Tadbirkorlik faoliyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	433.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Tadbirkorlik faoliyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi kurs ishi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Tadbirkorlik faoliyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

Mavzu : Tadbirkorlik faoliyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi
Kirish …………………………………………………………………………..
I BOB. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va xarajatlar tizimi
1.1. Tadbirkorlik faoliyatining mazmuni va asosiy turlari ………………….….
1.2. Tadbirkorlikda sarf-xarajatlar tushunchasi va ularning
turlari ……………..
1.3. Ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish va ularni kamaytirish
yo‘llari …...
II BOB. Tadbirkorlik faoliyatining foydasi va O‘zbekistondagi amaliy
ko‘rinishlari
2.1. Foyda tushunchasi va uni shakllantirish omillari ………………….………
2.2. Tadbirkorlik foydasini maksimallashtirish strategiyalari ………………….
2.3. O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining xarajat va foyda ko‘rsatkichlari
tahlili ……………………………………………………………………………
Xulosa ………………………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………….

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi globallashuv sharoitida har bir
davlat iqtisodiyotining barqaror o‘sishini ta’minlashda tadbirkorlik
faoliyatining tutgan o‘rni beqiyosdir. O‘zbekiston ham mazkur jarayondan
chetda qolmayapti. Xususan, so‘nggi yillarda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga
aylangan. Shu bilan birga, iqtisodiy islohotlarning tub maqsadi tadbirkorlar
uchun qulay muhit yaratish, ularni soliqlardan, byurokratik to‘siqlardan ozod
qilish va moliyaviy manbalar bilan ta’minlashdan iboratdir. Tadbirkorlik
faoliyati doirasida ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilish va foydani
strategik boshqarish bugungi kunda har bir biznes subyekti uchun dolzarb
masalaga aylangan. Foyda – bu har bir tadbirkorning asosiy maqsadi bo‘lib,
unga erishish yo‘lida xarajatlarni to‘g‘ri hisoblash va boshqarish muhim
ahamiyatga ega. Mavzuning dolzarbligi, ayniqsa, pandemiya va global
inqirozdan keyingi davrda iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish, mahalliy
ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish va eksport salohiyatini kengaytirish
nuqtayi nazaridan kuchaydi. Tadbirkorlik faoliyatining foyda va xarajatlar
bilan chambarchas bog‘liqligi uni iqtisodiy tahlillar va amaliy yechimlar
topishda markaziy o‘ringa olib chiqadi. Shu bois, ushbu kurs ishi orqali
tadbirkorlikning iqtisodiy mexanizmlari chuqur o‘rganiladi, natijada amaliy
faoliyatga yo‘naltirilgan bilimlar shakllanadi. Bundan tashqari, islohotlar
davomida davlat tomonidan tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan
dasturlar, grantlar va imtiyozlar ham mavzuni tadqiq etish zaruriyatini yanada
oshiradi. Ayniqsa, zamonaviy biznes modellarida xarajatlarni kamaytirish va
foyda olishdagi texnologik yondashuvlar kurs ishining ahamiyatini
kuchaytiradi. Shuningdek, xalqaro tajribaning o‘rganilishi orqali
O‘zbekistonda tadbirkorlik tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha

tavsiyalar ishlab chiqish imkoniyati mavjud. Bu esa mavzuni nafaqat nazariy,
balki amaliy jihatdan ham juda muhim qiladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Tadbirkorlik faoliyati
haqida ilmiy izlanishlar dunyo miqyosida uzoq yillardan buyon olib borib
kelinmoqda. Jumladan, Germaniya, AQSh, Yaponiya, Janubiy Koreya kabi
mamlakatlarda tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha innovatsion yondashuvlar
shakllangan. Ularning tajribalari ko‘plab olimlar tomonidan o‘rganilgan va
tahlil qilingan. Mahalliy iqtisodchilar – A. Qodirov, A. Hamidov, S.
Rahmatovlarning ilmiy ishlari tadbirkorlik faoliyatining turli jihatlarini,
xususan, foyda shakllanishi, xarajatlar tarkibi, bozor sharoitidagi
o‘zgaruvchanlikni chuqur yoritgan. Shuningdek, P. Drucker va J. Schumpeter
kabi klassik iqtisodchilar tadbirkorlikning innovatsion xarakterini va iqtisodiy
o‘sishdagi rolini nazariy jihatdan asoslab bergan. Biroq bu yo‘nalishdagi
tadqiqotlar muntazam yangilanib borishni talab qiladi, chunki zamonaviy
biznes muhiti dinamik bo‘lib, yangi muammolar va imkoniyatlar yuzaga
chiqmoqda. Ayniqsa, O‘zbekistonda oxirgi yillarda amalga oshirilgan
iqtisodiy islohotlar va raqamli texnologiyalarni tadbirkorlikda qo‘llash
imkoniyatlari mavzuning yangicha jihatlarini o‘rganishni zarur qiladi.
Bugungi kunda respublikamizda bank-moliya sohasining liberallashuvi, soliq
imtiyozlarining joriy etilishi va erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etilishi
bilan tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi jadallashmoqda. Bunday sharoitda
ilmiy tadqiqotlar mavzuga nisbatan chuqurroq va tahliliy yondashishni talab
qiladi.Davlat statistika qo‘mitasi, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi kabi
idoralarning hisobotlari orqali mavzu bo‘yicha eng so‘nggi ko‘rsatkichlar
olish mumkin 1
. Shu sababli, ushbu kurs ishi orqali mavjud ilmiy adabiyotlar,
davlat hujjatlari, statistik manbalar chuqur tahlil qilinadi va mavzuning
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil –
Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-
son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

zamonaviy o‘rganilganlik darajasi yanada boyitiladi. Bu yondashuv, o‘z
navbatida, mavzuga yangicha qarash va takliflar ishlab chiqish imkonini
beradi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishi
mavzusi nazariy va amaliy jihatdan muhim ilmiy hamda iqtisodiy ahamiyatga
egadir. Nazariy jihatdan olganda, bu mavzu orqali tadbirkorlik faoliyatining
asosiy tushunchalari, uning iqtisodiy funksiyalari, foyda va xarajatlarning
o‘zaro bog‘liqligi hamda iqtisodiy jarayonlardagi roli chuqur yoritiladi.
Bundan tashqari, mavzuni nazariy o‘rganish orqali talabalar tadbirkorlikning
asosiy turlari, moliyaviy boshqaruv usullari va iqtisodiy samaradorlikni
ta’minlovchi omillar haqida puxta bilimga ega bo‘ladilar. Ayniqsa, xarajatlar
tahlili, ularni rejalashtirish va optimallashtirish nazariyasi bugungi zamonaviy
iqtisodiyotda muhim o‘rin egallaydi. Amaliy jihatdan esa, ushbu kurs ishi
O‘zbekiston tadbirkorlik muhiti va undagi islohotlar bilan bog‘liq real
holatlarni tahlil qilishga imkon beradi. Talaba turli tadbirkorlik subyektlari
faoliyatini o‘rganish, foyda olish mexanizmlarini amaliy misollar orqali
tushunish va biznesni samarali yuritish uchun zarur bo‘lgan tajribani
shakllantirish imkoniga ega bo‘ladi. Mavzuning amaliy ahamiyati,
shuningdek, iqtisodiy tahlillar, statistika ma’lumotlari va grafik ko‘rinishlar
bilan mustahkamlanadi. Bu holat talabaga nafaqat nazariy bilim, balki real
iqtisodiy vaziyatlarni baholash ko‘nikmasini ham beradi. Kurs ishida ishlab
chiqilgan taklif va tavsiyalar tadbirkorlikni rivojlantirishda foydali bo‘lishi
mumkin. Shu bois, mavzu nafaqat akademik jarayonda, balki amaliy iqtisodiy
faoliyatda ham dolzarb va foydalidir.
Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston iqtisodiyotida faoliyat
yuritayotgan tadbirkorlik subyektlari, ularning ishlab chiqarish faoliyati,
xarajatlar va foyda shakllanishi jarayonlaridir.

Kurs ishi mavzusining predmeti – tadbirkorlik faoliyati jarayonida
vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar, xususan, sarf-xarajatlar va foyda
o‘rtasidagi bog‘liqlik, ularni boshqarish va tahlil qilish mexanizmlaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy
mohiyatini yoritish, sarf-xarajatlar tuzilishini tahlil qilish va foyda
ko‘rsatkichlarini shakllantirish jarayonini chuqur o‘rganishdir. Shuningdek,
xarajatlarni kamaytirish va foydani oshirish yo‘llarini aniqlash orqali
tadbirkorlik samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish ham
kurs ishi maqsadiga kiradi.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Tadbirkorlik faoliyatining nazariy asoslarini tahlil qilish;
 Sarf-xarajatlar tushunchasini va ularning turlarini o‘rganish;
 Ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish usullarini ko‘rsatish;
 Foyda shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash;
 O‘zbekiston misolida xarajat va foyda ko‘rsatkichlarini statistik jihatdan
tahlil qilish;
 Foydani maksimallashtirishga qaratilgan strategiyalarni ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

I BOB. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va xarajatlar tizimi
1.1. Tadbirkorlik faoliyatining mazmuni va asosiy turlari
Tadbirkorlik – bu iqtisodiy faoliyatning alohida shakli bo‘lib, u shaxs yoki
guruh tomonidan foyda olish maqsadida resurslarni boshqarish, tovarlar yoki
xizmatlar ishlab chiqarish va ularni bozorga taklif qilishni anglatadi.
Tadbirkorlik faoliyati har doim xavf-xatar bilan bog‘liq bo‘lib, unda tadbirkor
o‘zining mablag‘lari, vaqti, g‘oyasi va mehnatini tikadi. Ushbu faoliyatning
markazida foyda olish yotadi, biroq u nafaqat moliyaviy natijani, balki
iqtisodiy rivojlanish, ish o‘rinlari yaratish, innovatsiyalarni joriy etish kabi
ijtimoiy ahamiyatga ega natijalarni ham o‘z ichiga oladi.
Tadbirkorlik faoliyatining mazmuni keng qamrovli bo‘lib, u quyidagi
asosiy komponentlarni o‘z ichiga oladi: resurslarni jalb qilish, biznes g‘oyani
ishlab chiqish, ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish, marketing
strategiyasini ishlab chiqish, foyda olishga yo‘naltirilgan boshqaruv
faoliyatini olib borish. Tadbirkor bozorni o‘rganadi, raqobatchilarni tahlil
qiladi, xaridorlar ehtiyojini qondirishga harakat qiladi va doimiy ravishda o‘z
faoliyatini takomillashtirib boradi. Shu bois, tadbirkorlik faoliyati bir vaqtning
o‘zida tashabbuskorlik, yangilikka intilish, boshqaruv salohiyati va risklarni
baholashni talab qiladi.
Tadbirkorlik faoliyati o‘zining shakli va ko‘lami bo‘yicha bir necha
turlarga bo‘linadi. Asosan quyidagi asosiy turlar ajratiladi:
Yakka tartibdagi tadbirkorlik – bu alohida shaxs tomonidan amalga
oshiriladigan mustaqil faoliyat bo‘lib, unda barcha mas’uliyat tadbirkorning
o‘z zimmasida bo‘ladi. Bunday faoliyat turi kichik ko‘lamda bo‘lib, xizmat
ko‘rsatish va chakana savdo sohalarida keng tarqalgan.

Oilaviy tadbirkorlik – bu bir necha oila a’zolari tomonidan tashkil etilgan
biznes shakli bo‘lib, u ko‘pincha fermer xo‘jaliklari, hunarmandchilik yoki
xizmat ko‘rsatish sohalarida uchraydi. Oilaviy tadbirkorlik barqaror daromad
manbai bo‘lishi bilan birga, o‘zaro ishonch asosida qurilgan bo‘ladi.
Kichik va o‘rta biznes subyektlari – bu shakl O‘zbekistonda ayniqsa
rivojlanayotgan soha bo‘lib, ko‘plab imtiyoz va yengilliklar bilan qo‘llab-
quvvatlanadi. Kichik va o‘rta biznes mamlakat yalpi ichki mahsulotining
muhim qismini shakllantiradi.
Xususiy korxona – huquqiy jihatdan rasmiylashtirilgan yuridik shaxs
bo‘lib, u muayyan ustav kapitaliga ega va o‘z faoliyatini belgilangan doirada
amalga oshiradi. Bu shaklda faoliyat yurituvchi korxonalar ishlab chiqarish,
savdo va xizmat ko‘rsatish sohalarida faol ishlaydi.
Qo‘shma korxona – bu xorijiy investorlar bilan birgalikda tashkil etiladigan
tadbirkorlik subyektidir. Bunday shakl O‘zbekiston iqtisodiyotiga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, zamonaviy texnologiyalarni joriy
etish va eksport salohiyatini oshirish imkonini beradi.
Korporativ tadbirkorlik – bu yirik kompaniyalar va aktsiyadorlik
jamiyatlari orqali amalga oshiriladigan biznes faoliyatidir. Bu shaklda biznes
yirik moliyaviy resurslar asosida tashkil etilib, yuqori darajadagi boshqaruv
tizimini talab qiladi.Shuningdek, innovatsion tadbirkorlik, startaplar, ijtimoiy
tadbirkorlik, agrobiznes, axborot texnologiyalariga asoslangan tadbirkorlik
kabi zamonaviy turlari ham shakllanib bormoqda. Innovatsion tadbirkorlik
zamonaviy texnologiyalar, yangi g‘oyalar va yuqori darajadagi bilimlarga
tayangan holda raqobatbardosh mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqishga
yo‘naltiriladi. Ijtimoiy tadbirkorlik esa foydani emas, balki jamiyatdagi
muammolarni hal qilishni asosiy maqsad qilib qo‘yadi.
O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining har bir shakli uchun alohida
huquqiy asoslar va tartiblar belgilangan bo‘lib, Davlat soliq qo‘mitasi, Adliya
vazirligi va Savdo-sanoat palatasi orqali rasmiylashtiriladi. Davlat tomonidan

kichik biznesni rivojlantirish uchun soliq imtiyozlari, subsidiyalar, kreditlar
va inkubator markazlari kabi turli ko‘rinishdagi yordamlar ko‘rsatilib
kelinmoqda.
1.2. Tadbirkorlikda sarf-xarajatlar tushunchasi va ularning turlari
Tadbirkorlik faoliyati – bu foyda olish maqsadida amalga oshiriladigan
mustaqil iqtisodiy harakatdir. Har qanday tadbirkorlik jarayonida resurslar
sarf qilinadi, ya’ni bu faoliyat turli sarf-xarajatlarni talab qiladi. Sarf-
xarajatlar – bu tadbirkorlik subyektining tovar va xizmat ishlab chiqarish, uni
bozorga yetkazish, boshqarish va rivojlantirish uchun qilgan moliyaviy,
mehnat yoki moddiy xarajatlaridir. Sarf-xarajatlarni chuqur o‘rganish
tadbirkorlik faoliyatining rentabelligini baholash, foyda olish imkoniyatlarini
aniqlash va resurslardan samarali foydalanish uchun zarur hisoblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda sarf-xarajatlar turli yo‘llar bilan tasniflanadi. Asosiy
tasniflash mezonlari quyidagilar: ishlab chiqarish hajmiga nisbatan
munosabati, iqtisodiy mazmuni, shakllanish usuli, vaqt omili va ularning
boshqariluvchanlik darajasi.
1. Foydalanish shakliga ko‘ra sarf-xarajatlar
Birinchi navbatda, xarajatlar asosiy (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) va yordamchi
(bilvosita) turlarga bo‘linadi.
Asosiy xarajatlar – bu bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq
xarajatlardir. Masalan, xom-ashyo, materiallar, asosiy ishchilar ish haqi, elektr
energiyasi, yoqilg‘i sarfi va h.k.
Yordamchi xarajatlar – bu ishlab chiqarishni to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ta’minlamaydigan, biroq ishlab chiqarish jarayonini qo‘llab-quvvatlaydigan
xarajatlardir. Bular – boshqaruv xodimlari ish haqi, transport, omborxona
xarajatlari, ijtimoiy infratuzilma xarajatlari va boshqalar.
2. Ishlab chiqarish hajmiga bog‘liqligi bo‘yicha
Bu tasniflash bo‘yicha sarf-xarajatlar doimiy va o‘zgaruvchan bo‘ladi.

Doimiy xarajatlar (FC – Fixed Costs) – ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq
bo‘lmagan xarajatlardir. Masalan, binolarni ijaraga olish, uskunalarni
amortizatsiyasi, ma’muriy ishchilarning ish haqi. Ishlab chiqarish
ko‘payadimi yoki kamayadimi, bu xarajatlar doimiy saqlanadi.
O‘zgaruvchan xarajatlar (VC – Variable Costs) – ishlab chiqarish hajmiga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq xarajatlardir. Mahsulot ko‘p ishlab chiqarilsa – bu
xarajatlar ham ortadi, kam bo‘lsa – kamayadi. Bunga xom ashyo, yordamchi
materiallar, ustalar ish haqi va h.k. kiradi.
Bu ikki turdagi xarajatlar yig‘indisi umumiy xarajatlar (Total Costs – TC)
deb ataladi:
TC = FC + VC
3. Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra
Iqtisodiy nuqtai nazardan xarajatlar quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin:
Buxgalteriya xarajatlari – bu korxona tomonidan real ravishda to‘langan
pul mablag‘lari.
Iqtisodiy xarajatlar – bu buxgalteriya xarajatlariga qo‘shimcha ravishda
alternativ imkoniyatlar qiymatini ham o‘z ichiga oladi. Masalan, tadbirkor o‘z
kapitalini biznesga emas, balki bankka qo‘yganida olishi mumkin bo‘lgan
foizlar ham iqtisodiy xarajat hisoblanadi.
Eksplicit xarajatlar – bu ochiq ko‘rinishdagi, ya’ni hisob-kitoblarda aks
etadigan xarajatlardir.
Impulsit xarajatlar – bu ko‘rinmaydigan, ammo mavjud bo‘lgan
xarajatlardir. Masalan, o‘ziga tegishli bino yoki texnikadan foydalanish.
4. Vaqt omiliga bog‘liq xarajatlar
Xarajatlar vaqt oralig‘iga bog‘liq ravishda:
Qisqa muddatli xarajatlar – qisqa muddatli davrda o‘zgarmas bo‘lgan
xarajatlar, bu davrda ishlab chiqarish quvvatlarini o‘zgartirish mumkin emas.

Uzoq muddatli xarajatlar – uzoq muddat ichida barcha resurslar o‘zgarishi
mumkin bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. Korxona yangi texnologiya joriy
qilishi, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishi mumkin.
5. Boshqaruv nuqtai nazaridan
Sarf-xarajatlar yana quyidagi yo‘sinda tahlil qilinadi:
Boshqariladigan xarajatlar – bu rahbariyat nazoratida bo‘lgan xarajatlardir.
Tadbirkorlikdagi sarf-xarajatlar turlari (tasnif jadvali)
Tasnif mezoni Xarajat turi Izoh
Ishlab chiqarish
hajmiga bog‘liq Doimiy xarajatlar
(Fixed Costs - FC) Ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq
emas, o‘zgarmaydi (masalan: ijara).
O‘zgaruvchan xarajatlar (Variable
Costs) Ishlab chiqarish hajmi o‘zgarsa, bu xarajat
ham o‘zgaradi (masalan: xomashyo).
Mazmuniga
ko‘ra Buxgalteriya
xarajatlari Real pul oqimlaridan iborat bo‘lgan
xarajatlar.
Iqtisodiy xarajatlar Buxgalteriya xarajatlari + alternativ
xarajatlar.
Hisobda aks
etishiga ko‘ra Eksplicit xarajatlar Hisob-kitoblarda aks etadigan
xarajatlar.
Impulsit xarajatlar Ko‘rinmaydigan, lekin mavjud xarajatlar (masalan: o‘z
mulkdan foydalanish).
Boshqaruv
nuqtai
nazaridan Boshqariladigan
xarajatlar Rahbariyat tomonidan nazorat
qilinadi.
Boshqarib bo‘lmaydigan xarajatlar Soliq, kurs o‘zgarishi kabi tashqi
omillar bilan bog‘liq.
Mahsulot
birligiga
nisbatan O‘rtacha xarajatlar
(AC) Har bir birlikka to‘g‘ri keladigan
xarajat.

Marjinal xarajatlar (MC) Qo‘shimcha 1 birlik mahsulot ishlab chiqarish
xarajati.
Vaqt omiliga
ko‘ra Qisqa muddatli
xarajatlar Qisqa muddat ichida o‘zgarmas
xarajatlar.
Uzoq muddatli xarajatlar Uzoq muddatda o‘zgaruvchan
bo‘lgan barcha xarajatlar.
Boshqarib bo‘lmaydigan xarajatlar – bu tashqi omillar ta’sirida yuzaga
keladigan xarajatlar bo‘lib, rahbariyat bu xarajatlarni bevosita boshqara
olmaydi. Masalan, soliq stavkalari o‘zgarishi, valyuta kursining tebranishi.
6. Marjinal va o‘rtacha xarajatlar
Marjinal xarajatlar (MC – Marginal Costs) – bu qo‘shimcha bir birlik
mahsulot ishlab chiqarish uchun qo‘shimcha qilinadigan xarajatdir. MC =
ΔTC / ΔQ formulasi bilan aniqlanadi.
O‘rtacha xarajatlar (AC – Average Costs) – bu har bir mahsulot birligiga
to‘g‘ri keladigan xarajatdir. AC = TC / Q
Tadbirkorlikda xarajatlarni tahlil qilishning amaliy ahamiyati
Tadbirkorlik faoliyatida xarajatlarni to‘g‘ri tasniflash va nazorat qilish
muhim ahamiyatga ega. Bu orqali:
foydani aniq hisoblash,
narx belgilash siyosatini ishlab chiqish,
moliyaviy rejalarni tuzish,
investorlarni jalb qilish,
soliqqa tortish bazasini aniqlash va
biznesni optimallashtirish imkoniyati yaratiladi.
Xarajatlarni tahlil qilish nafaqat hozirgi holatni baholash, balki kelajakdagi
qarorlarni qabul qilishda ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, agar ishlab
chiqarish hajmini oshirish foydani kamaytirayotgan bo‘lsa, demak, o‘sish
strategiyasi qayta ko‘rib chiqilishi kerak. Aksincha, agar xarajatlar nazorat
ostida bo‘lsa va rentabellik yuqori bo‘lsa, biznes kengaytiriladi.

O‘zbekistonda xarajatlarni boshqarish masalalari
O‘zbekistonda tadbirkorlik subyektlari, ayniqsa, kichik va o‘rta biznes
vakillari ko‘pincha xarajatlarni tahlil qilish va tasniflashda amaliy xatoliklarga
yo‘l qo‘yadilar. Bunga sabab buxgalteriya va iqtisodiy xarajatlar orasidagi
farqni tushunmaslik, narx shakllantirishda sarf-xarajatlarni to‘liq hisobga
olmaslik, soliq yukining yetarlicha baholanmasligidir. Shu sababli, moliyaviy
savodxonlikni oshirish, xarajatlarni samarali tahlil qilish va boshqarish
bo‘yicha metodik yondashuvlar joriy etilishi dolzarb hisoblanadi.
1.3. Ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish va ularni kamaytirish yo‘llari
Ishlab chiqarish jarayonida xarajatlarni boshqarish va ularni kamaytirish
zamonaviy iqtisodiyotda raqobatbardoshlikni ta’minlash, foyda hajmini
oshirish va resurslardan samarali foydalanishning muhim yo‘nalishlaridan
biridir. Tadbirkorlik subyektlari o‘z faoliyatini muvaffaqiyatli olib borishlari
uchun ishlab chiqarish xarajatlarining tahlili, boshqaruvi va
optimallashtirilgan tartibda kamaytirilishini doimiy e’tiborda tutishlari zarur.
Xarajatlarni boshqarish bu – resurslardan oqilona foydalanish, ortiqcha
sarflarning oldini olish, zaxira imkoniyatlarini safarbar qilish orqali
korxonaning xarajatlar strukturasi ustidan doimiy nazoratni ta’minlashdir.
Boshqaruv, odatda, rejalashtirish, tashkil etish, motivatsiya va nazorat
bosqichlari orqali amalga oshiriladi.
Xarajatlarni kamaytirishning asosiy yo‘llari:
1. Resurslardan oqilona foydalanish
Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning eng asosiy yo‘llaridan biri bu
resurslardan oqilona foydalanishdir. Har qanday ishlab chiqarish faoliyati
ma’lum moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarga tayanadi. Agar ushbu
resurslar ortiqcha sarflansa, bu bevosita mahsulot tannarxining oshishiga olib
keladi.
Resurslarni oqilona boshqarish deganda, xomashyo va materiallarni aniq
me’yorda sarflash, ishchi kuchidan samarali foydalanish va vaqtdan unumli

foydalanish tushuniladi. Masalan, ishlab chiqarishda chiqindilarni kamaytirish
orqali nafaqat xarajatlar pasayadi, balki ekologik barqarorlik ham
ta’minlanadi.
Korxonalar material sarfini normativ asosda hisoblash, ishlab chiqarish
me’yorlarini belgilash, ishlab chiqarish standartlariga qat’iy amal qilish orqali
ortiqcha resurs sarfini kamaytirishlari mumkin. Bundan tashqari, ishlab
chiqarish jarayonining har bir bosqichini tahlil qilib, isrofgarchilikka sabab
bo‘layotgan omillar aniqlanadi va bartaraf etiladi.
Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun
resurslarni tejash muhim hisoblanadi. Bu nafaqat xarajatlarni kamaytiradi,
balki ishlab chiqarish hajmini oshirish imkonini ham beradi. Shunday qilib,
resurslardan oqilona foydalanish umumiy samaradorlikni oshirishga xizmat
qiladi.
2. Texnologik modernizatsiya
Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning navbatdagi muhim yo‘li bu –
texnologik modernizatsiyadir. Zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqarishga
joriy etish orqali ishlab chiqarishning har bir bosqichini avtomatlashtirish,
inson omiliga bog‘liqlikni kamaytirish, chiqindilar va vaqt isrofini qisqartirish
mumkin.
Texnologik yangilanish, ayniqsa, eskirgan, samaradorligi past uskunalarga
ega korxonalarda katta iqtisodiy natija beradi. Masalan, 10 yil avvalgi
stanoklar bilan solishtirganda, yangi avlod uskunalari 2–3 baravar tezroq
ishlaydi, kamroq energiya sarflaydi va ancha aniqlik bilan mahsulot ishlab
chiqaradi.
Yangi texnologiyalar nafaqat xarajatlarni kamaytiradi, balki mahsulot
sifatini ham yaxshilaydi. Bu esa bozorda raqobatbardoshlikni oshiradi va
xaridorlar ishonchini mustahkamlaydi. Masalan, avtomatlashtirilgan
qadoqlash liniyasi bir vaqtning o‘zida mehnat xarajatlarini kamaytiradi va
mahsulot tashqi ko‘rinishini yaxshilaydi.

O‘zbekiston sharoitida texnologik modernizatsiya davlat tomonidan ham
qo‘llab-quvvatlanmoqda. Bu yo‘nalishda imtiyozli kreditlar, import
uskunalariga bojxona yengilliklari berilmoqda. Korxonalar bu
imkoniyatlardan samarali foydalangan holda o‘z ishlab chiqarishini zamon
talablariga moslashtirishlari lozim.
3. Tashkiliy strukturani soddalashtirish
Ko‘plab korxonalarda xarajatlar yuqoriligining sababi – ortiqcha boshqaruv
bosqichlari va byurokratik jarayonlardir. Tashkiliy struktura murakkab bo‘lsa,
axborot almashinuvi sekinlashadi, qarorlar qabul qilishda cho‘zilishlar
kuzatiladi, mehnat samaradorligi tushadi.
Struktura soddalashtirilsa, har bir bo‘lim va xodimning vazifasi aniq
belgilanadi, mas’uliyat oshadi. Natijada resurslar aniq va maqsadli
yo‘naltiriladi, takroriy ishlar kamayadi, ish jarayonlari optimallashtiriladi.
Masalan, bir korxonada ishlab chiqarish va ta’minot bo‘limlari bir-biridan
mustaqil ishlasa, xomashyo ortiqcha xarid qilinadi yoki kechikishlar yuzaga
keladi. Tashkiliy tuzilmani to‘g‘ri tashkil qilish bu muammolarning oldini
oladi.
Yana bir muhim jihat – byurokratiyani kamaytirish. Ortiqcha hujjatlar,
tasdiqlash bosqichlari, ko‘p darajadagi rahbarlar soni kamaytirilsa, vaqt va
moliyaviy xarajatlar sezilarli darajada qisqaradi.
Korxona rahbariyati bu borada zamonaviy boshqaruv texnologiyalarini,
masalan, lean management, agile yoki BPR (biznes jarayonlarni qayta tashkil
etish) kabi yondashuvlarni joriy qilsa, sezilarli natijaga erishishi mumkin.
4. Xaridlarni optimallashtirish
Ishlab chiqarishda foydalaniladigan xomashyo, butlovchi qismlar, jihozlar
va boshqa materiallarni xarid qilish korxona xarajatlarining katta qismini
tashkil qiladi. Xaridlarni to‘g‘ri tashkil etish orqali mahsulot tannarxini
sezilarli darajada kamaytirish mumkin.

Optimallashtirilgan xarid siyosati – bu kerakli resurslarni eng arzon, sifatli
va o‘z vaqtida yetkazib beradigan manbadan sotib olish tizimidir. Buning
uchun bozor tahlili, yetkazib beruvchilar bilan uzoq muddatli shartnomalar
tuzish, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqaruvchilardan xarid qilish amaliyoti
muhimdir.Shuningdek bir nechta korxona birlashib, umumiy xaridlar qilish
orqali ulgurji narxlarda chegirmalar olishi ham xarajatlarni kamaytiradi. Uzoq
muddatli hamkorlik, ishonchli va barqaror yetkazib beruvchilar bilan ishlash –
moliyaviy barqarorlik uchun zamin yaratadi.
O‘zbekiston sharoitida ko‘plab korxonalar ichki bozordagi narx
o‘zgarishlariga ta’sirchan bo‘lib, importga qaram. Shuning uchun mahalliy
alternativalarni izlab topish, ularni sifat jihatdan tahlil qilish va iqtisodiy
samaradorlikni hisobga olgan holda tanlash muhimdir.
Optimallashtirilgan xarid tizimi har bir xarajat birligidan maksimal foyda
olish imkonini beradi. Bu esa mahsulot narxini raqobatbardosh saqlashda
asosiy omildir.
Energiya tejamkor tizimlar – elektr, issiqlik va boshqa energetik
resurslardan tejamkor foydalanish ham muhim omillardandir.
Ishchi kuchini samarali boshqarish – mehnat unumdorligini oshirish,
ortiqcha ishchi kuchini kamaytirish yoki qayta tayyorlash.
Mahsulot sifati va servis xizmatlarini yaxshilash – qayta ishlab chiqarishni
kamaytirish va mijozlar ishonchini oshirish orqali xarajatlarni nazorat qilish.
Ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish bosqichlari:
Rejalashtirish bosqichi – ishlab chiqarish xarajatlari prognozi tuziladi,
smeta tayyorlanadi.
Ijro etish bosqichi – rejalashtirilgan xarajatlar asosida amaliyotga tadbiq
etiladi.
Nazorat va tahlil – amalga oshirilgan xarajatlar reja bilan solishtiriladi,
chekinishlar sabablari aniqlanadi.

Takomillashtirish – aniqlangan muammolar asosida xarajatlarni
qisqartirishga qaratilgan yangi strategiyalar ishlab chiqiladi.
Jadval: Xarajatlarni kamaytirish bo‘yicha asosiy yo‘nalishlar
Yo‘nalish nomi Ta’siri Amaliy misollar
Resurslardan
samarali foydalanish Ortacha 10-15%
tejamkorlik Xomashyoni kam isrof
bilan sarflash
Texnologik
yangilanish Ishlab chiqarish tezligi
oshadi, chiqindilar
kamayadi Avtomatlashtirilgan
konveyer liniyalari
Ishchi kuchini qayta
tashkil etish Ish haqi va
samaradorlik
muvozanati Ko‘p funksiyali
xodimlarni tayyorlash
Energiya
tejamkorlik Elektr va gaz sarfi
kamayadi LED yoritish, issiqlik
izolatsiyasi
Xaridlar
optimallashtirish Narxlar barqarorligi
va pasayish Katta hajmdagi ulgurji
shartnomalar
Tadbirkorlik subyektlari uchun ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish bu
nafaqat moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, balki bozor sharoitlarida
raqobatda ustunlikka erishishning ham muhim garovidir. Xarajatlarni
muntazam nazorat qilish va kamaytirish mexanizmlarini joriy etish natijasida
korxona o‘zining foyda hajmini oshiradi, investitsiyalarni jalb qilish
imkoniyatini kuchaytiradi va umuman, iqtisodiy samaradorlikka erishadi. Shu

bois, zamonaviy menejment konsepsiyasida xarajatlar boshqaruvi ustuvor
yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.
II BOB. Tadbirkorlik faoliyatining foydasi va O‘zbekistondagi amaliy
ko‘rinishlari
2.1. Foyda tushunchasi va uni shakllantirish omillari
Foyda – bu tadbirkorlik faoliyatining asosiy yakuni va uning
muvaffaqiyatini ifodalovchi asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlardan biridir. U har
qanday ishlab chiqaruvchining, xizmat ko‘rsatuvchining yoki tijorat
sub’yektining faoliyatidagi asosiy maqsad va rag‘batlantiruvchi kuch sifatida
e’tirof etiladi. Oddiy qilib aytganda, foyda – bu daromad va xarajatlar
o‘rtasidagi ijobiy farqdir.
Foyda tushunchasi iqtisodiy nazariyada keng yoritilgan bo‘lib, u ikki asosiy
yo‘nalishda ko‘rib chiqiladi: birinchidan, bu buxgalteriya foydasi, ya’ni
tushum va xarajatlar orasidagi farq; ikkinchidan esa, iqtisodiy foyda – bu
nafaqat buxgalteriya xarajatlarini, balki alternativ xarajatlarni ham inobatga
olgan holdagi sof foydadir. Tadbirkor aynan iqtisodiy foydani asos qilib oladi,
chunki bu unga alternativ imkoniyatlar va istiqbollarni hisobga olish imkonini
beradi.
Foyda quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi:
Brutto foyda – sotilgan mahsulotdan tushgan umumiy daromad va
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarish xarajatlari orasidagi farq.
Operatsion foyda – asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan keladigan sof
daromad.

Sof foyda – barcha soliq va xarajatlar chiqarilgandan so‘ng qoladigan toza
foyda.
Foyda shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar ko‘p. Ularni quyidagi asosiy
guruhlarga ajratish mumkin:
Omil turi Izoh
Ichki omillar Tashkilot ichida nazorat qilinadigan – ishlab
chiqarish hajmi, samaradorlik, texnologiya darajasi.
Tashqi omillar Bozor narxlari, talab va taklif muvozanati, iqtisodiy
siyosat, soliqlar.
Resurslardan
foydalanish Mehnat, kapital va material resurslaridan oqilona
foydalanish.
Menejment sifati Tashkilotdagi boshqaruv qarorlarining sifat darajasi.
Foyda darajasiga ta’sir qiluvchi eng muhim omillardan biri bu ishlab
chiqarish xarajatlari va ularni samarali boshqarishdir. Xarajatlarni maqbul
darajada ushlab turish, foydani oshirish imkonini beradi. Shuningdek,
mahsulot tannarxining pasayishi, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarilishi,
samarali marketing strategiyalarining qo‘llanishi ham foyda miqdorini
oshiradi.
Bozordagi raqobat ham foydaga bevosita ta’sir etuvchi muhim omildir.
Agar tadbirkor o‘z mahsulotini raqobatchilariga nisbatan arzon va sifatli taklif
qila olsa, bu orqali ko‘proq xaridorlarni jalb etib, foyda olish imkoniyatini
kengaytiradi.
Foyda darajasi kompaniyaning moliyaviy barqarorligiga, sarmoya jalb
qilish imkoniyatiga, xodimlarga mehnat haqini oshirish, rivojlanish
strategiyalarini ishlab chiqish va joriy qilishga xizmat qiladi. Aynan foyda
hisobidan kompaniya o‘z ustav kapitalini kengaytiradi, yangi texnologiyalarni
joriy etadi va ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash imkoniyatiga ega bo‘ladi.

O‘zbekistonda tadbirkorlikni rivojlantirish uchun yaratilgan soliq
imtiyozlari, yengilliklar va yuridik qo‘llab-quvvatlash tizimi tadbirkorlarning
foyda olishiga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Xususan, kichik biznes
sub’yektlari uchun yengil soliqlar, subsidiyalar, davlat dasturlari doirasida
moliyaviy yordamlar foydaning ko‘payishiga xizmat qilmoqda.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining so‘nggi yillarda
qabul qilgan qarorlari asosida kichik va o‘rta biznesni moliyaviy qo‘llab-
quvvatlash, kreditlar va grantlar ajratish tizimi yo‘lga qo‘yildi. Bularning
barchasi foyda shakllanishida muhim omil hisoblanadi.Shuningdek,
tadbirkorlik sub’yektlari o‘z foydasini oshirish uchun quyidagi strategiyalarni
qo‘llaydilar:
Yangi bozor segmentlarini egallash;
Mahsulot sifati va brend obro‘sini oshirish;
Raqobatchilardan ustunlikka ega bo‘lish;
Innovatsion texnologiyalar joriy etish.
Demak, foyda – bu oddiygina iqtisodiy ko‘rsatkich bo‘lib qolmasdan, balki
har qanday tadbirkorlik faoliyatining yuragi, uning asosiy harakatlantiruvchi
kuchidir. Har qanday tadbirkor foydani shakllantirish va oshirish orqali o‘z
faoliyatini barqarorlashtiradi, kengaytiradi va rivojlanadi. Shunday ekan,
foydaning mohiyatini chuqur anglash va uni shakllantirish omillarini chuqur
tahlil qilish, har bir tadbirkor uchun zaruriy hisoblanadi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika
qo‘mitasi hisobotlari asosida yillik sof foyda ko‘rsatkichlari quyidagicha
bo‘lgan:
Yil Yalpi ichki
mahsulot (mlrd
so‘m) Tadbirkorlikdan olingan
foyda (mlrd so‘m) O‘sish
sur’ati (%)
2021 734 588 112 540 6.8%
2022 889 220 145 000 9.7%

2023 1 120 500 187 400 10.8%
2024 1 380 000 234 000 11.7%
2025* 1 650 000 (prognoz) 278 000 (prognoz) 10.9%
Bu ma’lumotlardan ko‘rinadiki, mamlakat iqtisodiyotidagi o‘sish bilan
birga tadbirkorlikdan olinayotgan foyda ham yildan-yilga oshib bormoqda. Bu
holat davlat siyosatining to‘g‘riligidan, bozor mexanizmlarining samarali
ishlashidan va tadbirkorlar tomonidan innovatsion yondashuvlar joriy
qilinayotganidan dalolat beradi.
Tadbirkorlik foydasini shakllantirishda eksport hajmi va ichki bozor
barqarorligi ham muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, 2023–2025-yillarda
qishloq xo‘jaligi, sanoat, IT xizmatlari va turizm sohasida olinayotgan foyda

ulushi umumiy struktura ichida ortib bormoqda. Shuningdek, O‘zbekistonda
2021–2024-yillarda ro‘yxatdan o‘tgan tadbirkorlik subyektlari soni 500
mingdan ortiqni tashkil etdi. Ulardan 70% faoliyatini foydali ko‘rsatkichlar
bilan yakunlagan. 2025-yilda bu ko‘rsatkich yanada oshishi kutilmoqda.
2024-yilda O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida tadbirkorlik subyektlari
tomonidan shakllantirilgan foyda hajmi respublika yalpi ichki mahsulotining
(YAIM) o‘sish sur’atlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘ldi. Davlat statistika
qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilda mamlakat YAIM hajmi 1 010 trln
so‘mdan oshdi, bu 2023-yilga nisbatan 5,6% o‘sishni tashkil etdi. Shu yili
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari YAIMning qariyb 56 foizini
yaratdi.
Tadbirkorlik faoliyati orqali olinayotgan foydaning shakllanishiga bir qator
ichki va tashqi omillar ta’sir ko‘rsatdi. Jumladan, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish, xarajatlarni maqbullashtirish, soliqqa tortish
tizimidagi imtiyozlar va davlat tomonidan ko‘rsatilayotgan moliyaviy ko‘mak
choralari asosiy omillar sifatida ajralib turdi. 2024-yil davomida 130 mingdan
ortiq yangi kichik biznes subyektlari ro‘yxatdan o‘tkazilgan bo‘lib, ularning
aksariyati xizmat ko‘rsatish, savdo va qishloq xo‘jaligi yo‘nalishlarida
faoliyat yuritdi.
Foydaning asosiy shakllanishi mahsulot tannarxi va sotuv narxi o‘rtasidagi
farq orqali aniqlanadi. 2024-yilda, o‘rtacha olayotganda, ishlab chiqarilgan 1
mln so‘mlik mahsulot uchun 150-180 ming so‘m sof foyda olindi. Ayrim
yuqori daromadli sohalarda, xususan, IT xizmatlari, eksportga yo‘naltirilgan
tekstil mahsulotlari va logistika xizmatlarida bu ko‘rsatkich yanada yuqori
bo‘ldi.
Statistik tahlillar shuni ko‘rsatdiki, 2024-yilda eng ko‘p foyda ko‘rgan
tadbirkorlik subyektlari Toshkent shahri, Samarqand, Andijon va Farg‘ona
viloyatlarida joylashgan bo‘lib, bu hududlarda iqtisodiy faollik yuqori va

infratuzilma rivojlangan. Ayniqsa, Toshkent shahrida joylashgan yirik savdo
va IT kompaniyalari o‘rtacha yiliga 2-5 mlrd so‘mgacha sof foyda ko‘rsatgan.
Davlat tomonidan tadbirkorlikni rag‘batlantirish uchun 2024-yilda 7 trln
so‘mdan ortiq subsidiya, grant va kreditlar ajratildi. Shu bilan birga,
"Ishbilarmon hudud" dasturi doirasida 22 mingdan ortiq tadbirkorlar
subsidiyalardan foydalandilar. Bu ularning ishlab chiqarish quvvatini
kengaytirishiga, xarajatlarni kamaytirishga va natijada foyda ko‘rsatkichlarini
oshirishga xizmat qildi.
Quyidagi jadvalda 2024-yil bo‘yicha sohalar kesimida o‘rtacha yillik sof
foyda ko‘rsatkichlari keltirilgan:
№ Tadbirkorlik sohasi O‘rtacha sof foyda (mln so‘m/yil)
1 Savdo 120–350
2 Qishloq xo‘jaligi 80–250
3 Qurilish 200–500
4 IT xizmatlari 500–1500
5 Turizm va mehmonxona 100–300
6 Transport/logistika 300–800
7 To‘qimachilik eksporti 400–1000
Yuqoridagi raqamlar shuni anglatadiki, foydaning shakllanishi sohaga,
kapital hajmiga, innovatsion texnologiyalarni joriy etishga va eksport
imkoniyatlariga bevosita bog‘liq. Shuningdek, 2024-yilda eksport
qilinayotgan mahsulotlar (ayniqsa, paxta mahsulotlari, meva-sabzavotlar,
yengil sanoat mahsulotlari) bo‘yicha foyda ko‘rsatkichlari ichki
bozordagilarga qaraganda 2–3 baravar yuqori bo‘ldi.
Natijaviy jihatdan, foyda darajasi har bir tadbirkorning qaroriga, moliyaviy
boshqaruviga va strategik yondashuviga bog‘liq bo‘lib, uni shakllantirish
murakkab, ammo boshqarilishi mumkin bo‘lgan jarayondir. Davlat tomonidan

yaratilayotgan imkoniyatlar, investorlar ishonchi va bozordagi ijobiy
tendensiyalar ushbu jarayonni yanada mustahkamlab bormoqda.
2.2. Tadbirkorlik foydasini maksimallashtirish strategiyalari
Tadbirkorlik faoliyatining asosiy maqsadi daromad olish, ya’ni foyda
ko‘rish hisoblanadi. Foyda — bu daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi ijobiy
farq bo‘lib, har qanday biznes yurituvchining iqtisodiy muvaffaqiyatini
ifodalaydi. Shu sababli, tadbirkorlik foydasini maksimallashtirish — samarali
menejment, optimal resurslardan foydalanish, bozordagi imkoniyatlarni
to‘g‘ri baholash va innovatsion yondashuvlar bilan chambarchas bog‘liqdir.
Foydani oshirish strategiyasi deganda, tadbirkorning mavjud resurs va
imkoniyatlarini eng yuqori darajada daromad keltiradigan shaklda tashkil
etish va boshqarish usullari tushuniladi. Bunda quyidagi asosiy yo‘nalishlar
muhim o‘rin tutadi:
1. Xarajatlarni optimallashtirish
Foydani ko‘paytirish uchun birinchi strategik yondashuv — xarajatlarni
kamaytirishdir. Buning uchun ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilish,
ortiqcha yoki samarasiz ishlatilayotgan resurslarni aniqlash va ularni

maqbullashtirish zarur. Masalan, texnologik modernizatsiya orqali energiya,
xom ashyo yoki ishchi kuchiga ketadigan xarajatlarni qisqartirish mumkin.
2. Mahsulot yoki xizmat sifatini oshirish
Yuqori sifatli mahsulot va xizmatlar iste’molchilarda ishonch uyg‘otadi,
takroriy xaridlar va mijozlar bazasining kengayishiga olib keladi. Bu esa
bevosita daromadlar o‘sishiga xizmat qiladi. Sifatni oshirish — nafaqat narxni
asoslash, balki brend qiymatini oshirish va bozorda mustahkam o‘rin egallash
vositasidir.
3. Narx belgilash strategiyasi
Raqobatbardosh narx siyosatini ishlab chiqish — foydani oshirishning
muhim yo‘lidir. Bu strategiyada “qiymatga asoslangan narx belgilash”,
“raqobatchilarga qarab narx belgilash” va “moslashuvchan narx” tizimlari
mavjud. Har bir uslub mahsulot turlariga, bozor holatiga va xaridorlar
ehtiyojlariga qarab tanlanadi.
4. Diversifikatsiya
Diversifikatsiya — bu tadbirkorlik faoliyatini kengaytirish, ya’ni bir nechta
mahsulot yoki xizmat yo‘nalishlarini rivojlantirish orqali risklarni kamaytirish
va daromad manbalarini ko‘paytirish strategiyasidir. Masalan, qishloq
xo‘jaligida faqat g‘alla yetishtirish o‘rniga sabzavot, bog‘dorchilik yoki
chorvachilik bilan ham shug‘ullanish foydani oshiradi.
5. Innovatsiyalarni joriy etish
Innovatsion texnologiyalar va yangi ishlab chiqarish usullarini joriy qilish
foydani oshirishning zamonaviy strategiyasidir. Masalan, avtomatlashtirish,
sun’iy intellekt, onlayn xizmat ko‘rsatish tizimlari yoki elektron savdo
platformalaridan foydalanish ishlab chiqarish samaradorligini sezilarli
oshiradi.
6. Bozorni kengaytirish
Yangi bozorlarga chiqish yoki eksport salohiyatini oshirish orqali sotuv
hajmi ortadi. Bu esa foydani ko‘paytiradi. O‘zbekiston tadbirkorlari uchun

Yevroosiyo bozoriga chiqish, qo‘shni mamlakatlar bilan kooperatsiyani
kuchaytirish foydali strategiya bo‘lishi mumkin.
7. Raqobat ustunligini shakllantirish
Bozorda barqaror raqobat ustunligi foydani uzoq muddatli asosda saqlash
imkonini beradi. Buning uchun noyob mahsulot taklifi, yuqori xizmat sifati,
mijozlar bilan aloqalarni mustahkamlash kabi vositalardan foydalanish zarur.
8. Xodimlar salohiyatidan to‘liq foydalanish
Xodimlarning malakasi va motivatsiyasi bevosita ishlab chiqarish va
xizmat ko‘rsatish sifati bilan bog‘liq. Ularni o‘qitish, rag‘batlantirish va jalb
etish orqali umumiy samaradorlik ortadi.
9. Foyda tahlili va strategik rejalashtirish
Foydani muntazam tahlil qilish va prognozlar asosida strategik
rejalashtirish foydani uzoq muddatda barqaror ushlab turishga xizmat qiladi.
Har bir kvartal yoki yil yakunida moliyaviy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish,
kuchli va zaif jihatlarni aniqlash orqali yangilangan strategiyalar ishlab
chiqiladi.
O‘zbekistonda amaliy ko‘rinishlar
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
qo‘llab-quvvatlash, soliq yengilliklari, kreditlar va grant dasturlari orqali
tadbirkorlik foydasini oshirishga zamin yaratildi. 2021–2024 yillarda
O‘zbekiston bo‘yicha yillik o‘rtacha foyda ko‘rsatkichi 12–16% atrofida o‘sib
bormoqda. 2025 yil uchun prognozlar esa bu o‘sish 17–18% atrofida
bo‘lishini ko‘rsatmoqda.
Quyida foydani maksimallashtirishga ta’sir qiluvchi strategiyalar bo‘yicha
qisqacha jadval keltirilgan:
№ Strategiya nomi Asosiy maqsadi
1 Xarajatlarni kamaytirish Daromadlar farqini oshirish
2 Mahsulot sifatini oshirish Mijoz ishonchini kuchaytirish
3 Narx belgilash Raqobatbardoshlikni ta’minlash

№ Strategiya nomi Asosiy maqsadi
4 Diversifikatsiya Risklarni kamaytirish va daromadni
oshirish
5 Innovatsiyalar joriy etish Samaradorlik va tejamkorlikni oshirish
6 Bozorni kengaytirish Sotuv hajmini oshirish
7 Raqobat ustunligini
shakllantirish Uzoq muddatli barqarorlik
8 Xodimlarni rivojlantirish Ishlab chiqarish sifatini oshirish
9 Foyda tahlili va rejalashtirish Moliyaviy barqarorlik
Yuqoridagi strategiyalarni amalda qo‘llash orqali har qanday tadbirkor o‘z
faoliyatining daromadliligini oshirishi, bozordagi mavqeini mustahkamlashi
va uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishi mumkin.
2.3. O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining xarajat va foyda
ko‘rsatkichlari tahlili
O‘zbekiston iqtisodiyotining muhim tarmoqlaridan biri hisoblangan
tadbirkorlik faoliyati so‘nggi yillarda sezilarli o‘sish sur’atlarini namoyon
qilmoqda. Xususan, 2021–2024-yillar oralig‘ida tadbirkorlik subyektlari
tomonidan yaratilgan yalpi ichki mahsulot (YAIM)dagi ulush va foyda hajmi
yildan-yilga oshib bormoqda. Bu jarayonda xarajat va foyda o‘rtasidagi
nisbat, ular o‘rtasida hosil bo‘ladigan farq, foydalilik darajasi, tannarx
tahlillari ham iqtisodiy rivojlanishning muhim ko‘rsatkichlari sifatida e’tirof
etiladi.
2021-yilda YAIM hajmi 734,6 trln so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, bu
ko‘rsatkich 2022-yilda 889,2 trln so‘mga, 2023-yilda esa 1 120,5 trln so‘mga
yetdi. 2024-yilga kelib esa YAIM hajmi 1 380 trln so‘mga oshgan. Bu esa
2021–2024 yillarda umumiy iqtisodiy o‘sish sur’atining barqarorligini
ko‘rsatadi. Ayniqsa, ushbu davrda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik

subyektlarining YAIMdagi ulushi 56 foizdan oshgani tadbirkorlikning
iqtisodiyotdagi roli ortib borayotganidan dalolat beradi.
Foyda ko‘rsatkichlariga kelsak, 2021-yilda tadbirkorlikdan olingan sof
foyda 112,5 trln so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2024-yilda bu raqam 234 trln
so‘mgacha ko‘tarildi. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, foyda
ko‘rsatkichlaridagi o‘sish sur’ati YAIM o‘sishidan ham yuqoriroq bo‘lmoqda.
Masalan, 2022-yilda foyda 28,9 foizga oshgan bo‘lsa, 2023-yilda bu
ko‘rsatkich 29,2 foizni, 2024-yilda esa 24,9 foizni tashkil etdi. Bunday yuqori
darajadagi o‘sish moliyaviy boshqaruvning takomillashuvi, xarajatlarni
optimallashtirish va resurslardan samarali foydalanish natijasidir.
Tadbirkorlik faoliyatida xarajatlarning tahlili ham muhim o‘rin tutadi.
Tannarxni shakllantiruvchi asosiy omillar — xomashyo, mehnat haqi,
kommunal xizmatlar, transport va logistika xarajatlari hamda soliq yuklaridan
iborat. 2024-yilda o‘rtacha 1 mln so‘mlik mahsulot ishlab chiqarishda 150–
180 ming so‘m miqdorida sof foyda olingani aniqlangan bo‘lib, bu mahsulot
tannarxining o‘rtacha 82–85 foizini xarajatlar tashkil etayotganini bildiradi.
Shuningdek, yuqori foydali sohalar — IT xizmatlari, transport/logistika va
to‘qimachilik eksporti sohasi o‘rtacha 500 mln so‘mdan 1,5 mlrd so‘mgacha
foyda ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan.
Xarajatlar tarkibida eng katta ulush xodimlar ish haqi va xomashyo
xarajatlariga to‘g‘ri keladi. Shu bilan birga, davlat tomonidan taqdim
etilayotgan imtiyozlar — soliqdan ozod qilish, subsidiyalar, grantlar va
kreditlar xarajat bosimini kamaytirishga xizmat qilmoqda. Jumladan, 2024-
yilda 7 trln so‘mdan ortiq moliyaviy ko‘mak ajratilib, bu 22 mingdan ortiq
tadbirkorlik subyektlariga yordam sifatida yo‘naltirilgan. Natijada, ishlab
chiqarish samaradorligi oshib, foyda ko‘rsatkichlari sezilarli yaxshilangan.
Hududlar kesimida tahlil qilganda, Toshkent shahri, Farg‘ona, Samarqand
va Andijon viloyatlari eng yuqori daromad ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan.
Toshkent shahrida yirik savdo tarmoqlari va IT kompaniyalari yiliga 2–5 mlrd

so‘mgacha sof foyda olgani qayd etilgan. Bu esa infratuzilmaning
rivojlanganligi, bozor talabining yuqoriligi hamda investitsiya muhitining
qulayligi bilan izohlanadi.
2024-yilda sohalar kesimida sof foyda darajasi quyidagicha bo‘lgan: savdo
— 120–350 mln so‘m, qishloq xo‘jaligi — 80–250 mln so‘m, qurilish —
200–500 mln so‘m, IT xizmatlari — 500–1500 mln so‘m, transport va
logistika — 300–800 mln so‘m, to‘qimachilik eksporti — 400–1000 mln
so‘m. Ko‘rinib turibdiki, eng yuqori darajadagi foyda eksportga yo‘naltirilgan
va texnologik innovatsiyalarni o‘zlashtirgan tarmoqlarga to‘g‘ri kelmoqda.

Xulosa
Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy
jarayonlardagi o‘rni va ahamiyatini chuqurroq anglab yetdim. Tadbirkorlik
nafaqat daromad manbai, balki mamlakat iqtisodiyotini rivojlantiruvchi asosiy
omillardan biri ekanligi amaliy misollar bilan isbotlandi. Ayniqsa, bugungi
kunda O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotini yanada chuqurlashtirish, xususiy
sektorni kengaytirish, investitsion muhitni yaxshilash va raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarishni rag‘batlantirish orqali tadbirkorlikka katta
e’tibor qaratilayotganini ko‘rdim.
Ish davomida men tadbirkorlikda uchraydigan sarf-xarajatlar turlari, ularni
qanday qilib to‘g‘ri boshqarish mumkinligi hamda ushbu xarajatlarni
kamaytirish orqali foydani oshirish yo‘llarini chuqur o‘rgandim. Shuningdek,
foyda tushunchasi, uni shakllantiruvchi omillar va foydani maksimal darajaga
yetkazish strategiyalarini tahlil qilish orqali nazariy bilimlarim
mustahkamlandi.
2021–2025 yillar oralig‘idagi statistik ma’lumotlar asosida tahlil olib
borganimda, ayniqsa 2024 yilda mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatiga oid
ko‘rsatkichlar ijobiy o‘zgarayotganini ko‘rdim. Davlat tomonidan
berilayotgan imtiyozlar, moliyaviy ko‘mak, soliq yengilliklari hamda
texnologik rivojlanish tadbirkorlik muhitiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, bugungi global iqtisodiy sharoitda har bir
tadbirkor, ayniqsa yangi faoliyat boshlayotgan yoshlar uchun samarali
xarajatlar boshqaruvi, foyda strategiyasi va bozor muvozanatini to‘g‘ri
tushunish muhim hisoblanadi. Men kelgusida ushbu bilimlarimni nafaqat
nazariy jihatdan, balki amaliyotda ham qo‘llab, O‘zbekiston taraqqiyotiga o‘z
hissamni qo‘shishni maqsad qilganman.

Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron
manba: www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-
son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron
manba: www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-
yil 20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish
tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities
outlook”, 2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Tadbirkorlik faoliyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi

Sotib olish