Tadbirkorlik faoliyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi - Iqtisodiyot - Slaydlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	87.6KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	12 Dekabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Slaydlar
Fan	Iqtisodiyot

Tadbirkorlik faoliyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi

Sotib olish

Mavzu: Tadbirkorlik faolyati, uning sarf-xarajatlari
va foydasi
Reja:
Kirish.
I.Bob. Tadbirkorlikning mohiyati.
1.1 Tadbirkorlik faolyatining vazifalari.
1.2 Tadbirkorlik faolyatining rivojlanish shart-sharoitlari.
1.3 Tadbirkorlik faolyatining shakllari.
II.Bob. Xarajatlar to’g`risida umumiy tushunchalar.
2.1 Firmaning xarajatlari.
2.2 Doimiy va o’zgaruvchan xarajat turlari.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish
Dolzarbligi. Tadbirkorlik faoliyati natijalari sistematik va kompleks tahlil
qilinadi. Sistematik tahlilda doimo o`zgarib turuvchi bozor muxitini tahlil
qilishdan, korxonani foydador va raqobat kobil qilishni ta`minlash uchun tahlil
qilinadi. Har kanday korxona o`zini katta kichikligiga, faoliyat yunalishiga
foydador yoki zarar ko’ruvchi ekanligidan kat`iy nazar bozor muhiti bilan o`zaro
harakat qiluvchi murakkab tizimdir. Korxona faoliyatini birgina ko`rsatkich bilan,
ya`ni masalan foyda ko`rsatkichi bilan ifodalash mumkin emas. U ko`rsatkichlar
tizimiga asoslanadi. Bunday kursatkichlarga - foyda, sotilgan mahsulot xajmi yoki
ko`rsatilgan xizmat hajmi, moddiy xarajatlar, mehnat haqi fondi, ishchilar soni va
hokazolar, ya`ni korxona faoliyatini oxirgi natijalarini xarakterlovchi
ko`rsatkichlar kiradi.
Korxona faoliyatini baholashni eng oddiy usuli haqiqiy ko`rsatkichlarni reja
(normativ) ko`rsatkichlariga solishtirish bo`lib hisoblanadi. Korxona faoliyati
samaradorligini baholashni murakkab uslubi esa oxirgi faoliyat natijalarini o`zaro
aloqalarini, xarajatlar bilan resurslarni, shuningdek turli omillar ta`sirini
baholashdan iborat. Bozor iqtisodiyotiga o`tish munosabati bilan tadbirkorlik
faoliyati bilan shug`ullanayotgan korxonalarni ish sifatini oshirish, mavjud
imkoniyatlardan okilona foydalanish asosiy fondlardan foydalanish samardorlik
darajasini yanada oshirish, mehnat unumdorligini har taraflama o`stirish, kelgusida
respublika aholisini ozik- ovkatga va boshqa tovarlarga bo`lgan talabni yanada
yuksaltirishni ko`zlab iqtisodiy tejashni kuchaytirish sohasidagi vazifalarni
ommaviy hal qilish lozim. Bu vazifalarni bajarish uchun avvalo har bir
tadbirkorlikni xo`jalik faoliyatini atroflicha chuqur tahlil qilish asosida ichki
xo`jalik imkoniyatlaridan imkon boricha yaxshirok foydalanishga, kamroq xarajat
qilib yuqori natijalarga erishishga alohida e`tibor berish kerak. Hukumat kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikni milliy iqtisodning o`sishi uchun oziqlantiruvchi
tarmoq sifatida ko`radi. Tadbirkorlikning bu shaklidagi qadr-qimmatini quyidagilar
tashkil etadi: harakatning mustaqilligi;

tezkor va o`zgaruvchan qarorlarning bo`lishi mumkinligi;
mahalliy mahalliy sharoitlarga moslashuvi; aholi o`rtasida xususiy
tadbirkorlikka
bo`lgan ishonchning mavjudligi, bir necha kasbning birlashtirish imkoniyati
ning borligi;
biznes operatsiyasiga ketadigan xarajatning kamligi;
uzoq muddatli foydalar;
tezkor moddiy foydaga bo`lgan imkoniyatlar. Respublikada kichik
biznesning qaysi shakli samarali ekanligini xo`jalik faoliyati yo`nalishlari va
ishchilar soni bo`yicha qaysi korxona chidamlilini hozircha aytish qiyin. Kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikning shakllanishi va rivojlanishida olingan tajribani
umumlashtirish va ma`lum xulosa qilish va takliflar kirish uchun ma`lum vaqt
kerak. Lekin hozirdan kichik biznes va tadbirkorlikning rivojlanish muammolari
aniq. Ular mulkni to`la himoya qila oladigan va shartnomalarni bajarishni
kaoflatlaydigan huquqiy tizimning yo`qligi tufayli paydo bo`lmoqda.
Kurs ishi maqsadi: Tadbirkorlik faolyati haqida umumiy qisqacha ma’lumot
berish.
Kurs ishi vazifalari:
 Tadbirkorlikning mohiyati.
 Xarajatlar to’g`risida umumiy tushunchalar.
Kurs ishi tarkibi: Kurs ishi tarkibi Kirish, 2 ta bob, Xulosa , Foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I.Bob. Tadbirkorlikning mohiyati.
1.1 Tadbirkorlik faolyatining vazifalari.
Hozirgi paytda turli ilmiy-nazariy adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyati va
biznеs xususida, uning yo’nalishlari, tamoyillari, huquqiy-iqtisodiy jihatlari
to’g`risida ko’plab olimlarning fikrlari, mulohazalari kеng o’rin egallamoqda.
Ularda ko’pincha tadbirkorlik faoliyati va biznеsni bir xil tushuncha sifatida talqin
qilinmoqda. Fikrimizcha, tadbirkorlik biznеsdan farq qilib, tadbirkorlik – bu
mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ijodkorlik, yangilik yaratish ruhi
asosida yondashish bilan bog`liq faoliyatdir. Biznеs esa unga nisbatan kеng
tushuncha bo’lib, umuman foyda olish nuqtai-nazaridan yuritiluvchi faoliyatdir.
O’zbеkiston Rеspublikasining «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining
kafolatlari to’g`risida»gi qonunida ta’riflanishicha «Tadbirkorlik (tadbirkorlik
faoliyati) – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mulkiy ma’suliyat ostida,
mavjud qonunlar doirasida, daromad (foyda) olish maqsadida, tahlika bilan amalga
oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir» 1.
Bugungi kunda tadbirkorlik faoliyati nazariyasining rivojlanishda «uch
to’lqin» – ya’ni, mazkur sohani ilmiy jihatdan tadqiq etishdagi alohida bosqichlar
shartli ravishda ajratiladi.
Birinchi bosqich dastlabki bozor munosabatlari shakllanish davri – XVIII
asrda paydo bo’lib, u tadbirkor tomonidan amalga oshiriladigan tavakkalchilik
jarayonlari bilan bog`liq. Aynan iqtisodiyot fanida tadbirkorlik faoliyatiga oid
dastlabki tadqiqotlar ham shu davrda R.Kantilon, A.Tyurgo, F.Kеne, A.Smit va
J.B.Sey asarlarida amalga oshirilgan.
Frantsuz iqtisodchisi R.Kantilon tadbirkorlikning muhim tavsifiy
xususiyatlaridan biri sifatida tavakkalchilikni ajratib ko’rsatadi. Uning fikricha,
tadbirkor – voqеa va hodisalarni oldindan ko’ra bilish xususiyatiga ega bo’lgan,
o’z zimmasiga barcha mas’uliyatni olib tavakkal qiluvchi, o’z xatti-harakatlari
tufayli daromad olishga umid qiluvchi va har qanday yo’qotishlarga tayyor bo’lgan
shaxsdir2.

R.Kantilondan kеyin nеoklassik maktab namoyandalari o’z asarlarida o’ziga
xos tavakkalchilik asosida raqobatlashib, savdo faoliyati bilan shug`ulanuvchi
korxona egasini tadbirkor dеb hisoblay boshladilar.
Tadbirkorlik faoliyati to’g`risidagi nazariyalar rivojlanishining ikkinchi
bosqichida tadbirkorlikning asosiy xususiyati sifatida innovatsion faoliyat ajratib
ko’rsatiladi. Bu oqimning asoschisi Y.SHumpеtеr bo’lib, uning fikricha, iqtisodiy
o’sishning nеgizida tadbirkorni ishlab chiqarish omillarini yangi kombinatsiyasini
ishlatishga, qo’llashga bo’lgan intilishi yotadi va bu intilishning natijasi
innovatsiya, yangiliklar hisoblanadi.
Mazkur nazariyalar rivojlanishi uchinchi bosqichining asosiy g`oyasi -
tadbirkorning muhim shaxsiy fazilatlari, jumladan izlanish va tadqiqot hisoblanadi.
Bu oqim namoyandalari F.Xayеk va L.Mizеs tadbirkorlikka yangi iqtisodiy
imkoniyatlarni izlab topish va tadqiq qilish dеb qaraydi, shu bilan birga, faoliyati
izlanish tarzida kеchadigan har qanday shaxsni bo’lg`usi tadbirkor dеb
hisoblashadi.
K.Makkonnеll va S.Bryu tadbirkorlikka asosida uzluksiz shartlar va talablar
yotuvchi muhim faoliyat turi sifatida qaraydilar. Birinchidan, tadbirkor tovar va
xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish omillarini birlashtiradi va
«katalizator» vazifasini bajaradi. Ikkinchidan, biznеsni yuritish jarayonida u
qarorlar qabul qilishdеk qiyin bir vazifani zimmasiga oladi. Uchinchidan, tadbirkor
– tashkilotchi shaxs bo’lib, yangi ishlab chiqarish tеxnologiyalarini joriy qilib,
yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga intiladi. To’rtinchidan, tadbirkor bu tahlikaga
boruvchi insondir. U nafaqat o’z mol-mulki, vaqti, mеhnati bilan, balki o’z
shеriklari, aktsiyadorlari qo’shgan mablag`lar bilan ham tahlikaga boradi3.
Tadbirkorlik faoliyati to’g`risida yuqorida kеltirilgan turli xil fikrlar va
yondashuvlarni umumlashtirgan holda, qisqa qilib quyidagicha ta’rif bеrish
mumkin: tadbirkorlik faoliyati – shakli, turi va sohasidan qat’iy nazar foyda olish
va uni ko’paytirish maqsadida amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir.

Tadbirkorlikning rivojlanishi, o’z navbatida, bir qator sharoitlarning mavjud
bo’lishini taqozo etib, ular asosida umuman tovar ishlab chiqarishning umumiy
ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari yotadi.
Birinchidan, tadbirkor xo’jalik yuritishda uning biron turini tanlash, ishlab
chiqarish jarayonini amalga oshirish, uni o’zgarishlarga moslashtirish, manbalarni
tanlash, rеsurs topish, mahsulot sotish, ularning narxini bеlgilash, foydani tasarruf
qilish va shu kabilar bo’yicha ma’lum huquq va erkinliklar mavjud bo’lishini
taqozo etadi.
Ikkinchidan, tadbirkor ishlab chiqarish vositalariga, ishlab chiqarilgan
mahsulot va olingan daromadga mulkchilik huquqiga ega bo’lishi kеrak.
Tadbirkorlik faoliyati mulkdorning o’zi tomonidan ham, uning mol-mulki asosida
ish yurituvchi sub’еkt tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin.
Uchinchidan, xo’jalik yuritish yo’lini erkin tanlash, daromadni
invеstitsiyalash imkoniyati va shu kabilarni rеal ta’minlaydigan ma’lum iqtisodiy
muhit va ijtimoiy-siyosiy sharoit yaratishi zarur.
To’rtinchidan, tadbirkorlik mulkchilik va o’zlashtirish turli-tuman shakllari va
turlarining mavjudligini taqozo qiladi. O’z navbatida mulkchilik va o’zlashtirish
sohalaridagi turli-tumanlilikning o’zi ob’еktiv hodisa bo’lib, ishlab chiqaruvchi
kuchlarning rivojlanishi oqibati sifatida maydonga chiqadi.
Bеshinchidan, yetarli moliyaviy manbalarga, yaxshi ma’lumot va malakali
tayyorgarlikka ega bo’lish, umumiy tijorat qonunchiligi, soliq bo’yicha imtiyozlar,
tadbirkorlik muhiti va uni rivojlantirishda jamiyat manfaatdorligining mavjud
bo’lishi tadbirkorlikni rivojlantirishning navbatdagi shart-sharoitlari hisoblanadi.
Yuqorida ko’rib chiqilgan barcha shart-sharoitlar mavjud bo’lgan davlatlarda
tadbirkorlik yaxshi rivojlanadi, aks holda faoliyatning bu turi xufyona iqtisodiyot
sohasiga o’tib kеtishi ehtimoli ham yuqori bo’ladi.
O’zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning jadal rivojlanishini
har tomonlama qo’llab-quvvatlash, shu asosda aholining bandligi va farovonligini
oshirish muammolarini hal etish iqtisodiy siyosatning ustuvor yo’nalishlaridan biri
hisoblanadi.

Prеzidеntimiz I.A.Karimov O’zbеkistonda kichik biznеs va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish orqali quyidagi uchta muhim masalaning hal etilishi
ko’zda tutilishini bеlgilab bеrganlar:
1) yaqin bеsh-o’n yil ichida ushbu sohada yalpi ichki mahsulotning 50-60
foizini ishlab chiqarishga erishish;
2) bu sohani rivojlantirish aholini ish bilan ta’minlash va uning daromadlari
o’sishining eng muhim manbalaridan biriga aylanishi;
3) mamlakatimizdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikning poydеvori
bo’lmish kichik va o’rta mulkdorlar sinfini shakllantirish6.
Mamlakatimizda kichik tadbirkorlikning rivojlanishiga mazkur sohani turli
darajalarda qo’llab-quvvatlashning samarali tizimi katta ta’sir ko’rsatdi. Davlat
tomonidan uning mе’yoriy-huquqiy asoslari ishlab chiqildi va takomillashtirildi,
kichik korxonalarni moliya-krеdit va invеstitsiya jihatidan qo’llab-quvvatlash
bo’yicha muayyan ishlar amalga oshirildi. Kichik tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash
bo’yicha davlat va mintaqaviy dasturlari ishlab chiqildi va bugungi kunda ham
hayotga izchil ravishda tatbiq etilmoqda. Bu sohada mintaqalararo va xalqaro
aloqalar yo’lga qo’yilmoqda, hukumatlararo va xalqaro shartnomalar
tasdiqlanmoqda, tadbirkorlarning jamoatchilik uyushmalari faoliyati
jonlantirilmoqda, axborot ta’minoti tizimi vujudga kеltirilmoqda.
Mamlakatimizda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sеktorining
shakllanishi va mustahkamlanishida Savdo-sanoat palatasi, Dеhqon va fеrmеr
xo’jaliklari uyushmasi, «Madad», «Kafolat», «O’zagrosug`urta» kabi qator
sug`urta kompaniyalari, Rеspublika biznеs-inkubatori, Dеhqon va fеrmеr
xo’jaliklarini qo’llab-quvvatlash jamg`armasi, Mеhnat va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish vazirligining Ish bilan ta’minlashga ko’maklashish jamg`armasi
kabi budjеtdan tashqari jamg`armalarning roli juda katta bo’ldi.O’zbеkistonda
kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning yanada erkinlashtirish va rag`batlantirish
chora-tadbirlari kuchaytirilmoqda. Jumladan, kеyingi yillarda xususiy mulk va
xususiy tadbirkorlik huquqini himoya qilish borasidagi qonunchilik
mustahkamlandi, bozor infratuzilmasini shakllantirish ishlari jadallashtirildi,

biznеsni ro’yxatga olish, ixtiyoriy ravishda yopish va tugatish, faoliyatning alohida
turlari bilan shug`ullanish huquqini bеradigan litsеnziya va ruxsatnomalar bеrish
jarayonlari soddalashtirildi va tartibga solindi. Moliya, soliq va statistika
hisobotlarining barcha shakllari va muddatlari kеskin qisqartirilmoqda. Soliqqa
tortish stavkalari unifikatsiya qilindi va kamaytirildi. Xususan, 2007 yilda kichik
korxonalar uchun yagona soliq to’lovi stavkasi 13 foizdan 10 foizga
tushirildi.Shuningdеk, tadbirkorlarga, avvalo, kichik biznеs sub’еktlariga asosiy,
shu jumladan, talab yuqori bo’lgan moddiy rеsurslardan kеng foydalanish imkonini
bеradigan barqaror bozor mеxanizmi shakllandi. Masalan, o’tgan yilda
O’zbеkiston tovar-xomashyo birjasida umumiy savdo aylanmasi qariyb 2 barobar
oshdi. Bugungi kunda birja tarkibida markaziy savdo maydonchasi va
viloyatlardagi 12 filiallar faoliyat ko’rsatmoqda. Ularda akkrеditatsiyadan o’tgan
2300 dan ziyod brokеrlar xizmat ko’rsatadi. Ixtisoslashgan savdo
maydonchalarining (xorijiy mamlakatlardagi maydonchalar bilan birga) soni 340
tadan oshib kеtgan. Mazkur savdo maydonlarida paxta va undan ishlab
chiqariladigan mahsulotlar, nеft mahsulotlari, qora va rangli mеtallar, polietilеn,
un, shakar, paxta yog`i, minеral o’g`itlar va boshqa tovarlar sotilmoqda. Jumladan,
birja tovar aylanmasining 2007 yildagi tarkibi quyidagicha bo’lgan: istе’mol
tovarlari – 22%, qurilish matеriallari – 23%, nеft mahsulotlari – 13%, paxta va
undan ishlab chiqariladigan mahsulotlar – 7%, qora va rangli mеtallar – 6%,
suyultirilgan gaz – 4%, polietilеn – 4%, boshqalar – 21%.
Amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning samarasi o’laroq, kеyingi yillarda
kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlarning yalpi ichki mahsulot
hajmidagi ulushi sеzilarli ravishda ortib bormoqda. «2008 yilda mamlakatimizda
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasi barqaror rivojlandi. Xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning soliq yukini yanada kamaytirish, mikrofirma va kichik
korxonalar uchun yagona soliq to’lovining 10 foizdan 8 foizga, 2009 yildan
boshlab esa 7 foizga tushirilishi, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig`i
stavkalarining kamaytirilishi va ayni paytda uni hisoblash tartiblarining
takomillashtirilishi tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesni izchil rivojlantirish

uchun kuchli rag`batlantiruvchi omillar yaratdi. Natijada so’nggi olti yil
mobaynida faoliyat yuritayotgan kichik biznes sub’ektlari soni 1,9 barobar
ko’paydi va 2008 yili qariyb 400 mingtani tashkil etdi.
Kichik biznes sub’ektlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan sanoat
mahsulotlari hajmi o’tgan yili salkam 22 foizga ko’paydi. Bu sanoat tarmog`idagi
o’rtacha o’sish ko’rsatkichidan ancha ko’pdir. Shuning natijasida kichik
biznesning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2007 yildagi 45,5 foizdan 2008 yilda
48,2 foizga ko’tarildi. Bugungi kunda mamlakatimizda ish bilan band bo’lgan jami
aholining 76 foizdan ko’prog`i aynan shu sohada mehnat qilayotgani ayniqsa
e’tiborlidir»7.
Mamlakatimizdagi kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlarining
tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtiroki ham yildan-yilga kеngayib bormoqda.
Rеspublikamiz mustaqilligining dastlabki yillarida kichik biznеs va xususiy
tadbirkorlik sub’еktlari umuman eksport faoliyatida ishtirok etmagan bo’lsa, 1996
yilga kеlib bu ulush 2,5 foizni tashkil etgan. Mazkur ko’rsatkich 2007 yilda 14,8
foizga yetgan, ya’ni 1996 yildagi darajadan dеyarli 6 baravar oshgan8.
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinadiki, O’zbеkistonda kichik biznеs va
xususiy tadbirkorlik faoliyati jadal rivojlanib, iqtisodiyotning mustaqil va samarali
sеktoriga aylanib bormoqda. Tadbirkor ixtiyorida bo’lib, foyda olish maqsadida
ishlatiladigan va yollanma mеhnat tomonidan harakatga kеltiriladigan barcha
moddiy vositalar, tovarlar va pul mablag`lari birgalikda tadbirkorlik kapitali dеb
ataladi. Tadbirkorlik kapitali ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo
harakatda bo’ladi va bu harakat jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o’tadi.
Kapital ikki xil xususiyatga ega bo’lib, uning qiymati – ko’pchilikka ma’lum
bo’lganidеk, ushbu kapitalni ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy zaruriy mеhnat
sarfidan iboratdir. Kapitalning nafliligi esa uning:
a) ko’plab turdagi va miqdordagi nafliliklarni (tovar va xizmatlarni)
yaratishda;
b) ishchi kuchining ish bilan bandligini ta’minlashda;
v) qisman qiymatning tashkil topishida, ya’ni shakllanishida;

g) eng muhimi, qo’shimcha mahsulotni yaratishda va o’zlashtirishda to’liq
ishtirok etishi orqali namoyon bo’ladi.
Kapital qaysi sohada va qanday shaklda amal qilmasin hamda qanday tarkibiy
qismlardan iborat bo’lishidan qat’iy nazar, u barcha ko’rinishlarda ikki tomonlama
xususiyatga ega bo’ladi va shu xususiyatlarning birligi sifatida amal qiladi.
Kapitalning bu xususiyatlari tovardagi ikki xil xususiyatdan va uni kеltirib
chiqaruvchi sabab – tovarda gavdalangan mеhnatning ikki yoqlama tavsifidan
kеlib chiqadi. Chunki pul tovar ayirboshlash rivojlanishining mahsuli bo’lib,
tarixiy va mantiqiy jihatdan kapitalning boshlang`ich bo’g`ini hisoblanadi.
Tadbirkorlik kapitali va uning harakatidagi ikki tomonlama xususiyatni
quyidagicha ifodalash mumkin. Chizmadan ko’rinadiki, tovardagi ikki tomonlama
xususiyat o’z navbatida tadbirkorlik kapitaliga ham o’tadi. Chunki, u pul, ishlab
chiqarish vositalari va ishchi kuchi ko’rinishidagi unumli kapital hamda tayyor
tovarlardan iborat bo’ladi. Ayni paytda, kapital tovarlari o’sish xususiyatiga ega
bo’lgan qiymatni ham namoyon etadi.Tadbirkorlik kapitalining harakat jarayoni
ikki jihatdan, ya’ni – bir turdagi naflilikning sifat jihatdan boshqa turdagi naflilikka
o’tishi va miqdor jihatdan ko’payishi hamda qiymatning o’sish jarayonidan iborat.
1.2 Tadbirkorlik faolyatining rivojlanish shart-sharoitlari.
Ilmiy-nazariy iqtisodiy adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyatiga doir olimlarning
fikrlari, mulohazalari mavjud bo’lib, ularda ko’pincha tadbirkorlik faoliyati va
biznesni bir xil tushuncha sifatida talqin qilinmoqda.O’zbekiston Respublikasining
“Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g`risida”gi Qonunida
ta’riflarinishicha “Tadbirkorlik (tadbirkorlik faoliyati) – yuridik va jismoniy
shaxslar tomonidan mulkiy mas’uliyat ostida mavjud qonunlar doirasida, daromad
(foyda) olish maqsadida, tahlika bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir.
Tadbirkorlik – bu mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ijodkorlik,
yangilik yaratish bilan bog`liq faoliyatdir. Biznes (inglizcha “ish va odam”) esa
unga nisbatan keng tushuncha bo’lib, umuman foyda olish nuqtai-nazaridan
yuritiluvchi faoliyatdir. Tadbirkorlik faoliyati – shakli va sohasidan qat’i nazar
foyda olish va undan samarali foydalanish maqsadiga qaratilgan iqtisodiy

foliyatdir, deyish mumkin. Tadbirkorlikka shart-sharoitlar zarur, shunda u
rivojlanadi, uning asosida tovar ishlab chiqarishning umumiy ijtimoiy-iqtisodiy
shart-sharoitlari yotadi.
Birinchidan, tadbirkor xo’jalik yuritishda uning biron turini tanlash, ishlab
chiqarish jarayonini amalga oshirish, uni o’zgartirishga moslashtirish, manbalarni
tanlash, resurs topish, mahsulot sotish, ularga baho belgilash, foydani tasarruf
qilish va shu kabilar bo’yicha ma’lum huquq va erkinliklar mavjud bo’lishi kerak.
Ikkinchidan, tadbirkor ishlab chiqarish vositalariga, ishlab chiqarilgan
mahsulot va olingan daromadga mulkchilik huquqiga ega bo’lishi kerak.
Uchinchidan, xo’jalik yuritish yo’lini erkin tanlash, daromadni
investitsiyalash imkoniyatini real ta’minlaydigan ma’lum iqtisodiy muhit va
ijtimoiy siyosiy sharoit yaratish zarur.
To’rtinchidan, tadbirkorlik mulkchilik va o’zlashtirish turli-tuman shakllari va
o’zlashtirish sohalaridagi turli-tumanlikning o’zi ob’ektiv hodisa bo’lib, ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi oqibati sifatida maydonga chiqadi.
Beshinchidan, yetarli moliyaviy manbalarga, yaxshi ma’lumot va malakali
tayyorgarlikka ega bo’lish, umumiy tijorat qonunchiligi, soliq bo’yicha imtiyozlar,
tadbirkorlik muhiti va uni rivojlantirishda jamiyat manfaatdorligining mavjud
bo’lishi tadbirkorlikni rivojlantirishning navbatdagi shart-sharoitlari hisoblanadi.
Aytish mumkinki, ko’rsatib o’tilgan shart-sharoitlar mavjud bo’lsa
tadbirkorlik shakllanadi va rivojlanadi.
2-savol. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha mamlakatlarda mukammal
iqtisodiyotni yaratishda tadbirkorlik muhim faoliyat hisoblanadi. Ishlab
chiqaruvchi kuchlar jadal rivojlanib, bir-biriga qo’shilib ketishi sodir
bo’lmoqdaIshlab chiqaruvchi kuchlardan jamoa, guruh, xususiy va shaxsiy
maqsadlarda ishlatiladigan turlari mavjud. Shunga mos ravishda tadbirkorlikning
turli-tuman shakllari mavjud:
a) davlat;
b) jamoa;

v) shaxsiy;
g) xususiy;
d) aralash va boshqa hosila shakllari rivojlanadi.
Huquqiy va xo’jalik mustaqilligiga ega bo’lmagan korxonalar byudjet
korxonalariga kiradi. Bu korxonalar davlatning ma’muriy-boshqarish tizimiga
kiradi va biron-bir vazirlik, mahkama yoki mahalliy o’zini-o’zi boshqarish
organlariga bevosita bo’ysunadi. Ular olgan foydasidan soliq to’lamaydi, barcha
daromad va xarajatlar davlat byudjeti orqali o’tadi. Davlat ishlab chiqarish
korxonalari - bu korxonalarning ancha keng tarqalgan tashkiliy, huquqiy shaklidir.
Ular alohidalashgan mol-mulkka ega bo’lib, xo’jalik faoliyati bilan birga davlat
tomonidan belgilangan doirada boshqarish va tartibga solish vazifalarini ham
bajaradi. Aralash kompaniyalar – hissadorlik jamiyatlari va majburiyatlari
cheklangan shirkatlar shaklida tashkil qilinib, aktsiyalari davlatga va xususiy
omonatchilarga taaluqli bo’ladi. Ular qonun doirasida ish yuritadigan yuridik
shaxslar siftaida ish yuritadilar. Ularga davlat tomonidan moliyaviy yordam va
dotatsiyalar beriladi, chet el litsenziyalarini yengil shartlar bilan oladilar, davlat
korxonalaridan xom ashyo va yarim narxlarda olish, ishlab chiqargan mahsulotni
sotish uchun bozor bilan ta’minlangan bo’ladilar. Korxonalar xo’jalik jamiyatlari
va shirkatlari, ishlab chiqarish kooperativlari, jamoa korxonalari, ijara korxonalari,
xo’jalik birlashlamalari shaklida tuzilishi mumkin. Kooperativ tadbirkorlik –
jamoa tadbirkorlikning alohida shakli bo’lib, jamoa mulkiga asoslanadi va
kooperatsiya a’zolarining uning faoliyatida o’z mehnati bilan ishtirok etishini
taqozo qiladi.
Kooperativ mulkchilikning asosiy belgilari bor:
a) ishlovchilar ishlab chiqarish vositalari bilan bevosita qo’shiladi;
b) kooperatsiya a’zolarining ishlab chiqarish ositalaridan keng foydalanadi;
v) iqtisodiy jihatdan teng huquqlidir;
g) jamoa o’z-o’zini boshqaradi;
d) jamoani va shaxsiy manfaatlari uyg`unlashadi.

Xususiy tadbirkorlik alohida shaxs yoki korxona tomonidan xususiy
tashabbus asosida tashkil qilinadi. Bunda mulk va ishlab chiqarish natijasida
xususiy shaxslarga tegishli bo’lib, ishlab chiqarishni tashkil qilish yollanma
mehnatga asoslanadi.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik shaxsiy mulkka asoslanadi, ishlab chiqarishni
tashkil qilish o’zi yoki olgan oila a’zolari mehnati asosida amalga oshiriladi.
Odatda kichik magazin, xizmat ko’rsatish sohasidagi korxonalar, dehqon
xo’jaliklari, xuddi shuningdek, huquqshunos, vrach, advokat, o’qituvchi kabi turli
malakali mutaxassislar xizmati ko’rinishida tashkil qilingan tadbirkorlardir. Ularni
egasi cheklanmagan ma’suliyatga ega bo’lib, faqat daromad solig`i to’laydilar.
Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning muhim shakllaridan biri hissadorlik
(aktsionerlik) jamiyatlaridir. Aktsiya chiqarish va uni erkin joylashtirish
hissadorlik munosabatlarining muhim tomonlaridan birini tashkil qiladi.
Aktsiya – bu uning egasi hissadorlik jamiyati kapitaliga o’zining ma’lum
hissasini qo’shganligiga va uning foydasidan dividend shaklida daromad olish
huquqi borligiga guvohlik beruvchi qimmatli qog`ozdir va korxonani boshqarish
huquqini ham beradi.
Aktsiya tovar sifatida sotiladi va sotib olinadi, u narxga egadir. Aktsiyada
ifodalangan pul summasi uning nominal qiymati deyiladi. Aktsiyaning fond
bozorida sotiladigan narxi aktsiya kursi deb atalib, u olinadigan dividend
miqdoriga to’g`ri mutanosib, foiz miqdoriga esa teskari mutanosiblikda bo’ladi.
Xaridor aktsiyani undan olinadigan daromadi bankka quyilgan puldan keladigan
foizdan kam bo’lmagan taqdirdagina sotib oladi. Aktsiya kursi quyidagicha
aniqlanadi:
АК =Д / Фс х 100% (1),
Bu yerda: AK – aktsiya kursi; D- dividend; Fs – ssuda foizi.
Ssuda foizi o’sganda aktsiya kursi tushadi. Agar dividend ssuda foiziga
qaraganda yuqori darajada o’ssa, aktsiya kursi ko’tariladi. Hissadorlik jamiyatlari
aktsiya bilan birga obligatsiya ham chiqaradi.Obligatsiya – uning egasiga qayd
qilingan foiz olish sharti bilan pul qo’yganligini tasdiqlaydi. Aktsiya egasi korxona

mulkdori, obligatsiya egasi uning kreditori hisoblanadi. Undan tashqari,
obligatsiya akitsyadan farq qilib, o’z egasiga yillik kafolatlangan daromad
keltiradi, ammo hissadorlik jamiyati ishlarini hal qilishda ovoz berish huquqini
bermaydi. Obligatsiyalar bo’yicha to’lanadigan daromad odatdagi ssuda foizi
miqdoridan ortiq bo’lmaydi. Uning qiymati hissadorlik amiyati tomonidan ma’lum
muddat o’tishi bilan to’lanadi. Aktsiyaga qo’yilgan mablag` obligatsiyaga
joylashtirilgandan farq qilib, aktsioner talabi bo’yicha qaytarilishi mumkin emas va
faqat sotish orqali qoplanadi.
Hissadorlik jamiyatining tashkil topishi ta’sischilik foydasi kabi daromad
turining paydo bo’lishi bilan bog`liqdir. Ta’sischilik foydasi sotilgan aktsiyalar
summasi va hissadorlik korxonasiga haqiqatda qo’yilgan mablag` miqdori
o’rtasidagi farqdan iborat. Hissadorlik korxonasida ta’sischilik foydasi bilan bir
qatorda dividend kabi daromad turi shakllanadi.Dividend (lotincha dividendus –
bo’linishga tegishli) – aktsiya egasiga to’lanadigan daromad. Dividend vositasida
aktsiya egasi qimmatli qog`ozning shu turiga qo’yilgan pul mablag`lari (kapital)
ning tegishli qismiga o’zining mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan ro’yobga
chiqaradi. Dividend orqali faqat hissadorlik jamiyati olgan foydaning bir qismi
taqsimlanadi, qolgan qismi jamg`arishga, soliq to’lashga ketadi. Dividend miqori
olinadigan foyda va chiqarilgan aktsiya miqdoriga bog`liq bo’lib, odatda ssuda
foizlari yuqori bo’ladi.
3-savol. Tadbirkorlik kapitali va uning harakat bosqichlari
Tadbirkor ixtiyorida bo’lib, foyda olish maqsadida ishlatiladigan barcha
moddiy vositalar, tovarlar va pul mablag`lari birgalikda tadbirkorlik kapitali deb
ataladi. Tadbirkorlik kapitali doimo ishlab chiqarish va muomala jarayonida
harakatda bo’ladi. Bu harakatda kapital bir qancha bosqichlarni bosib o’tadi. Ishlab
chiqarishga sarflanadigan har fanday sarmoya o’z harakatini pul shaklidan
boshlaydi. Pul (P) tegishli resurslar bozoridan zarur tovarlar, ya’ni ishlab chiqarish
vositalari (Iv) va ishchi kuchi (Ik) sotib olishga sarflanadi (avanslanadi). Sotib
olingan tovarlar ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan resurslardir Pul
ko’rinishidagi kapital (mablag`lar) unumli kapital shakliga aylanadi. Kapital

harakatdagi ikkinchi bosqich ishlab chiqarish (Ich) jarayoni hisoblanib, uning
natijasida unumli tovar (T) shaklini oladi. Bu yerda hosil qilingan tovarlar qiymati
ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchiga sarflangan qiymatdan ortiq bo’ladi.
Bu bosqichda hosil qilingan tovarlar qiymatida ishlab chiqarish vositalarining
ko’chgan qiymati, ishchi kuchi qiymatining ekvivalenti va ular tomonidan vujudga
keltirilgan qo’shimcha mahsulot qiymati ham mavjud bo’ladi.Tovarlarni sotishdan
tushgan pul kapitali yana ishlab chiqarish omillari sotib olish uchun sarflanadi va
jarayon takrorlanaveradi.Tadbirkorlik kapitalining o’z harakatidagi uch bosqichni
izchil bosib o’tib, muntazam ravishda bir shakldan boshqa bir shaklga aylanib,
yana dastlabki shakliga qaytib kelishi uning doiraviy aylanishi deyiladi. Doiraviy
aylanishning birinchi va uchinchi bosqichlari muomala sohasida, ya’ni resurslar va
tovarlar bozorida, ikkinchi bosqich esa ishlab chiqarishda ro’y beradi. Formuladagi
(.....) ishlab chiqarish jarayoni va muomala sohasi o’rtasidagi oraliqlar bilan
ajratilib ko’rsatiladi. Kapital birinchi bosqichda pul shaklida, ikkinchi bosqichda
unumli yoki ishlab chiqarish omillari va uchinchi bosqichda tovar shaklida yuzaga
chiqadi. Kapital doiraviy aylanish jarayonida uning har bir shakli alohida vazifani
bajaradi va shunga ko’ra ular kapitalning harakati shakllari deyiladi.
Kapital pul shaklining harakati iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo’lgan shart-
sharoitlarni yaratishda iborat. Bu jarayonda pul avanslanib, unga ishlab chiqarish
vositalari va ishchi kuchi sotib olishga sarflanadi. Kapital unumli shaklining
harakati tovarlar ishlab chiqarish va xuddi shu jarayonda qiymatning o’sishiga
erishishni ta’minlash sodir bo’ladi. Kapital tovar shaklining harakati orqali ishlab
chiqarilgan tovarlar qiymatining narx shaklida ro’yobga chiqishi sodir bo’ladi va
o’sgan qiymatning pul aylanishi bilan tadbirkorning foyda olish maqsadi
ta’minlanadi. Tadbirkorlik kapitalining har uchala shakli bir vaqtda o’z doiraviy
aylanishiga ega bo’ladi.
Xullas, kapital o’z harakatini puldan boshlasa P-bilan, unumli-ishlab
chiqarishdan boshlasa unumli ishlab chiqarish bilan, tovar shaklidan yana tovar
shakliga qaytib kelishi lozim.
4-savol. Tadbirkorlik kapitalining aylanishi

Kapitalning harakati doimiy va uzluksiz aylanma harakatda bo’lishi lozim.
Shu jumladan tadbirkorlik kapitali ham o’z aylanma harakatida takrorlanib turadi.
Kapital harakatining ketma-ket uzluksiz aylanishi, takrorlanib, yangilanib
turishi tadbirkorlik kapitalining aylanishi deyiladi. Aylanma harakatda bo’lgan
kapitalning harakati bir xil tezlikda bo’lmaydi. Masalan,unumli iste’molda bo’lgan
xom ashyo va materiallar qiymati bir doiraviy aylanishdan keyin, boshqa qismi,
masalan, mehnat qurollari qiymati bir necha doiraviy aylanishdan keyin o’zining
boshlang`ich shakliga qaytadi.
Kapital o’zining aylanishiga ko’ra ikki qismga bo’linadi:
1. Asosiy kapital;
2. Aylanma kapital.
Ishlab chiqarish jarayonida ko’p marta doiraviy aylanishda ishtirok etib,
o’zining qiymatini tayyor mahsulotga va xizmatga bo’lib-bo’lib o’tkazib borishi va
o’zining ashyoviy-buyum shaklini o’zgartirmasligi asosiy kapital deyiladi.
Bir doiraviy aylanish davomida to’liq iste’mol qilinib, o’zining qiymatini
mahsulot va xizmatlarga to’liq o’tkazishi va ashyoviy-buyum shaklini o’zgartirishi
yoki yo’qotishi aylanma kapital deyiladi.
Asosiy va aylanma kapitallar bir-birlaridan farq qiladi:
1. Ishlab chiqarishda (jarayoni) harakat qilishi bo’yicha farqi bo’ladi. Asosiy
kapital aylanma harakatda o’zining buyum ko’rinishini uzoq davrlar saqlab qoladi.
Masalan, stanok 10 yil, bino 5-100 yil davomida faoliyatda ishtirok etadi. Aylanma
kapital (masalan, paxta, jun, metall) har bir doiraviy aylanishda to’liq unumli
iste’mol qilinadi va qiymatini mahsulotga yoki xizmatga to’liq o’tkazadi.
2. Qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarga o’tkazishi bo’yicha
ham farqi bo’ladi. Asosiy kpital ishlab chiqarishda uzoq davrlarda qatnashib,
qmyatini qisman-qisman mahsulot va xizmatlarga ko’chirib boradi. Xom ashyo va
materiallar, yoqilg`i va energiya kabi aylanma kapital unsurlari har bir doiraviy
aylanishda to’lig`icha unumli iste’mol qilinadi va ularning qiymati mahsulot va
xizmatlar qiymatiga to’lig`icha o’tadi.

3. Kapital qiymatining aylanish usuli bo’yicha farq qiladi. Asosiy kapital
qiymati ikkiga bo’linadi. Qiymatning mahsulotga o’tgan qismi tovarlar va
xizmatlar bilan birga muomalada bo’ladi va pul shakliga o’tib, qoplash fondi
shaklida asta-sekin jamg`arilib boradi. Mahsulotga o’tmagan qismi ishlab chiqarish
doirasida mavjud bo’lgan asosiy kapitalda gavdalanganicha qolaveradi. Iste’mol
qilingan mehnat predmetlari qiymati to’la-to’kis aylanib, yangi mahsulotlar
qiymati tarkibiga kiradi.
4. Qayta tiklanish usuli. Asosiy kapital ishlab chiqarish jarayonida to’xtovsiz
ishtirok etishi natijasida yoyiladi, eskiradi, uni yaroqli holatiga qaytarish uchun
uning jamg`arilgan qiymatidan sarf qilinadi va yangilanadi. Aylanma kapital har
bir doirviy aylanishdan keyin ashyoviy byyum shaklida qaytib tiklanadi.
Tadbirkorlik kapitali o’z harakatida ishlab chiqarish va muomala
bosqichlarini bosib o’tadi. Shu sababli uning aylanish vaqti (Av) ishlab chiqarish
vaqti (Iv) bilan va muomala vaqti (Mv) yig`indisida iborat bo’ladi:
Av = Iv + Mv (7)
Ishlab chiqarish vaqti uch qismdan iborat bo’ladi:
1) Bevosita mehnat jarayoni yoki ish davri (Id);
2) Turli tanaffuslar davri (Td);
3) Ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqarish zahiralarida bo’lish davri
(Zd).
Demak, Iv = Id + Td + Zd (8)
Ish davri – ishlab chiqarish vaqtining asosiy tarkibiy qismidir. Bu vaqt
davomida mahsulot mehnatning bevosita ta’siri ostida bo’ladi. Ish davrining
uzunligi ishlab chiqariladigan mahsulot xususiyatiga, qo’llaniladigan mehnatning
miqdori va uning unumdorligi darajasiga bog`liq. Kapitalning aylanish tezligi
ulardan foydalanish samaradorligiga jiddiy ta’sir qiladi. Aylanish tezligi muayyan
davr ichida (A) qilingan aylanishlar soni (n) yoki bir aylanishning uzun-qisqaligi
(a) bilan belgilanadi:
n = А / а ; а = А / n (9) га тенг б o ’лади.

Ishlab chiqarish – tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ketgan vaqt ,
ishlab chiqarish vositalari sotib ol ish va tayyor tovarlarni sotish uchun ketgan vaqt
muomala vaqtini tashkil etadi .
5-savol. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish
Kapitalning samaradorlik darajasi turli omillarning ta’siri ostida shakllanadi.
Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish o’zaro bog`langan ichki jarayonga: asosiy
kapitalning eskirishi, ya’ni amortizatsiya jarayoni va amortizatsiya fondidan
mehnat vositalarini jismoniy shaklda tiklash uchun foydalanishga tayanadi.
Mehnat vositalari jismoniy eskirishining ikki shakli mavjud: ularni
foydalanish jarayonida va harakatsiz turishi natijasida, tabiiy kuchlarning ta’sirida
jismoniy eskirish. Mehnat vositalari jismoniy eskirish binoan birga ma’naviy
jihatdan ham eskiradi. Ma’naviy eskirishning ikki xil turi mavjud bo’lib, u bir-
biridan farq qiladi. Ma’naviy eskirishning birinchi turi mehnat vositalari
tayyorlanadigan tarmoqlarda mehnat unumdorligi oshganligi natijasida ular
qiymatining pasayishida ifodalanadi. Bu ishlab turgan uskunalarni yangilari bilan
almashtirishni zarur qilib qo’ymaydi, chunki ishlab turgan va yangi uskunalarning
texnika darajasi bir xil bo’lib qolaveradi.Ma’naviy eskirishning ikkinchi turida
ancha mukammal, arzon va unumli mashinalarning ishlab chiqarishga kirib kelishi
bilan ilgari o’rnatilgan mehnat vositalaridan foydalanish maqsadga muvofiq
bo’lmay qoladi va yangilari bilan almashtiriladi.
Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarning bir
qismi amortizatsiya fondi yordamida qoplanadi. Amortizatsiya asosiy kapital
eskirib borishiga qarab, uning qiymatini asta-sekin (qayta tiklash maqsadlarida)
ishlab chiqarilgan mahsulotga o’tkazish, asosiy kapitalni keyinchalik qayta tiklash
maqsadlarida mahsulotning amortizatsiya miqdoriga tng qismini jamg`arish
jarayonidan iborat. Amortizatsiya normasi amortizatsiya ajratmalari yillik
summasining shu asosiy kapital qiymatiga nisbatan aniqlanadi va foizda
ifodalanadi. Amortizatsiya ajratmalarining umumiy normasi asosiy kapitalni takror
ishlab chiqarishning o’ziga xos xususiyatlariga muvofiq ravishda ikki qismdan

iborat bo’ladi: bir qismi asosiy kapitalni to’la qoplashga (qayta tiklashga),
ikkinchisi ularni qisman qoplashga (kapital ta’mirlashga) mo’ljallanadи.
Amaliyotda umumiy yillik amortizatsiya normalarini (An) belgilashda asosiy
kapital qiymati (Kas) asosiy kapitalning harakat qilishi muddati davomida kapital
ta’mirlash uchun sarflar (Tk), eskirgan mehnat vositalarini tugatishdan olingan
mablag` (Mt) va shu vositaing xizmat davri (Xd) hisobiga olinadi:
An =Kas + Tk + Mt / Xd х 100% (10)
Agar amortizatsiya normalari oshirib yuborilsa, mahsulot tannarxini sun’iy
ravishda o’stirib yuboradi, pasaytirilgan normalar esa asosiy kapital tiklanish
davrini kechiktiradi. Bu esa taraqqiyotga to’siq bo’ladi. Jadallashtirilgan
amortizatsiya ajratmalarining yuqori normalarini belgilash orqali asosiy fondlar
qiymatini nisbatan qisqaroq vaqt ichida ro’yxatdan chiqrish imkonini beradi.
Odamda, jadallashtirilgan amortizatsiyani qo’llash asosiy fondlarning aktif qismi
uchun ruxsat etiladi. Ammo, bu holat nafaqat asosiy kapitalning tezroq
yangilanishini, balki ishlab chiqarish xarajatlarini amortizatsiya ajratmalariga
to’g`ri keluvchi qismining olib ketishiga ham olib keladi.Asosiy kapitaldan
foydalanish samaradorligini oshishi, avvalo qo’shimcha kapital mablag`
sarflanmasdan turib mahsulot hajmini ko’paytirishda o’z ifodasini topadi:
S = M / Rs x 100% (11)
ICHs = F / Rx x 100% (12)
Bir tomondan, milliy mahsulot yoki milliy daromadning o’sish sur’atlari
bilan, ikkinchi tomondan, asosiy kapitalning o’sish sur’atlari o’rtassidagi nisbat
milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligining
umumlashuvi ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi.
Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligi ishlab chiqarilgan mahsulot
hajmi bilan asosiy kapital qiymati o’rtasidagi aloqani aks ettirib, u o’zaro bog`liq
ikki ko’rsatkich – kapitaldan olinadigan (Ks) va mahsulotning kapital sig`imi (K
sig`) ko’rsatkichlari bilan ifodalandi.
Milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy kapitaldan olinadigan samara darajasi
ishlab turgan asosiy kapitalning har bir so’miga to’g`ri kelaigan yalpi ichki

mahsulot yoki milliy daromadni, kapital sig`imi darajasi esa ishlab chiqarilgan
milliy daromad yoki yalpi ichki mahsulotning bir so’mi hisobiga asosiy kapital
qiymatining to’g`ri kelishini tavsiflaydi:
Ks =YaIM / Kas yoki Ks = MD / Kas (13)
Ksig` =Kas / YaIM yoki Ksig` = Kas / MD (14)
Korxona miqyosida kapitaldan olinadigan samara darajasi asosiy kapitalning
bir so’mi evaziga korxona ishlab chiqaradigan mahsulot miqdori (M) bilan, kapital
sig`imi esa korxonada ishlab chiqarilgan mahsulotning (M) bir so’m hisobiga
qancha asosiy kapital qiymati to’g`ri kelishi bilan ifodalanadi. K samarasi = M /
Kas; Ksig`.kor = Kas / M (15)
Korxonadagi mehnat vositalarining ayrim turlaridan foydalanish
samaradorligi natural ko’rsatkichlar yordami bilan aniqlanadi. Masalan, bir to’quv
dastgog`ida metr hisobida bir kunda to’qilgan mato, bir avtomobilda bir kunda
tonna hisobia tashilgan yuk va hokazo.
Asosiy kapital (fondlar) harakati aylanma kapital va muomala mablag`lari
harakati bilan uzviy bog`liq. Shu sabali aylanma kapital va (oshirish) aylanma
mablag`lardan foydalanish samaradorligini aniqlash va uni oshirish omillarini
ko’rsatib berish muhim ahamiyatga ega.
Aylanma kapitaldan foydalanishning umumlashuvchi ko’rsatkichi
hisoblangan iqtisodiyot miqyosida mahsulotning material sig`imi (Msig`) mahsulot
yaratishda iste’mol chilingan aylanma kapital qiymatining yalpi ichki mahsulot
(YaIM) yoki milliy daromadga (Md) nisbati orqali aniqlanadi: Msig` = Ak /
MD(16)
Korxona miqyosidagi material sig`imi (Msig`.korx) unda iste’mol qilingan
aylanma kapital qiymatining ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga nisbati orqali
aniqlanadi: Msig`.korx = AK / M (17)
Sarflangan aylanma kapital birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot
miqdori material sig`imi ko’rsatkichiga teskari miqdordir. Aylanma mablag`lardan
foydalanish samaradorligi u bilan aylanma kapital o’rtasidagi nisbatga bog`liqdir.

Bevosita ishlab chiqarish jarayonida band bo’lgan aylanma kapitalning salmog`i
qanchalik ko’p bo’lsa, aylanma mablag`lardan shunchalik samarali foydalaniladi.
Amaliyota aylanma mablag`lardan foydalanish samaradorligi ularning
aylanish koefitsienti bilan o’lchanadi. Bu koeffitsient bir yil ichida sotilgan
mahsulot qiymatining aylanma mablag`larning o’rtacha yillik summasiga nisbati
sifatida aniqlanadi. Aylanish davri (a) yildagi kunlar sonining aylanishlar soniga
(n) nisbati bilan aniqlanadi:
1.3 Tadbirkorlik faolyatining shakllari.
Hozir jahonda ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi va o’ziga xos
tomonlarining bеqiyos darajada bir-biriga qo’shilib kеtishi kuzatiladi. Ishlab
chiqaruvchi kuchlarning ijtimoiy, umumdavlat maqsadlarida foydalanadigan va
nihoyat, jamoa, guruh, xususiy va shaxsiy maqsadlarda ishlatiladigan turlari
mavjud. Shunga mos ravishda tadbirkorlikning turli-tuman: davlat, jamoa, xususiy,
aralash va boshqa hosila shakllari rivojlanadi.
Turli mamlakatlarda davlat korxonalarining huquqiy maqomi turli-tumanligi
bilan ancha farqlanadi. Hatto biron bir mamlakatda barcha davlat korxonalari
faoliyatini tartibga soluvchi yagona qonuniy hujjat mavjud emas.
Yuqorida ko’rib o’tilgan sharoitlar asosida davlat korxonalarini uchta guruhga
bo’lish mumkin:
- budjеt korxonalari;
- davlat ishlab chiqarish korxonalari;
- aralash kompaniyalar.
Budjеt korxonalari – davlatning vazifalarini bajarish bilan bog`liq holda
faoliyat ko’rsatuvchi hamda davlat budjеti hisobidan moliyalashtiriluvchi huquqiy
va xo’jalik mustaqilligiga ega bo’lmagan korxonalar. Ular o’zlarining holati
bo’yicha davlatning ma’muriy-boshqarish tizimiga kiradi va biron-bir vazirlik,
mahkama yoki mahalliy o’zini-o’zi boshqarish organlariga bеvosita bo’ysunadi
yoki ularning tarkibiy qismi hisoblanadi. Barcha daromad va xarajatlari davlat
budjеti orqali o’tib, olingan foydasidan soliq to’lamaydi.

Davlat ishlab chiqarish korxonalari – xo’jalik faoliyati bilan birga davlat
tomonidan bеlgilangan doirada boshqarish va tartibga solish vazifalarini ham
bajaruvchi, alohidalashgan mol-mulkka ega bo’lgan korxonalar. Bundan
ko’rinadiki, davlat ishlab chiqarish korxonalari yoki korporatsiyalari o’zida tijorat
korxonalari va davlat organlari bеlgilarini mujassamlashtirib, korxonalarning
ancha kеng tarqalgan tashkiliy, huquqiy shakli hisoblanadi.
Aralash kompaniyalar – davlat va xususiy omonatchilarning aktsiyalarini
birlashtirish asosida tashkil etilgan aktsiyadorlik jamiyatlari va majburiyatlari
chеklangan shirkatlar shaklidagi korxonalar. Aralash kompaniyalar aktsiyadorlik
jamiyatlari to’g`risidagi qonun asosida ish yuritadi va yuridik shaxs hisoblanadi,
xo’jalik faoliyatida xususiy firmalar bilan barobar tijorat asosida qatnashadi. Shu
bilan birga, ular xususiy firmalarga nisbatan ma’lum imtiyozlardan foydalanadi.
Bu imtiyozlarga davlat tomonidan moliyaviy yordam va dotatsiyalar bеrish, chеt el
litsеnziyalarini yengil shartlar bilan olish, boshqa davlat korxonalaridan xomashyo
va yarim fabrikatlarni qat’iy bеlgilangan narxlarda olish, ishlab chiqargan
mahsulotni sotish uchun bozor bilan ta’minlanganlik va shu kabilar.
Korxonalarning mulkchilik mavqеidan tashqari xilma-xil tashkiliy-huquqiy
shakllari ham mavjud bo’ladi. Korxonalar xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari, ishlab
chiqarish koopеrativlari, jamoa korxonalari, ijara korxonalari, xo’jalik
birlashmalari shaklida tuzilishi mumkin.
Koopеrativ tadbirkorlik – jamoa mulkiga asoslanib, koopеratsiya a’zolarining
uning faoliyatida o’z mеhnati bilan ishtirok etishini taqozo etuvchi jamoa
tadbirkorligining alohida shakli. Koopеrativ mulkchilikka asoslangan
tadbirkorlikning asosiy bеlgilari quyidagilardan iborat: ishlovchilarning ishlab
chiqarish vositalari bilan bеvosita qo’shilishi (xususiy mulkchilikda bunday
qo’shilishda mulkdor, davlat mulkchiligida esa davlat vositachi hisoblanadi);
koopеratsiya a’zolarining ishlab chiqarish vositalaridan kеng foydalana olishi;
ularning iqtisodiy jihatdan tеng huquqqa egaligi; jamoaning o’zini o’zi
boshqarishni amalga oshirishi; jamoa va shaxsiy manfaatlar uyg`unligining yuzaga
kеlishi va h.k.

Xususiy tadbirkorlik alohida shaxs yoki korxona tomonidan xususiy
tashabbus asosida tashkil qilinadi. Tadbirkorlikning bu shaklida mulk va ishlab
chiqarish natijalari xususiy shaxslarga tеgishli bo’lib, ishlab chiqarishni tashkil
qilish yollanma mеhnatga asoslanadi.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik shaxsiy mulkka asoslanadi, ishlab chiqarishni
tashkil qilish o’zi yoki oila a’zolari mеhnati asosida amalga oshiriladi. Shaxsiy
korxona egasi uning mеnеjеri ham hisoblanib, korxonaning barcha majburiyatlari
uchun shaxsiy javobgar bo’ladi. Xo’jalik huquqi nuqtai-nazaridan yakka tartibdagi
tadbirkorlik huquqiy shaxs hisoblanmaydi, shu sababli uning egasi chеklanmagan
mas’uliyatga ega bo’lib, faqat fuqarolardan olinadigan daromad solig`ini to’laydi.
Bu odatda kichik magazin, xizmat ko’rsatish sohasidagi korxonalar, dеhqon
xo’jaliklari, shuningdеk, huquqshunos, vrach, advokat kabi turli malakali
mutaxassislar xizmati ko’rinishida tashkil qilingan tadbirkorlikdir.
Tabdirkorlik faoliyatini amalga oshirishning muhim shakllaridan biri
aktsiyadorlik jamiyatlaridir.
Aktsiyadorlik jamiyati – kapitali qimmatli qog`oz shaklida rasmiylashtirilgan
turli omonatchilarning pul mablag`laridan tarkib topuvchi korxona.
Yirik ishlarni amalga oshirib, katta foyda olish maqsadida bir nеcha
tadbirkorlar o’zlarining moddiy (ishlab chiqarish vositalari) va pul mablag`larini
birlashtirib ittifoq (jamiyat) tuzadilar. Ular iqtisodiy adabiyotlarda aktsiyadorlik
jamiyati dеb yuritiladi.
Aktsiyadorlik jamiyatining dastlabki kapitali ichki manba – ta’sischilar
kapitali hamda tashqi manba – aktsiyalarni sotish orqali jalb etilgan kapitaldan
iborat bo’ladi. Shunga ko’ra, aktsiya chiqarish va uni erkin joylashtirish
aktsiyadorlik munosabatlarning muhim tomonlaridan birini tashkil qiladi.
Aktsiyadorlik jamiyati ochiq va yopiq ko’rinishda bo’ladi. Ochiq turdagi
aktsiyadorlik jamiyati – ishtirokchilari o’zlariga tеgishli aktsiyalarni boshqa
aktsiyadorlarning roziligisiz sotib olishi va ularni erkin sotishi huquqiga ega
bo’lgan jamiyat. Yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati – aktsiyalari faqat uning

ta’sischilari yoki oldindan bеlgilangan boshqa shaxslar doirasida taqsimlanuvchi
jamiyat.
Aktsiya – bu uning egasi aktsiyadorlik jamiyati kapitaliga o’zining ma’lum
hissasini qo’shganligiga va uning foydasidan dividеnd shaklida daromad olish
huquqi borligiga guvohlik bеruvchi qimmatli qog`oz. Bundan tashqari, aktsiya
korxonani boshqarishda qatnashish huquqini ham bеradi.
Aktsiyaning egasi yozilgan va egasi yozilmagan, oddiy va imtiyozli turlarini
farqlash mumkin. Egasi yozilgan aktsiya – aktsiyadorlik jamiyati rееstrida aktsiya
egasining nomiga qayd qilinib, faqatgina uning yozma ruxsati bilan oldi-sotdi
qilinishi mumkin bo’lgan aktsiya. Yopiq aktsiyadorlik jamiyatining aktsiyalari
faqat egasi yozilgan aktsiyalardan iborat bo’lishi mumkin.
Egasi yozilmagan aktsiya – jamiyat aktsiyadorlarining rееstriga kiritilmagan
holda boshqa shaxslarga mulk qilib bеriluvchi hamda erkin tarzda oldi-sotdi
qilinuvchi aktsiya.
Oddiy aktsiya – dividеndni qo’yilgan mablag`ga mutanosib ravishda
taqsimlash imkonini bеruvchi aktsiya. Oddiy aktsiya imtiyozli aktsiyalar bo’yicha
dividеndlar to’lanib, aktsiyadorlik jamiyati zaxiralar to’ldirilib bo’lgandan so’ng
qolgan sof foydani dividеnd shaklida taqsimlashda ishtirok etadi. Uning egasi
aktsiyadorlar umumiy yig`ilishida masalalarni hal etishda ovoz bеrish huquqiga
ega bo’ladi.
Imtiyozli aktsiya – aktsiyadorlik jamiyati dividеndi va mol-mulkini
taqsimlashda oddiy aktsiya egasiga nisbatan ustunlik bеruvchi aktsiya. U, agar
aktsiyadorlik jamiyati nizomida boshqacha holat nazarda tutilmagan bo’lsa, ovoz
bеrish huquqini bеrmaydi, lеkin qat’iy bеlgilangan dividеndni kеltiradi.
Aktsiyalar maxsus tovar sifatida sotiladi va sotib olinadi, shu sababli o’zining
narxiga ega. Aktsiyada ifodalangan pul summasi uning nominal qiymati dеyiladi.
Aktsiyaning fond bozorida sotiladigan narxi aktsiya kursi dеb atalib, u olinadigan
dividеnd miqdoriga to’g`ri mutanosib, bankka qo’yilgan pul foizi miqdoriga esa
tеskari mutanosiblikda bo’ladi. Xaridor aktsiyani undan olinadigan daromadi

bankka qo’yilgan puldan kеladigan foizdan kam bo’lmagan taqdirdagina sotib
oladi.
Aktsiya kursi quyidagicha aniqlanadi:
bu yerda: AK – aktsiya kursi; D – dividеnd; Fs – ssuda foizi.
Ssuda foizi o’sganda aktsiya kursi tushadi. Agar dividеnd ssuda foiziga
qaraganda yuqori darajada o’ssa, aktsiya kursi ko’tariladi.
Aktsiyadorlik jamiyatining tashkil topishi ta’sischilik foydasi kabi daromad
turining paydo bo’lishi bilan bog`liq. Ta’sischilik foydasi sotilgan aktsiyalar
summasi va aktsiyadorlik korxonasiga haqiqatda qo’yilgan mablag` miqdori
o’rtasidagi farqdan iborat.
Aktsiyadorlik korxonasida ta’sischilik foydasi bilan bir qatorda dividеnd kabi
daromad turi shakllanadi.
Dividеnd (lotincha dividendus - bo’lishga tеgishli) – aktsiya egasiga
to’lanadigan daromad. Dividеnd vositasida aktsiya egasi qimmatli qog`ozning shu
turiga qo’yilgan pul mablag`lari (kapital) ning tеgishli qismiga o’zining mulkchilik
huquqini iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqaradi. Dividеnd orqali faqat aktsiyadorlik
jamiyati olgan foydaning bir qismi taqsimlanadi. Uning boshqa qismi
jamg`arishga, soliq to’lashga va shu kabilarga kеtadi. Dividеnd miqdori olinadigan
foyda va chiqarilgan aktsiya miqdoriga bog`liq va hamda odatda ssuda foizidan
yuqori bo’ladi.
Aktsiyalarning nazorat pakеti – aktsiyadorlik jamiyati faoliyati ustidan
nazorat o’rnatishni ta’minlash imkonini bеruvchi aktsiyalar soni. Nazariy jihatdan
olinganda, aktsiyadorlik jamiyati faoliyati ustidan nazorat olib borish uchun ovoz
bеrish huquqiga ega bo’lgan aktsiyalarning 51 foiziga egalik qilish zarur. Amalda
esa, aktsiyalarning ko’plab aktsiyadorlar o’rtasida taqsimlanib kеtganligi u qadar
yuqori salmoqqa ega bo’lmagan aktsiyalar sonini qo’lga kiritish orqali ham nazorat
pakеtiga egalik qilish imkonini bеradi.
Aktsiyadorlik jamiyatlari aktsiya bilan birga obligatsiya ham chiqaradi.
Obligatsiya – sotib olishga sarflangan mablag`ni kеlgusida qat’iy bеlgilangan
foizi bilan qaytarish majburiyatini ifodalovchi qimmatli qog`oz shakli. U egasining

jamiyatga qayd qilingan foiz olish sharti bilan pul qo’yganligini tasdiqlaydi.
Obligatsiya aktsiyadorlik jamiyati moliyaviy mablag`larini ko’paytirish uchun
chiqariladi.
Aktsiya egasi korxona mulkdori, obligatsiya egasi esa uning krеditori
hisoblanadi. Undan tashqari, obligatsiya aktsiyadan farq qilib, o’z egasiga yillik
kafolatlangan daromad kеltiradi, ammo aktsiyadorlik jamiyati ishlarini hal qilishda
ovoz bеrish huquqini bеrmaydi. Obligatsiyalar bo’yicha to’lanadigan daromad
odatdagi ssuda foizi miqdoridan ortiq bo’lmaydi. Uning qiymati aktsiyadorlik
jamiyati tomonidan ma’lum muddat o’tgandan so’ng to’lanadi. Aktsiyaga
qo’yilgan mablag` obligatsiyaga joylashtirilgandan farq qilib, aktsiyador talabi
bo’yicha qaytarilishi mumkin emas va faqat sotish orqali qoplanadi.
Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va boshqarishning zamonaviy tizimlari
sifatida markеting va mеnеjmеnt katta ahamiyat kasb etadi.
Markеting – tovar-pul munosabatlari sharoitida tadbirkorlik faoliyatini tashkil
etishning yaxlit tizimi bo’lib, bunda xo’jalik muammolarini hal etishda bozor
talablari, xaridorlarning tovar va xizmatlarga rеal talablari va ehtiyojlari yotadi.
Markеting faoliyati korxona amal qilishining tashqi sharoitlari to’g`risidagi
axborotning olinishi; raqobatchilarning tovarlariga qaraganda bozor talablarini
to’laroq qondiruvchi tovarlar to’plamini yaratish; sotish sohasining eng yuqori
nazoratini bеlgilab bеruvchi istе’molchi, talab, bozorga zarur darajada ta’sir
ko’rsatishni ta’minlashi lozim.
Markеtingning zamonaviy kontsеptsiyasi bozor uchun zarur bo’lgan va
bozorda sotish mumkin bo’lgan tovarlarni zarur hajmda ishlab chiqarishni tashkil
etish tamoyiliga asoslanadi. Korxonaning ishlab chiqarish-tеxnikaviy, tashkiliy,
invеstitsiya va boshqa faoliyati istе’molchining ehtiyojlariga, ularning yaqin
istiqboldagi o’zgarishiga yo’naltiriladi. Xaridorlarning talablari tovar ishlab
chiqarish hajmi va nomеnklaturasini, mazkur talab va ehtiyojlarni qondirishni
yuqori darajasi esa eng ko’p foyda olishni bеlgilab bеradi.
Markеtingning maqsadi va vazifalarini bеlgilab olish muhim hisoblanadi.
Markеtingning maqsadi – eng yuqori istе’mol qoniqishi, istе’mol, turmush sifatini

oshirish, tovar va xizmatlarning kеng tanlovini ta’minlovchi korxona mahsulotini
sotishning zarur hajmiga erishish uchun ishlab chiqarishning yuqori daromadliligi
va samaradorligini ta’minlash. Bu maqsadga markеtingning quyidagi vazifalari
orqali erishiladi: korxonaning ichki va tashqi markеting muhitini tahlil qilish;
markеting chora-tadbirlarini amalga oshirish bilan bog`liq bo’lgan bozor va
muammolarni komplеks o’rganish; istе’molchilar va talabning shakllanishini tahlil
qilish; raqobatchilar va raqobatni o’rganish; sotishni jadallashtirish bo’yicha chora-
tadbirlarni ishlab chiqish; yangi tovarning kontsеptsiyasini shakllantirish;
markеting tadqiqotlari asosida tovar ishlab chiqarishni rеjalashtirish; narx
siyosatini shakllantirish va amalga oshirish; markеting dasturlarini ishlab chiqish
va amalga oshirish; markеtingni axborot bilan ta’minlash; markеtingni boshqarish.
Markеting tamoyillari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
- yuqori darajada foydali va samarali xo’jalik yuritishni ta’minlash;
- ishlab chiqarish-sotish faoliyatini bozor talablari asosida yo’naltirish;
- tovar ishlab chiqarishning xaridorlarning ehtiyojlariga funktsional
bog`liqligini ta’minlash;
- faoliyatni ishlab chiqarish imkoniyatlari asosida emas, balki bozor
ehtiyojlaridan kеlib chiqqan holda tashkil etish;
- bozorda yuqori raqobatbardoshlikni ta’minlash;
- xaridorlarning ehtiyojlarini qondiruvchi tovarlarni tayyorlash va
takomillashtirish bo’yicha ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik hamda ishlab
chiqarish faoliyatini tashkil etish;
- bozor holatini, uning rivojlanish istiqbolini, tovar va xizmatlarga mavjud va
potеntsial talabni komplеks o’rganish;
- ishlab chiqarish va moliyalashtirishni muvofiqlashtirish va rеjalashtirish;
- mahsulot tayyorlash va sotishning an’anaviy shakl va kanallarini
takomillashtirish, shuningdеk, yangilarini topish;
- boshqaruv tizimining moslashuvchan va samarali tashkiliy tuzilmalarini
joriy etish;

- ishlab chiqarish va sotish jarayonlarining o’zaro aloqasi va ta’sirining yuqori
darajasini ta’minlash4.
Mеnеjmеnt – ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va yuqori natijalarga
erishish maqsadida qo’llaniluvchi ishlab chiqarishni boshqarishning shakllari,
vositalari, usullari va tamoyillarining majmui.
Mеnеjmеntning asosiy maqsadi bo’lib istе’molchilarning ehtiyojlarini
hisobga olgan holda mavjud moddiy va ishchi kuchi rеsurslari asosida tovar ishlab
chiqarish va xizmat ko’rsatishni tashkil etish hamda korxona faoliyati
rеntabеlligini va uning bozordagi barqaror holatini ta’minlash hisoblanadi. Shunga
ko’ra, mеnеjmеnt quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan bo’ladi:
- ishlab chiqarishni avtomatlashtirishni ta’minlash va yuqori malakaga ega
bo’lgan ishchilardan foydalanishga o’tish;
- korxona xodimlari uchun mеhnatning qulay sharoitlarini ta’minlash va
nisbatan yuqori ish haqi bеlgilash orqali ish faoliyatini rag`batlantirish;
- korxona faoliyati samaradorligi ustidan muntazam nazorat o’rnatish, uning
barcha bo’linmalari ishini muvofiqlashtirish;
- yangi bozorlarni muntazam izlash va o’zlashtirish;
- korxona rivojlanishi aniq maqsadlarini aniqlash;
- maqsadlarning ustuvorligi, ularning kеtma-kеtligi va yechimning izchilligini
ochib bеrish;
- turli davrlarga mo’ljallangan muammolarning hal etilishi uchun chora-
tadbirlar tizimini ishlab chiqish;
- zarur rеsurslar va ularni ta’minlash manbalarini aniqlash;
- bеlgilangan vazifalarning bajarilishi ustidan nazoratni o’rnatish5.
Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va boshqarishning zamonaviy bozor
tizimi sifatida markеting va mеnеjmеntning rivojlantirilishi, milliy iqtisodiyotda
ularning usul va vositalaridan kеng foydalanish pirovardida korxona va tashkilotlar
faoliyatining yuksalishi va iqtisodiy o’sishning ta’minlanishiga qulay zamin
yaratadi.

II.Bob. Xarajatlar to’g`risida umumiy tushunchalar.
2.1 Firmaning xarajatlari.
Iqtisodiyotning har qanday subyekti xarajat qilmay turib o’z faoliyatini
yurgiza olmaydi. Lekin bu xarajatlar turlicha. Xonadon xarajatini oladigan bo’lsak,
u iste’molga ketganidan keyin qaytarilib olinmaydi. Xuddi shuningdek, davlat
xarajatlari xam qaytib kelmaydi, chunki u davlat iste’molini qondiradi. Ammo
bundan davlat korxonalari, firmalarning xarjati bundan mustasnodir. Firmaning
xarajatining o’ziga hosligi shundan iboratki bu o’rni qoplanadiga, ya’ni Tovar va
xizmatlar sotilgach unga qaytib pul shaklida keladigan xarajatlardir. Firma qilgan
bir yo’la xarajat uning o’z ishiga qo’ygan kapitalidir. Bu ishlab chiqarish
jarayonida joriy xarajatlarga aylanadi. Demak, firma xarajati, bu uning kapitalining
sarflanishi hisoblanadi. Xarajatsiz daromad topib bo’lmasligi bu iqtisodiyotning
aksiomasidir. Daromad olish uchun firma, alohida bir shaxs, barcha subyektlar
xarajat qilishi muharrar., chunki bu ishlab chiqarish resurslarini talab qiladi.
Resurslar esa albatta ehson yoki suvtekin emas, ularni faqat bozor narxida sotib
olish mumkin. Shu bois xarajat qilish bu firma uchun foyda olishning asosiy sharti,
bo’g`iniga aylanadi. Firmaga qo’yilgan kapital ishlab chiqarish jarayonida joriy,
kundalik, oylik va privovardida yillik xarajatlariga aylanadi.
Qisqacha qilib aytganda Firmaning xarajati- bu tovar va xizmatlar yaratish va
ularni sotish bilan bog`liq bo’lgan sarflardir. Firmaning xarajatlari safiga biz
firmaning ishlab chiqarish xarajatlarini kiritishimiz mumkin. Ishlab chiqarish
xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste'molchilarga
yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-
xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg`i va
energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizasiyasi, ish haqi va
ijtimoiy sug`urtaga ajratmalari, foiz to’lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab
chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini
tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bo’lib o’rganish mumkin:
-bevosita ishlab chiqarish xarajatlari
-muomala xarajatlari

). Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir
qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda
miqdoriga kam bo’ladi. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni
bilan bog`liq bo’lib, shu tovarlarni ishlab chiharuvchidan olib, iste'molchiga
yetkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi.
Ular ikki guruxga bo’linadi:
-qo’shimcha muomala xarajatlari
-sof muomala xarajatlari.
Tovarlarni o’rash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash
xarajatlari qo’shimcha muomala xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining
bu turlari ishlab chiqarish xarajatlarining davomi hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi
va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul
tushumi summasidan qoplanadi. Sof muomala xarajatlari sotuvchi maoshi,
marketing (iste'molchilar talabini o’rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan
iborat bo’ladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab
chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan
qoplanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yo’nalishdagi konsepsiyalari
marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, ular bu boradagi
klassik nazariyalarni ham ma'lum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu
konsepsiyalarning o’ziga xos tomoni shundaki, ular ishlab chiqarish xarajatlarini
tushuntirishda resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil foydalanish
imkoniyatlaridan kelib chiqadilar.Ma'lumki, muayyan bir resursni ishlab
chiqarishning biron-bir yo’nalishi bo’yicha sarflanishi endilikda bu resursdan
boshqa yo’nalishlarda foydalanish imkoniyatini cheklab qo’yadi. Shunga ko’ra,
tadbirkor (yoki resurs egasi) mazkur resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi
yo’nalishga sarflashga harakat qiladi.Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish
maqsadida boshqa muqobil yo’nalishlarda ishlatilishiga yo’l qo’ymay o’ziga jalb
etish uchun to’lov iqtisodiy yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi.Iqtisodiy
xarajatlar mikrodarajadagi iqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib, korxona (firma)

miqyosida muayyan turdagi maqsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishning
samaradorlik darajasini ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi.Marjinalistik sarf-
xarajatlar nazariyasi bo’yicha korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan
resurslar o’z resurslari yoki jalb qilingan resurslar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra
xarajatlar:
-ichki
-tashqi
xarajatlarga bo’linadi. Tashqi xarajatlar korxona tomonidan uchun zarur
resurs va xizmatlarni tashharidan to’lov asosida jalb etishi natijasida vujudga
keladigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom-
ashyo va materiallar uchun to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan
yer uchun renta, transport xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to’lovlar
kiradi. Tashqi xarajatlar to’lov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli
buxgalteriya xarajatlari deb ham ataladi. Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan
resurslardan foydalanishi bilan bog`liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday
xarajatlar pul to’lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini
baholash o’z resurslari qiymatini shunga o’xshash resurslarning bozordagi
narxlariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Xarajatlarni doimiy ravishda
pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bo`lib xizmat
qiladi. Zero mahsulot bahosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir.
Binobarin, xarajatlar qanchalik qisqarib borsa shunga mos foyda miqdori oshib
boradi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu
fan-texnika taraqqiyotining (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir.
FTT yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom ashyo
materiallaridan yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi.
Shuningdek, yangi unumdorligi yuqori bo`lgan, samarador mashina, dastgoh va
yangi texnologik jarayonlar yaratilishi, uni ishlab chiqarishga joriy etish pirovard
natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi.
Fan-texnika taraqqiyotining XX asr ikkinchi yarmidagi o`ziga xos jihati prensipial

yangi texnologik ishlab chiqarish usuliga o`tishi bilan xarakterlanadi. Uning
mavjud texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori
iqtisodiy samaradorligida emas, balki sifat nuqtai nazaridan yangi moddiy nematlar
va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatlaridadir. Xarajatlarni pasaytirishning
asosiy yo`nalishlaridan biri bu ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning
takomillashtirishdir. Ushbu yo`nalish ishlab chiqarishda yo`qotishlarni kamaytirish
yo`li bilan xarajatlarni pasaytirish bu esa o`z navbatida jonli mehnatni iqtisod
qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshirishga olib keladi.
2.2 Doimiy va o’zgaruvchan xarajat turlari.
Mutaxassislar xarajatlarga turli nuqtai nazardan turlicha qaraydilar.
Buxgalterlar firmalarni faoliyatiga aktiv va passiv nuqtai nazardan baxo berib
firmaning faoliyatni baxolaydi. Iqtisodchi va raxbarlar esa firmalarning kelajagi
bilan qiziqqan holda xarajatlarga ishlab chiqarishni samaradorligini uzluksiz olib
borish nuqtai nazaridan qaraydi xarajatlar turlicha bo’ladi. Xaqiqiy xarajatlar,
maxsulot ishlab chiqarish qilingan barcha xarajatlar kiradi. Masalan: ish xaqi,
amortizasiya xarajatlari va boshqalar. Har bir korхona, firma, tadbirkorshaхs o’z
ishlab chiqarish faoliyatini tashkil etishda bir qancha masalalarni hal qilishga
to’g`ri keladi. Jumladan, qancha xom-ashyo sotib olish kerak, qancha ishchi
yollash lozim, qancha ishlab chiqarish vositalari lozim va h.z. Mana shunga
o’хshash masalalarni 3 guruхga taqsim etish mumkin.
1. Mavjud ishlab chiqarish quvvatlari asosida qanday qilib ishlab
chiqarishni tashkil etish mumkin?
2. Fan-teхnika taraqqiyotining erishilgan yutuqlariga ko’ra qanday yangi
quvvatlarni jalb etish mumkin?
3. Teхnika taraqqiyotiga burilish bo’ladigan yangiliklarga qanday
tartibda moslashish mumkin?
Endi qisqa muddatli davrdagi firma faoliyati хarakteri to’g`risida fikr
yuritamiz. Eng avvalo хarajatlar to’g`risida quyidagi tushunchalarni bilishimiz
kerak:

1. Umumiy хarajatlar (TC) – bu firmaning ma’lum turdagi mahsulotini
ishlab chiqarish uchun qilingan jami хarajatidan iborat. Umumiy хarajatlar ikki
qismdan iborat:
-umumiy doimiy хarajat (TFC)
-umumiy o’zgaruvchan хarajatlar (TUC)
Ishlab chiqarish xajmining o’zgarishiga (qisqarish yoki ortishi) bog`lik
bo’lmagan tovarlarning xajmiga ta’sir etmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar
deyiladi.
Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish xajmiga bog`liq bo’lmaydi, uning o’sishiga
xam bevosita ta’sir etmaydi va ishlab chiqarishning xar qanday, xatto nolinchi
xajmida xam mavjud bo’ladi. Bunga korxonaning to’lov majburiyatlari (zayomlar
bo’yicha foiz va boshqa), soliqlar, amortizatsiya ajratmalari, ijara xaqi, qo’riqlash
xizmatiga to’lov, uskunalarga xizmat ko’rsatish sarflari, boshqaruv xodimlari
maoishi va shu kabilar kiradi.
Doimiy xarajat- Bular shunday xarajatlarki, ularning miqdori ishlab
chiqarishning oz yoki ko’p bo’lishiga qarab o’zgarmaydi, balki qanday bo’lsa,
shundayligicha qolaveradi. Masalan: tikuvchilik firmasi binoni 1mln so’mga
ijaraga oldi. Bankdan 5mln so’m qarz ko’tarib yiliga 1,0mln so’m foiz to’laydi,
hisobchini ishga olib oyiga 75 ming so’m, yiliga esa 900 ming so’m ish xaqi
to’laydi. Bu xarajatlar jami 2,9mln so’mni ( 1.0+1.0+0.9=2.9 ) tashkil etadi. Firma
100 ta yoki 500 ta ko’ylak tikmasin, baribir shu 2.9 mln so’m xarajatni qilishi
shart. Doimiy xarajatlarga odatda amortizatsiya ajratmasi, doimiy ishga
olinganlarning maoshi, ijara xaqi, korxona mulkini sug`urtalash puli, bankga
beriladigan foiz kabilar kiradi.
O’zgaruvchi xarajatlar- ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga ta’sir
qiladigan xarajatlarga aytiladi.
O’zgaruvchi xarajatlar-ishlab chiqariladigan tovar miqdorini oshishiga yoki
kamayishiga ta’sir qiladi va ishlab chiqarish xajmi o’zgarishiga bog`liklikda
o’zgaradi. Unga xom ashyo, material, yonilg`i-transport xizmati, ishchilar ish xaqi
va shu kabilarga qilinadigan sarflar kiradi.

Ishlab chiqarishning xar bir darajasida doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar
yigindisi umumiy yoki yalpi xarajatlar ni tashkil qiladi. Umumiy doimiy хarajatlar
mahsulot hajmini ko’payishi yoki kamayishiga qarab o’zgarmaydi. Maxsulot
birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf xarajatlarni xisoblash uchun O’rtacha
umumiy, O’rtacha doimiy va O’rtacha o’zgaruvchan xarajatlar tushunchalaridan
foydalanadi.
1. O’rtacha хarajat (AC) –firmaning mahsulot birligiga to’g`ri kelgan
хarajatlardan iborat. O’rtacha хarajatni ham o’rtacha doimiy хarajatga (AFC) va
o’rtacha o’zgaruvchan хarajatga (AVC) bo’lish mumkin. O’rtacha doimiy хarajat
mahsulot miqdorini ko’payishi bilan doimo kamayadi va aksincha mahsulot
miqdorini, miqdorini kamayishi bilan u ko’payadi. O’rtacha o’zgaruvchan хarajat
(AVC) bo’lsa mahsulot miqdorini o’zgarishi bilan ko’payadi yoki kamayadi.
2. Qo’shimcha хarajatlar (MC) –хar bir qo’shimcha ishlab chiqarilgan
mahsulot birligi uchun sarflangan хarajat hisobiga umumiy хarajatni o’sgan qismi.
Doimiy хarajat har doim o’zgarmas bo’lganligi uchun qo’shimcha doimiy хarajat
хar doim “0” ga teng (MFSq0). SHuning uchun ham qo’shimcha xarajat –xar doim
qo’shimcha o’zgaruvchan xarajatdan iborat bo’ladi.
Yuqoridagi aytilgan fikrlarni aniqroq tushunish uchun quyidagi jadvalga
murojaat etamiz.
Maxsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni xisoblash
uchun o'rtacha umumiy, o'rtacha doimiy va o'rtacha o'zgaruvchi xarajatlar
tushunchalaridan foydalaniladi. O'rtacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy)
xarajatlarning ishlab chiqarilgan maxsulot miqdori nisbatiga teng bu yerda:
AC - o'rtacha umumiy xarajatlar;
TC - yalpi (umumiy) xarajatlar;
Q - ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.
FC-doimiy xarajat.
Xarajatlarning o’zgarishi-xarajatlarning qaysi yo’nalishda o’zgarishini bilish
firmaga qancha ishlab chiqarganda qanday foyda ko’rish mumkinligini aniqlashga
yordam beradi. Xarajatlar o’zgarib turadi, bu esa resurslarning bozor narxiga,

ularning tejalishiga, xaralatlar turlarining nisbatiga va ishlab chiqarish ko’lamiga
bog`liqdir. Xarajatlarga ta’sir etuvchi omillar ikki guruxga bo’linadi: Birinchisi,
firmaga bog`liq omillar, bu ishlab chiqarish ko’lamini o’zgartirish, resurslarni tejab
ishlatish. Ikkinchisi, firmaga bog`liq bo’lmagan omillar, bularga resurslar narxi va
soliqlar kiradi. Bir yorqin misol tariqasida firmaning ishlab chiqarish xarajatlariga
ta’sir etuvchi omillarni ko’rib chiqamiz. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish
chuqur tanglikni chetlab o’tishga intilishga, fan va texnikaning ilg`or
texnologiyaning eng yangi yutuqlarini izlash va joriy etishga undaydi. Bularning
barchasi pirovard natijada keskin raqobatchilik ssharoitida ishlab chiqarishning
barqarorligiga erishishga inqirozning oldini olishga yo’naltirilgan. Bu xolat
kengroq qurilganda, bozorda talab bilan taklif o’rtasida qulay muvozanatning
ta’minlanishiga olib keladi. Bizga kapitalistik ishlab chiqarish usulining eng oor
nuqsoni illati sifatida targ`ib qilib iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirishning
qudratli omiliga aylanmoqda.Bugungi kunda ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirib oorish va unga ta’sir etuvchi omillarni taxlil qilib berish juda muxim
hisoblanmoqda. Chunki ishlab chiqarishning rivojlanib borishi va yuksalishi
xarajatlarni qisqartirib oorish, unga ta’sir etuvchi omillari taxlil qilish, aniqlash
kabi xususiyatlarga ega xisoblanadi. Bu soxada dunyoning barcha rivojlangan
mamlakatlari o’zlarining taraqqiyot darajasiga erishgandir. Ma’lumki, sobiq
totalitar tuzim davrida barcha ishlab chiqarish markazlashgan, rejalashtirilgan
tartibda edi. Shuning uchun xam isrofgarchilik juda ko’p miqdorda edi. Ishlab
chiqarish xarajatlarining ortib ketishi maxsulot sifatining buzilishiga, shuningdek
uning “o’tmay” qolishiga sabab bo’ldi. Natijada o’sha davrda mamlakat ishlab
chiqarishi inqirozga uchradi. Bu mamlakat uchun fojiali xol edi. Chunki egasiz
mulkning qadri bo’lmaydi, tekin narsani esa samarasi bo’lmaydi. Bu barchamizga
ma’lumdir. Shuning uchun xam mustaqillikga erishganimizdan keyin,
prezidentimizning oqilona fikrlari, ularning tashabbuslari bilan eng asosiy e’tibor
shu soxaga qaratiladi.
Ishlab-chiqarish xarajatlariga quyidagicha omillar ta’sir ko’rsatadi:

1. Mehnat unumdorligini oshib borishi.
2. Mehnatni ilmiy tashkil qilish.
3. Ishchi kuchlarini to’g`ri joylashtirish va ishlab chiqarishga to’g`ri jalb etish.
4. Fan-texnika taraqqiyotini yuksaltirib oorish, tadbiq qilish.
5. Kadrlar malakasini oshirib oorish.
6. Xom-ashyo resurslaridan samarali va unumli foydalanish.
7. Ishlab chiqarishni boshqarishni to’g`ri tashkil etish.
Umuman olganda esa bu omillarni quyidagicha birlashtirish mumkin: yangi
fan-texnikani qo’llash mexnat unumdorligini oshirib oorish, xom ashyo sarflarini
qisqartirib borish. Xar qanday jamiyatning muxim bo’g`inlaridan asosiysi ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirib borishdir. Xar bir faoliyat ko’rsatayotgan
korxona xam o’z oldiga ana shuni vazifa qilib qo’yadi, ya’ni korxonaning asosiy
maqsadi, ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirib maksimal foyda olishdir,
ko’proq maxsulot ishlab chiqarishga qaratilgan.
Ishlab chiqarish xarajatlariga yuqorida sanab o’tilgan muxim omillar ta’sir
etar ekan, bularning barchasini birgalikda amalga oshirish juda qiyin. Masalan:
xom ashyo zaxiralarining eng arzon kanallarini qidirib oorish va samarali
ishlatishni ta’minlash, ishchilarni ijtimoiy muxofazalashni kuchaytirish, fan-
texnika taraqqiyotini yuksaltirib, uni ishlab chiqarishga tadbiq qilish, umuman
bularni birbaraviga amalga oshirish murakkab jarayondir. Lekin, shu omillarni
barchasini birgalikda olib borilishi iqtisodiy samaradorlikka erishishning asosiy
sharti xisoblanadi. Respublikamizda bunday ishlarni rivojlantirish maqsadida ilgari
davlat markazlashgan korxonalar tizimi o’zgartirilib, xususiylashtirish ishlari
yo’lga quyiladi. Bugungi kunda umumiy ishlab chiqarishning 84% asosan xususiy
va qo’shma korxonalarga to’g`ri kelmoqda. Bu degan so’z xar bir korxona o’zining
ishlab chiqarish jarayonlariga va xarajatlarni kamaytirib oorish omillariga jiddiy
ta’sir qilmoqda deganidir.Albatta bunday munosabatlar ishlab chiqarishni
pasayishini oldini olish ishsizlikka yo’l qo’ymaslikni ta’minlaydi. Ishlab chiqarish
va tadbirkorlikni rivojlantirib oorish esa unga tamal toshi bo’lib xizmat

qiladi.Shunday qilib, ishlab chiqarish xarajatlariga asosan fan-texnika yutuqlari,
yuqori ishchi kuchi, xom-ashyo resurslari asosiy ta’sir ko’rsatadi. Mexnatni ilmiy
tashkil qilgan xolda ishlab chiqarishni yuksaltirib oorish xam muximdir. Xar bir
ishchi o’zining kasbini qilayotgan ishini sevishi kerak. Bu esa kadrlar
malakasizligiga barxam beradi, natijada ishlab chiqarish yuksaladi. Ilmiy
tadqiqotlardan ma’lumki, ishchilarning u ishdan bu ishga ko’chib yurishlari
natijasida ish samaradorligi 30-40% foizgacha kamayar ekan. Bu degan so’z ishlab
chiqarishning asosiy qismi yo’qoldi degandir. Shu sababli eng asosiy e’tibor ishchi
o’rinlarini to’g`ri tashkil etishga qaratilishi zarur. Respublikamizda faoliyat
ko’rsatayotgan ko’plab korxonalar ishlab chiqarish xarajatlariga ta’sir qiluvchi
omillarini xar tomonlama o’rganib, shu asosda ish yuritmoqdalar.Yangi bozor
tizimi isloxatlarni amal qilishi iqtisodiyotda juda muxim sanalmoqda va axamiyati
ortib bormoqda. Xar bir korxona o’z oldiga xarajatlarni pasaytirish, unga ta’sir
etuvchi omillarni taxlil qilishni ustivor vazifa qilib qo’yish kerak, ana shundagina
iqtisodiyot yuksaladi, ishlab chiqarish taraqqiy etadi.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda bozor munosabatlarini rivojlantirishning asosiy
elementi bo’lgan tadbirkorlik tushunchasi ijtimoiy-iqtisodiy xodisa sifatida keng
ijtimoiy munosabatlarini o’z ichiga oladi. Tadbirkorlik kishilar (mulkchilik
sub’ektlari) ning moddiy va pul mablag`lari (kapitalni) amalda harakatga keltirib,
daromad topishga mo’ljallangan iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlikda yaratuvchilik
faoliyati orqali daromad olinadi. U mavxum narsa emas, balki aniq maqsadga
qaratilgan faoliyat bo’lib aniq shaxslar xatti harakatida namoyon bo’ladi.
“O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari
to’g`risidagi qonun” ga muvofiq “Tadbirkorlik, mulkchilik sub’ektlarning foyda
olish maqsadida tavakkal qilib va mulkiy javobgarlik asosida, amaldagi qonunlar
doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat ko’rsatishdir”. O’zbekistonda ishlab
chiqarish korxonalari faoliyati yanada yuksalmoqda. Mamlakatimizda izchil
amalga oshirilayotgan islohotlar, xususan, ishlab chiqarish korxonalarining har
tomonlama qo’llab-quvvatlanayotgani natijasida ularning faoliyati tobora
rivojlanib borayapti. Poytahtimizdagi mas'uliyati cheklangan jamiyat shaklidagi
«Premium Safete» O’zbekiston – Rossiya qo’shma korxonasi bunga yaqqol misol
bo’la oladi. Mahsus ishchi kiyimlari va poyabzallar ishlab chiqarishga
ihtisoslashtirilgan mazkur korxona, uch yildirki, bozorda o’z o’rnini topib
kelmoqda.
– Biz, asosan, buyurtmalar bo’yicha ish yuritamiz, — deydi korxona bosh
direktori o’rinbosari Shavkat Xonboboev. – Hususan, «O’zbekneftgaz» milliy
xolding kompaniyasi, «O’zbekiston temir yo’llari», «O’zkimyosanoat»,
«O’zbekengilsanoat» davlat aksiyadorlik kompaniyalari singari
iqtisodiyotimizning yirik tarmoqlari tarkibidagi korxonalar doimiy xaridorlarimiz
hisoblanadi. Joriy yilning to’qqiz oyi ichida ularga qaryib 200 million so’mlik
mahsulot yetkazib berdik. Xalqaro sanoat yarmarkasi va Kooperatsiya birjasida biz
rossiyalik sanoatchilar bilan kelishuvga erishdik. Hozirgi kunda korxonada 80
nafarga yaqin ishchi-xodim buyurtmalarni o’z vaqtida bajarish maqsadida astoyidil
mehnat qilmoqda. Mamlakatda hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini

oshirish hamda aholi hayot darajasi va farovonligining barqaror o’sishiga imkon
beruvchi faol tadbirkorlikni har tomonlama qo’llab-quvvatlash va
rag`batlantirishga, innovatsion g`oya va texnologiyalarni joriy etishga, fan va
innovatsion faoliyat jadal rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga
alohida e’tibor qaratilmoqda.Shu bilan birga, o’tkazilgan tahlil natijalari
mamlakatda faol tadbirkorlik va innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun shart-
sharoitlarni yanada yaxshilashga to’sqinlik qiluvchi, jumladan, quyidagi qator
tizimli muammolar mavjudligidan dalolat beradi:
birinchidan, hududlarning mavjud resurs bazasi va salohiyatini hisobga olgan
holda ilg`or va zamonaviy innovatsion ishlanmalar, texnologik loyihalar-startaplar
va innovatsiyalar bozorini tizimli tahlil qilish yo’lga qo’yilmagan;
ikkinchidan, innovatsion loyihalar-startaplarga investitsiyalarni jalb etish,
ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish sohasiga innovatsiyalarni faol joriy
qiluvchi iqtidorli tadbirkorlar faoliyatiga ko’maklashish va muvofiqlashtirish
ishlari lozim darajada amalga oshirilmayapti;
uchinchidan, innovatsion rivojlanish sohasida, ayniqsa, joylarda
ishbilarmonlik muhiti past darajada, shuningdek, innovatsion va muvaffaqiyatli
texnologik loyihalar-startaplarni ishlab chiqish va ilgari surish bo’yicha zarur
ko’nikmalarga ega tadbirkorlarning yetishmovchiligi saqlanib qolmoqda;
to’rtinchidan, innovatsion g`oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarning
ma’lumotlar bazasi mavjud emas, yangi resurslarni yaratish va tajribani biznes-
tuzilmalarga o’tkazish amaliyoti rivojlanmasdan qolmoqda;
beshinchidan, innovatsion ishlanmalar bozorini qo’llab-quvvatlash
mexanizmlari sust darajada ishlab chiqilgan, innovatsion g`oyalardan samarali
foydalanishni muvofiqlashtirish yo’lga qo’yilmagan, innovatsion ishlanmalarning
sifati esa bozor talablariga javob bermaydi;
oltinchidan, innovatsion ishlanmalar, texnologik loyihalar-startaplar sohasiga
texnika oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilari va iqtidorli yoshlarni jalb etishga,
shuningdek, biznes-inkubatorlarni yaratishga lozim darajada e’tibor qaratilmayapti;

yettinchidan, aholi o’rtasida innovatsion tadbirkorlikni ommalashtirish ishlari
samarali olib borilmayapti, innovatsion mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqishga
va ilgari surishga jalb qilishda texnik va psixologik to’siqlar saqlanib qolmoqda.

Foyalanilgan adabiyotlar
1. Tadbirkorlik subyektlarini xuquqiy ximoya qilish tuzumini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g`risida” O’zbekiston Respublikasining
Prezidentining Farmoni. 2005 yil, 14 iyun.
2. I. A. Karimov. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan
foydalanish-bosh yo’limiz. Toshkent O’zbekiston, 2002 yil.
3. Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyati kafolatlari to’g`risi” da. O’zbekiston
Respublikasining qonuni. 1999 yil 14 fevral.
4. Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G`afurov Iqtisodiyot nazariyasi” Toshkent Moliya
2005 yil.
5. Kichik Biznes va Xususiy Tadbirkorlikni tashkil etish, rejalashtirish, boshqarish.
Toshkent- Fan va Texnologiya” 2005 yil.
6. O’zbekiston Respublikasining Korxonalar to’g`risida gi qonuni. Toshkent
“Adolat” nashryoti 2010 yil.
7. O’zbekiston Milliy Iqtisodiyoti” O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg`armasi nashryoti, Toshkent 2004 yil.
8. Sh.Sh. Shodmonov, U.V. G`ofurov. Iqtisodiyot nazariyasi, Toshkent, Iqtisodiyot-
Moliya” 2010 yil.
9. www.ziyonet.uz Kutubxonasining Iqtisodiyot va boshqaruv bo’limi

Tadbirkorlik faoliyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi

Sotib olish