiat qonunlarini albatta hisobga olishi kerak, aks holda unung ishlab chiqarish faoliyatida iqtisodiy samaradorlik, barqaror rivojlanish yuz bermaydi, salbiy ekologik va iqtisodiy oqibatlarning ko‘lamlari kengayib boraveradi.Tabiatdan oqilona foydalanish, tabiatni inson manfaatini ko‘zlab o‘zgartirish tabiatning asiosiy geografik qonuniyatlariga asoslanib amalga oshirilishi lozim. Aks holda kutilgan natijaga erishib bo‘lmaydi. Tabiatdan foydalanishda doimo diqqat - e’tiborda tutilishi lozim bo‘lgan asosiy qonuniyatlarga geografik qobiqining birligi va bir butunligi, landshaft komponentlarining o‘zaro modda va energiya almashinishi orqali bog‘langanligi, landshaftlarning zonallik va nozonallik qonunyatlari, geografik qobiqdagi hodisalarning ritmikligi, landshaftlarning to‘xtovsiz evolyutsiyasi (lot. evolution - mufassal, batafsil, mukammal), ya’ni tadrijiy rivojlanishi va boshqalar kiradi. Mamlakatimizda xo‘jalik yuritish jarayonida tabiatdan foydalanish ishlari yaqin yillarga qadar ko‘p hollarda ilm-fan yutuqlariga asoslanmay pala-partish amalga oshirildi. Ayrim hududlarda ekologik vaziyat yomonlashdi. Bu esa aholi sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuning uchun tabiatdan foydalanishda zarur bo‘lgan eng asosiy umumiy geografik qonuniyatlarni inobatga olgan holda ish yuritish maqsadga muvofiqdir. Tabiat sistemali tuzilgan. Eng yirik sistema geografik qobiq bo‘lsa, eng kichik sistema landshaftdir. Tabiatning sistemali tuzilganligi undan foydalanishda ham sistemali yondashishni taqozo qiladi. Tabiatdan foydalagish ishi geoekologik yondashishni ham taqoza etadi. Kishilar yashashi, mehnat qilishi, hordiq chiqarishi, sog‘lig‘ini tiklashi, tabiatdan estetik ozuqa olishi uchun zarur bo‘lgan eng qulay tabiiy muhit buzilmasligi, aksincha, qayta tuzatish ishlari natijasida yaxshilana borishi zarur. Geografik qobiqning bir butunligi va muayyan muvozanatda ekanligi . Geografik qobiq ham, har bir landshaft ham tabiiy komponentlar - tog‘ jinslari, relyef, iqlim, yer osti va yer usti suvlari, tuproq, o‘simlik hamda hayvonot dunyosining hududiy birikmasidan tashkil topgan. Bu tabiiy komponentlarning har biri o‘ziga xos qonuniyatlar asosida mavjud va rivojlanadi. Landshaftlarning o‘zgarish ko‘lami uning tarkibiy qismlarining, ya’ni tabiiy komponentlarning bir–biri bilan bog‘liqligi, aloqasi, hamjihatligi hamda o‘zgarish miqyoslariga bevosita bog‘liq. Shuningdek, komponentlarning rivojlanish tezligi ham har xil. Konservativlik ( lot. konservatus qo‘riqlanish, himoyalanish, muhofazalanish) darajasiga ko‘ra komponentlar quyidagicha joylashtirilishi mumkin: litogen asos–relyef–iqlim- suv–tuproq-o‘simlik– hayvonot dunyosi. Shu sababli landshaftda dastavval biotik komponentlar (o‘simlik va hayvonot dunyosi), so‘ngra nobiotik (tuproq, suv rejimi, iqlim, litogen asos va relyef) o‘zgaradi. Komponentlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlik va o‘zaro ta’sirning mavjudligi tufayli biror komponentning o‘zgarishi boshqa komponentlarga ham ta’sir ko‘rsatadi va ularning o‘garishiga olib keladi va pirovardida butun landshaft ham o‘zgaradi. Biroq hech bir tabiiy komponent bir-biridan ajralgan holda rivojlanmaydi, ular doimo bir-biriga ta’sir etadi, ular o‘rtasida modda va energiya almashinib turadi, natijada landshaftlar muayyan muvozanatda shunday uyg‘unlashib ketganki, har bir landshaft uning tarkibiy qismlarining oddiy yig‘indisidan iborat bo‘lmay, ular bir butun geosistemani hosil qiladi. Landsaftning komponentlarigina emas, undagi har bir element ham o‘zaro chambarchas bog‘langan, muayyan muvozantda turadi. Biror tabiiy element o‘zgarishi oqibatida butun landshaft ham muayyan darajada o‘zgaradi. Bundan tashqari, muayyan bir landshaftdagi o‘zgarishlar qo‘shni landshaftlarda ham o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Shu sababli tabiatdan foydalanishda bu qonunga rioya qilish juda muhim. Bu hodisa ayniqsa geopara sistemalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan, Orol dengizi sathining keskin kamayishi tufayli Orolbo‘yi hududlarida sodir bo‘layotgan antropogen cho‘llashish hodisasi Amudaryo va Sirdaryo deltalarida landshaftlarning tiklab bo‘lmaydigan darajada o‘zgarisiga olib kelmoqda. Geografik qobiqdagi bir butunlik qonunining namoyon bo‘lishini kichikroq hudud misolida ham ko‘rish mumkin. Masalan, sug‘oriladigan yerlarda sug‘orish – landshaft qismida sodir bo‘ladi va tektonik harakatlarda, zilzilalarda va vulkanizmda namoyon bo‘ladi. Ichki jarayonlar bilan Yer yuzasidagi ancha katta notekisliklar, ularning uzluksiz o‘zgarishlari bog‘liq. Tashqi (ekzogen) jarayonlar Yer yuzasida yoki uncha katta bo‘lmagan chuqurliklarda sodir bo‘ladi. Tashqi jarayonlarga nurash, shamolning hamda suvning (bunga muzlik faoliyati ham kiradi) faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar mansubdir. Tashqi asosiy jarayonlar o‘z navbatida boshqa jarayonlarga ajratiladi. Masalan, suvlarning faoliyati bilan surilmalar, qayta sho‘rlanish, eroziya va boshqa jarayonlar bevosita bog‘liq Insonning ishtirokisiz vujudga keladigan, ammo uning ishtirokida ham, ishtiroksiz ham rivojlanadigan tabiiy jarayonlar tabiiy- geografik jarayonlar deyiladi. . Inson faoliyati ta’sirida vujudga keladigan yoki rivojlanadigan jarayonlar antropogen jarayonlar dir. Amaliy geografiyaning muhim muammolaridan biri tabiiy jarayonlarning xususiyatlarini o‘rganishdan iborat. Amaliy geografiya asosan inson xo‘jalik faoliyati ta’siri jabhasida rivojlanayotgan (kechayotgan) tabiiy jarayonlarni tadqiq qiladi. Insonning ta’siriga bog‘liq holda tabiiy jarayonlarni uchta toifaga ajratish mumkin: 1. Inson faoliyati ta’siri bo‘lmagan tabiiy jarayonlar (dengiz abraziyasi, daryo eroziyasi, sel va b.); 2. Insonning ta’sirsiz vujudga keladigan, ammo sifat va miqdor jihatdan insonning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan tabiiy – antropogen jarayonlar; 3. Inson faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan antropogen jarayonlar. Stixiyaviy (lot. stoixeon) tabiiy hodisalar – tabiatning inson boshqara olmaydigan va atrof muhitda juda ko‘plab oqibatlarni yuzaga keltiradigan qudratli kuchlarining namoyon bo‘lishidir. Xilma-xil stixiyaviy hodisalarni vujudga kelishi, oqibatlari, tabiiy komponentlar va tabiiy komplekslar, o‘zaro ta’sir zanjirlari, kuchi, rivojlanish joyi va vaqti, o‘rganilash darajasi, bashoratlashtirish , tartibga solish, boshqarish imkoniyatlari, belgilari, xossalariga ko‘ra guruhlash mumkin. O‘ta xavfli negativ stixiyaviy hodisalar harakatining kutilmagan holda sodir bo‘lishi, buzuvchi kuchi, rivojlanish paytlarining qonuniy, izchillik bilan, bir – birining ortidan navbat bilan almashinishi demakdir. Tabiiy geografiya va landshaftshunoslikda bu termin aniq qoidaga ega emas. Odatda tabiiy – geografik jarayonlar deganda geografik qobiqda va uning strukturaviy qismlari bo‘lgan landshaftlarda kechadigan tabiiy hodisalarning izchillik bilan o‘zgarishi tushuniladi. Bu o‘zgarishlar modda va energiya miqdori, shakli va boshqa xususiyatlarining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi hamda landshaft holatining muayyan tavsiflarining o‘zgarishlariga olib keladi. Geomorfologik, hidrologik, iqlimiy, biologik, landshaft jarayonlari tabiiy – geografik jarayonlar guruhiga mansubdir. Tabiiy geografik jarayonlarga atmosfera sirkulyatsiyasi, namlikning aylanishi, reliyef hosil bo‘lishi, nurash va tuproq hosil bo‘lishi, o‘simlik va hayvonot dunyosining asriy va mavsumiy o‘zgarishlari, komponentlararo aloqalarda ro‘y beradigan jarayonlar yaqqol misoldir. Murakkab tabiiy geografik jaryonlar odatda stoxastik ,ehtimoliy sajiyaga ega. Tabiiy geografik jarayonlar davomida muayyan jismlardan boshqa jismlarga modda va energiya o‘tadi va tadrijiy rivojlanishga sabab bo‘ladi. Tabiiy geografik jarayonlarni ular kechadigan moddiy sistemalar bilan bir qatorda o‘rganish tabiiy geografiyaning eng asosiy vazifasidir. Tabiiy – geografik jarayonlarni o‘rganishning asosiy amaliy maqsadi – tabiatni oqilona o‘zgartirish maqsadida ularni boshqarishdan iborat. Tabiiy geografik jarayonlarni o‘rganish – landshaftlar o‘zgarishining va ularning landhaft sotsial – iqtisodiy funksiyalarni bajarishining omillari va mexanizmini ochib berish uchun zaruriy shart – sharoitidir. Tabiiy geografik jarayonlarni tadqiq qilish landshaftlarni dinamik struktura sifatida o‘rganishga, ularni muhofaza qilish va o‘zgartirishning oqilona yo‘llarini tanlashga imkon beradi. Bunda geografik komplekslararo hamda komponentlararo modda va energiya almashinuvini aniqlash ayniqsa katta amaliy ahamiyatga ega. 4. Tabiatda sodir bo’ladigan jarayonlar Tabiatda sodir bo‘ladigan jarayonlar odatda tabiiy jarayonlar deyiladi. Geografik qobiqda sodir bo‘ladigan hodisa va jarayonlar vujudga kelishiga ko‘ra a) ichki (endogen) va b) tashqi (ekzogen) jarayonlarga ajratiladi. Ichki jarayonlar Yerning ichki komponentlariga ta’sir ko‘rsatgan holda ularni o‘zgartirish va madaniy landshaftlarni bunyod etish maqsadida ta’sir lo‘rsatishning asosiy omilidir. Landshaftga sug‘orish vositasi bilan ta’sir ko‘rsatishda mutanosinlashgan tabiiy moddiy – energetik aylanma harakatda muvozanat buziladi va komponentlar va landshaftning o‘zi ham o‘zgara boshlaydi. Tabiatning komponentlari va elementlari o‘rtasidagi bog‘lanish murakkab bo‘lib, ularni teran o‘rganish lozim. Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jalik ekinlaridan zararkunandalarga qarshi zaharli kimyoviy moddalardan foydalanmasdan hosil olish qiyin bo‘lib qoldi. Chunki turli sabablar ta’sirida zax bosgan va botqoqlashgan joylarni quritib, zaharli kimyoviy moddalarni sepish oqibatida zararkunandalarning kushandalari qirib yuborildi. Tabiatdan foydalanish jarayonida tabiiy landshaftlarga, ularning ayrim komponentlari yoki elementlariga ko‘rsatilayotgan ta’sir kutilmagan joyda va kutilmagan ko‘lamda namoyon bo‘ladi. Tabiatdan foydalanish jarayonida inson xo‘jalik faoliyatining landshaftlarga ta’siri kulamlarining tobora kengayib borayotganligi har bir hudud uchun xos bo‘lgan landshaftlarning mahalliy sharotlarini chuqur o‘rganishni, landshaftlardagi antropogen o‘zgarishlarning yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan oqibatlarini bashoratlashtirishni taqoza etadi. Landshaft komponentlarining o‘zaro modda va energiya almashinishi orqali bog‘langanligi . Landshaft komponentlari o‘rtasida modda va energiya to‘xtovsiz almashinib turadi. Bunday almashinish murakkab almashinish bo‘lib, modda va energiyada sifat o‘zgarishlari ro‘y beradi. Masalan, okeandan bug‘langan suv quruqlikka yog‘in bo‘lib yog‘ayotgan vaqtda unga havodagi changlar, ya’ni mineral zarralar qo‘shiladi. Yer yuzida oqar suv bo‘lib oqayotganida turli minerallarni eritadi va daryolar orqali bu minerallar eritma holida okeanga tushadi. Umuman geografik qobiqning mavjudligi ham modda va energiya almashinishi jarayonlarining majmuidan iborat. Landshaft komponentlari tabiiy modda almashinishi jarayonida muayyan vazifalarni bajarishi bilan o‘zaro bog‘langan. Barcha aerob organizmlar kislorod bilan nafas olib, atmosferadan kislorod yutadi. Yashil o‘simliklar esa uni yana atmosferaga qaytaradi. Har bir landshaftda yashil o‘simliklar va ba’zi bir xil bakteriyalar mineral moddalar bilan, ba’zi parazit o‘simliklar tayyor organik moddalarni iste’mol qilib, bakteriya hamda zamburug‘lar organik moddalarga parchalab, mineral moddalarga aylantiradi. Ana shu aylanma harakat zanjirining biror yerida uzilish ro‘y beradigan bo‘lsa, tabiatda modda almashinishi buziladi. Tabiatda moddalar almashinishinig yopiq aylanma harakati tarkib topgan. Bu tabiiy jarayon uzoq geologik davrlar (taxminan 2 mlrd. yil) davomida tabiy muvozanatni saqlab kelmoqda. Kishilik jamiyatining dastlabki bosqichlarida ham tabiiy muvozant saqlanib qolgan. Lekin ijtimoiy ishlab chiqarishning o‘sishi tobora ko‘proq resurslarni talab qiladi. Inson va tabiat o‘rtasidagi ishlab chiqarish orqali bo‘ladigan modda almashinishi texnika vositasida yer osti boyliklarini qazib olish, xom ashyoga ishlov berish, yoqilg‘i yoqish, yerlarni ishlash, o‘simliklar hamda hayvonlarga ta’sir ko‘rsatish va boshqalar orqali ro‘y beradi. Buning oqibatida tabiiy modda aylanishida muvozanat buzildi. Ayniqsa sintetik mashsulotlarni ko‘plab ishlab chiqarish tabiatdagi modda aylanishi muvozanatini juda o‘zgartirib yubordi. Ba’zi zararkunandalar va o‘simliklar kasalliklariga qarshi kurashish uchun ishlatiladigan zaharli kimyoviy moddalar tuproqdagi bakteriyalar, zamburug‘lar, hashoratlarga qirg‘in keltirib, tuproq jarayonlarini buzmoqda. Insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida Yer yuzasidagi o‘rmonlarning deyarli yarmi yo‘q qilingan, sug‘orish uchun olinadigan suvning 60 % dan ortig‘i daryo va ko‘llarga tushmaydi, dengiz, ko‘llar qurimoqda, cho‘llanish kuchaydi, havodan sanoat eshtiyojlari uchun har yili 10 mlrd. t atrofida kislorod olinadi, ammo u havoga qaytmaydi. Bularning hammasi tabiatda aylanishi jarayonidagi muvozanatga ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi. Suvning aylanishi va balansiga ta’sir ko‘rsatishda zonallik qonunining xususiyatlari muammoning markazida bo‘lishi lozim. Arid iqlimi hududlarda sun’iy sug‘orish tufayli transpiratsiya (lot. trans orqali; spirare nafas olmoq) va bug‘lanishning ko‘chayishi, shuningdek yuzaning aks ettirish qobiliyatining o‘zgarishi radiatsiya balansi va iqlimning (kunduzgi haroratlarning pasayishi, havo namligining oshishi) birmuncha o‘zgarishiga olib keladi. Sernam hududlarda esa quritish melioratsiyalari natijasida hidrologik to‘r, yer osti suvlari rejimi, tuproq hosil bo‘lish jarayonlari, o‘simlik qoplami va hayvonot dunyosida tub o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. O‘rmon ixotazorlarini barpo qilish va boshqa agrotexnik usullar oqimning kamayishiga, tuproqda namning ko‘payishiga va transpiratsiyaning oshishiga va pirovardida biologik mahsuldorlikning oshishiga olib keladi. Tabiatdan noto`g`ri fodalanishning ijtimoiy-iqtisodiyoqibatlarini baxolash Tabiat o`ta murakkab tuzilmaga ega, ayni zamonda u juda nozik xisoblanadi. Tabiat geografik qobiq miqyosida geosferalarning o`zaro bog`liqligi va ta`sirida bo`lish bilan birga uning xoxlagan geotizimida tabiiy komponentlari xam o`zaro bog`liqligi va ta`siri nixoyatda kuchliligi bilan ifodalanadi. Binobarin, yer kurrasida va uning sfera doiralari va komponentlari xamda majmualari yaxlit dinamik geotizim tashkil qilganki, agarda bu tabiiy xolatga me`yordan ortiqcha ta`sir etilsa, ma`lum xududda turli o`zgarishlar sodir bo`ladi. O`zgarishning miqyosi tashqi (yoki ichki) ta`sir kuchi va uning muntazamligiga bog`liq. Shu jixatdan qaraganda inson xo`jalik faoliyatining tabiatga ta`siri natijasida uch turdagi oqibatlar kelib chiqadi: ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy. Tabiatdan noto`g`ri foydalanishning ekologik oqibati mavjud qulay vaziyatning jiddiy vaziyat bilan almashishida aniq ifodalanadi. Vaziyatning o`zgarishi, odatda, atmosfera xavosi, suv, tuproq, o`simlik va boshqa komponentlarning ifloslanishi, shuningdek, axoli sog`lig`ining jiddiylashuvi natijasida sodir bo`ladi. Bu o`zgarishlarning katta xududlar misolida iqtisodiy jixatdan baxolash aslida mumkin emas, juda murakkab masala xisoblanadi.[15] 5. Tabiatdan noto’g’ri foydalanishning ijtimoiy iqtisodiy oqibatlari Tabiat resurslarining degradatsiyasi, qashshoqlanish va muomaladan chiqib qolishi xam katta iqtisodiy zararga olib keladi. O`tgan asrning 70- yillarida Markaziy Osiyo va Janubiy Qozog`istonda paxta yetishtiriladigan mintaqada tuproq sho`rlanishi xisobiga yiliga 2 mln t. (shundan O`zbekistonda 600-700 ming t.) kam paxta xosili olingan, xozirda xam tuproq sho`rlanishi katta maydonlarda rivojlangan, demak, yiliga kamida 1,5-2 mln t. kam xosil yig`ishtirib olinmoqda. Bu raqamni tegishli xisob-kitob qilish yo`li bilan qancha iqtisodiy zarar ko`rilayotganini bilish qiyin emas. Tabiatdan noto`g`ri foydalanishning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baxolash amaliy jixatdan axamiyatga ega. Iqtisodiy zararni, odatda, tabiiy resurslarning degradatsiyaga berilishi, qashshoqlanishi, muomolardan chiqib ketishini pul vositasida baxolash tushuniladi. Ekologik zararni iqtisodiy baxolash xar bir komponent yoki resurs tabiiy xolda (yoki inson tomonidan o`zgartirilganmadaniylashgan vaziyat) miqdoriy aniqlanadi, so`ngra, u iqtisodiy jixatdan baxolanadi. Aytaylik, ma`lum sug`orma yer irrigatsiya eroziyasi natijasida kuchli darajada yuvilib ketdi. Bu vaziyatda tuprog`i yuvilib ketgan maydon aniqlanadi, uning xosildorlik darajasi, mexanik tarkibi, sifat belgilari baxolanadi, avval paxta yoki boshqa (g`alla, poliz va b.) ekinlardan olingan o`rtacha (xar ga maydonga s. xisobida) maxsuldorligi belgilanadi. Shundan so`ng yuvilgan yerning iqtisodiy baxosi aniqlanadi. Baxolashda yetkazilgan zarar faqat bir yil (o`sha yilning pul qadriga nisbatan) uchun xisob-kitob qilinadi. Ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni baxolash ikki yo`nalishda amalga oshiriladi. Birinchi yo`nalishda oqibatlarni xisob-kitob qilish mavjud bozor narxlariga asoslanadi. Bu yo`nalishda resurslarning unumdorligini o`zgarishi, maxsulotlarning xosildorligi kamayishi, axoli turmush sharoitining jiddiylashuvi (yoki daromadning yo`qolish uslubi turli kasalliklarning ko`payishi, o`lim, o`rtacha umr ko`rishning qisqarishi, rekreatsiya resurslarining qashshoqlanishi va boshqa), mol mulkning xizmat muddatlarini qisqarishi (binolar, jixozlar, ishlab chiqarish qurollari va boshq.) tegishli xisob- kitob qilish yo`li bilan iqtisodiy zararlar baxolanadi. Ikkinchi yo`nalish baxolash bevosita sarf-xarajat bilan bog`liq. Bu yo`nalishdagi baxolash uslublari oldingi bo`limlarda taxlil qilindi. Bunda tabiiy boyliklarni sarf-xarajat yo`li bilan baxolash, sarf-xarajat taxlili kabi uslublarda mazkur yo`nalish bayon etilgan. Ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni baxolash, yuqorida aytib o`tilgandek, oson emas. Bunda mavjud bozor narxlariga asoslangan xolda xar bir zarar turini aniq xisoblab chiqish taqozo etiladi. Quyida Orol dengizi va Orolbo`yi misolida mutaxassislar ishlab chiqqan ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni baxolash tamoyillari va uslubiyoti bilan tanishasiz. Orol dengizi satxining tushib ketishi va Orolbo`yi suv rejimining tartibga keltirilishi natijasida vujudga kelgan salbiy ijtimoiy-iqtisodiy zarari mutaxassislar tomonidan 70- yillarda yiliga 30-60 mln. rubl deb baxolangan. Buni xisobga olgan ba`zi iqtisodchilar va suv xo`jaligi mutaxassislari daryolar suvini Orolga yubormay, sug`orma dexqonchilikni rivojlantirib, yiliga bir necha milliard rublga teng bo`lgan maxsulotlar yetishtirilishi maqsadga muvofiq, deb xisoblab, dengiz satxining tushib borishiga jiddiy munosabatda bo`lmadilar. Ular ijtimoiy-iqtisodiy oqibatning boshqa jixatlarini, xususan ijtimoiy oqibatini chuqurroq o`ylab ko`rmadilar. M.X. Baydal va A.K. Kiyatkinlar (1972) Orol dengizi taqdirini iqtisodiy jixatdan xisoblash bilan xal qilib bo`lmaydi, deb juda to`g`ri fikrda bo`lishgan. 70- yillar oxiri va 80-yillar boshlarida iqtisodchilar va suv xo`jaligi mutaxassislari Orol dengizi qurib borishining iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarini barcha jixatlari bo`yicha qat`iy xisobga olib, yetkazilayotgan va kelajakda sodir bo`ladigan barcha xalq xo`jaligi zararlarini sarxisob qila boshladilar. Dengiz akvatoriyasida bevosta iqtisodiy zarar Orolning kemachilikdagi mavqei yo`qolishi bilan bog`liq. 60-yillargacha dengizda Mo`ynoq-Aralsk, Uchsoy-Qozoqdaryo kabi portlar oralig`ida kemalar qatnovi muntazam yo`lga qo`yilgan bo`lib, ko`plab yo`lovchilar va xalq xo`jalik yuklari tashilar edi. Dengiz sayozlanishining kuchayishi natijasida barcha portlar quruqlikka aylandi va kemalar qatnovi 1979 yilga kelib to`xtadi. O`sha vaqlardagi xisob- kitoblarga ko`ra (S.N Kritskiy; 1973), kemachilikka yetkazilgan umumiy zarar xajmi 3 mln rublni tashkil qilgan. Orolda kemachilik to`xtatilishining jami zarari, bizingngcha, bu miqdordan xam ko`p bo`lgan bo`lishi mumkin, chunki avvalo barcha port xo`jaliklari to`liq ishdan chiqdi, kemalar, barjalar quruqlikda qolib ketdi, ular bilan band bo`lgan dengizchilar ishsiz qolishdi, yo`lovchilar va yuklar arzon suv yo`li bilan tashilmay qo`ydi va boshqalar. 70-yillarga qadar Mo`ynoq yarim orolining shimoli-sharqiy qirg`og`i ajoyib dengiz kurort zonasi xisoblangan, bu go`shada xar yili minglab kishilar va bolalar xordiq chiqarishgan. 1978 yilda kurort va bolalar oromgoxlari butunlay yopildi, kurort zonasi xuvullab qoldi, dengiz qirg`og`idan ancha (2-5 km) uzoqlashib qolgan va unda cho`milishning iloji qolmagan edi. Bu xam xalq xo`jaligi uchun jiddiy zarar keltirdi. 3-rasm. Orol dengizining yillar bo’yicha o’zgarishi (Manba: www.vikipediya.org) Orol dengizi chuchuk suvda xayot kechiruvchi qimmatbaxo baliq zotlariga boy noyob xavza xisoblangan, unda yiliga o`rtacha 500 ming s baliq ovlanar edi, shundan 20 ming s juda qimmatli orol usachi (so`zan-baliq) iga to`g`ri kelgan. Shuningdek, zog`ora baliq, osyotr, leshch, sudak va boshqalar ovlanar edi. Dengizning sayozlanishi, suvning minerallashuv darajasini ortib borishi, Amudaryo deltasida ularning ikra qo`yishi murakkablashuvi tufayli baliq zotlari kamayib bordi. 1979 yilda jami 20 ming s, 198 yilda ,2 ming s baliq ovlangan. 198 yildan dengizda baliq ovlash amalda to`xtatildi. S.N. Kritskiy (1973) ma`lumotlariga ko`ra, 70-yillarning boshlarida baliqchilikka yetkazilgan umumiy zarar miqdori yiliga 6 mln rubl, deb baxolandi. Mo`ynoq shaxri yirik port, unda baliqni qayta ishlovchi kombinat bo`lgan, u yiliga 20 mln donadan ortiq baliq konservasi tayyorlab chiqarardi. Xozirda kombinat 20-25% quvvatda faoliyat ko`rsatmoqda. Baliq maxalliy kichik ko`llardan, suv xavzalaridan tutilib, kombinatga yetkazib beriladi. Urga, Uchsoy, Qozoqdaryo va boshqa joylardagi baliq sexlari 70-yillarda yopilgan. K.I Lapkinning xisob- kitobicha, Amudaryo deltasida baliq xo`jaligiga yetkazilgan jami zarar 1980 yil narxlari bo`yicha yiliga 18,9 mln rublga teng bo`lgan. Amudaryo va Sirdaryo deltalaridagi qamishzorlarning degradatsiyaga uchrashi va ko`l-botqoqliklarning qurishi natijasida qimmatbaxo mo`yna beruvchi ondatrachilikka katta zarar yetkazildi. Xar yili deltalarda 3 mln. dan ortiq ondatra terisi tayyorlanar edi. Xisob-kitoblarning natijasiga ko`ra, faqat Amudaryo deltasi bo`yiga yiliga ,7 mln rubl zarar yetkazilgan. Orolbo`yida maxsuldor yaylovlar va pichanzorlar katta maydonlarni egallagan edi. Lekin cho`llashish jarayonining kuchayishi tufayli ularning maxsuldorligi keskin kamayib bordi, chunki qamish va turli o`tlar o`rniga sho`rga chidamli galofitlar va kserofitlar tarqala boshladi. Amaliy jixatdan qaraganda galofitlar va kserofitlarning yaylov chorvachiligida unchalik axamiyati yo`q. I.P. Gerasimov va boshqalarning (1980) xisob-kitobiga ko`ra, o`sha vaqtlarda Qozog`istonning Qizil O`rda viloyati xo`jaliklarida sigirlarning o`rtacha sut berishi yiliga 72-998 litrga qadar kamaygan. 1963-1978 yillar mobaynida qo`ylar 300 ming boshga, 10 ming qorako`l va qoramollar 5,5 ming boshga kamaygani qayd etilgan. Bularning jami iqtisodiy zarari 20 mln. rublni tashkil qilgan. K.I. Lapkinning xisob-kitobicha, 1980 yildagi narx bo`yicha Amudaryo deltasida yaylov va go`sht-sut chorvachiligidan kelgan zarar xajmi 9,0 mln. rublga teng bo`lgan. Axolining mexnat qilish va yashash sharoitlari yomonlashuvi natijasida Orolbo`yida avval baliqchi, ovchi, kema xaydovchi va kemalarni ta`mirlovchilarning, keyinchalik Mo`ynoq baliq kombinatining turli shaxarlardagi sexlari yoppasiga yopilishi 70-80-yillarda katta qiyinchiliklar tug`dirdi. Axoli yangi ish joylarini topguncha ancha qiynaldi. Bu soxada Qoraqolpog`istondagi umumiy iqtisodiy zarar 1980 yilgi pul qiymati bo`yicha yiliga 6,0 mln rubl ni tashkil qilgan. O`zbekiston fanlar akademiyasi Ishlab chiqarish kuchlarini o`rganish kengashining bir gurux iqtisodchilari Qoraqolpog`istonda Orol dengizi satxining pasayishi va Amudaryo deltasida cho`llashish jarayonining kuchayishi natijasida xalq xo`jaligiga yetkazilgan jami iqtisodiy zararni 1980 va 1985 yillar bo`yicha aloxida xisoblab chiqdilar. Ushbu xisob-kitob natijasiga ko`ra, xudud 1980 yilda 92,6 mln. rubl va 1985 yilda 128,9 mln rubl iqtisodiy zarar ko`rgan. Bu ko`rsatkichlar yuqorida qayd etganimizdek faqat ma`lum yillargagina tegishli ekanligini e`tiborda tutsak, barcha yillar davomida ko`rilgan zarar salmog`i nixoyatda kattaligi ayonlashadi. Orol dengizining baliqchilik, yaylov chorvachiligi, ovchilik, kemachilikka bevosita ta`siridan tashqari bilvosita ta`siri xam mavjud bo`lib, u ko`proq sug`orma dexqonchilik, sanoat va transport, qurilishga zarar keltirdi. E.D. Raximov (1990) ning xisob-kitoblariga qaraganda, Janubiy Orolbo`yida qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining tabiiy potensiali kamayishi evaziga kelajakda taxminan agrosanoat majmuasining jami maxsuloti va daromadi 1- 15% ga kamayishi bashorat qilinadi. Orol dengizi satxining tushib borishi va shu munosabat bilan baliqchilik va qishloq xo`jaligi, sanoat soxalarida jami zarar o`lkaning istiqbolda rivolanishini e`tiborga olgan xolda kelajakda taxminan yiliga 600 mln rublni tashkil qilishi aniqlangan. Orol dengizi ijtimoiy - iqtisodiy oqibatlarining talofatlari shular bilangina chegaralanmaydi, ular ishlab chiqarish xajmining kamayishi, axolining ish bilan ta`minlanishiga, farovonlik darajasi, ishlab chiqarishning xajmi va sur`ati, noishlab chiqarish soxalariga xam salbiy ta`sir etadi. Iqtisodchi mutaxassislar (Raximov, 1990) ning bashoratli iqtisodiy xisobkitoblariga ko`ra, Amudaryo deltasida 500-600 ming ga yer o`zlashtirish imkoniyatlari mavjud bo`lib, yangi sug`orma yerlarda bo`rdoqichilik, beda va poliz ekinlari urug`chiligini rivojlantirish evaziga 600 mln. rubllik maxsulot tayyorlash imkoniyatlari, shu jumladan, taxminan 0 mln rubllik sof maxsulot yetishtirish mumkin. Yerlarni o`zlashtirish va xo`jaliklarni tashkil qilish uchun sarflanadigan kapital mablag`lar muayyan muddatlarda qoplanadi. Tayyor maxsulotlarni baxolashdan yer resurslarini baxolashga o`tish uchun sof maxsulotning qiymatiy me`yordagi samaradorlik koeffitsiyenti (0,07, u «Ekonomicheskaya gazeta» ning 1981 yil, 2-sonida e`lon qilingan «Metodika opredeleniya ekonomicheskoy effektivnosti kapitalnix vlojeniy» nomli maqolada bayon etilgan) bo`yicha uni 1 martaga ko`paytirdik. Bunda deltaning yangi o`zlashtirilishi mumkin bo`lgan qismi binobarin, 6,3 mlrd rublni tashkil qiladi. Bu tabiiy potensial Orol dengizining qurishi va Amudaryo deltasining degradatsiyasi tufayli butunlay yo`qotilishi mumkin. Demak, tabiatdan noto`g`ri foydalanishning ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari inson uchun katta zarar keltiradi, eng muximi, tabiiy saloxiyat ishdan chiqadi, resurslarning qashshoqlanishi xalq xo`jaligining rivojlantirish imkoniyatlarini yo`qqa chiqaradi, axolining salomatligiga putur yetkazadi. XULOSA Xulosa o’rnida shuni aytish kerakki tabiatdagi barcha xodisa va jarayonlar umumgeografik qonuniyatlar asosida sodir bo’lib boradi agarada tabiatda birgina tabiat komponentining o’zgarishi boshqa bir tabiat qismlarining o’zgarishiga yoki butunlay bir boshqacha ko’rinishga kelishiga guvoh bo’lishimiz mumkin. Tabiatdan foydalanishda hisobga olinishi zarur bo‘lgan qonuniyatlar tabiatdan foydalanishda, uni o‘zgartirishda hisobga olinishi zarur bo‘lgan qonuniyatlardir. Tabiat qonuniyatlarining ob’ektiv qonunlar ekanligi, ularni o‘rganish zarurligi, Ilm-fanning rivojlanishi bilan tabiat qonunlari haqidagi bilimlarning ham chuqurlashib borishi bilan belgilanadi. Tabiat taraqqiyotining asosiy qonunlari, yer landshaft qobig‘ining bir butunligi va muayyan muvozanatda turishi. Biror bir tabiat komponenti va elementining o‘zgarishi bilan butun landshaft qobig‘ida o‘zgarish ro‘y berishi, miqdoriy, muvozanat o‘zgarishining tabiatda sifat o‘zgarishiga olib kelishi bilan baholanadi. Landshaft komponentlarining o‘zaro modda va energiya almashinishi orqali bog‘langan bo’lib, landshaftlarning komponent va elementlardan tuzilganligi, ular o‘rtasida modda va energiya to‘xtovsiz almashinib turishini taminlaydi. Tabiatda chiqindining bo‘lmasligi. Insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida tabiatdagi aylanma harakatning buzilishi va buning oldini olish kabi bir qancha muammolar yuzaga keladi. Zonallik va hududiylik qonuniyatlari bu Geografik qobiqdagi barcha jarayonlarning ikkta energiya manbai borligi: Quyosh energiyasi va Yerning ichki energiyasi ularning geografik qobiqda tutgan muhim o’rni bilan baholanadi. Ularning geografik qobiqda taqsimlanishida zonallik va hududiylikning tarkib topishi, tabiatdan foydalanishda bu xususiyatlarni hisobga olishning zarurligi bir qancha yuziga kelishi mumkin bo’lgan muammo va savolllarga yrchim bo’lishi mumkin. Jumladan xalqlarning, xususan o‘zbek xalqining tabiatdan foydalanishida, qurilish ishlarida, qishloq xo‘jaligida bu qonuniyatning hisobga olganligi. Bir qancha iqtisodiy va ma’naviy inqirozlarning oldini olishiga sharoit yaratib kelmoqda. Sutkalik davriylik, qonuniyatlar uning sababi va oqibatlari biz oldindan anglab yetsak insonlar xalq xo’jaligida ayniqsa qishloq xo’jaligida ro’y berishi mumkin bo’lgan muammolar ayniqsa yerdan to’g’ri foydalanish, tabiat hodisalarini oldindan bashorat qilish imkonini beradi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish turlari va uning hozirgi holati yomonlashib borayotgan bir vaqtda insonning tabiatga ta’sir etishi yana birmuncha kuchayishiga, kishilik jamiyati rivojlanishi turli sohalar bo’yicha taqsimlaganda o’z qobig’ini ayanchli holga keltirayotganligiga guvoh bo’lishimiz mumkin. Ayniqsa bu kabi jarayonlar Fan-texnika inqilobi va texnikaning rivojlanis davrida, tabiiy resurslar va ishlab chiqarish vositalaridan xususiy mulk egalarining maksimal daromad olishga intilishi bilan belgilanadi. Bugun sayyoramiz yukining ortishi oqibatida insoniyat oldida bir maqsad chiqindisiz ishlab chiqarishga o‘tish, energiya manbalari, yoqilg‘I energetika manbalarining atrof-muhitga ta’siri, parnik effektining kelib chiqishi va uning oqibatlari, ekologik muammolar va ularni bartaraf etish kabi bir qancha muammoli savollarga javob izlay boshlashdilar. Muqobil energiyaga o‘tishning zarurligi va uning afzalligi. Quyosh, shamol, geotermal, qalqish, biomassa energiyasining jamoatchilikga keng tarqalishiga shart sharoit yaratilmoqda. Shu jumladan o‘zbekistonda muqobil energiyaga o‘tish istiqbollari so’ngi yillarda o’z samarasini bermoqda. Bugungi kunda tabiatdan foydalanishni boshqarish va uning mohiyati. boshqaruv tushunchasi, boshqaruvning maqsadi kabi savollar o’z tastig’ini topmoqda Tabiatdan foydalanishni boshqarishning xuquqiy asoslari, tabiatdan foydalanishni boshqarishning davlat institutsional mexanizmi, tabiatdan foydalanish va muhofaza qilishga sarflanayotgan mablag‘larni samaradorligini oshirish, tabiatdan foydalanishning iqtisodiy mexanizmini joriy etishning mazmun va mohiyati, tabiiy resurslarni boshqarish organlari va ularning bosqichlari yaratilmoqda. Tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi va uning tasarrufidagi boshqaruv hamda nazorat organlari tomonidan doimiy nazoratga olinmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I. A. «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». T.: «O`zbekiston», 1997. 2. Karimov I. A. «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda». T.: «O`zbekiston», 1998. 3. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.- T O’zbekiston 2017. 4. Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganing 26 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza 2016yil 7-dekabr.- T O’zbekiston 2017. 5.’’Tabiatni va uning komponentlarini muhofaza qilish to g risi’’ dagi qonun vaʻ ʻ qarorlar majmuasi Toshkent.2001-yil 6.Qayumov.A, RAsulov.M, Umarov.S Tabiatdan foydalanish iqtisodiyoti - Toshkent, O’zMU, 2005-y 7. Tursunov.X.T Ekalogiya va barqaror rivojlanish. T.:2099-y 8. G’ulomov P.N. Inson va tabiat. -T.: 2009. 9. Abdullayev S.I. Atrof muhit haqida ta’limot. Qarshi, 2000. 10. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. T., 1991. 11. Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish (ilmiy konferensiya materiallari). T., 2001. 12. Zokirov Sh.S. Antropogen va amaliy landshaftshunoslik. T., 1998. 13. Pafiqov A.A. Geoekologik muammolar. T., 1997. 14. Pafiqov A.A., Azimov Sh. Amaliy geografiya. T., 2000. 15. G‘ulomov P.N. Geografiya va tabiatdan foydalanish. T., 1985. 16. G‘ulomov P.N. Inson va tabiat. T., 1990. G‘ulomov P.N. O‘zbekistonda tabiatdan foydalanishning geografik asoslari. T., 1990. 17. Qodirov E. (va b.) Atrof muhitni muhofazalashning geoekologik asoslari. T., 1999. 18. Анучин В.А. Осовы природопользования. М., 1978. 19. Исаченко А.Г. Оптимизация природной среды. М., 1980. 20. Kaлeсник С.В. Общие географические закономерности Земли. М., 1970. 21. Краснов Е.В., Сегизбаева Л.А. Методологические основы рационального природопользования (Учебное пособие). Владивосток, 1985. 22. Мильков Ф.Н. Рукотворные ландшафты. М.,1978. 18. Реймерс Н.Ф. Природопользование. Словарь – справочник. M., 1990. 19. Миланова Е.В.,Рябчиков А.М. Использование природных ресурсов и охрана природы. М., 1986. 20. Чупахин В.М., Андришин М.В. Ландшафты и землеустройство. М., 1989. Internet saytlari 21. WWW.arxiv.uz 22. WWW.ziyo.net 23. WWW.wekpediya.org 24.http://ziyonet.uz MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................. ...... 1. Umumgeografik qonuniyatlar va tabiatdan foydalanishda ularni hisobga olish... 2. Tabiatdan foydalanishda uning qonuniyatlarini to’g’ri baholash........................... 3. Tabiatdan foydalanishning umumiy va xususiy tamoyillari................................... 4. Tabiatda sodir bo’ladigan jarayonlar....................................................................... 5. Tabiatdan noto’g’ri foydalanishning ijtimoiy - iqtisodiy oqibatlari....................... Xulosa .................................................................................................................... ..... Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................

Tabiatdan foydalanishda hisobga olinishi zarur bo’lgan qonuniyatlar

Sotib olish