Tabiatni muhofaza qilish printsiplari

Tabiatni muhofaza qilish printsiplari.
MUNDARIJA:
KIRISH.
I.BOB. TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING TASHKILIY  
VA    HUQUQIY   ASOSLARI .
1. 1. Tabiatni muhofaza qilishda huquqiy bazaning yaratilishi.
1.2. Tabiatni muhofaza qilishning tashkiliy asoslari.
II BOB.   MUXIT TUSHUNCHASI
2.1.   Tirik organizmlar hayotining tashqi muhit bilan bog`liqligi
2.2 O`simlik va hayvonlarning tashqi muhit bilan aloqasi.
III.XULOSA
IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. Kirish
Tabiatni   muhofaza   qilish,barchamiz   uchun   aziz   bo’lgan   yer,suv,havo,yer   osti
hamda  yer   usti  boyliklarini  avaylab   –asrash,ularga   nisbatan  mehr-muhabbatli
bo’lish,tabiiy     zahiralardan     oqilona     foydalanish     bizga     ota-bobomizdan     meros
bo’lib     qolgan     muhim     qadriyat     va     hayotiy     haqiqatdir.   Tabiatni     muhofaza
qilishning  ta’limiy  va  tarbiyaviy  xususiyatlarini  shakllantirish,o’sib  kelayotgan
yoshlarni     haqiqiy     vatanparvar,fidoiy     qilib     tarbiyalash   barchamizni   muqaddas
burchimizdir. Respublikamizda     ―Ta`lim   to`g`risida gi   qonun     va     ―Kadrlar‖
tayyorlash   Milliy dasturi  kabi tarixiy hujjatlarning qabul qilinishi ta`lim tizimini	
‖
tubdan   isloh   qilishni,     mavjud   ta`lim   tizimi     asosida   yangicha,   ilg`or   ta`lim
texnologiyalarini yaratishni taminlab berib, umumiy ta’lim, kasb -hunar kollejlari,
akademik  litseylar  va  oliy   ta’lim  muassasalarida  sifatli  ta’lim  olish,   uzluksiz
malaka   oshirib   borish   huquqini   va   keng   imkoniyatlarni   nazarda   tutadi.     Ta`lim
dargohlarida     ta’lim     oluvchilar     bilimini     yanada     oshirish,     ularni     erkin
fikrlovchi,   izlanuvchan,   barkamol    shaxs    sifatida   tarbiyalash    uchun,rivojlanib
borayotgan fan va texnikaning ilg`or yutuqlaridan foydalanish, tadqiqot natijalarini
umumta’lim   fanlarini   o`qitishda   qo`llash   g`oyat   katta   ahamiyat   kasb   etadi   Atrof
muhit     tozaligini     saqlash,     kelib     chiqishi     mumkin     bo`lgan     ekologik
muammolarni   oldini   olish,   tirik   tabiatda   ekologik   muvozanatni   barqaror   ushlash
maqsadida     ta`lim     muassasalarida       mustahkam       ekologik     ong     va     madaniyat shakllanishi     uchun      bajariladigan      ishlar       zamirida    tabiatni     muhofaza     qilish
muammolari eng asosiy o`rinda turadi. I.BOB. TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING TASHKILIY VA
HUQUQIY   ASOSLARI .
1. 1. Tabiatni muhofaza qilishda huquqiy bazaning yaratilishi.
  Yer  sayyorasi  insoniyatning  umumiy  yashash  joyi,  yagona  uyi   hisoblanadi,
unda  ekologik   halokatni   bartaraf   qilish   mavjud  200   dan   ortiq   davlatlar,   qariyib   6
mlrd.ga   yaqin   insonlarning   umumiy   vazifasidir.   Tabiatni   muhofaza   qilish,   tabiiy
resurslardan   oqilona   foydalanish   halqaro   kelishuv   asosida   umumjahon   miqyosida
amalga oshirilgandagina o'z samarasini berishi mumkin. Davlatlararo hamkorliklar
sayyoramizda   biosferaning   yagonaligidan   va   insonlarning   ta'siri   hech   qanday
davlat   chegaralari   bilan   cheklanmasligidan   kelib   chiqadi.   Insoniyatni   tashvishga
solayotgan   ko'plab   mintaqaviy   va   umumsayyoraviy   ekologik   muammolar
faqatgina   davlatlararo   hamkorlik   yo'li   bilangina   hal   qilinishi   mumkin.   Yu.Odum
aytganidek   "Ekologik   muammolarni   bartaraf   etish,   atrof   muhitni   barqaror   va
xavfsiz holda ushlab turish faqatgina dunyo hamjamiyatining birgalikdagi harakati
va   ushbu   harakatlarni   huquqiy   jihatdan   tartibga   solishgina   insoniyatni   ekologik
inqirozdan olib chiqishi mumkin".
Shu bois, atrof muhitni muhofaza qilish tadbirlari qonuniy aktlar (farmonlar,
ko'rsatmalar,   qarorlar),   ilmiy   tavsiyalar,   ishlanmalar,   tabiatni   muhofaza   qilish
ta'limi   asosida,   nazoratlar   va   boshqaruv   organlar   faoliyati   natijasida   amalga oshiriladi. Tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ushbu
faoliyatning   tashkil   qilinishi   va   amalga   oshirilishi   ko'p   jihatdan   qonuniy
ta'minlanishga bog'liqdir.
Atrof muhitni muhofaza qilishning tashkiliy va huquqiy asoslari  O'zbekiston
Respublikasining konstitusiyasida o'z aksini topgan. Konstitusiyaning 50,54,55 va
100-moddalarida   fuqarolarning   ushbu   sohasidagi   huquq   va   majburiyatlari,   atrof
muhitga   munosabat   va   boshqaruv   tizimi   bo'g'inlarining   faoliyati   belgilangan.
Jumladan 50-moddada “Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda
bo'lishga   majburdirlar”   deyiladi.   100-moddada   atrof   muhitni   muhofaza   qilish
mahalliy   hokimiyat   organlari   vazifasiga   kirishi   ta'kidlangan.   O'zbekistonda   tabiiy
sharoitlarni saqlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning huquqiy, iqtisodiy
va   tashkiliy   asoslarini   1992   yil   9   dekabrda   qabul   qilingan   “Tabiatni   muhofaza
qilish   to'g'risida”gi   qonun   belgilab   beradi.   Qonunga   muvofiq   O'zbekistonda
tabiatni   muhofaza   qilishga   taaluqli   huquqiy   munosabatlarni   tartibga   solish   Oliy
majlisning   mutlaq   vakolati   doirasiga   kiradi.   Bularga   tabiatni   muhofaza   qilish
sahasidagi   davlat   siyosatini   belgilash;   davlat   ekologiya   dasturlarini   tasdiqlash;
ushbu   sohadagi   respublika   qonun   hujjatlarini   ishlab   chiqish   va   qabul   qilish;
tabiatni   muhofaza   qilishga   taalluqli   qonunlar   ijrosini   muvofiqlashtirib   borish   va
boshqalar kiradi. Ushbu qonunda mamlakatda tabiiy muhitni saqlashning huquqiy,
iqtisodiy   va   tashkiliy   asoslari   belgilangan,   tabiat   bilan   inson   o'rtasidagi munosabatlarning   me'yorda   rivojlanishi   maqsadida   tabiiy   boyliklardan   oqilona
foydalanish, fuqarolarni qulay tabiiy muhitga bo'lgan huquqini kafolatlash zarurligi
o'qtirilgan.
Asosiy qonundan tabiat muhofazasining ayrim sohalari bo'yicha ham maxsus
qonunlar   qabul   qilingan.   “Alohida   qo'riqlanadigan   tabiiy   hududlarni   muhofaza
qilish   to'g'risida”gi   qonun   asosan   umumiy   boyligimiz   bo'lgan   noyob   va   qimmatli
tabiat   majmualarini   ekologik,   iqtisodiy,   madaniy,   ilmiy,   sog'liqni   saqlash   nuqtai
nazaridan   saqlashni   asoslaydi.   Shuningdek,   1990   yil   20   iyunda   O'zbekiston
Respublikasining   “Sanitar   nazorati   to'g'risida”,   “YEr   to'g'risida”   qonunlari   qabul
qilindi, ularga O'zbekiston Respublikasi  Oliy majlisining 1991 yil 20 noyabrdagi,
1993   yil   7   maydagi,   1994   yilning   6   may   va   23   sentyabrdagi   kengashlarida
o'zgartirishlar   kiritilgan.   Ushbu   qonunlar   erdan   oqilona   foydalanish   va   erni
muhofaza   qilish,   tuproq   hosildorligini   qayta   tiklash,   tabiiy   muhitni   saqlash   va
yaxshilashga qaratilgan.
O'zbekiston   Respublikasining   “Suv   haqidagi   va   suvdan   foydalanish”
to'g'risidagi   qonuni   1993   yil   6   mayda   qabul   qilindi.   Uning   vazifasi   suvdan
foydalanishni   tartibga   solish,   aholi   va   xalq   xo'jaligi   ehtiyojlari   uchun   suvdan
oqilona   foydalanish,   suvning   ifloslanishi,   kamayishi,   iflos   suvning   zararli   ta'siri
haqida   ogohlantirish   va   ularni   zararsizlantirish,   suv   havzalarining   holatini yaxshilash,   tashkilotlar,   korxonalar,   dehqon   xo'jaliklari   va   fuqarolarning   suvga
bo'lgan huquqlarini muhofaza qilishdan iborat.
1994   yil   22   sentyabrda   O'zbekiston   Respublikasining   “Qazilma   boyliklar
haqida”   qonuni   qabul   qilindi.   Bu   qonun   ma'danlarni   muhofaza   qilish   va
foydalanishni   tartibga   solishga   qaratilgan.   1996   yil   27   dekabrda   “Atmosfera
havosini   muhofaza   qilish   haqida”gi   qonun   qabul   qilindi.   Unda   atmosfera
havosining tabiiy tarkibini saqlash, uni zararli moddalar bilan ifloslanishini  oldini
olish,   davlat   organlari,   korxonalar   va   fuqarolarning   havoni   muhofaza   qilishdagi
huquqiy vazifalarini tartibga solish  va boshqalar  qayd etilgan. Hozirda o'rmonlar,
hayvonot olamini muhofaza qilish va foydalanish to'g'risida qonun loyihalari ishlab
chiqilmoqda.   Yo'qolib   borayotgan   qimmatli   va   dorivor   o'simliklar   va   noyob
hayvonlarga   nisbatan   munosabatlarini   tartibga   solish   va   foydalanishni   yaxshilash
bo'yicha   Vazirlar   Mahkamasining   Qarorlari   mavjud.   Ovchilik   va   baliq   tutish
tartiblari   yuqorida   ko'rsatilgan   qonunlar,   shuningdek,   O'zbekiston   Respublikasi
hududida   ovchilik   va   baliqchilik   xo'jaliklarini   boshqarish   to'g'risida   nizom,
O'zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   Qarorlari   asosida   amalga
oshiriladi.   Bu   borada   O'zbekiston   Respublikasi   Tabiatni   Muhofaza   qilish   davlat
qo'mitasining maxsus buyruqlari ham yuridik huquqlarga ega. 
Yuqorida   ko'rsatib   o'tilgan   atrof   muhit   muhofazasi   to'g'risidagi   qonunlar,
qarorlar,   nizomlar   va   boshqa   yo'l-yo'riqlar   tabiatdan   foydalanishning   yuridik jabhalarini   asoslaydi.   Vazifa   ulardan   to'lig'i   bilan   foydalangan   holda   atrof   muhit
muhofazasiga   samarali   xizmat   qilishga   butun   e'tiborni   qaratishdan   iborat.   Tabiiy
muhitni   ifloslayotgan,   uning   boyliklaridan   me'yoridan   ortiqcha   foydalanayotgan,
ekologik   vaziyatlarni   jiddiylashtirayotgan,   aholi   sog'ligiga   salbiy   ta'sir
ko'rsatayotgan davlat, xususiy shirkat, jamoa xo'jaliklari, fuqarolarni qonun asosida
jazolash   yoki   jarima   undirish   ishlarini   tegishli   tabiatni   muhofaza   qilish
qonunchiligini   buzuvchilar   bilan   shug'ullanuvchi   muassasalar   va   shaxslar   amalga
oshiradilar.
Tabiat   muhofazasi   va   atrof   muhitning   ekologik   vaziyatlarini   inson   hayotiga
xavf   solmasligi,   tabiat   boyliklaridan   oqilona   foydalanishni   ilmiy   asosda   yo'lga
qo'yish   muayyan   darajada   sarmoyalarni   ko'paytirishni   taqozo   etadi.   O'zbekiston
Respublikasi   Tabiatni   muhofaza   qilish   davlat   qo'mitasining   ma'lumotiga   ko'ra
1991-1994  yillar   mobaynida  tabiatni  muhofaza  qilish  tadbirlarini  amalga   oshirish
uchun   264   mln.so'm   shundan,   atmosfera   havosini   muhofaza   qilishga   166,2
mln.so'm,   er   boyliklariga   41,0   mln.so'm   sarflandi.   Amalga   oshirilgan   iqtisodiy
tadbirlar tabiiy muhitni tozalanishiga, boyliklardan omilkorlik bilan foydalanishni
yo'lga qo'yishga imkon beradi. Lekin bu borada qilinadigan ishlar ham ko'p.
O'zbekistonning   bozor   munosabatlariga   o'tishi   tabiatni   muhofaza   qilish
faoliyatini   boshqarishda   iqtisodiy   usullarga   murojaat   qilish   bilan   tabiatdan
foydalanishda pullik tamoyilni tatbiq qilishga imkon beradi. Iqtisodiy tadbirlarning tatbiq   qilinishi   ifloslanib   borayotgan   tabiiy   muhitning   tozalanishiga,   ekologik
buxrondan   tezroq   chiqishga   asos   yaratadi.   Ushbu   tamoyilni   qo'llash   “Tabiatni
muhofaza qilish to'g'risida”gi qonunda ham har taraflama asoslangan.
O'zbekiston   Respublikasi   Tabiatni   muhofaza   qilish   davlat   qo'mitasi   va
O'zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasi   qaroriga   muvofiq   1992   yildan
boshlab  korxonalarga  iflos   chiqindilarni  havoga,   suv  havzalariga  me'yoridan  ko'p
miqdorda   chiqargani   va   joylarda   to'plagani   uchun   to'lovlar   joriy   qilindi.   Shu
munosabat   bilan   tabiat   muhofazasining   mahalliy   va   respublika   fondlari   tashkil
qilindi.   Bu   hol   tabiiy   muhitni   asrash   va   tabiatdan   foydalanish   sohasida   yangi
moliyaviy munosabatlarning vujudga kelishiga asos bo'ladi.
1.2. Tabiatni muhofaza qilishning tashkiliy asoslari.
O'zbekiston   Respublikasi   Tabiatni   muhofaza   qilish   davlat   qo'mitasi   1994
yilda   8356   ta   korxonani   nazorat   ostiga   olib,   shulardan   2458   tasi   me'yoridan   ko'p
miqdorda   turli   chiqindilar   bilan   atrof   muhitni   ifloslayotganini   aniqladi.   Ularga
to'lovlar   joriy   etildi.   O'sha   yilning   o'zida   mamlakatning   mahalliy   fondlariga   jami
6,917   ming   so'm   kelib   tushdi.   Uning   3,3   mln.   so'mi   tabiatni   muhofaza   qilish
maqsadida   ishlatildi.   Tabiatni   muhofaza   qilishda   iqtisodiy   tadbirlarni   qo'llash
samaradorligini   oshirish   va   muntazam   takomillashtirib   borish   amaliy   ahamiyat
kasb   etadi.   Bu   borada   dorivor   giyohlarni   yig'ib,   undan   mumay   daromad oluvchilarni, tog' yonbag'rlaridagi va daryo yoqalaridagi daraxtlarni qirqish, qumli
cho'llardagi   qora   va   oq   saksovullar,   cherkez,   qandimlarni   o'tin   yig'ish   maqsadida
qirqish, ixota daraxtlariga zarar etkazish, nomlari “Qizil kitob”ga tushgan va soni
kamayib   ketayotgan   hayvonlarni   ov   qilish,   yilning   ruxsat   etilmagan   davrlarida
baliqlarni   ovlash   va   boshqa   hollarda   jarima   solishni   kuchaytirish   maqsadga
muvofiqdir. Shuningdek, kelayotgan daromad tabiat posbonlari va boshqa turdagi
qo'riqchilar sonini bir necha barobar ko'paytirish hamda ularga tegishli huquqlarni
berishga imkon yaratadi.
Atrof muhitni ifloslab kelayotgan korxonalar, firmalar va boshqa muassasalar
ishlab chiqarishini to'xtatib qo'yish shuningdek, keltirgan zararini o'rnini to'ldirish
uchun   muayyan   miqdorda   to'lovlar   to'lashni   joriy   etish   va   bu   mablag'lardan,
chiqindilarni   tozalash   moslamalarining   samaradorligini   oshirishga   va   samaraliroq
uskunalarni o'rnatishga sarflash yaxshi natijalar beradi.
Chet ellarda tabiatni muhofaza qilish o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ko'pchilik
mamlakatlarda   4   xil   qo'riqxonalar   mavjud:   1)   tabiiy   rezervatlar-kat'iy   rejim   bilan
ishlaydigan   hatto   kishilarning   kirishi   ham   man   etilgan   katta   maydonlar.   Bunday
qo'riqxonalarda   noyob   o'simliklar   va   hayvonlar   qo'riqlanadi.   Ularda   ilmiy   ishlar
olib boriladi; 2) milliy (xalq) parklar - yirik qo'riqxonalarda butun tabiiy kompleks
muhofaza   qilinadi.   Qo'riqxonalar   G'arbiy   YEvropa,   Afrika,   Shimoliy   Amerika
millatlari   hamkorligidagi   juda   keng   tarqalgan   bo'lib,   bu   qo'riqxonalarga   kishilar pul to'lab kiradilar. Eng katta va mashhur milliy parklarga yiliga bir necha 10 mln.
kishi kiradi. Masalan: mashhur “Yellouston” milliy parkiga tashkil etilganidan beri
(1872   yildan)   hozirgacha   100   mlndan   ortiq   kishi   kelib   ketgan.   3)   tabiat
yodgorliklari  - g'or, er  osti  tog' jinslari  ochilib qolgan joylar, katta yoki  bahaybat
daraxtlar,   ajoyib   shakldagi   qoyalar,   sharsharalar   kabi   ayrim   ob'ektlar
qo'riqlanadigan kichik qo'riqxonalardir. Tabiiy yodgorliklar tarixiy ob'ektlar bo'lib
hisoblanadi.   4)   chala   balki   qisman   mavjud   qo'riqxonalarda   ayrim   ob'ektlar
muhofaza qilinadi. Ular qo'riqxona yoki zakazniklar deb atalishi mumkin.
Chet   mamlakatlarda   qo'riqxonalarning   umumiy   soni   va   maydoni   shuni
ko'rsatadiki,   aholi   zich   yashaydigan   va   tabiiy   sharoiti   xilma-xil   bo'lgan
mamlakatlarda   qo'riqxonalar   nisbatan   katta   maydonni   egallagan.   Umuman
olganda, dunyoda qo'riqlanadigan maydonlar juda notekis joylashgan. Chunonchi,
Chexoslavakiyada   qo'riqxonalarning   nisbiy   maydoni   Fransiyadagiga   nisbatan   60
marta,   Keniyada   Jazoirdagiga   nisbatan   1,5   ming   marta   kattadir.   Shri-Lankada
qo'riqlanadigan maydonlar Hindistondagiga nisbatan 45 marta ko'p. 
Germaniya YEvropa mamlakatlari orasida tabiatni muhofaza qilishga birinchi
bo'lib   kirishgan,   buning   sababi   tabiatning   nobud   qilinishi   natijasida   tabiiy
boyliklarning   kamayib   ketganligidadir.   1954   yilda   tabiatni   muhofaza   qilish
to'g'risida   qonun   qabul   qilinadi.   Bu   qonunga   ko'ra   GDR   da   tabiatni   muhofaza qilish Davlat boshqarmasi, tabiatni muhofaza qilishda barcha tadbirlar kompleksini
nazorat qilish va tashkil etish bosh organi tuziladi. 
GDR da 70-yillarda umumiy maydoni 44100 gektar bo'lgan 200 ta qo'riqxona
va umumiy maydoni 21726 gektar bo'lgan 270 ta qo'riqxona barpo etilgan. O'rmon
uchastkalari,   shuningdek,   maydoni   199100   ga   bo'lgan   334   ta   qo'riqlanadigan
landshaft uchastkalari bo'lgan. Bundan tashqari, ob'ekt maydoni kichikroq bo'lgan
10000   ta   tabiat   yodgorliklari   mavjud.   GDR   da   tabiatni   muhofaza   qilish,   tabiiy
boyliklarni   birinchi   galda   kamayib   ketayotgan   fauna   va   florani   saqlab   qolish   va
imkoni   boricha   sonini   ko'paytirishga   qaratilgan   ishlar   yaxshi   yo'lga   qo'yilgan.
Qo'riqxonalarda   va   tabiat   landshaftlarini   o'rganish   hamda   muhofaza   qilish   ilmiy
tadqiqot   institutlarida   qo'riqxona   ishiga   nazariy   va   amaliy   tavsiyalar   beradigan
maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Buyuk   Britaniya   maydonining   88%   qo'riqlanadigan   erlar   bo'lib,   Afrikadagi
Keniya   davlatidangina   keyingi   o'rinda   turadi.   Britaniyada   maydoni   1338750   ga
bo'lgan   10   ta   milliy   park,   50   ta   mayda   tabiiy   rezervatlar   mavjud.   Bu
qo'riqxonalarning   hammasi   tabiatni   muhofaza   qilish   Boshqarmasiga   va   milliy
parklar komissiyasiga, shuningdek, uy-joy qurilishi ministrligiga qaraydi. Tabiatni
muhofaza qiladigan jamoat tashkilotlari ham mavjud. Tabiat go'zalliklarini saqlash
uchun milliy harakat, qo'riqxonalarga yordam berish jamiyati, qushlarni muhofaza
qilish jamiyati va boshqalar bor. AQSh   da   ham   er,   suv,   o'rmonlar,   o'simlik   va   hayvonlarni   muhofaza   qilish
yaxshi   yo'lga   qo'yilgan.   Asr   boshlarida   AQSh   da   hayvonot   dunyosini   muhofaza
qilish sohasida 300 ga yaqin qonun qabul qilingan. Ana shu davrdan boshlab katta
foyda   keltiradigan   qo'riqxonalar,   milliy   parklar   barpo   etila   boshlandi.   Yuqorida
tilga   olingan   Yillouston   milliy   parkidan   tashqari   (9   mln.   km2)   boshqa   yirik
qo'riqxonalar turistlardan katta daromad olmoqda.
Kanada   hududi   katta   bo'lishiga   qaramasdan   uning   tabiati   jiddiy   zarar   ko'rdi.
Qimmatli   bizonlar,   bobrlar   qirib   yuborildi.   Muhofaza   ishlari   va   reaklimatizasiya
natijasida bizonlar bilan bobrlar soni tiklandi. Kanadada 28 ta qo'riqxona, jumladan
umumiy   maydoni   4400   ming   ga   bo'lgan   20000   bizon   saqlanadigan   dunyoda   eng
katta Vud-Baffalo qo'riqxonasi bor.
Shvesariyada   tabiatni   muhofaza   qilish   Milliy   daromadning   eng   muhim
manbalaridan   biri   bo'lgan   chet   el   turizmi   rivojlangan   bu   mamlakatda   tabiatni
muhofaza qilish tadbirlari alohida ahamiyatga ega. 
Hozirgi   vaqtda   tabiatni   muhofaza   qilish   sohasidagi   hamkorlikning   ikkita
asosiy shakli ajraladi:
1. Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga
qaratilgan ikki tomonlama va ko'p tomonlama shartnoma va konvensiyalar;
2. Xalqaro tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari faoliyati. Taniqli   davlatlarning   tabiatni   muhofaza   qilish   sohasidagi   faoliyatini
muvofiqlashtirish   uchun   davlatlararo   shartnomalar   va   konvensiyalar   keng
qo'llaniladi.   Hamkorlik   dastlab   XIX   asr   oxirida   hayvonot   dunyosidan
foydalanishni   tartibga   solish   yo'nalishida   vujudga   kelgan.   Ayniqsa   ko'chib
yuruvchi hayvonlarni muhofaza qilishga katta e'tibor berilgan. Faqatgina baliq, kit
va   boshqa   okean   hayvonlarini   ovlashni   tartibga   solish   haqida   70   dan   ortiq
shartnomalar,   konvensiyalar   mavjud.   Kitlarni   ovlashni   cheklashga   oid   birinchi
halqaro   konvensiya   1931   yilda   tuzilib,   unda   Antarktida   atrofidagi   suvlardan   har
yili   15   mingdan   ortiq   kit   ovlamaslik   ko'rsatilgan   edi.   Ikkinchi   jahon   urushidan
keyingi   vaqtda   tabiatni   muhofaza   qilishga   oid   300   ga   yaqin   turli   shartnoma   va
konvensiyalar tuzilgan. Ularning orasida 1963 yili Moskvada tuzilgan suv osti va
kosmik   fazodagi   yadro   sinovlarni   ta'qiqlash   haqidagi   shartnoma   alohida
ahamiyatga   ega.   1972   yili   Stokgolmda   tabiatni   muhofaza   qilish   bo'yicha
o'tkazilgan   BMT   ning   birinchi   umumjahon   kongressida   5   iyun   halqaro   tabiatni
muhofaza   qilish   kuni   deb   e'lon   qilindi.   1973   yili   Londonda   dengizlarni   neft   va
boshqa zaharli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishini oldini olish yuzasidan yangi
xalqaro konvensiya qabul qilindi. 1973 yilda nodir hayvon va o'simlik turlari bilan
savdo   qilishni   chegaralash   to'g'risidagi   xalqaro   konvensiya   tuzildi.   1978   yil
Ashxabodda   o'tgan   Xalqaro   Tabiatni   Muhofaza   qilish   Ittifoqi   (XTMI)   General
Assambliyasida jahon tabiatni muhofaza qilish strategiyasi  qabul qilindi. 1982 yil BMT   da   tabiatni   muhofaza   qilishning   umumjahon   partiyasi   qabul   qilindi.   Bu
muhim   hujjatlarda   tabiatni   muhofaza   qilishning   tamoyillari   va   ko'p   yilga
mo'ljallangan yo'nalishlari belgilab berilgan.
Atrof   muhitga   inson   ta'sirini   kuchayishi   1985   yil   Venada   ozon   qatlamini
muhofaza   qilish   konvensiyasi,   1992   yil   Rio-de-Janeyroda   biotik   xilma-xillikni
saqlash,   1992   yili   Nyu-Yorkda   iqlim   o'zgarishi   bo'yicha,   1994   yili   Parijda
cho'llashishga   qarshi   kurash   bo'yicha,   2002   yil   Toshkentda   organik   moddalarni
kam   chiqarilishi,   1995-2001   yillarda   Ashxabodda,   Nukusda   Orol   dengizi
muammosi bo'yicha va boshqa konvensiyalarning tuzilishiga sabab bo'ldi.
Atrof   muhitni   muhofaza   qilish   sohasida   hamkorlik   turli   davlat   va   nodavlat
tashkilotlar faoliyatida ham amalga oshirilgan. Hamkorlik maqsadlari, tuzilishi va
faoliyati   bilan   farqli   hamkorlik   xarakteriga   ko'ra   ikki   tomonlama   yoki   ko'p
tomonlama, regional va subregional bo'lishi mumkin. 
1966   yildan   xalqaro   “Qizil   kitob”   e'lon   qilindi.   Biologik   resurslarni   himoya
qilishda uning ahamiyati kattadir. II BOB.   MUXIT TUSHUNCHASI
2.1.   Tirik organizmlar hayotining tashqi muhit bilan bog`liqligi
Tirik organizmlar hayotining tashqi muhit bilan bog`liqligi qadimdan ma’lum.
Antik   davrda   yashagan   faylasuflarning   asarlarida   hayvonlarning   turli   instinktlari,
baliqlar   va   qushlarning   migratsiyalari   o`simliklarning   tashqi   qiyofasi   tuproq   va
iqlim   sharoitlari   bilan   bog`liqligi   haqidagi   ma’lumotlar   keltirilgan.   Uyg’onish
davridagi   shularda   o`simlik   va   hayvonlarning   tuzilishi,   yashash   sharoitlari   bilan
bog’liq   holda   o’rganiladi.   XVII-   XVIII   asrlardagi   ekologik   ma’lumotlar   tirik
organizmlarning ayrim guruhlarini o’rganishga karatilgan edi. Sh. Byuffon (1707-
1778)ning   ishlarida   hayvonlarning   tuzilishiga   tashqi   muhitning   ta’siri   masalasi
ko`tarilgan.   Sh.B.   Lamark   (1774-1829)   dastlabki   evolyutsion   ta’limotni   o’rtaga
tashladi   va   o`simlik   hayvonlarning   evolyutsion   o`zgarishlarida   eng   muhim   omil
bo`lgan tashqi muhit ta’siri deb hisobladi.
XIX  asrdagi   ekologik ma’lumotlar   (A. Gumbol’t)   o`simliklar   geografiyasida
yangi ekologik yo`nalishni keltirib chiqaradi.
1859   yil   Ch.   Darvin   “Tabiiy   tanlanish   yo`li   bilan   turlarning   kelib   chiqishi”
asarida   tabiatdagi   yashash   uchun   kurash   ya’ni   tur   bilan   muhit   o’rtasidagi   har
qanday   qarama-qarshiliklarning   ko’rinishlari   tabiiy   tanlanishga   olib   keladi   va
evolyutsiyaning   harakatlantiruvchi   kuchidir   deb   qaraydi.   XIX   asrning   ikkinchi yarmida   ekologiya   fani   o`simliklar   hayvonlarning  iqlim   omillariga  moslashishnni
o`rgandi.   A.N.   Beketov   (1825-1902)   o`simliklar   ichki   va   tashqi   tuzilishidagi
xususiyatlarni   ularning   geografik   usullarning   ekologiya   uchun   ahamiyati   katta
ekanligini   ko`rsatdi.  Ana   shunday  ishlar  hayvonlar  hayoti  misolida   F.Middendorf
tomonidan   o`rganildi.   1877   yil   nemis   gidrobiologi   K.   Myobiuus   o`rgangan
o`simliklar jamoasi haqida F. Morozov, N. Sukachev batafsil fikr yuritib bu sohaga
asos soldilar. Rus olimlari N. Sukachev, A. Kellyer , V. Alexin, G. Ramenskiy, P.
Shennikov   va   chet   ellik   olimlardan   F.   Klementes,   K.   Raunkiyer,   T.Dyu   Ris,   I.
Braun Blanko va boshqalarning fitotsenologiya ishlari umumiy biotsenologiyaning
rivojlanishiga katta hissa qo`shdi.
1940   yil   boshlarida   tabiiy   sistemalarni   o’rganishda   A.   Tensli,   N.   Sukachev
1950   yil   boshlarida   R.   Margalef   hissa   qo`shdilar.   O’rta   Osiyolik   olimlar   Al
Xorazmiy ,  A.N.   Forobiy,   Abu  Rayhon   Beruniy,   ibn  sino   ular   hali   ekologiya   fani
dunyoga kelgan davrda tabiat va undagi muvozanat o`simlik va hayvonot dunyosi,
tabiatni e’zozlash haqidagi qimmatli fikrlar aytadi.
Al Xorazmiy (782-847) 845 yilda “Kitob surat al- arz” degan asarini yozadi.
Unda  dunyo  okeanlari,  quruqlikdagi  qit’alar,  qutblar,  ekvatorlar,  cho`llar,  tog’lar,
daryo   va   dengizlar,   ko’llar   ,   o’rmonlar   ulardagi   o`simlik   va   hayvonot   dunyosi
shuningdek   boshqa   tabiiy   resurslar   yerning   asosiy   boyliklari   haqida   ma’lumotlar
keltiradi. Forobiy   (870-910)   o`zining   “Ixsoa   al-   ulum   va   al-ta’orif”   asaridagi
zamonasidagi   ilmlarni   har   tomonlama   o`rganib   ularni   ma’lum   tizimga   solib,
turkumlarga   ajratdi,   har   bir   ilm   tarmog`iga   maorif   berishga   harakat   qildi.
Tabiatshunoslik ilmiga katta e’tibor berdi.
Tabiatshunoslikka   oid   “Odam   a’zolarining   tuzilishi”,   “Hayvon   a’zolari   va
ularning   vazifalari   haqidagi   kabi   asarlar   yozgan.   Beruniy   (973-1048)   asarlarida
o`simlik va hayvonlarning biologik xususiyatlari ularning tarqalishi va xo’jalikdagi
ahamiyati haqida ma’lumotlar topish mumkin. Beruniyning ilmiy karashlari asosan
“Saydana”, “Mineralogiya”, “Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar” asarlarida
Eronning turli tropik o`simlik va hayvonot dunyosini bayon etgan.
Ushbu   asar   o`simlik   va   hayvonlarning   tashqi   muhit   bilan   aloqasi   ularning
xulq   atvori   yil   fasllarining   o`zgarishi   bilan   bog’liq   o`zgarishini   misollar   bilan
tushuntiradi.   Beruniy   “Saydana”   asarida   1116   tur   dori   dormonlari   tavsiflangan.
Ularning   750   tasi   o`simliklardan,   101   tasi   hayvonlardan,   107   minerallardan
olinadi.   Ibn   Sino   (980-1037)   turli   yozma   manbalarda   uning   450   dan   ortiq   asari
yozganligi  eslatiladi. Bizgacha  uning 240 ta asari  etib kelgan. “Tabiat  qonunlari”
shoh   asari   Z.M.   Bobur   (1483-1530)   Boburnomada   muallif   O’rta   Osiyo,
Afg`oniston, Hindiston haqida ma’lumotlar yozadi.
O’rta   Osiyoni   o`rgangan   olimlardan   A.   Sovetsov,   N.   Krasnov   kabilarning
asarlari va Kashkarov- Korovinlarning maktabini shakllantirdi. O’rta Osiyo tabiiy geografiyaning   rivojlanishida   ekologik   yo`nalishi   muhim   ahamiyatga   ega   bo`ldi.
1920   yillarda   O’rta   Osiyo   tabiatini   dastlabki   o`rgangan   olimlar   tomonidan
biotsenozlarning   tuzilmalari   va   tizimi   shuningdek   biotsenoz   va   landshaftlarning
birinchi modeli yaratildi.
1930   yillarda   ekologiya   -geografiya   yo`nalishiga   asoslangan   O’rta   Osiyo
ekologiya   maktabi   ToshDU   qoshida   shakllandi.   Maktab   o`lkaning   nafaqat
biomajmualari   va   biotarkibiy   qismlarini   o’rganishda   katta   ahamiyatga   ega   bo`lib
qolmay   ,   balki   tabiiy   geografiya,   ayniqsa,   landshaftshunoslik   g`oyalarining
rivojlanishida ham katta rol o`ynadi.
Bundan   tashqari   ekologiya   mutaxassislar   tayyorlashda,   ekologiyani
rivojlantirishda,   shuningdek   ekologiyaga   oid   adabiyotlarning   namunalarini
yaratishda   ushbu   maktabning   xizmatlari   kattadir.   Maktab   ekologlari   bergan   ilgor
g`oyalar   o`lkani   tabiati   va   tabiiy   resurslarini   aniqlash   va   o’rganishda   ham   O’rta
Osiyoda   ekologik   va   geografik   g`oyalarning   rivojlanishiga   katta   hissa   qo`shadi.
Geografik yo`nalishdagi yirik ekologik va geografik shular O’rta Osiyoning tabiati
biomajmualari   ularning   kelib   chiqishi   va   rivojlanishi   va   hududiy   ajralishlari
rayonlashtirish   landshaftlari   xaritasini   yaratishga   qaratiladi.   Shuningdek   jazirama
cho`l va yuqori tog’li cho`llar va ularning o`ziga xos tabiiy majmualarini o’rganish
metodlari ishlab chiqiladi. 1930 yillarda ekologik geografiya ilmiy izlanishlarning natijalari kitob holida
chop   etila   boshladi.   Bunda   faqat   ma’lum   joyning   ekologik   holati   haqida   chop
bo`lmay,   balki   ekologiya   fanining   asoslari   biokenologiya   va   fitokenologiya   kabi
sohalari   ham   rivojlantirildi.   O’rta   Osiyo   ekologlarining   ayniqsa   o`lkaning   ayrim
landshaftlarining   ekologiyasini   o’rganish   tuzilmasi   faolligi   dinamikasi   va
evolyutsiyasi shuningdek tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning muammolari
ishlab   chiqildi.   N.Kashkarov   ishlarida   landshaftlarning   ayrim   elementlari   va
ularning o`zaro bog’liqligi, birligi  hamda  modda  va energiya almashinuvi  namlik
tuproq   va   biotik   omillarning   roli   antropogen   omillarning   landshaftlarga   ta’siri   va
boshqalar   ochib   boriladi.   Birinchi   bo`lib   landshaftlar   biotsenozining   modelini
yaratishga   harakat   qildi.  P.A.   Baranov   va  I.A.   Raykovalar   Pomir   tog’larida   cho`l
biotsenozlarining   kelib   chiqishi,   dinamikasi   evolyutsiyasida   organizmlarning
hayotida   noqulay   haroratning   roli   madaniy   biotsenozlarni   yuqori   sharoitida
yaratish   masalalari   ishlab   chiqilgan.   R.I.   Al’bin,   E.I.   Korovin,   M.V.   Ko’l’tov   va
I.I.   Granitovlarning   ekologiya   fitotsenologik   qarashlari   ularning   chop   etilgan   bir
qator   ishlarida   o`z   aksini   topadi.   O’rta   Osiyo   tabiatini   ekologiya   geografik
yo`nalishidagi   ishlab   o`simlikshunoslik   ekologo-botanik   fitotsenologik,
zooekologik,   gidrobiologik,   fiziologik ,   biotsenologik,   agrometereologik
shuningdek   tuproqning   ekologo-   geografik   tahlili   kabi   maxsus   ilmiy   tadq
iqotlarning metodikasini shakllanishiga ta’sir etdi. 2.2 O`simlik va hayvonlarning tashqi muhit bilan aloqasi.
Organizmlarning   atrof   (yashash)   muhitiga   munosabati   va   yashash   uchun
kurashishini     ifodalash     maqsadida     1866     yil     nemis     olimi     E.Gekkel
“ekologiya”atamasini   taklif   etadi.   Ushbu   atama   ikki   yunon   so’zlaridan   iborat
bo’lib, “oikos”uy,boshpana, yashash joyi ma’nosini bildirsa, “logos” fan yoki so’z
demakdir.Yashash uchun kurash deganda Ch.Darvin  iborasi bilan aytsak, ma’lum
bir   organizmning   (individning)   nafaqat   shu   turga   mansub   bo’lgan   boshqa   bir
individi   orasidagi   kurashi   yoki   boshqa   turlarga   mansub   bo’lgan   individlar   bilan
kurashini   tushunmoq       kerak,     balki     shu     organizmlarni     o’rab     turuvchi     turl   i-
tuman     omillar   bilan   ham   kurashini   tushunmoq   lozim.   Bundan   tashqari   yashash
uchun   kurash   deganda   nafaqat   yirtqichlik,   parazitlik,   raqobat   bilan   oziqa   topish,
boshpanaga   ega     bo’lish,     kabilarni     tushunmoq     kerak,     balki     yana     muhitning
fizikaviy   va   kimyoviy omillariga organizmlarning javob bera olish xususiyati va
shu   orqali   ularning   ma’lum   bir   muhitga   moslasha   olish   qobiliyatini   ham
tushunmoq   lozim.   Hozirgi   kunda   hayvonlar   ekologiyasi   uch   asosiy   bo’limdan
iborat va har   bir bo’lim o’zining o’rganadigan ob’yektiga (mavzusi) ega.Birinchi
bo’lim   individlar   ekologiyasi   bo’lib,   ma’lum   bir   tur   individi   yoki   individlarning
atrof-muhit   bilan   munosabatlarini,   organizmning   muhitga   bog’liq   holda
yashovchanlik     imkoniyati,     rivojlanishi     va     yetilishi     kabi     xususiyatlarini
o’rganadi.Har   xil   turlarning   individlari   tashqi   muhit   omillariga   turlicha munosabatda   bo’ladi.Ushbu   munosabatlar   asosida   tashqi   muhit   ta’surotlariga
organizmlarning   morfo-fiziologik     reaksiyalari     turadi.Bunday     reaksiyalar
hayvonlarda     mavjud   bo’lgan     reflekslar     (reflektor     yoyi)     orqali     namoyon
bo’ladi.   Organizm    atrofmuhitning   turli-tuman   omillari    ta’sirida   hosil    qilgan
javob     reaksiyalarini   o’rganish     ekologik     tadqiqotning     eng     dastlabki     bosqichi
hisoblanadi,   chunki  ushbu   tadqiqot    tufayli   har   xil    turlarga   mansub   bo’lgan
individlarning     ta’sir   etuvchi     ma’lum     bir     omilga     nisbatan     munosabatini
o’rganish     va     aniqlash   imkoniyatini   beradi.Ikkinchi   bo’lim   populyatsiyalar
ekologiyasi hisoblanib, ma’lum bir turning tabiiy holda shakllangan va ma’lum bir
arealni   egallagan   individlar   to’plamidan   iborat     tabiiy     guruh     hisoblanuvchi
populyatsiyalarning     shakllanish     sharoiti,     (tarkibi)   va   dinamikasini
o’rganadi.Populyatsiyalar ekologiyasi bo’limi yana turning populyasiyalari asosida
tur   ichidagi   munosabatlar   hamda   uning   biologik   ahamiyatini   ham   tahlil   qiladi.
Hayvonlar     ekologiyasining     uchinchi     bo’limi     uyushmalar     ekologiyasi     yoki
biosenologiya  deyilib,  ma’lum  bir  yashash  joyidagi  (biotop)  turli-tuman  tirik
organizmlarning     populyatsiyalarini     hosil     qilgan     jamoalari     (biosenoz)ni
o’rganadi.   Shunga   binoan,   biosenologiyaning   ob’yekti   hayvon   va   o’simliklarning
turli-tuman     turlarini     hosil     qilgan     populyatsiyalari     orasidagi     munosabatlarini
o’rganar     ekan,     ushbu     bo’lim     hayvonlar     ekologiyasi     fanini     o’simliklar     va
mikroorganizmlar   ekologiyalari   fanlari   bilan   chambarchas   bog’laydi. Biosenologiya     yoki     biosenozlar     ekologiyasining     eng     asosiy     predmeti
quyidagilardan iborat, ya’ni:
a)   turlar   orasidagi   munosabatlarning   shakllari:   o’simlik   va   hayvon   turlari
orasidagi     munosabat,     parazit     va     uning     xo’jayini,     raqobatchilar     orasidagi
munosabat,     kommensallar,     ijarachi     va     boshpana     beruvchi     organizm     hamda
boshqa     ko’rinishdagi     simbiontlar     orasidagi     munosabatlarning     kelib     chiqishi
hamda uning ahamiyati;
b)   turlar   orasidagi   munosabatlar   asosida   shakllangan   jamoaning   tuzilishi
(strukturasi), chegarasi va turlarning bir-biriga bog’liqligi;
v)   biosenozdagi   turlar   jamoasining   atrof-muhit   omillari   bilan   bog’liqligi   va
ularning dinamikasi kabilar.
Hayvonlar  ekologiyasi  fani  aytib o’tilgan  3  bo’limdan tashqari  yana  bir qator
xususiy     fanlar     (bo’limlar)ga     ham     ajraladi.     Masalan,     suv     hayvonlari
ekologiyasi,   quruqlik   hayvonlari   ekologiyasi,   parazit   hayvonlar   ekologiyasi   va
hokazolar.Shuni     alohida     qayd     qilish     o’rinliki,     hayvonlar     ekologiyasi     fani
umumiy   ekologiyaning     tarkibiga     kiruvchi     fan     emas,     balki     u     zoologiyaning
tarkibiga   kiruvchi   mustaqil   fan   hisoblanadi.Hayvonlar     ekologiyasi     fani     boshqa
bir   qator   biologik   fanlar   bilan, jumladan,   hayvonlar   fiziologiyasi,   hayvonlar
morfologiyasi,     embriologiya,   zoogeografiya,   sistematika,   genetika,
paleozoologiya,   bioximiya   kabi   fanlar   bilan   chambarchas     bog’liqdir.     Masalan, ekologik     morfologiyaning     predmeti   o’zgaruvchan   muhit   omillari   ta’sirida
organizm   va   uning   organlari   shakllarining   o’zgarishini   o’rgansa,   ekologik
zoogeografiya   hayvonlarni   turli   omillar   ta’sirida   yer   yuzida   tarqalish
qonuniyatlarini   o’rganadi.   Xuddi   shuningdek,   populyasion     genetika   yashash
muhiti   ta’sirida   hosil   bo’lgan   belgi   va   xususiyatlarni   kelgusi   avlodlarda
mustahkamlanish   sabablarini   o’rganadi.   Paleozoologiya   fani   esa yerning   turli
qatlamlarida     topilgan     hayvon     qoldiqlari     orqali     ularning     qanday   muhitda
yashaganligini  aniqlash  kabi  muammolari  bilan  shug’ullanadi  va hokazolar.
Tirik     organizmlarning     atrof-muhit     bilan     munosabatlarida     harorat     va   namlik,
yorug’lik     rejimi,     ximizm     va     boshqa     bir     qator     omillarning     roli     haqida
ma’lumotlar   to’plana   boradi.   Kuzatish   va   tajribalarda   hayvonlar   xulq-atvori   va
odatlariga   e’tibor   berilar   ekan,   unda   tug’ma   va   orttirilgan   elementlarga,   taksis   va
instinktlarga  alohida  to’xtalib  o’tiladigan  bo’lishdi.  Bundan  tashqari,  ekologik
kuzatishlarda   hayvonlarning   soni   va   uning   dinamikasiga   ham   e’tibor   beriladigan
bo’ldi. Oqibatda organizmlarning tashqi muhit bilan bog’liqligi to’g’risida ilmiy 
asoslarning  to’planishi  sababli  1809  yilda  J.B.Lamark  “Zoologiya  falsafasi” 
asarida   o’zining   evolyusion   ta’limotini   bayon   qiladi.Lekin   o’sha   davrda   ushbu
nazariya   ko’pgina   sabablarga   binoan   e’tibordan   chetda   qolgan   edi.Rossiyada
hayvonlar     ekologiyasi     fanining     shakllana     boshlashiga     rus   olimlari     orasida
Lamark     va     J.Sent-Ilerlarning     evolyusion     ta’limotidagi   fikrlarining   tarqalishi katta ahamiyatga ega bo’ldi.Aslida  Rossiyada  evolyusion  ta’limot  negizlarining
paydo     bo’lishi     va     tarqalishida     rus     evolyusionist     olimi,     Moskva
universitetining   professori   K.F.Rulyening   xizmatlari   bilan   bog’liq.   K.F.Rulye
fikricha,     organizm     tashqi     muhitdan     ajralgan     holda,     mustaqil     hayot     kechira
olmaydi.     K.F.Rulye     o’z     zamonasining   tabiatshunos   olimlari   orasida   birinchi
bo’lib hayvonlarning hayot  kechirish   tarzi,   instinktlari    va   xulq-atvorlari    bilan
atrof-muhit     omillari     orasida     o’zaro   chambarchas   bog’lanish   mavjudligini   aytib
o’tadi.   K.F.Rulyening   ilg’or     fikrlari     uning     shogirdlari     N.A.Seversov     va
I.M.Sechenovning  ilmiy-tadqiqot  ishlarida o’z aksini topadi. Masalan, Rossiyada
zoogeografiya   fanining   asoschisi     zoolog   va   sayohatchi   N.A.Seversovning   “Sut
emizuvchilar, qushlar va sudralib  yuruvchilar  hayotida  davriylik  hodisalari”  ishi
aynan    hayvonlarning    ekologik    xususiyatlarini  o’rganishga  bag’ishlangan.   Olim
hayvonlarni   hayotiy   shakllariga     qarab   ularni   klassifikatsiyalashga
uringan.Ch.Darvinning  “Turlarning  paydo  bo’lishi”  asarining  chop  qilinishi  va
biologiyada evolyutsion ta’limot tarafdorlarining g’alabasi tufayli ekologiya fani 
tarixida     ham     yangi     davr     boshlandi.     Asarda     bayon     qilingan     evolyusion
ta’limotning asosiy g’oyasi organizmlarning yashash uchun kurashida ularning 
atrof-muhit   bilan   o’zaro   munosabati   (hamkorligi)   tahlil   qilingan.   Ch.Darvinning
evolyusion     ta’limoti     ekolog     olimlarga     tadqiqot     ishlarini   amalga     oshirishda
umumiy   yo’llanmalar   va   perspektiv   vazifalarni   ko’rsatdi. Aynan shu davrdan boshlab hayvon va o’simliklar hayotida harorat, namlik va boshqa bir qator tashqi
omillarning   roli   haqida   aniq   ma’lumotlar   to’plandi.   Shu   davrdan   boshlab   tur
ichidagi   munosabatlar,   populyasiyalar   strukturasi   va   ularning   atrof-muhit   bilan
o’zaro   munosabati,   hayvonlarning   turli-tuman   hatti-harakatlari,   odatlari,   sonining
o’zgarish   sabablari,   biosenozlarning   strukturasi   va   dinamikasi   haqida
ma’lumotlarni   olish   maqsadida   tadqiqot   ishlari   intensiv   ravishda   olib borildi.
1877     yilda     K.Myobius     tomonidan     fanga     biosenoz     tushunchasi     kiritildi.
Biosenoz   deganda,   ma’lum   bir   joydagi   geografik   iqlim   sharoitlari   ta’sirida
tarixiyshakllangan   hamda   ma’lum   hududni   egallovchi   o’simlik   va   hayvonlar
turlarining  tabiiy yig’indisi tushuniladi. Umuman  olganda,  hayvonlar ekologiyasi
fanining   tarixini   2000   yildan ko’proq deb oladigan bo’lsak, uni shartli 5 davrga
ajratish mumkin.
1.     Antik     davr.     Ushbu     davr     tabiatshunoslik     (biologiya)     fanida     hayot     va
organik tabiat haqida aniq bo’lmagan, lekin ma’lum darajada to’g’ri fikrlar hukm
surgan.
2.     Uyg’onish     davri.     (XVasrning     2     yarmidan     XVIIasr     oxirlarigacha).
Biologiyaning     ayrim     biologik     fanlarga     ajralishi,     organik     olam     to’g’risida
dalillarning  kengayishi,  yangi  tushunchalarning  paydo  bo’lishi,  aniq  ekologik
tushunchalarning va dalillarning paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi.   3.     Darvingacha     bo’lgan     davr.     (XVIII     asr     va     XIX     asr     o’rtalarigacha).
Ekologiya  fanining  shakllanishi  va  unda  ikki  bo’limning,  ya’ni  autekologiya
(turlar ekologiyasi) va sinekologiya (biosenologiya) ning ajralishi.
4.  Darvin  davri.  Hayvonlar  ekologiyasining  mustaqil  fan  sifatida  shakllanishi.
Ushbu     fanning     asosiy     vazifasi     amaliy     jihatdan     ahamiyatga     ega     bo’lgan
hayvon  turlarining  sonini  nazorat  qilish  hamda  biosenozlarni  xo’jalik  jihatdan
foydali tomonga boshqarish.
5.     Hozirgi   davr.   Ekologiyaning,   jumladan,   hayvonlar   ekologiyasining   keng
miqyosda   rivojlanishi.   Bu   davrda   populyasiyalar   dinamikasini   boshqarish   va
biosenozlar   maxsulotlarini   ko’tarish   muammolarini   hal   qilish   qo’yiladi.   Ushbu
muammolar   ekologiya   fanini   uch   bo’limga,   ya’ni   individlar,   populyasiyalar   va
biosenozlar ekologiyasiga ajratishga olib keladi. XULOSA
Mamlakatimizda     demokratik     islohotlarni     chuqurlashtirish,     fuqarolik
jamiyatini     rivojlantirish     davrida     ekologik     muvozanatni     saqlash,     atrof     muhit
himoyasiga     alohida     e’tibor     berilmoqda.     Ekologiya     va     atrof     muhitning
himoyasi    insoniyat     hamda    xalqaro  hamjamiyat     oldida    turgan,    o’z    yechimni
kutayotgan     muammolar     sirasiga     kiradi.     O’zbekiston     Respublikasi     davlat
tashkilotlari     va     mamlakatimizda     faoliyat   yuritayotgan     nodavlat     notijorat
tashkilotlar   ham   ekologik   muammolar yechimini topish uchun ushbu jarayonda
faol   ishtirok   etmoqda.   O’zbekiston   ekologik   harakati   va     “Yoshlar     qanoti”ning
vujudga     kelishi     va     uning     samarali     faoliyati     ham     bundan   dalolat   beradi.
Respublikamizda  ekologiya  sohasi  bo’yicha  qonunlarning  mazmun  mohiyati, 
  amaliy     ahamiyati,     mavjud     uzluksiz     ta’lim     tizimida     samarali     vositalar
orqali
yoshlarimiz   ongiga   singdirilmoqda.   Ta’kidlash   lozimki,   ekologiyaga   oid
dolzarb masalalarining mazmunini jamoatchilikga, o’quvchi yoshlarga tushuntirish
va atrof muhitda   sodir   bo’layotgan   tahlikali   ekologik   jarayonlarni   izohlashda
pedagogik  usullar,  omillar  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  borada  oliy  o’quv yurtlarida o’qitilayotgan    fanlarni    chuqur    o’rganish   orqali    ma’lum    natijalarga
erishish   mumkin.     SHuningdek     institutlar,     universitetlarda     ta’lim     olayotgan
talabalar   mustaqil     ishlari     jarayonida,     ular     orasida     o’tkazilayotgan     tarbiyaviy
soatlarda   yurtimiz   ekologiyasiga   oid   materiallardan   unumli   foydalanish
imkoniyatlari bor.   FOYDALANILGAN   ADABIYOTLAR
1. I.A.Karimov.     O ’zbekiston     XXI     asr     busagasida   xavsizlikkataxdid ,
barkarorlik         shartlari         va         taraqqiyot   kafolatlari . T Baratov   P .   Tabiatni
muhofaza   qilish .   T. O’qituvchi. 1983 y.
2. Egamberdiyev R.  Ekologiya. T. 1993 y.
3. Ergashev   A.   Ergashev   T.   Ekologiya,   biosfеra   va   tabiatni   muxofaza   q ilish.
Toshkеnt “yangi asr avlodi” 2005   y.
4.   To’xta е v A. Ekologiya. T., “O`qituvchi” 1998 y.
5.     Usmonov   M.B.,   Rustambo е v   M.X.,   Xolmuminov   J.T.   va   boshk.   Ekologiya
xukuki. T.: “Uzb е kiston yozuvchilar uyushmasi” 2001 y.
6.     Yormatov   D.     Nor q ulov   A.   Avazov     Sh.   Sultonov   N.     Sanoat   ekologiyasi
« O`zbеkiston faylasuflari   milliy jamiyati »  nashriyoti.    Toshkеnt 2007 y.
7.  Otaboyev S. Nabiyev M.  Inson va biosfera. T. O’qituvchi . 1995. 307b.
8.To’xtayev   A,   Xamidov   A,   Ekologiya   asoslari   va   tabiatni   muhofaza   qilish.     T.
O’qituvchi .1994.
9. Shodimetov Yu.  Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T. O’qituvchi. 1994. 
10. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. O’zbekiston  1992. 
11. O’zbekiston «Ekologiya xabarnomasi» jurnali sonlari.
12. G'ulomov P. Inson va tabiat. T. O'qituvchi. 1990.  
13. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. Qarshi.  “ Nasaf ”  2003 y. 14. Xolmurodov N. Surxondaryo tabiati va uning muxofazasi. T.  “ Chinor ”  1998 y

Tabiatni muhofaza qilish printsiplari.

MUNDARIJA:

KIRISH.

I.BOB.TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING TASHKILIY 

VA  HUQUQIY ASOSLARI.

1.1. Tabiatni muhofaza qilishda huquqiy bazaning yaratilishi.

1.2. Tabiatni muhofaza qilishning tashkiliy asoslari.

II BOB. MUXIT TUSHUNCHASI

2.1. Tirik organizmlar hayotining tashqi muhit bilan bog`liqligi

2.2 O`simlik va hayvonlarning tashqi muhit bilan aloqasi.

III.XULOSA

IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.


 

Kirish

Tabiatni  muhofaza qilish,barchamiz  uchun  aziz  bo’lgan  yer,suv,havo,yer  osti  hamda  yer  usti  boyliklarini avaylab  –asrash,ularga  nisbatan mehr-muhabbatli  bo’lish,tabiiy  zahiralardan oqilona  foydalanish  bizga  ota-bobomizdan  meros  bo’lib  qolgan muhim  qadriyat  va  hayotiy  haqiqatdir. Tabiatni  muhofaza qilishning  ta’limiy  va tarbiyaviy  xususiyatlarini  shakllantirish,o’sib  kelayotgan yoshlarni  haqiqiy  vatanparvar,fidoiy  qilib tarbiyalash barchamizni muqaddas burchimizdir. Respublikamizda   ―Ta`lim to`g`risida‖gi  qonun   va  ―Kadrlar  tayyorlash  Milliy dasturi‖ kabi tarixiy hujjatlarning qabul qilinishi ta`lim tizimini tubdan isloh  qilishni,   mavjud ta`lim  tizimi   asosida yangicha,  ilg`or  ta`lim texnologiyalarini yaratishni taminlab berib, umumiy ta’lim, kasb -hunar kollejlari,  akademik  litseylar va  oliy   ta’lim muassasalarida  sifatli  ta’lim olish,   uzluksiz  malaka oshirib borish huquqini va keng imkoniyatlarni nazarda tutadi. Ta`lim  dargohlarida  ta’lim  oluvchilar bilimini  yanada  oshirish, ularni  erkin  fikrlovchi, izlanuvchan,  barkamol  shaxs sifatida  tarbiyalash  uchun,rivojlanib  borayotgan fan va texnikaning ilg`or yutuqlaridan foydalanish, tadqiqot natijalarini umumta’lim fanlarini o`qitishda qo`llash g`oyat katta ahamiyat kasb etadi Atrof  muhit  tozaligini saqlash,  kelib  chiqishi mumkin  bo`lgan  ekologik muammolarni oldini olish, tirik tabiatda ekologik muvozanatni barqaror ushlash  maqsadida  ta`lim muassasalarida   mustahkam   ekologik ong  va  madaniyat shakllanishi  uchun   bajariladigan   ishlar  zamirida  tabiatni  muhofaza qilish muammolari eng asosiy o`rinda turadi.


 

I.BOB.TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING TASHKILIY VA HUQUQIY ASOSLARI.

1.1. Tabiatni muhofaza qilishda huquqiy bazaning yaratilishi.

  Yer sayyorasi insoniyatning umumiy yashash joyi, yagona uyi hisoblanadi, unda ekologik halokatni bartaraf qilish mavjud 200 dan ortiq davlatlar, qariyib 6 mlrd.ga yaqin insonlarning umumiy vazifasidir. Tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish halqaro kelishuv asosida umumjahon miqyosida amalga oshirilgandagina o'z samarasini berishi mumkin. Davlatlararo hamkorliklar sayyoramizda biosferaning yagonaligidan va insonlarning ta'siri hech qanday davlat chegaralari bilan cheklanmasligidan kelib chiqadi. Insoniyatni tashvishga solayotgan ko'plab mintaqaviy va umumsayyoraviy ekologik muammolar faqatgina davlatlararo hamkorlik yo'li bilangina hal qilinishi mumkin. Yu.Odum aytganidek "Ekologik muammolarni bartaraf etish, atrof muhitni barqaror va xavfsiz holda ushlab turish faqatgina dunyo hamjamiyatining birgalikdagi harakati va ushbu harakatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishgina insoniyatni ekologik inqirozdan olib chiqishi mumkin".

Shu bois, atrof muhitni muhofaza qilish tadbirlari qonuniy aktlar (farmonlar, ko'rsatmalar, qarorlar), ilmiy tavsiyalar, ishlanmalar, tabiatni muhofaza qilish ta'limi asosida, nazoratlar va boshqaruv organlar faoliyati natijasida amalga oshiriladi. Tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ushbu faoliyatning tashkil qilinishi va amalga oshirilishi ko'p jihatdan qonuniy ta'minlanishga bog'liqdir.

Atrof muhitni muhofaza qilishning tashkiliy va huquqiy asoslari O'zbekiston Respublikasining konstitusiyasida o'z aksini topgan. Konstitusiyaning 50,54,55 va 100-moddalarida fuqarolarning ushbu sohasidagi huquq va majburiyatlari, atrof muhitga munosabat va boshqaruv tizimi bo'g'inlarining faoliyati belgilangan. Jumladan 50-moddada “Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo'lishga majburdirlar” deyiladi. 100-moddada atrof muhitni muhofaza qilish mahalliy hokimiyat organlari vazifasiga kirishi ta'kidlangan. O'zbekistonda tabiiy sharoitlarni saqlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslarini 1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan “Tabiatni muhofaza qilish to'g'risida”gi qonun belgilab beradi. Qonunga muvofiq O'zbekistonda tabiatni muhofaza qilishga taaluqli huquqiy munosabatlarni tartibga solish Oliy majlisning mutlaq vakolati doirasiga kiradi. Bularga tabiatni muhofaza qilish sahasidagi davlat siyosatini belgilash; davlat ekologiya dasturlarini tasdiqlash; ushbu sohadagi respublika qonun hujjatlarini ishlab chiqish va qabul qilish; tabiatni muhofaza qilishga taalluqli qonunlar ijrosini muvofiqlashtirib borish va boshqalar kiradi. Ushbu qonunda mamlakatda tabiiy muhitni saqlashning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslari belgilangan, tabiat bilan inson o'rtasidagi munosabatlarning me'yorda rivojlanishi maqsadida tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, fuqarolarni qulay tabiiy muhitga bo'lgan huquqini kafolatlash zarurligi o'qtirilgan.