Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy va huquqiy asoslari - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	51.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Sotuvchi

Jo'ni Zarifov

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2024

3 Sotish

Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy va huquqiy asoslari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GEOLOGIYA FANLARI UNIVERSITETI
“_______________________________” FAKULTETI
“________________________________” KAFEDRASI
__________________________________________________________________
______“____________________________________________” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy va huquqiy asoslari
Bajardi: _______________
Qabul qildi: dots. A.X. Rasulev
Tоshkеnt - 20 24
1

REJA:
KIRISH
I – BOB. TABIAT VA TABIATNI MUHOFAZA QILUVCHI XALQARO
TASHKILOTLAR
I.1. Tabiatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonun va qarorlar
I.2. Dunyodagi va O’zbekistondagi atrof-muhit holati
II – BOB. O’SIMLIK VA HAYVONOT DUNYOSINI MUHOFAZA
QILISHDA EKOLOGIYANI RO’LI
2.1. Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy va nazariy asoslari
2.2. Ekologiyada muhit tushunchasi
2.3. Ekologik omillar: tirik organizmlarga ta’sir etish umumiy
qonuniyatlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi .
Bugungi kunda mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish, sanitariya va ekologik holatni yaxshilashni
ta’minlash sohasida izchil ishlar olib borilmoqda. Atrof-muhit muhofazasi
nihoyatda muhim. Yashash uchun tabiatni asrashimiz, tabiiy resurslarni oqilona
boshqarishimiz, ulardan tejamkorlik bilan foydalanishimiz zarur.
“Tabiatni muhofaza qilish” - bu muhim va samarali bir muddatli vaqtincha
bo'lmagan faoliyatlar va o’zgarishlarga qarshi turli usullar va tadbirlar jamiyatining
bir qismidir. Bu mavzu, ilmiy va huquqiy ko’rsatkichlarga asoslangan holda
o'rganiladi. Bu mazkur mavzu shu bo'yicha ilmiy va huquqiy asoslarini ta’riflash,
turli ob’ektlarning (tajriba, me’yor, qonun va hokimiyat) muhofazasi va boshqalar.
O‘zbekistonda tabiatni muhofaza qilishning huquqiy asoslari quyidagilardan
iborat:
Tabiat muhofazasining O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida aks etishi;
O’zbekiston Respublikasining ekologiya sohasidagi qonunlari;
Ekologiya sohasidagi qonunosti meyoriy hujjatlar;
Tabiatni muhofaza qilish tabiat va uning boyliklaridan oqilona
foydalanishga, tabiatni inson manfaatlarini ko zlab ongli ravishda o zgartirishga,ʻ ʻ
tabiat boyliklari va umuman tabiatni, uning go zalligi, musaffoligini saqlab
ʻ
qolishga va yanada boyitishga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasi. Tabiatni
muhofaza qilish tadbirlari majmuasiga davlatlar, xalqaro tashkilotlar, jamoat,
ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ma’muriy tashkilotlar, har bir odam
tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar kiradi.
Hozirgi vaqtda inson yashab, to xtovsiz munosabatda bo lib kelayotgan
ʻ ʻ
tabiiy muhit uzoq geologik davrlar (4,5–4,7 milliard yil) mobaynida bir qancha
omillarning birgalikda ta sirida, ya ni Quyosh nuri, Yerning gravitatsiya kuchi,
ʼ ʼ
ko lami, aylanma harakatlari, tektonik harakatlar, havo va suv qobiqlarining
ʻ
vujudga kelishi va o zgarishi, ekzogen jarayonlar ta siri, organik dunyoning paydo
ʻ ʼ
3

bo lishi va taraqqiyoti ta sirida tarkib topgan. Tabiiy muhitning holati o zaro ta sirʻ ʼ ʻ ʼ
etib turuvchi ko p omillarning murakkab majmuida tarkib topgan tabiiy
ʻ
muvozanatga bog liq. Chunki bir joyning iqlimi Quyosh nurining tushish
ʻ
burchagiga, ya ni geografik kenglik, yer yuzasining tuzilishi, shamollar,
ʼ
okeanlarning uzoq yoki yaqinligi, oqimlari va boshqalarga; o simliklar qoplami esa
ʻ
iqlim, yer yuzidagi tog jinslari, relyef, tuproqlarga bog liq. Bu tabiiy omillarning
ʻ ʻ
birontasida o zgarish ro y bersa, tabiiy muvozanat buziladi, bu esa tabiiy muhitda
ʻ ʻ
o zgarishlarga sabab bo ladi. Ba zan, tabiatning biror komponentiga ko rsatilgan
ʻ ʻ ʼ ʻ
arzimagan ta sir hech kutilmagan katta o zgarishlarga, xususan, xavfli
ʼ ʻ
o zgarishlarga olib kelishi mumkin.
ʻ
Har qanday tirik mavjudot o z atrofini o rab turgan tabiiy muhit bilan o zaro
ʻ ʻ ʻ
ta sirda bo ladi, undan o ziga kerakli narsalarni oladi, shu muhitda moslashadi,
ʼ ʻ ʻ
muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning aylanma harakatiga ma lum
ʼ
darajada o zgarish kiritadi. Yerning havo qobig idagi hozirgi gazlar tarkibi,
ʻ ʻ
miqdori, ayrim foydali qazilmalari, masalan, ohaktosh, toshko mir, qo ng ir
ʻ ʻ ʻ
ko mirning hosil bo lishi, tuproq qoplamining tarkib topishi, rivojlanishi
ʻ ʻ
organizmlarning hayot faoliyati natijasidir. Organik dunyoning tabiiy muhit bilan
o zaro ta siri biologik evolyutsiya jarayonida yangi turlarning paydo bo lishi, raqib
ʻ ʼ ʻ
turlar sonining ko payishi yoki kamayishi va atrof muhitning o zgarishi natijasida
ʻ ʻ
o zgaradi.
ʻ
Yerda odamning paydo bo lishi organik dunyo bilan tabiiy muhit o rtasidagi
ʻ ʻ
o zaro munosabatni tubdan o zgartirib yubordi. Inson tabiatga mehnat qurollari
ʻ ʻ
vositasida yaylovlardan noto g ri foydalanish oqibatida ta sir ko rsatadi. U
ʻ ʻ ʼ ʻ
o zining tabiat bilan bo lgan o zaro ta siri usullarini takomillashtirib boradi.
ʻ ʻ ʻ ʼ
Natijada inson yashay oladigan hudud kengayadi, foydalaniladigan tabiiy
elementlar soni va hajmi ortadi, binobarin, insonning tabiatga tazyiqi sifat jiqatidan
ham, ko lam jihatidan ham ko payadi. Inson o zi yashashi va faoliyat ko rsatishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun tabiiy muhitdan tashqari yana sun iy muhitni ham bunyod etadi. Masalan,
ʼ
shaharlar, turar joy binolari, bog lar, suv omborlari, yo llar va boshqa Ishlab
ʻ ʻ
4

chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, fan va texnikaning taraqqiy etishi bilan,
tabiiy boyliklarning ahamiyati, ulardan foydalaniladigan sohalar, ularni ishlatish
shakllari ham o zgarib boradi. Qadimda bir necha xil kimyoviy elementlardanʻ
foydalanilgan bo lsa, hozirgi vaqtda mavjud barcha elementlardan foydalaniladi.
ʻ
Shu bilan birga ko pchilik foydali qazilmalar tobora ko proq qazib chiqarilmoqda.
ʻ ʻ
Insonning tabiatga ta siri kuchayishidan, antropogen landshaftlar ko paymoqda.
ʼ ʻ
Hayvonot va o simlik olamidan rejasiz foydalanish yoki inson faoliyati bilan
ʻ
bog liq boshqa sabablar tufayli 16-asrning oxirlaridan 20-asrning 70yillarigacha
ʻ
umurtqali hayvonlarning 250 turi va kichik turlari butkul yo qolib ketdi. 80-
ʻ
yillarlardan boshlab xar yili o rtacha 1 ta hayvon turi va 50 ga yaqin o simlik turi
ʻ ʻ
yo qolib bormoqda. Qush va sut emizuvchilarning 1000 dan ortiq turi yo qolib
ʻ ʻ
ketish arafasida turibdi. Yil davomida 1 milliard tonna yoqilg i yoqiladi,
ʻ
atmosferaga yuzlab million tonna azot oksidi, oltingugurt, uglerod, qurum, chang
va boshqalar chiqariladi. Tuproq va suvlar sanoat va maishiy chiqindilar (bir necha
milliard tonna), neft mahsulotlari (bir necha million tonna), mineral o g itlar (yuz
ʻ ʻ
million tonnaga yaqin), og ir metallar, radiaktiv chiqindilar bilan ifloslanadi.
ʻ
5

I – BOB. TABIAT VA TABIATNI MUHOFAZA QILUVCHI XALQARO
TASHKILOTLAR
1.1. Tabiatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonun va qarorlar
Bugungi kunda mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish, sanitariya va ekologik holatni yaxshilashni
ta'minlash sohasida izchil ishlar olib borilmoqda. Atrof-muhit muhofazasi
nihoyatda muhim. Yashash uchun tabiatni asrashimiz, tabiiy resurslarni oqilona
boshqarishimiz, ulardan tejamkorlik bilan foydalanishimiz zarur. Shuningdek,
bugungi kunda yer sharidagi ko'plab ekotizimlar zaxirasi deyarli butkul tugab,
ortga qaytarib bo'lmaydigan darajaga yuz tutgan, boz ustiga aholi nufusi o'sib
borayotgan, iqtisodiy taraqqiyotga ehtiyoj kun sayin ortayotgan vaziyatda atrof
muhitni saqlash har qachongidan ham dolzarb vazifa hisoblanadi.
Atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilishda xalqaro ekologik hamkorlik juda
muhim ahamiyat kasb etadi, bunda - yer yuzidagi barcha mamlakatlar tomonidan
tabiat muhofazasiga doir xalqaro kelishuv -shartnoma, konventsiyalar tuzish,
xalqaro ekologik me'yorlarni ishlab chiqish va ularga rioya etilishini hamkorlikda
nazorat qilish, umumsayyoraviy va hududiy ekologik muammolarni birgalikda hal
etish, ilmiy tadqiqotlar va turli xalqaro anjumanlar o'tkazish kabi keng ko'lamli
chora-tadbirlar kompleksi tushuniladi.
Atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilishda xalqaro doirada qo'yilgan
qadamlardan birinchisi 1913 yilda Bernda (Shvetsariya) 18 ta davlat ishtirokida
"Tabiatni muhofaza qilish" bo'yicha xalqaro konferentsiya o'tkazish bo'ldi. 1923
yilda esa Parijda birinchi xalqaro tabiatni muhofaza qilish kongressi bo'lib o'tdi.
1928-yilda Bryusselda (Belgiya) "Tabiatni himoya qilish xalqaro byurosi" ochildi.
Ushbu xalqaro tadbirlar doirasida Atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilishga e'tibor
bir muncha kuchaydi.
1945 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tashkil etilishi munosabati bilan
atrof-muhitni himoya qilish sohasidagi xalqaro hamkorlik ushbu xalqaro tashkilot
faoliyatining muhim tarkibiy qismi sifatida rivojlana boshladi. BMT xalqaro
6

ekologik hamkorlikni yanada taraqqiy ettirish yo'lida ko'p ishlarni amalga oshirdi.
Dastlab 1948 yilda BMT tashabbusi bilan "Tabiatni himoya qilish xalqaro byurosi"
"Tabiatni muhofazalash xalqaro ittifoqi"ga aylantirildi. Hozirgi kunga kelib ushbu
ittifoq faoliyatida dunyoning 118 mamlakatidan 636 ta davlat va jamoat
tashkilotlari ishtirok etmoqda.
Shuningdek, bugungi kunda BMTning mavjud 14 ta ixtisoslashgan
tashkilotidan 6 tasi atrof-muhit muhofazasiga aloqador masalalar bilan
shug'ullanadi. Xususan:
YUNESKO - ta'lim, fan va madaniyat masalalari bilan shug'ullanuvchi
tashkilot faoliyatining asosiy yo'nalishlaridan biri atrof-muhit muhofazasi sohasida
maorif va kadrlar tayyorlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo'yicha
ijobiy tajribalarni ommalashtirish, ilmiy tadqiqotlar o'tkazishga qaratilgan.
FAO - oziq-ovqat va qishloq xo'jaligi bo'yicha tashkilot. U yer, suv, o'simlik
va hayvonlardan kompleks foydalanish, ularning unumdorligini oshirish
muammolari bilan shug'ullanadi.
JST - xalqaro sog'liqni saqlash tashkiloti. Atrof-muhit muhofazasining
sanitar-gigienik masalalari bilan shug'ullanadi.
XMT - xalqaro meteorologik tashkilot. Iqlimdagi umumsayyoraviy
o'zgarishlar bilan shug'ullanadi.
DMT - dengizlar bo'yicha davlatlararo maslahat tashkiloti. Bu tashkilot
dunyo dengiz va okeanlaridan foydalanishning ekologik jihatlari bilan
shug'ullanadi.
Bundan tashqari BMTning ijtimoiy va iqtisodiy masalalar bilan
shug'ullanuvchi kengashi - EKOSOS faoliyatida ham atrof-muhit muhofazasiga
jiddiy e'tibor beriladi.
Shuningdek, atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha 1985 yilgi Ozon
qatlamini himoya qilish konventsiyasi (Vena), 1987 yilgi Ozon qatlamini
yemiruvchi birikmalar bo'yicha protokol (Monreal), 1989 yilgi Xavfli chiqindilarni
chegaralararo tashishni nazorat qilish konventsiyasi (Bazel), 1992 yilgi Biologik
7

rang-baranglikni saqlash konventsiyasi (Rio-de-Janeyro), 1992 yilgi Iqlim
o'zgarishi to'g'risida konventsiya (Nyu-York) mavjud.
1972 yilda Stokgolmda (Shvetsiya) 113 mamlakat, turli davlatlararo va
nodavlat tashkilotlar ishtirokida BMTning atrof-muhit muhofazasi bo'yicha
konferentsiyasi o'tkazildi. Uning natijalari asosida Atrof-muhit to'g'risidagi
deklaratsiya qabul qilindi.
Stokgolm konferentsiyasi qarorlari BMTning 32-Bosh Assambleyasida
ko'rib chiqildi va ular asosida 11 ta rezolyutsiya qabul qilindi. Bu rezolyutsiyalarda
BMTning atrof-muhit muhofazasi sohasidagi tadbirlarining tashkiliy, ma'muriy va
huquqiy asoslari yoritib berildi.
Atrof-muhit muhofazasi masalalariga dunyo jamoatchiligi e'tiborini yanada
kuchaytirish maqsadida 1972 yili BMTning 1-jahon kongressida har yili 5 iyunni
"Xalqaro tabiatni muhofazalash kuni" sifatida nishonlash qarori e'lon qilindi. Shu
yili BMT Bosh Assambleyasining 27-sessiyasida davlatlararo hamkorlikning
tashkiliy va moliyaviy tadbirlarini belgilovchi "Tashqi muhit bo'yicha BMTning
ish dasturi" (YUNEP) va uning Boshqaruvchilar kengashi ta'sis etildi.
1982 yilda BMT Umumjahon tabiat xartiyasini tasdiqladi. Uni insonning
tabiatga munosabatini belgilovchi o'ziga xos kodeksi deyish mumkin.
1985 yilda Venada (Avstriya) BMT rahnamoligida Ozon qatlamini
muhofazalash bo'yicha konventsiya qabul qilindi. Ushbu Konventsiyadan kelib
chiqib, dunyoning bir qator mamlakatlari ozon qatlamini yemiruvchi moddalar
ishlab chiqarishni to'liq to'xtatish yoki qisqartirish bo'yicha ixtiyoriy majburiyatlar
oldi. Konventsiyada bundan tashqari ozon qatlamini muhofazalashning turli
jihatlariga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarni rivojlantrish va amalga oshirish ko'zda
tutilgan.
Shuningdek, BMTning 2030 yilgacha bo'lgan davrda Barqaror rivojlanish
sohasidagi 17 ta milliy maqsad va vazifalarining 13, 14, 15-maqsadlari bevosita
atrof-muhitni muhofaza qilish borasidagi vazifalar va yo'nalishlarni belgilab
bergan. Bunda:
8

13-maqsad: Iqlim o'zgarishiga qarshi kurash: iqlim o'zgarishi va uning
oqibatlariga qarshi kurash bo'yicha tezkor choralarni ko'rish;
14-maqsad: Dengiz ekotizimlarini asrash: Barqaror taraqqiyot yo'lida
okeanlar, dengiz va dengiz resurslarini asrash va ulardan oqilona foydalanish;
15-maqsad: Yer ekotizimlarini asrash: o'rmonlardan oqilona foydalanish,
qumlanishga qarshi kurash, yerlarning tanazzulga uchrashi jarayonini to'xtatib,
yerlarni qayta tiklash, biologik xilma-xillikning yo'qolib ketishini to'xtatish ko'zda
tutilgan.
Atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilishning huquqiy asoslari birinchi navbatda
O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida o'z aksini topgan.
Konstitutsiyaning 50, 54, 55 va 100-moddalarida fuqarolaring ushbu sohadagi
huquq va majburiyatlari, atrof-muhitga munosabat va boshqaruv tizimi
bo'g'inlarining faoliyati belgilangan. Jumladan, 50-moddada "Fuqarolar atrof tabiiy
muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo'lishga majburdir", deyiladi.
100-moddada atrof-muhitni muhofaza qilish mahalliy hokimlik organlari
vazifasiga kirishi ta'kidlangan.
Shuningdek, 1996 yil 27 dekabrda O'zbekiston Respublikasining "Atmosfera
havosini muhofaza qilish to'g'risida"gi qonuni qabul qilingan. Qonun 30 ta
moddadan iborat bo'lib, unda atmosfera havosini muhofaza qilish to'g'risidagi
qonun hujjatlari, fuqarolarining huquq va majburiyatlari, standartlar va me'yoriy
hujjatlar, havo muhitiga zarar yetkazganlik uchun javobgarlik kabi moddalar
mavjud.
1994 yil 23 sentyabrda O'zbekiston Respublikasining "Yer osti boyliklari
to'g'risida"gi qonuni qabul qilingan. Qonun 10 ta bo'lim va 51 ta moddadan iborat.
1993 yil 6 mayda O'zbekiston Respublikasining "Suv va suvlardan
foydalanish to'g'risida"gi qonuni qabul qilingan.
1999 yil 14 aprelda O'zbekiston Respublikasining "O'rmon to'g'risida"gi
qonuni qabul qilingan.
9

2000 yilda O'zbekiston Respublikasining "Ekologik ekspertiza to'g'risida"gi
qonuni qabul qilingan.
2001 yil 6 dekabrda O'zbekiston Respublikasining "Chiqindilar to'g'risida”gi
qonuni qabul qilingan. Ushbu qonunda respublika hududida chiqindilardan
foydalanish, ularni qayta ishlash, eksport qilish tartibi, bu borada korxona va
tashkilotlarning huquq va majburiyatlari o'z ifodasini topgan. Shuningdek, ikkinchi
chaqiriq O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 7- sessiyasida O'zbekiston
hududida Biologik rang-baranglikni saqlash konventsiyasi ham qabul qilingan.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 30 oktyabrdagi “2030
yilgacha bo'lgan davrda o'zbekiston respublikasining atrof muhitni muhofaza qilish
kontseptsiyasini tasdiqlash to'g'risida”gi farmoni qabul qilingan. Farmon doirasida
Kontseptsiya erishilgan natijalar, maqsadli ko'rsatkichlar va atrof-muhitni
muhofaza qilish bo'yicha tegishli davrga mo'ljallangan asosiy yo'nalishlardan kelib
chiqqan holda, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan uch yil
muddatga alohida-alohida tasdiqlanadigan «yo'l xaritalari» asosida bosqichma-
bosqich amalga oshiriladi.
Kontseptsiya ko'rsatib o'tilgan davrda atrof-muhitni muhofaza qilish
sohasida davlat siyosatining ustuvor yo'nalishlarini belgilaydi. Ularning amalga
oshirilishi esa kelajak avlodlarning manfaatlari yo'lida davlatni barqaror
rivojlantirishni ta'minlash imkonini beradi.
Kontseptsiyaning maqsad va vazifalari:
O'zbekiston Respublikasi aholisining hayoti va salomatlik darajasini
yaxshilashning zarur sharti sifatida atrof-muhitning qulay holatini ta'minlash;
atrof muhitga va aholining salomatligiga salbiy ta'sirni pasaytiruvchi
innovatsion texnologiyalarni joriy etish hisobiga barqaror iqtisodiy rivojlanish;
atrof muhit ob'ektlaridan oqilona foydalanishni va biologik resurslar qayta
tiklanishini ta'minlash.
Quyidagilar Kontseptsiyaning vazifalari hisoblanadi:
10

atrof muhit ob'ektlarini (yer, suv, atmosfera havosi, yer qa'ri, o'simlik va
hayvonot dunyosi) saqlash va qo'riqlanishini ta'minlash;
qo'riqlanadigan tabiiy hududlarni kengaytirish;
atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona foydalanish sohasida
davlat nazoratini, shuningdek, atrof muhitning ekologik monitoringi tizimini
takomillashtirish;
atrof muhitni muhofaza qilishni ilmiy jihatdan ta'minlash; aholining
ekologik madaniyatini oshirish, atrof muhitni muhofaza qilish sohasida davlat
organlari faoliyatining oshkoralik darajasini oshirish va fuqarolik jamiyatining
rolini kuchaytirish;
atrof muhitga minimal og'irlik tushiradigan barqaror rivojlanishni
ta'minlovchi jamiyatni shakllantirish;
atrof muhitni muhofaza qilish sohasida xalqaro hamkorlikni kengaytirish.
Hozirgi vaqtda O'zbekistonda BMTning atrof-muhit muammolari bilan
shug'ullanuvchi 7 ta missiyasi faoliyat ko'rsatmoqda. Ayniqsa, Orol va Orol
bo'yidagi ekologik muammolar Xalqaro tashkilotlarning diqqat markazida bo'lib
ushbu yo'nalishda turli tadbirlar o'tkazilmoqda.
O'zbekiston Respublikasi 1993 yil 18 mayda Ozon qatlamini muhofaza
qilish to'g'risidagi Vena konventsiyasiga va Ozon qatlamini yemiruvchi moddalar
bo'yicha Monreal protokoliga qo'shildi.
2030 yilda gidroxlorftoruglerodlar ishlatishni batamom to'xtatish
O'zbekiston uchun Monreal protokolining xalqaro majburiyatlarini bajarishga rioya
etishning strategik yo'nalishi hisoblanadi.
O'zbekiston 1993 yildan buyon BMTning Iqlim o'zgarishi to'g'risidagi hadli
konventsiyasining (Nyu-York, 1992 yil may) a'zosi hisoblanadi. Ushbu
Konventsiyaga Kioto protokoli 1998 yilda imzolangan va 1999 yilda ratifikatsiya
qilingan, Parij bitimi esa 2017 yilda imzolangan va 2018 yilda ratifikatsiya
qilingan.
11

O'zbekiston 1992 yilda imzolangan MDH Davlatlararo Ekologiya
Kengashining teng huquqli a'zosi hisoblanadi.
Bugungi kunda, O'zbekiston Xitoy, Gruziya, Hindiston, Isroil, Yaponiya,
Qozog'iston, Qirg'iziston, Malayziya, Koreya Respublikasi, Slovakiya,
Shveytsariya, Tojikiston, Tailand, Turkiya, Turkmaniston va Ukraina bilan atrof-
muhitga tegishli komponentlar kiritilgan bir qator ikki tomonlama bitimlar
imzolagan.
Ushbu bitimlarda O'zbekiston quyidagi sohalarda hamkorlik qilishi ko'zda
tutilgan:
Suv va havoning ifloslanishi monitoringi texnologiyalari.
Tabiatni muhofaza qilish ilmi va texnologiyalari tadqiqotlari.
Ekologik ta'lim, mutaxassislarni tayyorlash va targ'ibot.
Tabiatni muhofaza qilish jarayonlarini boshqarish va biologik turlarni
himoya qilish.
Ekologik toza ishlab chiqarish texnologiyasi.
Tabiiy resurslar va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi qonunlar,
qonun-qoidalar, siyosat va standartlar, shu jumladan sanoat ishlab chiqarishi va
mahsulotlari uchun ekologik standartlar.
Tomonlar kelishib olgan atrof-muhitni muhofaza qilish va yaxshilashga
taalluqli hamkorlikning boshqa sohalari.
12

1.2 . Dunyodagi va O’zbekistondagi atrof-muhit holati
Atrof-muhit deganda nimani tushunamiz? Albatta ushbu savoiga deyarli
hamma javob berishi va unga o‘zi bilgan holda ta’rif berishi mumkin. Atrof-muhit
— bu bizni o‘rab turgan ona tabiat. Tabiat bizni boqadi, kiyintiradi, yashashimiz
uchun sharoit yaratadi. Tabiatda yaratilgan har bir obyekt inson uchun xizmat
qiladi — yer, suv, havo va ulardagi barcha mavjudotlar, nabobotlar, yerosti tabiiy
manbalar va hokazo, barcha, barchasi. Lekin biz bunga javoban uni asrab-
avaylaymizmi? Afsuski yo‘q. Ko‘pincha biz haddimizdan oshamiz. Tabiat bizning
injiqliklarimizni ko‘taradi deb o‘ylaymiz, undagi mavjud tabiiy resurslarni ayovsiz
ishlatamiz, keragidan ortiq isrof qilamiz, tabiatni keskin ifloslanishiga sababchi
bo‘lamiz. Natijada atrof-muhitning tabiiy muvozanatiga putur yetkaziladi va unda
ko‘plab antropogen o‘zgarishlar vujudga keladi.
Endi biz xohlaymizmi xohlamaymizmi, baribir tabiatda doimo antropogen
o‘zgarishlaming yuzaga kelishi muqarrardir. Chunki inson yashar ekan, o‘zining
xo‘jalik ish yuritishi oqibatida tabiatda doimo o‘zgarishlar vujudga keladi. Lekin
ushbu o‘zgarishlarni me’yorida, tabiat qonunlari bilan kelishilgan holda o'tkazish
maqsadga muvofiqdir. Buning uchun har bir inson tarbiyani, ekologik tarbiyani
o'zidan boshlamog‘i va atrofdagini ham to‘g‘ri yo‘lga solib, ulaming qalbida
tabiatga bo'lgan mehrini uyg‘otmog‘i lozim. Shu o‘rinda ekologik tarbiya haqida
so‘z borar ekan, uning o‘zi alohida bir katta mavzu ekanligini uqtirish lozim, bu
to‘g‘risida uzoq fikr yurltish mumkin. Ekologik tarbiya ko'rgan inson hech qachon
tabiatga zarar keltirmaydi. U o‘z hayoti davomida doimo me’yorga rioya qiladi va
hech qachon isrofga yo‘l qo'ymaydi, uning tutgan yo‘li nafaqat uyda, balki ish
faoliyatida ham namoyon bo'ladi. Bu esa tabiiy resurslarni doimo tejalishiga va
atrof-muhitni ifloslanmasligiga olib keladi.
Hozirgi kunda yer aholisi o‘tgan asming boshidan to yangi asrning shu
kunigacha bir necha barobar o‘sdi. Bu esa o‘z yo'lida ulami hayotiy zarur
mahsulotlar bilan ta’minlash uchun mamlakatlarda ko'plab zavod-fabrikalarning
qurilishiga, yo'llarning solinishiga, uylarning barpo etilishiga, avtotransportlami
13

ko‘payishiga va shu kabi ko‘plab tadbirlarni amalga oshirilishga olib keldi.
Oqibatda tabiat ayovsiz ishlatildi va ishlatilmoqda va uning o‘zi turli chiqindilar
bilan to'lib toshmoqda. Agar ahvol shu darajada davom etaversa, yaqin kelajakda
insoniyatning yer yuzida yashashi havf ostida qoladi. Chunki, insoniyatning
yashash faoliyati darajasi ko‘tarilib borishi, ishlab chiqarish ko‘lami kengayib
borishiga, bu esa mahsulotlar turi ko‘payishiga va ko‘plab ishlatilishiga olib
kelmoqda, natijada atrofmuhitda chiqindilarning miqdorini ham oshib borishiga
sababchi bo‘lmoqda. Shuning uchun, har bir korxona sanoat tarmog‘ining qaysi
sinfiga mansub ekanligidan qat’i nazar o‘zidan va maishiy turmushda ajralayotgan
chiqindilarning to‘liq zararsizlantirilishiga, tozalanishiga va qayta ishlanishiga
jiddiy e’tibor berishlari lozim.
Buning uchun har bir ishlab turgan korxona o‘zidan ajralib chiqayotgan
chiqindiiarni — gazlarni, oqova suvlarni va qattiq chiqindi moddalarni
zararsizlantirishi hamda mavjud texnologiyalami rivojlantirib, zamonaviylashtirib,
ishlab chiqarishda ajralayotgan barcha turdagi chiqindiiarni zararsizlantirish,
tozalash va qayta ishlash uchun maxsus kerakli inshootlami va uskunalami
o'rnatishlari lozim.
Hozirgi kunda ishlab chiqarishning, fan va texnikaning rivojlanishi o‘z
yo‘lida atrof-muhitga ko‘plab turli chiqindilarni tashlanishiga sababchi boMishi
hech kimga sir emas. Shu o‘rinda o‘quvchida savol tug‘ilishi mumkin, xo‘sh nima
qilmoq kerak, qanday yo‘l tutish lozim? Albatta, har bir insonda bu kabi savollar
tug‘ilishi tabiiydir. Awalo inson o‘zining «aql» ko‘zi bilan tabiatga chuqurroq
nazar solishi va u yerda mavjud barcha mavjudotlami, o‘simliklami, yer usti va yer
osti tabiiy resurslarini uning o‘zi uchun yaratilganligi va ulaming barchasi unga
xizmat qilmoqligini, undan keyin ham bu yerda — ona zaminimizda qolganlar ham
yashashi lozimligini anglab yetmog‘i kerak. Yer barcha tirik mavjudotlar va
o‘simliklar uchun yashash maskani, u bizni boqadi, kiyintiradi. Yer va uni o‘rab
turgan havo, suv va tuproq qatlami bizni doimo yashashimizga qulay sharoit
yaratadi. Yerdagi barcha ma’danlar, suvlar va ularda yashab turgan jonzotlar
14

barcha-barchasi inson uchun, uning shu dunyoda yashashi uchun xizmat qiladi.
Buni anglab yetgan insonlar tabiatga bo'lgan o‘z mehrini oshirishga, uni asrab-
avaylashga va tabiat qonunlari bilan kelishilgan holda yashashga harakat qilishi
lozim. Lekin, ming afsuski bunga javoban ko‘pchilik tabiatni qadrlamaydi, uni
asrabavaylamaydi. Yer ularning barcha «nomaqbulchiligini», «erkaligini»
ko‘taradi, deb fikr yuritadilar. Hozirgi kunda atrof-muhitning keskin ifloslamshi,
ekologik muvozanatning izdan chiqishi, turli iqlimiy o‘zgarishlar va falokatlarni
yuzaga kelishi bizning, hammaning «nomaqbul»chiligimizning yorqin dalili, uning
amaldagi ko‘rinishidir. Tabiatni o‘zi bir butun muvozanatdagi turli energetik
aloqalar bilan bogMangan sistema bo‘lib, bu aloqalarning buzilishi va izdan
chiqishi, yerdagi mavjud tabiiy jarayonlarning buzilishiga olib keladi va buning
oqibatida yer yuzida turli ekologik falokatlar yuzaga keladi. Bundan 5,5 ming yil
ilgari Misrdagi Xeops piramidasiga ham bu to‘g‘rida quyidagi yozuv qoldirilgan
ekan: «Inson tabiat kuchlarini mensimagani va haqiqiy dunyoni tushunmagani
uchun o‘limga mahkum bo'ladi». Bu to‘g‘risida ko‘plab misollar keltirish mumkin.
Shuning uchun hozirgi kunda atrof-muhit muhofazasi muammosi har bir
davlatning asosiy masalalaridan biriga aylanishiga olib keldi. Chunki, yer planetasi
aholisi o‘tgan asr boshidan 1,5 milharddan yigirma birinchi asrning shu kunigacha
8-8,5 milliardgacha o‘sdi. Bu esa o‘z yo‘lida yashash ehtiyojlaridan kelib chiqqan
holda ularni ta’minlash uchun yerlar, tabiiy resurslar, energiyaning shiddat bilan
ko‘proq ishlatilishiga olib keldi. Shu kunlarda yerdan 100 milliard tonnadan ortiq
tabiiy boyliklar qazib chiqarilmoqda, 800 milliard tonna metall eritilmoqda, 60
million tonna turli sintetik materiallar ishlab chiqarilmoqda, har yili yerga 500
million tonna mineral o‘g‘itlar, 3 million tonna zaharli ximikatlar solinmoqda.
Tabiiy suv havzalariga 700 milliard m3 miqdorda sanoat va maishiy oqova suvlari
tashlanmoqda.
Atrof-muhitga tashianadigan zaharli gazlar ichida asosan CO, S02, NOx
(azot oksidlari), CxHy (uglevodorod gazlar) va changlar yuqori o‘rinlarni
egallaydi. Atmosfera havosiga har yili 250 mln.tonnadan ortiq chang, 200
15

mln.tonna CO, 150 mln.tonna S 0 2, 50 mln. tonna azot oksidlari, 50 mln tonnadan
ortiq uglevodorod moddalari, hamda 20 mln.tonnadan ortiq C 0 2 gazi tashlanadi.
Hozirgi vaqtda yer yuzida 200 mln.dan ortiq avtomobil boMib (bu son kundan
kunga oshib bormoqda), ulaming har biri atrof-muhitga o'rtacha 200 xildan ortiq
zaharli moddalami tashlaydi. Ular ichida o‘ta kanserogen xossadagi turli
uglevodorodlar, qo‘rg‘oshin birikmalari uchraydi. Benzinda tetra-etil qo‘ig‘oshin
moddasining boMishi ulami avtomobil transportida ishlatgandan keyin atrof-m
uhitga qo‘rg‘oshin moddasining turli oksid, nitrat, sulfat, xlorid birikmali zaharli
moddalarini tarqalishiga sababchi bo'ladi. xlorid birikmali zaharli moddalarini
tarqalishiga sababchi bo'ladi. Bu moddalar transport vositalari tufayli shahar
yo'llarida doimo uchraydi. Ko'mir yoqilganda tutun va kullar bilan birgalikda atrof-
muhitga uni qazib olingan miqdoriga nisbatan ko‘proq moddalar tarqaladi,
masalan, magniy 1,5, molibden 3, mishyak 7, uran, titan 10, aluminiy, yod, kobalt
15, simob 50, Li, V, Sr, Be, sirkoniy 100 barobar ko‘p tarqaladi. Shu sababli ular
o‘simliklarda, suvda, yerda doimo mavjud bo‘lib, ushbu moddalar inson
organizmiga mahsulotlar orqali o‘tishi aniqlangan (suv, havo, sabzavot va
mevalami iste’mol qilish orqali).
Shunday qilib, sanoat chiqindilarini atrof-muhitga, biosferaga tashlanishi
ko‘p regionlarda ekologik holatning buzilishiga olib kelmoqda. 0 ‘rmonlarning
qirilishi, suvlarning, yer yuzasining ifloslanishi va boshqalar shular jumlasidandir.
Buning oldini olish uchun sanoat korxonalaridan ajralayotgan chiqindilarga
REChK(ruxsat etilgan chegaraviy konsentratsiya) lar o‘matilishi lozim. Har bir
korxonadan ajralayotgan chiqindi REChK dan yuqori bo‘lsa u tozalanishi yoki
albatta korxona texnologiyasi sozlanishi lozim. Hozirgi kunda olimlar tarafidan har
bir chiqindini tozalash yoki uni zararsizlantirish uchun turli usullar ishlab
chiqilgan.
Har bir usul ajralayotgan chiqindining agregat holati, fizikkimyoviy
xususiyati, miqdori, konsentratsiyasi, harorati, qanday manbadan
ajralayotganligiga qarab tanlanadi.
16

Inson yashar ekan atrof-muhitga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Insonning xo'jalik
ish yuritishi natijasida atrof-muhitda yuzaga keladigan o‘zgarishlarga antropogen
o‘zgarish deb ataladi. Bunga misol qilib yo‘llarning, zavod-fabrikalarning, suv
omborlarining qurilishi, yerlarning o‘zlashtirilishi natijasida tabiatda yuzaga
keladigan o‘zgarishlami ko‘rsatishimiz mumkin. Antropogen o‘zgarishlar 2 xil
bo'ladi: mo‘ljallangan va mo‘ljallanmagan. Mo‘ljallangan antropogen o‘zgarishga
yuqoridagi misolni keltirishimiz mumkin. Mo‘ljallanmagan antropogen o'zgarishga
esa tabiatda o‘z-o‘zidan yuzaga keladigan o‘zgarishm ko‘rsatishimiz mumkin.
Masalan, ko‘llarning achib qolishi, smoglarning hosil bo‘lishi va shu kabilar.
Buning natijasida yerda turli xil biologik o'zgarishlar, falokatlar, tabiiy
muvozanatning buzilishi kabi holatlar yuzaga keladi. Albatta ushbu muammo
tortishuvli, lekin ochiq tan olish lozimki, tabiiy muvozanatni buzilishiga, turli
falokatlar vujudga kelishiga insonning o‘zi to‘liq aybdor. Chunki, hozirgi kunda
zavod-fabrikalar, avtomobil transporti, aholi sorri yildan yilga ortib bormoqda,
daraxtzorlar, yashil o‘tloqlar maydoni esa qisqarib bormoqda. Bu o‘z yo‘lida
o‘simlik barglariga yutilishi lozim bo‘lgan «parnik gazlari»ni (C 02, CN4, N20
parlari) atmosfera havosida to‘planishiga sababchi bo‘lmoqda. Bu esa yerdagi
haroratning ko‘tarilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Kuzatishlarga ko‘ra oxirgi 100
yil ichida atmosfera havosida uglerod dioksidining konsentratsiyasi 25% ga,
metanniki esa 100% ga ko'tarilgan. Keyingi yillarda bu miqdor yana ham
ko'tarilishi kutilmoqda. Olimlaming taxminiga ko‘ra «pamik efFekti» ta’sirida
oxiigi 50 yil ichida yerning o‘rtacha harorati 2—5° С ga ko'tarilishi kutilmoqda.
Bu esa o'z yo‘lida dunyo okeani suvini 0,5—2m ga ko'tarilishiga olib kelishi
mumkin. Natijada ko‘plab quruqliklar suv ostida qolib ketadi. Hozirgi kunda
qutbda joylashgan muzliklarning erishi kuchayganligi olimlar tomonidan
kuzatilganligini aytib o'tish joiz. Dunyo bo'yicha turli iqlimiy o ‘zgarishlar
namoyon bo‘layotganligi ham buning yorqin dalilidir. Dunyoning turli
chekkalarida o‘rmon yong‘inlarining o‘z-o‘zidan sodir boMishi (Rossiya, AQSH,
Fransiya, Ispaniya, Portugaliya va boshqalar) yuqorida aytib o'tilgan ushbu
17

holatlaming natijasidir. O‘zimizning Orol dengizining qurib borayotganligini ko'rib
guvohi boMib turganligimiz ham hozirgi kundagi global ekologik o'zgarishlar ro‘y
berayotganligining misolidir. (1-rasm)
Demak, hozirgi kunda ekologik falokatlarning oldini olish uchun tezda
davlatlar o'rtasida o'zaro kelishuvlami amalga oshirish, davlatlar tomonidan atrof-
muhit holatini yaxshilashga qaratilgan choratadbirlarni belgilash va uni bajarish,
aholi o'rtasida ekologik tarbiyani kuchaytirish, sanoat tarmoqlarida hosil boMuvchi
barcha turdagi tashlamalarning, chiqindilaming miqdorini kamaytirish va ularni
zararsizlantirishga qaratilgan yangi texnologiyalarni joriy qilish, eski ishlab turgan
qurilmalarni yangisiga almashtirish, tozalash mshootlarini o'rnatish kabi chora-
tadbirlarni amalga oshirish lozim.
18

II – BOB. O’SIMLIK VA HAYVONOT DUNYOSINI MUHOFAZA
QILISHDA EKOLOGIYANI RO’LI
2.1. Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy va nazariy asoslari
Globallashuv jarayoni jadal rivojlanib borayotgan hozirgi davrda tabiiy
muvozanatni, ya’ni ekologik holatni yaxshilash, tabiatni muhofaza qilish dunyo
miqyosidagi muammo bo‘lib qolmoqda. Inson tabiatning bir bo‘lagi. Shuning
uchun tabiatni muhofaza qilish, uning boyliklaridan rejali va samarali foydalanish
insonlaming muhim vazifalaridan hisoblanadi. Bundan ko‘rinadiki, tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish, ularni kishilar baxt-saodati uchun xizmat
qildirish muhim ilmiy va ijtimoiy iqtisodiy muammo bo‘lib, uni hal etishda, ya’ni
tabiat bilan jamiyat orasidagi munosabatlarni muvofiqlashtirishda inson hayoti
uchun va kelajak avlod manfaatlarini ko‘zlab optimallashtirishda tabiiy fanlaming
ahamiyati kattadir. Tabiiy boyliklaming xo'jalik muomalasiga kiritish va ulardan
inson ehtiyojiga ko‘proq sarf qilish kuchaygan sari ming yillar davomida barqaror
bo‘lib kelgan ekologik muvozanat buzilib, inson bilan tabiat o'rtasidagi munosabat
murakkablashib, joylarda ekologik holat keskinlashib bormoqda.
Respublikadagi ekologik muammolar, ishlab chiqarishni rivojlantirish va uni
rejalashtirish jarayonining salbiy oqibatlari natijasida paydo bo‘ladigan
noxushliklami oldindan ko‘ra bilmaslik oqibatida kelib chiqdi. Sug‘oriladigan
yerlarda eng yuqori miqdorda turli zaharli kimyoviy moddalardan foydalanish,
almashlab ekishni bo‘g‘ib qo‘yish, paxta yakkahokimligiga keng yo‘l ochish,
yerlaming meliorativ holatiga e’tibor bermaslik, chorva hayvonlari mahsuldorligini
oshirish to‘g‘risida tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirmaslik — joylarning
tabiiy ekologik muhitlariga qarab turli mahalliy muammolaming kelib chiqishiga
sabab bo‘ldi.
Yuqorida ta’kidlangan ekologik muammolami bartaraf etish borasida
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga Murojaatnomasida soha vakillari
oldiga — «atrof-muhitni muhofaza qilish va ekologik holatni yaxshilashga
e’tibomi kuchaytirishimiz kerak» degan vazifani qat’iy belgilab berdi.
19

Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Ekologik ta ’limni rivojlantirish
konsepsiyasida ta’kidlanganidek, - «Ekologik muammolarning tobora global
ahamiyat kasb etib borayotganligi inobatga olinib, so‘nggi yillarda muhim ustuvor
vazifalar bilan bir qatorda atrofmuhit muhofazasi, ekologik madaniyat, ekologik
ta’lim-tarbiya, ekologik ma’rifat masalalariga alohida e’tibor berilmoqda.
Ekologik ta’limning dolzarbligi mamlakatimiz tabiati, ekotizimlari, atrof-
muhitni beqarorlik va izdan chiqishdan asrash, aholining ekologik madaniyatini
oshirish, ushbu o‘ta jiddiy, hayotiy masalalarga aholining barcha qatlamlari,
ayniqsa, yoshlar hissa qo‘shishi zarurligi bilan belgilanadi»2. Shuning uchun
bugungi kunda ta’lim tizimining barcha bosqichlarida amalda bo‘lgan ta’lim
dasturlari global ekologik muammolarni bartaraf etish, mavjud ekologik xavf-xatar
darajasini kamaytirish, tabiiy muhitni qayta tiklashga qaratilgan umummilliy
tadbirlar mohiyati bilan muvofiqlashtirish masalasi muhim hisoblanadi.
Muhit ekologik tushuncha bo‘lib, u tabiiy komponentlar majmuasidan va
voqealardan tashkil topgan. Shu muhitda tirik organizmlar ular bilan bevosita va
bilvosita munosabatda bo‘ladi.
Muhit - tirik organizmlami o’rab turgan jamiki tabiiy ekologik omillardir
(havo, yorug’lik, tuproq va b.). Organizmlardan biri qandaydir foyda ko’rib bu hoi
ikkinchi organizm uchun uncha zarar keltirmasa kommensalizm turidagi aloqa
kelib chiqadi.
Muhit elementlari organizmlar holatiga, o‘sish, rivojlanish, laiqalisliiga
to‘g‘ridan-to‘g ‘ri yoki boshqa ikklamchi omil sifatida ta’sir qiladilar. Bundan
tashqari yashash sharoiti degan tushuncha ham boTib, u tirik organizmlar uchun
zarur boTgan muhit omillarining yig‘indisidir. Ularsiz tirik organizmlar bir joyda
yashay olmaydilar. Shuning uchun yashash sharoitida organizmlar muhit omillari
bilan doimo birlikda bo’lib, ular bilan doimiy muloqotda yashaydilar.
Tirik organizmlami individual rivojlanish jarayoniga to‘g‘ridanto‘g'ri ta’sir
etadigan muhit elementlariga ekologik omillar deyiladi. Tashqi muhit ko‘pgina
ekologik omillardan iborat. Bu omillar odatda uch guruhga bo‘lib o ‘rganiladi:
20

abiotik (yoki o‘lik omil), biotik (tirik omil) va antropogen (yoki inson omili).
Odatda, ekologik omillar barcha tirik organizmlarga bir vaqtda kompleks ravishda
bevosita yoki vositali ta’sir ko'rsatadi. Ammo bu omillaming har birining ta’sirini
aniqroq, yaxshiroq tasavvur etish uchun ular alohida-alohida olib o ‘rganiladi.
Organizmning tcvarak-atrofmi o‘rab olgan va vositali hamda vositasiz ta’sir
etuvchi bu omillaryig‘indisi shu organizmning yashash muhitini tashkil etadi.
Demak, muhit ekologik tushuncha bo‘lib, ko‘proq geografiya fanlarida
qo‘llaniladi. Ekologik omil tushunchasi tashqi muhit tushunchasiga nisbatan
birmuncha torroq ma’noga ega bo‘lib, muhitning ayrim unsuri hisoblanadi.
Ekologik omil xillari quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan (1-jadvalga qarang).
1- jadval. Ekologik omil xillari
Abiotik omillar Biotik omillar Antropogen omillar
1. Iqlim omillari (yorug‘lik,
harorat, namlik, shamol,
atmosferadagi gazlar bosimi,
SO2)
2. Edafik-tuproq omili
(tuproqning tabiiy, kimyoviy
hamda boshqa xususiyatlari)
3. Relyef-orografik omil
(dengiz sathidagi balandligi,
ekspozitsiya kabilar)
4. Geologik yoki tarixiy omil
(yer qimirlashi, vulqonlar
otilishi,yemirilish,muzliklaming
siljishi va boshqalar)
5. Gidrologik (suvda yashovchi
organizmlar uchun tiniqligi,
yorug‘lik tushish darajasi,
bosimning o‘zgarishi)
6. Yong‘in 1.Fitogen (o‘simliklar
olamining ta’siri)
2. Zoogen (hayvonot
olamining ta’siri
3. Mikogen (zamburug‘lar
olamining ta’siri)
4.Mikrobiogen
(mikroorganizmlar, viruslar
olamining ta’siri) Inson faoliyati bilan bog‘liq
bo‘lgan har qanday ta’sirlar
21

2.2. Ekologiyada muhit tushunchasi
Ekologiyada muhit deb tirik organizmlarni o'rab turuvchi va ular bilan
doimo о‘zarо munosabatda bo’luvchifizik qurshovni yoki tabiatning bir qismini
tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, muhitni tirik organizmlarni o‘rab turgan,
o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq shart-sharoitlar va ta’sirlar majmui deb ham qarash
mumkin. Ekologiyada muhit tushunchasi k o ‘proq tirik organizmlarga nisbatan
qo‘llaniladi. shuning uchun uni hayot muhiti deb ham yuritiladi. Turli tabiiy
omillar majmuidan tashkil topgan muhitni tabiiy hayot muhiti, inson mehnati
tufayli o ‘zgartirilgan yoki yaratilgan muhitni suniy hayot muhiti deyiladi. Hozirgi
paytda bu ikki muhitni bir-biridan keskin chegaralar bilan ajratish mushkul va
amalda mumkin emas. Shunga ko‘ra ularni birgalikda olib ekologik muhit deb
ataladi. Umuman olganda, ekologiyada muhit, hayot muhiti, ekologik muhit, ba’zi
hollarda atrof-muhit, tabiat tushunchalari ham bir biriga yaqin ma’nodosh
tushunchalar sifatida talqin etiladi.
Hayotiy shart-sharoitlariga ko‘ra tirik organizmlar tabiatdagi to‘rtta hayot
muhitida yashay oladilar. Bular havo, suv, tuproq va tirik organizmlardan iborat
muhitlardir. Hayot muhiti o‘z navbatida ichki omillar xarakteriga qarab bir necha
maydaroq muhitlarga yoki yashash muhitlariga b o ‘linadi. Masalan, suv muhitida
chuchuk suv, sho‘r, ko’lmak va oqar, chuqur va sayoz, iliq va sovuq suvli kabi
yashash muhitlarini farqlash mumkin. Hayot muhiti o ‘zining turli unsurlari va
jarayonlari orqali tirik organizmlar bilan bevosita yoki bilvosita o‘zaro
munosabatda bo‘lib turadi. Bu ta’sirlar tarkibi, tuzilishi, xususiyatlari va boshqa
jihatlariga ko‘ra nihoyatda xilma-xil boladi. Hayot muhiti vaqt va makonda
ko‘pdan-ko‘p harakatdagi elementlar, hodisalar, shart-sharoitlardan tashkil topadi.
Hayot muhitining tirik organizmlarga ta’sir ko‘rsatuvchi elementlari ekologik
omillar deyiladi. Muhitning organizmga ta’siri aynan shu ekologik omillar orqali
amalga oshadi. Organizmlarning hayot tarzi, qiyofasi, xususiyatlari ana shu
omillarga ko‘p jihatdan bogliq boladi.
22

Bir qator mutaxassislarning fikrlariga ko’ra barcha tabiiy jismlar va
hodisalar tizim sifatida ko'rib chiqilishi kerak. Jonsiz tabiat tizimi mineral kristalli,
geologik to’zilmalar, gidrografik to'plam, relyef, tuproq va boshqalar, tirik
materiya tizimi esa irik organizmlar to'plami, hujayra, alohida organ, organizmning
vazni hisoblanadi. Avstriyalik biolog Lyudvig fon Bertalanfi tizimni o'zaro ta'sirda
bo'lgan elementlarning (komponentlarning) umumiyligi va majmuasi sifatida
tushunadi. Tizimlar tabiiy, sun'iy va aralash bo'lishi mumkin. Ularning xarakterli
xususiyatlari quyidagilar: to’zilishi, ishlash va rivojlanish qobiliyati. Tizimning
tarkibi uning barcha elementlarining yig’indisidan hosil bo'ladi. Ko'pincha tizim
quyi tizim yoki element sifatida yirikroq tizimning bir qismidir. Misol uchun,
daraxt bir necha darajadagi uni tashkil etuvchilarning mustaqil tizimidir: hujayra,
barg (yoki igna), keyin shox va daraxt. Shu bilan bir qatorda, daraxt ham yuqori
darajada tashkil etilgan tizimning quyi tizimidir .
Har bir tizim faoliyat ko’rsatishga qobiliyatiga ega, ya'ni. tashqi ta'sirlarga
(atrof-muhit ta'siriga) javob berish, bu uning ichki xususiyatlarini o'zgartirishga,
o'z-o'zini rivojlantirishga olib keladi. Tabiiy tizimning yashash muhiti ekologik
(yoki fiziografik) sharoitlar deb ataladi. Tuproqlar uchun tashqi ta'sirlar ("tizimga
kirish") iqlim, ona jinslar, rel'ef, o'simlik va hayvonot dunyosi, yoshi (vaqt);
o'simliklar uchun - iqlim, rel'ef, tuproq; o'txo'rlar uchun - iqlim va o'simliklar.
Tuproq tizimidan "chiqish" tuproq profili, biogeotsenoz uchun - biomassa va
boshqalar hisoblanadi.
Atrof-muhit muayyan omillardan iborat bo'lib, ularning ba'zilari tirik
organizmlarga nisbatan zararli, boshqalari esa farqsiz bo’ladi . Organizmlarga ta'sir
etuvchi omillarga ekologik omillar deyiladi. Alohida omillar ayniqsa muhim,
almashtirib bo'lmaydigan, shuning uchun ularni mavjudlik sharoitlariga tegishli
deb hisoblashadi. Inson tirik organizmlarga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etib yoki
yashash sharoitini o’zgartirib, uning tarqalishiga yoki qirilib yo’q bo’lishiga
sababchi bo’lishi mumkin. Inson tabiatga ko’rsatadigan kuchli ta’siri orqali abiotik
va biotik sharoitlarni o’zgartiradi. Inson million yil davomida tarkib topgan tirik
23

dunyo manzarasini bir necha o’n yilda o’zgartirib yubordi. Uning tirik
organizmlariga salbiy ta’siri natijasida Yer yuzida ko’plab o’simlik va hayvon
turlari yo’qolib ketdi.
Quyida keltirilgan jadvalda insonning ko’payishi haqida ma’lumot beriladi.
Hozirda dunyo aholisi 7.929,050.275 nafarni tashkil etmoqda. Bu korsatkich
o’sishda davom etadi. Aholi o’sar ekan uning talab va ehtiyojlari oshib boradi.
Xususan Resurslarga bo’lgan talab. Foydali qazilmalar insoniyat va uning xo’jaligi
taraqiyoti uchun energiya va yoqilg’i manbai bо‘lib, yildan-yilga ulardan
foydalanish ortib bormoqda. So’nggi 25 yil ichida dunyoda ko’mirga bo’lgan talab
2 marta, temir rudasiga 3 marotaba, neft va gazga bo’lgan talab 6 marotaba,
marganes, kaliy, fosfor tuzlariga talab 2-3 marotaba oshgan. Har yili 150 mlrd
tonna mineral xomashyo qazib olinmoqda.
Tabiiy jarayon oqibatida daryolar, dengiz, okeanlarga har yili 15 mlrd tonna
tog’ jinslarini oqizib kelinmoqda, 3-4 mlrd tonna chiqindi gazlar atmosfera
havosiga ko’tarilmoqda. Inson foydali qazilmalarni o’zlashtirishi oqibatida 1500-
2000 mlrd tonna tog’ jinslari bir joydan ikkinchi joyga joylashtiriladi. BMT ning
ma’lumotiga qaraganda, dunyoda yiliga 32 mlrd tonna ko’mir, 2.6 mlrd tonna neft,
6 mlrd tonna temir rudasi, 3.6 mln tonna xrom rudasi, 7.3 mln tonna mis rudasi, 3-
4 mln tonna qo’rg’oshin rudasi, 159 mln tonna tuz, 120 mln tonnafosfotlar, 1.2 mln
tonna uran, simob, molibdan, nikel, kumush, oltin, platina rudalari qazib
olinmoqda. Aholi ko’paygani sari resurslar va jonli tabiat qisqarib boradimi?
Javobi –bunday bo’lmaydi, tabiatni saqlab qolish, resurslardan unumli foydalanish,
ekotizimni asrash va boyitishga qaratilgan chora-tadbirlar yo’lga qo’yilgan.
Jamiyatning ta’lim olish va intelektual potentsialini o’sishini ta’minlovchi sharoit
yaratilgan bu tabitga bo’lgan munosobatni yaxshilaydi.
Tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy mexanizmlari
takomillashtirilgan, bu unumli foydalanish va tabiatga ko’p miqdorda zarar
bermaslikni ta’minlaydi. Maxsus muhofazaga olingan hududlarni boshqarish
bo’yicha dasturlar ishlab chiqilgan. “Qizil kitob”, Qo’riqxonalar bunga misol
24

bo’ladi. Atrof-muhitni ifloslanish manbalarini aniqlash bo’yicha nazorat tizimini
takomillashtirilgan va rivojlantirilgan. Maishiy chiqindilar qayta ishlash orqali
ifloslanish qisqargan. Genetik fond, turlar va landshaftlar xilma-xilligini saqlash
borasida yuzlab ilmiy va amaliy ishlar olib borilmoqda. Xususiylashtirish
jarayonlarida ekologik talablarga rioya qilish va atrof-muhitga zarar keltirmaslik
uchun javobgarlik va nazorat qilish mexanizmini yaratish ustuvor qilib
belgilangan. Iqtisodiyot tarmoqlarining turli sohalarida ekologik toza
texnologiyalar, chiqindilarni zararsizlantirish va o’zlashtirish bo’yicha ilmiy-texnik
ishlanmalarni hayotga tadbiq etish, hamda ilmiy tadqiqot ishlari olib borishni
davom ettirish uchun barcha shart-sharoitlar yaratilgan.
Bugungi kunda atrof-muhitni muhofazasi, tabiiy resurslardan foydalanish
masalalari bo’yicha hamjamiyat ekologik tashkilotlari bilan o’zaro hamkorlikni
kuchaytirish va birgalikda ekologik qarorlar qabul qilish borasida samarili ishlar
olib borilmoqda. Tan olib aytish kerak, shu vaqtgacha ekologiya va atrof-muhit
bilan bog liq masalalar qanchalik ko p ko tarilmasin, muammolar aytilmasin,ʻ ʻ ʻ
ularning yechimiga kelganda yetarlicha shug ullanmadik. Kerak-kerak bo lmagan
ʻ ʻ
joylarga ham archa ekish kampaniyasi shunchalik avj olgandiki, bu kimga zarurligi
yoki nima uchun shundayligini hatto mutaxassislar ham aniq izohlay olishmasdi.
So nggi 4 yilda sanoat korxonalari 2 baravarga ortib, shaharlarda chang-gaz
ʻ
miqdori me yordan 4 baravar oshgan. Atmosferaga tashlanmalarning 90 foizi
ʼ
Toshkent, Samarqand, Farg ona, Andijon, Namangan, Qo qon, Navoiy, Buxoro,
ʻ ʻ
Chirchiq, Angren, Olmaliq, Bekobod, Guliston va Nukus shaharlariga to g ri
ʻ ʻ
keladi. Shu bilan birga, hududlarda “yashil maydon”lar 3-4 baravarga qisqarib,
o rtacha 8 foizdan kamayib ketdi. Yer usti va osti suv sathining keskin pasayishi
ʻ
ham ekologik vaziyatga salbiy ta sir ko rsatmoqda.
ʼ ʻ
25

2.3. Ekologik omillar: tirik organizmlarga ta’sir etish umumiy
qonuniyatlari
Ekologik omillar — atrof muhitning organizmlar faoliyatiga o ziga xos ta sirʻ ʼ
etuvchi ma lum sharoitlari va elementlari majmui. Ekologik omillar 2 katta guruh
ʼ
— abiotik va biotik omillarga bo linadi. Ekologiyada „cheklovchi omillar“
ʻ
tushunchasi ham mavjud, ular tarkibiga organizmlar mavjudligi va rivojlanishini
cheklovchi har qanday omilni kiritish mumkin.
Tirik organizmlarga ta sir etuvchi muhitning har qanday bo laklari ekologik
ʼ ʻ
omillar deyiladi. Muhit — quruqlik, suv, havo va yer osti qismlaridan iborat.
Tashqi muhit tushunchasidan tashqari yashash sharoitlari degan tushuncha ham
mavjud bo lib, bu tushunchaga organizmning yashashi uchun zarur bo lgan
ʻ ʻ
elementlar yoki omillardan yorug lik, issiqlik, suv, oziqlanish va shu kabilar kiradi.
ʻ
1933-yilda D.N.Kashkarov muhit omillarini 3 guruh (iqlim, edafik va biotik)ga
bo ladi. Keyinchalik 1950-yilda Alyoxin ekologik omillarni iqlim, edafik,
ʻ
orografik, biotik, antropogen va tarixiy guruhlarga ajratib o rganishni taklif qiladi.
ʻ
Ekologik omillar 3 ta asosiy guruhga bo linadi:
ʻ
1. Abiotik omillar — anorganik tabiat sharoitining yoki o lik tabiatning
ʻ
yig indisi. Bularga harorat, yorug lik, namlik, suv, tuproq, relyef kiradi.
ʻ ʻ
2. Biotik omillar: Bunga tirik tabiat elementlari (tirik organizmlarning bir-
biriga va yashash muhitiga ta siri) kiradi. Biotik omillar fitogen va zoogen
ʼ
omillarga bo linadi. Fitogen omillar deganda yuksak va tuban o simliklarning
ʻ ʻ
organizmga ta siri e tiborga olinsa, zoogen omillar deganda esa organizmga barcha
ʼ ʼ
hayvonlarning ta siri nazarda tutiladi.
ʼ
3. Antropogen omillar — bu inson faoliyati bilan bog liq bo lgan omillar,
ʻ ʻ
ya ni odamlarning o simlik va hayvon turlari yoki ular guruhlarining tuzilishiga
ʼ ʻ
ko rsatgan ta siridir. Tirik organizmlarga juda ko p omillar ta sir ko rsatadi.
ʻ ʼ ʻ ʼ ʻ
Ana shu omillarning ayrim organizmlarga ko rsatgan ta siri natijasi esa
ʻ ʼ
xilma-xildir. Omilning organizm hayoti uchun eng qulay darajasi — optimal daraja
deyiladi. Har qanday ekologik omillarning eng yuqori darajasi maksimum va eng
26

quyi darajasi minimum bo ladi. Tabiiyki, har bir tirik organizm uchun u yoki buʻ
ekologik omilning o z maksimumi, minimumi va optimumi bo ladi. Chunonchi, uy
ʻ ʻ
pashshasi 7° dan 0° gacha yashashi mumkin. Ular uchun yashashning optimum
darajasi 36—40° ni tashkil etadi. Shuni ham ta kidlash zarurki, ekologik omillar
ʼ
organizmlarga kompleks ta sir etgandagina ular yuqori natija beradi.
ʼ
Muhitning ayni bir faktori har xil organizmlar uchun turlicha ta’sir etadi va
ahamiyatga ega. Masalan: Suv pardasining sirt tortishish kuchi suvdagi mayda
qisqichbaqalar (dafniya, stiklonlar) uchun xavfli, chunki ular bu kuchga bardosh
bera olmaydi, chunki ular suv sathiga yopishib qoladi. Suv qandalalari esa bemalol
so’zib yuraveradi.
Har qaysi faktorning organizmga ta’sir etish darajasi uning dozasi (normasi)
ga bog’liq. Faktorning yashash mumkin bo’lgan minimal va maksimal ahamiyati
organizmning chidamlilik chegarasini belgilaydi. Har bir turning turli faktorlarga
o’ziga xos chidamlilik chegarasi bor. Faktorning organizmga eng qo’lay ta’sir
etadigan chegarasi OPTIMUM zona deyiladi.
Masalan: Rif hosil qiluvchi marjon poliplar faqat 20 ° -30 ° C doirasida
yashaydi. Tilogoch esa yakutiada 69 ° -35 ° C t da yashaydi. Fil,oq ayiq va hokazo.
Optimum faktorning ko’payishi yoki kamayishi o’zgarganda individlarning hayot
faoliyati o’zgaradi, yomonlashadi. Eng ko’p ta’sirida organizmlar nobud bo’ladi.
Bu esa pessimum deyiladi.
Organizmlarning optimum va pessimum zona orasidagi chegarasi muhit
faktoriga ekologik valentligi deb ataladi. Agar faktorlardan loaqal bittasining
miqdor qiymati chidamlilik chegarasidan tashqarisiga chiqsa, qolgan sharoit har
qancha qo’lay bo’lgani bilan tur yashay olmaydi. Maksimum va minimum
chegarasidan chiqadigan bunday faktorlar cheklovchi faktorlar deyiladi.
Masalan:Shimolda issiq etishmasligi, odatda ko’pgina hayvonlarni tarqalishini
cheklaydi yoki dengiz suvining o’ta sho’rligi amfibiyalarning tarqalishini
chegaralaydi.
27

Muhit ekologik faktorlarining tirlarga ko’rsatadigan munosabatiga ko’ra
ekologik valentligi turlicha bo’ladi: turning moslashishi keng darajada bo’lsa har
bir abiotik faktor nomiga “evri” qoshimchasi qo’shish bilan ifodalanadi. Masalan:
1.Evriterm turli t ° o’zgarishiga yashaydigan.
2.Evribat turli bosimlarda yashay oladigan
3.Evrigal turlicha sho’rlanish darajasidagi muhitda yashay oladi.
Agar turning ekologik valentligi tor doirada bo’lsa, ekologik faktor oldiga
“steno” qo’shimchasi qo’shiladi. Masalan:
1.Stenobat
2.Stenoterm
3.Stenogal
Har ikkala holatda ham umumiy holda ekologik valentligini (tur)
ifodalamoqchi bo’lsak “stenobiont” va “evribiont” termini ishlatiladi. Cheklovchi
faktorlar turning geografik arealini belgilaydi. Ayniqsa organizmlarni tabiatda
cheklovchi faktorlarini bilib olish insoning xo’jalik yuritishida juda katta rol
o’ynaydi, chunki organizmlarning hayotiy faoliyatini boshqarishda, cheklovchi
faktorlar kalit hisoblanadi.
28

XULOSA
Ekologik ta’lim va tarbiya to‘g'risidagi dastlabki oddiy tushunchalar o‘rta
maktabda boshlanadi. Maktabda o ‘tiladigan nazariy ekologiya biologiya fanlari
asosida o ‘qitilib, o ‘quvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlash, tashqi muhitni
ehtiyotkorlik bilan muhofaza qiluvchilar etib tarbiyalash ishiga yordam berishi
kerak. Oliy maktablarda ekologiya ta ’limi tabiat muhofazasi m asalalarining ilmiy
asoslarini chuqur va har tomonlama o ‘rganishga, inson faoliyati natijasida
biosferada ro‘y berayotgan hodisalaming sabab va qonuniyatlarini tahlil etish
maqsadlariga qaratilgan. Shu bilan bir qatorda, u talabalami maktablarda ekologiya
asoslari va tabiat muhofazasi ta’limini o ‘qitishga tayyorlashni ham nazarda tutadi.
Tabiat boyliklaridan to‘g‘ri foydalanish va uni muhofaza qilish faqatgina
tabiiy fanlar o'rganadigan obyekt bo‘libgina qolmasdan, ijtimoiy fanlar ham
o‘rganadigan asosiy obyektlaridan hisoblanadi. Uning ilmiy, texnologik, iqtisodiy,
tabobat, yuridik, madaniy, tarbiyaviy va boshqa qirralari bir butun majmua jarayon
bo‘lib, aniq ifodalangan fanlararo xarakterga ega.
Tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilishda juda ko‘p, xilmaxil jihatlar
mavjud: ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-falsafiy, sog‘lomlashtirishgigiyena, yuridik,
estetik, ta’lim-tarbiyaviy, ilmiy va boshqalar. Yuqoridagi jihatlarini o‘nlab fanlar
va ularning tarmoqlari o‘rganadi.
Hozirgi vaqtda tabiiy boyliklarga ehtiyoj kundan-kunga ortib bormoqda. Shu
sababli, har bir yoshda ijtimoiy ongni shakllantirish va taraqqiy ettirish kerak.
Ijtimoiy ong shakllari xilma-xilligi, obyektiv olamning - tabiat va jamiyatning
boyligi, serqirraligi va turli-tumanligidan kelib chiqadi.
Inson va tabiat m unosabatlarining geografik asoslari ishlab chiqarishning
geografik joylashishi, uning turli davlatlar va hududlarda rivojlanish sharoiti va
xususiyatlarini o ‘rganadigan ijtimoiy-iqtisodiy geografiya bilan chambarchas
bog‘liqdir. Ijtimoiy-iqtisodiy geografiyaning asosiy tarmoqlaridan hisoblangan
joyning tabiiy boyliklariga xo‘jalik nuqtai nazaridan baho berish ham kiradi.
Chunki tabiiy sharoit xo‘jalikka, mehnat unumdorligiga, aholi va aholi joylarining
29

tarqalish xususiyatlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun soha tadqiqotlarida
hududning tabiiy boyliklarini iqtisodiy baholash katta ahamiyatga ega.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - Т.: O‘zbekiston, 2000. -
14-15 b.
2. (Vzbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi
Qonuni. 1992-yil 9-dckabr. O‘zbekiston Respublikasining yangi qonunlari - Г.:
Adolal, 1994.-203-204 b.
3. O'zbekiston Respublikasining «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi
Qonuni. 1993-yil 6-may. O‘zbekiston Respublikasining yangi qonunlari. - Т.:
Adolat, 1994. - 100-105 b.
4. O‘zbekiston Respublikasining «Alohida muhofaza qilinayotgan hududlar
to‘g‘risida»gi qonuni. 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi Axborotnomasi,
iyun, 1993. 113-116 b.
5. O‘zbekiston Respublikasining «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va
undan foydalanish to‘g‘risida»gi qonuni. 1997-yil 26-dekabr. O‘zbekiston
Respublikasining yangi qonunlari - Т.: Adolat, 1998. - 73-76 b.
6. O‘zbekiston Respublikasining « O‘simliklar dunyosini muhofaza qilish va
undan foydalanish to‘g‘risida»gi qonuni. 1997-yil 26-dekabr. 0 ‘zbekiston
Respublikasining yangi qonunlari. - Т.: Adolat, 1999. - 60-65 b.
7. O‘zbekiston Respublikasida Ekologik ta’limni rivojlantirish konsepsiyasi.
Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 27-maydagi 434-son qarori.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. Toshkent. 2020-yil 24-yanvar
9. Ergashev A., Ergashev T. Agroekologiya. - Т.: Yangi asr avlodi, 2006.
10. Axmadaliyev Yu. va boshq. Yerdan foydalanishni o'rganishda tarixiy
geografik yondashuv // O‘zbekiston Respublikasining mintaqaviy geografik
siyosati: muammo va yechimlar. Xalqaro ilmiy anjuman materiallari. - Namangan,
2001. 112-113 b.
31

Internet saytlari
11. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi
sayti.
12. www.mineconomy.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi
sayti.
13. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi sayti.
14. www.insonhuquqlari.uz - Inson huquqlari bo'yicha O'zbekiston
Respublikasi Milliy markazi.
32

Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy va huquqiy asoslari

Sotib olish