Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	362.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………….
…..
I BOB. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va nazariy asoslari
1.1. Tadbirkorlik tushunchasi, maqsadi va vazifalari …………………………..
1.2. Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy-me’yoriy
asoslari ……………………..
1.3. Tadbirkorlikda mulkchilik shakllari va ularning
ta’siri …………………….
II BOB. Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari va O‘zbekistondagi
amaliyoti
2.1. Yakka tartibdagi tadbirkorlik va oilaviy
biznes …………………………....
2.2. Kichik biznes va xususiy korxonalar: shakllari va imkoniyatlari ………….
2.3. O‘zbekistonda tadbirkorlik shakllarining rivojlanish holati va istiqbollari ..
Xulosa …………………………………………………………….……………
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi global iqtisodiy muhitda
tadbirkorlik faoliyatining roli beqiyos bo‘lib, u mamlakatlar iqtisodiy
barqarorligi va ijtimoiy rivojlanishida hal qiluvchi omil sifatida maydonga
chiqmoqda. Iqtisodiyotni liberallashtirish, bozor mexanizmlarini
takomillashtirish, aholi bandligini ta’minlash hamda ichki bozorni to‘ldirishda
tadbirkorlik alohida ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston ham bu borada faol
islohotlar olib bormoqda. Mamlakatimizda Prezident tashabbusi bilan
tadbirkorlar uchun qulay soliq siyosati, kredit resurslariga oson kirish,
elektron davlat xizmatlarining joriy etilishi kabi ijobiy muhit yaratilmoqda.
Ayniqsa, tadbirkorlikning shakllarini — yakka tartibdagi faoliyatdan tortib
oilaviy biznes va kichik korxonalar faoliyatigacha bo‘lgan ko‘lamda o‘rganish
muhimdir 1
. Chunki aynan ushbu shakllar orqali iqtisodiy o‘sishning asosiy
drayverlari shakllanmoqda. Shu sababli, tadbirkorlik faoliyatining asosiy
shakllarini chuqur tahlil qilish, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini va amaliy
jihatlarini o‘rganish nafaqat dolzarb, balki zarur ilmiy-amaliy vazifadir.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Tadbirkorlik va uning
faoliyat shakllari nafaqat amaliyotda, balki ilmiy adabiyotlarda ham keng
muhokama qilinib kelmoqda. Xususan, O‘zbekistonlik iqtisodchilar — S.
Murodov, A. Qodirov, R. Umarov va N. Toshpo‘latovlarning asarlarida
tadbirkorlikning huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy asoslari chuqur tahlil etilgan.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil –
Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-
son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4Shu bilan birga, dunyo miqyosida P. Drucker, J. Schumpeter va D.
McClelland kabi olimlar innovatsion tadbirkorlik, individual tashabbus, va
riskni boshqarish nazariyalariga asos solgan. O‘zbekiston Prezidentining
farmonlari, hukumat qarorlari, Davlat statistika qo‘mitasining yillik
hisobotlari va iqtisodiy sharhlarida esa tadbirkorlik shakllari, ularning soni,
faoliyat yo‘nalishlari va rivojlanish sur’atlari batafsil bayon etilgan.
Shuningdek, ilmiy maqolalar, bitiruv malakaviy ishlari va iqtisodiy tahliliy
nashrlar bu borada boy ilmiy asosni tashkil etadi. Ushbu kurs ishida aynan shu
mavjud nazariy va amaliy adabiyotlar asosida tahlil o‘tkaziladi va yangi
xulosalar chiqariladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Tadbirkorlik
faoliyatining asosiy shakllarini o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy
jihatdan ham alohida ahamiyatga ega. Nazariy jihatdan, bu mavzu orqali
bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlikning o‘rni, uning ijtimoiy-iqtisodiy
funksiyalari, huquqiy asoslari va mulkchilik shakllari haqida chuqur ilmiy
bilimga ega bo‘lish mumkin. Ayniqsa, yakka tartibdagi tadbirkorlik, oilaviy
biznes, kichik biznes va xususiy korxonalarning o‘zaro farqlari va umumiy
xususiyatlarini tahlil qilish iqtisodiy nazariyalarni to‘g‘ri tushunishda muhim
asos bo‘lib xizmat qiladi. Amaliy nuqtai nazardan esa, mazkur kurs ishi
tadbirkorlar, iqtisodchilar va soha mutaxassislari uchun foydali qo‘llanma
bo‘lishi mumkin. Unda keltirilgan taklif va tahlillar real iqtisodiy jarayonlarga
asoslangan bo‘lib, O‘zbekistonda tadbirkorlik shakllarini takomillashtirishda
amaliy vosita sifatida qo‘llanilishi mumkin. Shu bilan birga, ushbu ish
bo‘lajak iqtisodchi-mutaxassislar uchun mustahkam nazariy poydevor yaratib,
ularni tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq masalalarni tizimli tahlil qilishga
yo‘naltiradi. Umuman olganda, kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati
hozirgi zamon iqtisodiyotini to‘g‘ri anglash va uni rivojlantirish
strategiyalarini ishlab chiqishda katta salohiyatga ega.

5Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekistonda tadbirkorlik
faoliyatining shakllari va ularning amalda qo‘llanilishiga doir iqtisodiy
munosabatlardir.
Kurs ishi mavzusining predmeti — tadbirkorlik faoliyatining asosiy
shakllari (yakka tartibdagi tadbirkorlik, oilaviy biznes, kichik biznes va
xususiy korxonalar) va ularning iqtisodiyotdagi o‘rni hamda rivojlanish
omillarini o‘rganishdir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — tadbirkorlik faoliyatining asosiy
shakllarini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, ularning iqtisodiyotdagi
rolini tahlil qilish hamda O‘zbekistonda ushbu shakllarning rivojlanish holati
va istiqbollarini aniqlashdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Tadbirkorlik tushunchasini, maqsadini va vazifalarini yoritish;
 Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy-me’yoriy asoslarini tahlil qilish;
 Tadbirkorlikda mulkchilik shakllarining iqtisodiy ta’sirini ko‘rsatish;
 Tadbirkorlikning asosiy shakllari — yakka tartibdagi tadbirkorlik, oilaviy
biznes, kichik biznes va xususiy korxonalarni o‘rganish;
 O‘zbekistondagi tadbirkorlik amaliyotini statistik va tahliliy jihatdan
baholash;
 Tadbirkorlik shakllarining rivojlanish istiqbollari bo‘yicha xulosalar va
takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va nazariy asoslari
1.1. Tadbirkorlik tushunchasi, maqsadi va vazifalari
Tadbirkorlik insoniyat tarixida eng qadimiy faoliyat turlaridan biri bo‘lib,
u jamiyat taraqqiyotida doimo muhim o‘rin egallab kelgan. Ayniqsa, bozor
iqtisodiyotiga o‘tish bilan bu faoliyat yanada dolzarb tus oldi. Tadbirkorlik bu
— foyda olish maqsadida tavakkalchilikka asoslangan mustaqil tashabbusdir.
Uning asosida mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, ishchi o‘rinlari
yaratish va bozor talablariga javob beradigan innovatsiyalarni joriy etish
yotadi. Tadbirkorlik faoliyatida shaxsiy tashabbus, moliyaviy va intellektual
resurslardan foydalanish, bozor kon’yunkturasini tahlil qilish va foydali
iqtisodiy qarorlar qabul qilish muhim ahamiyatga ega.
Tadbirkorlik tushunchasi turli iqtisodchilar tomonidan har xil izohlangan.
Masalan, J. Schumpeter uni innovatsiya bilan bog‘liq faoliyat deb talqin
qiladi. Unga ko‘ra, tadbirkorlar mavjud resurslar asosida yangilik kiritadigan
shaxslardir. P. Drucker esa tadbirkorlikni bozor ehtiyojlarini oldindan his etib,
ularga javob beruvchi strategik qarorlar qabul qilish qobiliyati sifatida
baholaydi. Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda esa tadbirkorlik — bu erkinlik,
mustaqillik va foyda olishga qaratilgan tavakkalchilik bilan bog‘liq iqtisodiy
faoliyat deb ta’riflanadi.
Tadbirkorlikning asosiy maqsadi — iqtisodiy foyda olish, ya’ni daromad
orttirishdan iborat. Biroq, bu foyda nafaqat shaxsiy daromadni ko‘zlash, balki
jamiyat uchun foydali mahsulot va xizmatlarni taqdim etish, yangi ish
o‘rinlari yaratish, byudjetga soliq to‘lash orqali ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlash kabi vazifalarni ham o‘z ichiga oladi. Shu sababli, tadbirkorlik

7faoliyati daromad orttirish bilan birga ijtimoiy va makroiqtisodiy funksiyani
ham bajaradi.
Tadbirkorlikning yana bir muhim jihati — bu tashabbuskorlikdir. Har bir
tadbirkor o‘z faoliyatini yo‘lga qo‘yishda bozorga tahlil asosida kiradi,
mahsulot yoki xizmat tanlaydi, ishlab chiqarish vositalarini aniqlaydi, ishchi
kuchini jalb etadi, moliyaviy risklarni baholaydi va boshqaradi. Demak,
tadbirkorlik — bu nafaqat oddiy savdo yoki xizmat ko‘rsatish, balki
murakkab boshqaruv, rejalashtirish, moliyalashtirish va nazorat jarayonidir.
Tadbirkorlikning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

81. Bozor ehtiyojini o‘rganish va uni qondiruvchi mahsulot yoki xizmat
ishlab chiqish
Tadbirkorlikning asosiy boshlang‘ich nuqtasi bu — bozor ehtiyojlarini
o‘rganishdir. Har bir tadbirkor bozorda talab yuqori bo‘lgan mahsulot yokiBozor ehtiyojini
o‘rganish va uni
qondiruvchi mahsulot
yoki xizmahlab chiqish
Ishlab chiqarish
jarayonini yo‘lga
qo‘yish va
samaradorlikka
erishish
Raqobatbardoshlikni
ta’minlash uchun
innovatsion
yondashuvlarni joriy
qilish;
Ya ngi ish o‘rinlari
yaratish va aholining
bandligini oshirish;
Soliq to‘lash orqali
davlat byudjetiga hissa
qo‘shish
Foyda olish va uni
kapital sifatida
aylantirib iqtisodiy
o‘sishni ta’minlash
Hududiy va mintaqaviy
iqtisodiy rivojlanishga
turtki berish.

9xizmatni aniqlashi va aynan shu ehtiyojni qondirishga qaratilgan ish yuritishi
kerak. Bu uchun marketing tadqiqotlari, raqobatchilar tahlili, mijozlar fikri va
zamonaviy trendlar o‘rganiladi. Natijada bozorni to‘ldiruvchi, iste’molchiga
foydali, samarali mahsulot yoki xizmat ishlab chiqiladi .
2. Ishlab chiqarish jarayonini yo‘lga qo‘yish va samaradorlikka erishish
Tadbirkor mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarishda resurslardan oqilona
foydalanishi, ishlab chiqarish liniyasini samarali tashkil qilishi kerak. Bu
jarayon xomashyo tanlash, mehnat resurslarini boshqarish, texnologiyani
to‘g‘ri joriy etish va mahsulot sifatini nazorat qilish kabi bosqichlarni o‘z
ichiga oladi. Samaradorlik — har bir xarajatdan maksimal foyda olish orqali
erishiladi. Bu esa korxonaga tejamkorlik va raqobatbardoshlik olib keladi.
3. Raqobatbardoshlikni ta’minlash uchun innovatsion yondashuvlarni
joriy qilish
Bugungi kunda har bir tadbirkor raqobat sharoitida yashaydi. Shu sababli,
innovatsiyalarni — yangi mahsulot dizayni, xizmat ko‘rsatish sifati,
texnologik yangiliklar, raqamli platformalar kabi yechimlarni joriy qilish
zarur. Bu usullar orqali xaridor e’tiborini tortish, mahsulot narxini
optimallashtirish va bozor ulushini kengaytirish imkoniyati yaratiladi.
Innovatsiya — bu ustunlik va uzluksiz rivojlanish kalitidir.
4. Foyda olish va uni kapital sifatida aylantirib iqtisodiy o‘sishni
ta’minlash
Tadbirkorning asosiy maqsadi — foyda olishdir. Biroq bu foyda o‘z-
o‘zidan emas, balki yaxshi rejalashtirilgan, samarali yuritilgan ishlab
chiqarish va xizmat orqali shakllanadi. Olingan foyda esa yana biznesga
yo‘naltiriladi: ishlab chiqarish hajmini oshirish, texnologiyani yangilash,
yangi bozorlar topish, ko‘proq mijozlarga yetib borish. Bu jarayon iqtisodiy
o‘sishni tezlashtiradi va tadbirkorlikning barqarorligini ta’minlaydi.
5. Yangi ish o‘rinlari yaratish va aholining bandligini oshirish

10Har bir faol tadbirkor ishbilarmonlikni rivojlantirgan sari yangi ish
o‘rinlariga ehtiyoj tug‘iladi. Ishlab chiqarish kengaysa, xizmat ko‘rsatish
hajmi oshsa — demak yangi ishchi kuchi talab etiladi. Bu esa aholining
bandligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Tadbirkorlik orqali o‘z-o‘zini
band qilgan shaxslar soni ortadi, bu esa ijtimoiy barqarorlik va daromad
tengligiga hissa qo‘shadi.
6. Soliq to‘lash orqali davlat byudjetiga hissa qo‘shish
Har bir tadbirkor qonunchilik asosida belgilangan soliqlarni to‘laydi.
Ushbu soliq tushumlari orqali davlat byudjeti shakllanadi va ijtimoiy
sohalarga — ta’lim, sog‘liqni saqlash, infratuzilma rivojiga sarflanadi.
Demak, tadbirkorlik nafaqat shaxsiy foyda, balki davlat manfaatlari uchun
ham xizmat qiladi. Soliq intizomi yuqori bo‘lgan jamiyatda iqtisodiy o‘sish
sur’atlari yuqori bo‘ladi.
7. Hududiy va mintaqaviy iqtisodiy rivojlanishga turtki berish
Tadbirkorlik faoliyati nafaqat markaziy shaharlarda, balki chekka
hududlarda ham iqtisodiy faollikni oshirishga xizmat qiladi. Masalan, bir
viloyatda yangi ishlab chiqarish sexi ochilsa, bu nafaqat ish o‘rinlari yaratadi,
balki mahalliy mahsulot ishlab chiqarish, eksport imkoniyatlari, ijtimoiy
infratuzilmaning yaxshilanishiga olib keladi. Shu jihatdan, tadbirkorlik —
mintaqaviy iqtisodiyotni faollashtiruvchi kuchdir.
Tadbirkorlik faoliyatining samarali yuritilishi mamlakat iqtisodiyotining
umumiy barqarorligi va aholi turmush darajasining oshishiga bevosita ta’sir
qiladi. Masalan, kichik biznes va oilaviy tadbirkorlik orqali ko‘plab oilalar o‘z
daromad manbaiga ega bo‘lmoqda. Shu bilan birga, tadbirkorlar jamiyatda
innovatsiyalarni yoyishda, yangi texnologiyalarni joriy etishda, ekologik
barqarorlikni ta’minlashda ham faol ishtirok etmoqda.
Zamonaviy O‘zbekiston sharoitida tadbirkorlik faoliyatining ahamiyati
yildan-yilga ortib bormoqda. Yangi qonunlar, davlat dasturlari va islohotlar
aynan tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilmoqda. Masalan,

11"Yangi O‘zbekiston — yangi islohotlar davri" tamoyili doirasida minglab
tadbirkorlar uchun soliq va bojxona imtiyozlari, subsidiyalar, garovsiz
kreditlar kabi ko‘maklashish mexanizmlari ishlab chiqildi. Bu esa ko‘plab
yangi tadbirkorlik shakllarining paydo bo‘lishiga va iqtisodiyotni
diversifikatsiya qilishga sabab bo‘ldi.
1.2. Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy-me’yoriy asoslari
Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish, uni erkin va samarali yo‘lga
qo‘yish uchun mustahkam huquqiy-me’yoriy asoslar mavjud bo‘lishi zarur.
Har qanday bozor iqtisodiyotli mamlakatda tadbirkorlik subyektlari huquqiy
normalar asosida faoliyat yuritadi. O‘zbekiston Respublikasida ham ushbu
soha bo‘yicha keng qamrovli qonun hujjatlari qabul qilingan bo‘lib, ular
orqali tadbirkorlarning huquqlari, majburiyatlari, imtiyozlari va faoliyat
yuritish tartibi aniq belgilab berilgan. Huquqiy-me’yoriy baza nafaqat
tadbirkorlarni tartibga soladi, balki ularni himoya qiladi, rag‘batlantiradi va
raqobatbardosh muhitni yaratishga xizmat qiladi.
Tadbirkorlik faoliyatining asosiy huquqiy-me’yoriy asoslari
T/r Normativ-huquqiy hujjat
nomi Qabul
qilingan
sana Asosiy mazmuni va ta’siri
1 O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi 1992-yil 8-
dekabr Mulk daxlsizligi, erkin iqtisodiy
faoliyat yuritish va xususiy
mulkni himoya qilish huquqini
kafolatlaydi.
2 “Tadbirkorlik faoliyati
erkinligining kafolatlari
to‘g‘risida”gi Qonun 1998-yil 25-
dekabr Tadbirkorning huquqlari, mulk
himoyasi, asossiz tekshiruvlardan
himoya va davlat aralashuvining
cheklanishi bilan bog‘liq
kafolatlar belgilab berilgan.
3 “Kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish
to‘g‘risida”gi Qonun 2000-yil 31-
avgust Kichik biznes subyektlariga soliq
imtiyozlari, kredit yengilliklari
va ro‘yxatdan o‘tishdagi
soddalashtirilgan tartiblar taqdim
etiladi.
4 O‘zbekiston Respublikasi Yangilangan Tadbirkorlar uchun

12Soliq kodeksi 2020-yil soddalashtirilgan va umumiy
soliq tizimlari belgilangan, ayrim
tarmoqlarga soliq yengilliklari
qo‘llaniladi.
5 Prezident farmonlari va
Vazirlar Mahkamasi
qarorlari (masalan,
“Yoshlar — kelajagimiz”,
“Har bir oila — tadbirkor”
dasturlari) 2017–2023-
yillar
oralig‘i Ayollar, yoshlar va ishsizlar
uchun tadbirkorlikni boshlashda
subsidiya, kredit va o‘qitish
imkoniyatlari taqdim etilgan.
6 “Investitsiyalar
to‘g‘risida”, “Raqobat
to‘g‘risida”, “Elektron
tijorat to‘g‘risida”gi
qonunlar 1997–2020-
yillar
oralig‘i Xorijiy investorlar va onlayn
tadbirkorlar uchun qulay huquqiy
muhit yaratadi, raqobat muhitini
muhofaza qiladi.
7 “Yagona darcha” tamoyili
asosida ro‘yxatga olish
tartibi 2011-yildan
boshlab Tadbirkorlik subyektlarini
onlayn tarzda tezkor ro‘yxatga
olishni ta’minlaydi (my.gov.uz
orqali).
8 Tadbirkorlar huquqlarini
himoya qiluvchi institutlar
faoliyati 2017-yildan
hozirgacha Biznes-ombudsman, Savdo-
sanoat palatasi, Antimonopoliya
qo‘mitasi va sudlar orqali
tadbirkorlar o‘z huquqlarini
qonuniy himoya qilishi mumkin.
Tadbirkorlik faoliyatining asosiy huquqiy manbai sifatida, avvalo,
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini tilga olish lozim.
Konstitutsiyaning 53-moddasida belgilanishicha, O‘zbekistonda mulk
daxlsizligi, erkin iqtisodiy faoliyat yuritish, xususiy mulkni himoya qilish
kafolatlanadi. Bu norma bevosita tadbirkorlik faoliyatiga huquqiy asos
yaratadi. Shu bilan birga, Konstitutsiyaning 36–40-moddalari fuqarolarning
mehnat, ta’lim, ijtimoiy ta’minot va erkin bandlik huquqlarini belgilab beradi,
bu esa tadbirkorlar uchun ishchi kuchi va bozor ehtiyojlarini shakllantirish
imkonini beradi.
Tadbirkorlikni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tartibga soluvchi eng muhim hujjatlardan
biri — bu “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi
Qonun (1998-yil 25-dekabrda qabul qilingan). Ushbu qonunga ko‘ra, davlat

13organlari tadbirkorlik subyektlari faoliyatiga asossiz aralashmasligi,
tekshiruvlar cheklangan muddatlarda o‘tkazilishi, xususiy mulkni tortib olish
mumkin emasligi qat’iy belgilangan. Qonun tadbirkorning huquqiy maqomini
aniqlashtirib, ularning mulkini himoya qilish, ma’muriy to‘siqlarga yo‘l
qo‘ymaslik hamda adolatli raqobat muhitini yaratishni
ta’minlaydi.Shuningdek, “O‘zbekiston Respublikasida kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish to‘g‘risida”gi Qonun ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Ushbu hujjatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
subyektlariga yengilliklar berish, kredit ajratish, ro‘yxatga olishda
soddalashtirilgan tartiblar, soliq imtiyozlari, davlat yordam mexanizmlari
ko‘zda tutilgan. Bu esa kichik va o‘rta biznesni boshlamoqchi bo‘lgan
fuqarolar uchun qulaylik yaratadi.
Tadbirkorlik subyektlari faoliyatini ro‘yxatga olish tartibi ham huquqiy
jihatdan qat’iy belgilangan. Ayni paytda O‘zbekistonda tadbirkorlik
faoliyatini yuritish uchun “Yagona darcha” tamoyili asosida onlayn
ro‘yxatdan o‘tish imkoni mavjud bo‘lib, bu tartib Adliya vazirligi hamda
Yagona Interaktiv Davlat Xizmatlari Portali (my.gov.uz) orqali amalga
oshiriladi. Bu esa ortiqcha byurokratik to‘siqlarning oldini olishga xizmat
qiladi.
Tadbirkorlik faoliyatida soliqqa tortish mexanizmi ham muhim huquqiy-
me’yoriy jihatlardan biridir. Soliq kodeksida tadbirkorlik subyektlari uchun
umumiy va soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimlari belgilangan.
Mikrofirmalar, kichik korxonalar va yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun
yengil soliq stavkalari qo‘llaniladi. Shuningdek, ayrim faoliyat turlari uchun
soliqdan ozod qilish, imtiyozli davrlar, eksport-import operatsiyalarida
bojxona preferensiyalari joriy etilgan.
Bundan tashqari, Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar
Mahkamasining qarorlari, iqtisodiy islohotlarga oid strategik dasturlar,
masalan, “Yoshlar — kelajagimiz”, “Har bir oila — tadbirkor” kabi dasturlar

14ham huquqiy-me’yoriy bazaning muhim tarkibiy qismlarini tashkil qiladi.
Ushbu hujjatlar orqali yoshlar, ayollar, ishsizlar uchun tadbirkorlikni
boshlash, subsidiyalar, imtiyozli kreditlar olish imkoniyatlari kengaytirilgan.
Shuningdek, xalqaro tajriba asosida ishlab chiqilgan qonunchilik ham
O‘zbekistonda tatbiq etilmoqda. Masalan, Investitsiyalar to‘g‘risida, Raqobat
to‘g‘risida, Elektron tijorat to‘g‘risidagi qonunlar orqali xorijiy sarmoyadorlar
va raqamli tadbirkorlik subyektlari faoliyati huquqiy jihatdan tartibga
solinmoqda.
Huquqiy asoslarning yana bir muhim jihati — bu tadbirkorlarning
huquqiy himoyasidir. O‘zbekistonda bu borada Biznes-ombudsman instituti,
Sudlar, Savdo-sanoat palatasi, Antimonopoliya qo‘mitasi, Adliya organlari
faoliyat yuritmoqda. Tadbirkorlik subyektlari huquqlari buzilganda, ular
ushbu tashkilotlarga murojaat qilib, qonuniy himoya olishlari mumkin.
1.3. Tadbirkorlikda mulkchilik shakllari va ularning ta’siri
Tadbirkorlik faoliyatining shakllanishi va rivojlanishida mulkchilik
shakllarining o‘rni beqiyosdir. Tadbirkorlik — bu mulkka asoslangan
iqtisodiy faoliyatdir. Mulk bu yerda nafaqat moddiy resurslar, balki
intellektual va moliyaviy vositalarni ham o‘z ichiga oladi. Tadbirkorlik
subyektining qanday mulkka ega ekani, u faoliyat yuritadigan mulk shakliga
qarab, uning huquqiy maqomi, boshqaruv usuli, foyda taqsimoti va rivojlanish
istiqbollari belgilanadi. Shu sababli, O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanish
siyosatida mulkchilik shakllarining ko‘llab-quvvatlanishi muhim
ustuvorliklardan biri hisoblanadi.
Tadbirkorlikda mavjud asosiy mulkchilik shakllariga quyidagilar kiradi:
davlat mulki, xususiy mulk, jamoa (kooperativ) mulki, aralash mulk va xorijiy
(yoki chet el investitsiyalari ishtirokidagi) mulk. Har bir mulk shakli o‘ziga
xos xususiyatlarga ega bo‘lib, tadbirkorning faoliyat yuritish imkoniyatlari,
xavf darajasi va foyda olish mexanizmlariga turlicha ta’sir ko‘rsatadi.

15Birinchi navbatda, xususiy mulk eng keng tarqalgan va bozor
iqtisodiyotining asosiy tayanchi hisoblanadi. Xususiy mulkka ega bo‘lgan
tadbirkor o‘z faoliyatini mustaqil tashkil etadi, foydani o‘zi belgilaydi va
qarorlarni tez qabul qiladi. O‘zbekistonda xususiy mulkni muhofaza qilish
Konstitutsiya darajasida kafolatlangan. Xususiy mulk asosidagi tadbirkorlik
shakllari — yakka tartibdagi tadbirkorlik, oilaviy biznes, kichik korxonalar,
mas’uliyati cheklangan jamiyatlar va boshqa yuridik shaxslar orqali faoliyat
ko‘rsatadi. Xususiy mulk innovatsion fikr, tashabbuskorlik va foydani erkin
boshqarish imkonini yaratadi.
Davlat mulki esa davlat korxonalari orqali tadbirkorlik faoliyatida ishtirok
etadi. Bunda mulk davlat tasarrufida bo‘lib, menejment va foyda taqsimoti
davlat qarorlariga bog‘liq. Biroq ayrim strategik tarmoqlar — energetika,
transport, resurs qazib olish sohalarida davlat mulkchilik shakli haligacha
muhim ahamiyatga ega. Davlat mulkiga asoslangan tadbirkorlik ko‘pincha
ijtimoiy ahamiyatli loyihalarni amalga oshiradi, foydadan ko‘ra barqarorlikni
ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi.
Jamoa yoki kooperativ mulk esa bir necha shaxslarning umumiy mulki
bo‘lib, bu shakl kooperatsiyalar, ishlab chiqarish hamkorliklari va shirkatlar
orqali namoyon bo‘ladi. Jamoa mulki ishtirokchilarining birgalikdagi
boshqaruvi asosida yuritiladi. Foyda ulush asosida taqsimlanadi. Bunday
shakl ayniqsa, qishloq xo‘jaligida, xizmat ko‘rsatish sohasida samarali
hisoblanadi. Boshqaruv kollektiv xarakterda bo‘lganligi uchun demokratiya
tamoyili kuchli bo‘ladi, lekin mas’uliyat bo‘linadi.
Aralash mulkchilik shakli — bu davlat va xususiy kapitalning
birlashmasidir. Bunday shakl “Davlat-xususiy sheriklik” (DXSh) asosida
faoliyat yuritadi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda DXSh modeli orqali
sog‘liqni saqlash, transport, ta’lim va infratuzilma sohalarida ko‘plab
loyihalar amalga oshirildi. Bu shakl har ikki sektor kuchlarini birlashtirib,
moliyaviy barqarorlik va boshqaruv samaradorligini oshiradi.

16Xorijiy mulk yoki chet el sarmoyasi ishtirokidagi tadbirkorlik esa
investitsiya jalb qilish va xalqaro bozorga chiqishda katta ahamiyatga ega.
O‘zbekistonda xorijiy investorlar uchun alohida yuridik maqom va imtiyozlar
belgilangan bo‘lib, ularning huquqlari “Xorijiy investitsiyalar to‘g‘risida”gi
qonun bilan himoyalangan. Xorijiy kapital bilan tashkil etilgan qo‘shma
korxonalar, 100% xorijiy mulkli korxonalar mamlakatimizda sanoat, moliya,
savdo, xizmat ko‘rsatish sohalarida faoliyat yuritmoqda.
Mulkchilik shakli tadbirkorlik faoliyatiga bir qator jihatlar orqali
ta’sir qiladi:
Masalan, xususiy mulk asosidagi korxonalar qarorlarni tez qabul qilishi va
foydani tez aylanmaga kiritishi mumkin bo‘lsa, davlat mulkidagi
korxonalarda bu jarayon murakkabroq bo‘ladi. Shu bilan birga, davlatMulkchilik shakli
tadbirkorlik
faoliyatiga bir
qator jihatlar
orqali ta’sir
qiladi:
Boshqaruv
uslubi va
erkinligi;
Foyda
taqsimoti va
reinvestitsiya
imkoniyati;
Soliq
yuklamalari
va huquqiy
maqom.
Moliyaviy
xavf darajasi;
Davlat bilan
munosabatlar
;
Kredit olish
imkoniyatlari
;

17korxonalari ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda, ish o‘rinlarini saqlab qolishda
muhim vazifalarni bajaradi.
Bugungi kunda O‘zbekistonda mulkchilik shakllarini diversifikatsiya
qilish, ularning teng raqobat sharoitida faoliyat yuritishini ta’minlash bo‘yicha
izchil islohotlar olib borilmoqda. Jumladan, davlat aktivlarini
xususiylashtirish, ko‘p ukladli iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlash, DXSh
loyihalarini kengaytirish — mulkchilik shakllarining raqobatbardoshligini
oshirishga xizmat qilmoqda.
Mulkchilik shakli tadbirkorlikning asosiy negizidir. Har bir shaklning
o‘ziga xos ustunlik va cheklovlari mavjud bo‘lib, ular tadbirkorning faoliyat
yo‘nalishini, moliyaviy natijalarini va rivojlanish istiqbolini belgilab beradi.
O‘zbekiston sharoitida bu shakllarning uyg‘un va tartibli amal qilishi bozor
iqtisodiyotining sog‘lom rivojlanishini ta’minlaydi.
II BOB. Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari va O‘zbekistondagi
amaliyoti
2.1. Yakka tartibdagi tadbirkorlik va oilaviy biznes

182.1. Yakka tartibdagi tadbirkorlik va oilaviy biznes
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlikning eng qulay, keng tarqalgan
va tez o‘zlashtiriladigan shakllaridan biri bu — yakka tartibdagi tadbirkorlik
hamda oilaviy biznes hisoblanadi. Ushbu shakllar asosan kichik hajmdagi
resurslarga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan amalga oshiriladi va ko‘plab
ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal etishga xizmat qiladi. Ular yangi ish
o‘rinlarini yaratish, aholining bandligini oshirish, hududiy iqtisodiyotni
rivojlantirish va oilaviy daromadni barqarorlashtirish kabi ijobiy ta’sirga ega.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik (YTT) — bu jismoniy shaxsning yuridik
shaxs tashkil etmagan holda, o‘z nomidan tijorat faoliyatini amalga oshirishi
hisoblanadi. Ushbu shaklda tadbirkor mustaqil ravishda mahsulot ishlab
chiqaradi, xizmat ko‘rsatadi, foyda oladi va barcha moliyaviy, huquqiy
javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. Yakka tartibdagi tadbirkorlikni ro‘yxatga
olish tartibi soddalashtirilgan bo‘lib, hozirda bu jarayon onlayn tarzda
(my.gov.uz portali orqali) 30 daqiqagacha bo‘lgan vaqt ichida amalga
oshiriladi. Bu esa uni ommaviylashtirishga xizmat qilmoqda.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik ko‘pincha kichik savdo, xizmat ko‘rsatish,
hunarmandchilik, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash
yo‘nalishlarida yuritiladi. Ushbu shaklda ishlovchilar soni ko‘p bo‘lmaydi,
odatda tadbirkorning o‘zi va yaqin qarindoshlari faoliyat olib boradi. YTT
soliqqa tortish tizimi soddalashtirilgan bo‘lib, minimal stavkalar asosida
to‘lov amalga oshiriladi. Bu esa aholining keng qatlamlarini tadbirkorlik
faoliyatiga jalb qilish imkonini beradi.
Yakka tartibdagi tadbirkorlikning ijobiy jihatlariga quyidagilarni kiritish
mumkin:
Qisqa muddatda ro‘yxatga olish va ish boshlash imkoniyati;
Past boshlang‘ich xarajatlar;
Soddalashtirilgan hisobot va soliqqa tortish tizimi;
Qarorlarni tez va mustaqil qabul qilish.

19Biroq, bu shaklning ayrim kamchiliklari ham mavjud. Xususan, moliyaviy
risklar to‘liq tadbirkorning zimmasida bo‘ladi, yirik investitsiyalar jalb qilish
qiyin, faoliyat ko‘lami cheklangan bo‘ladi.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik bilan chambarchas bog‘liq ikkinchi shakl bu
— oilaviy tadbirkorlik hisoblanadi. Oilaviy biznesda bir oilaning a’zolari yoki
qarindoshlari birgalikda korxonani yuritadi, foydani taqsimlaydi va umumiy
mulk asosida ishlaydi. Bu shakl ko‘proq ishonchga asoslangan bo‘lib, ichki
boshqaruv tizimi sodda va norasmiydir. O‘zbekistonda oilaviy tadbirkorlikni
qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha davlat tomonidan bir qator dasturlar amalga
oshirilmoqda, jumladan, “Har bir oila — tadbirkor” loyihasi shular
jumlasidandir.
Oilaviy tadbirkorlik quyidagi sohalarda keng rivojlangan:
Dehqonchilik va chorvachilik;
Tikuvchilik, pishiriq va hunarmandchilik;
Mahalliy oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish;
Qishloq turizmi va mehmonxona xizmati;
Internet orqali xizmatlar (onlayn savdo, kuryerlik, maishiy buyumlar
yasash).
Oilaviy biznesning ustunlik tomonlari:
Ijtimoiy ishonchga asoslangan boshqaruv;
Ishbilarmonlik muhitining mahalliy sharoitga mosligi;
Ayollar va yoshlarni faol jalb etish imkoniyati;
Mahalliy iqtisodiyotga bevosita ta’sir ko‘rsata olishi.
Shunga qaramay, oilaviy biznes ham ayrim cheklovlarga ega, jumladan,
oilaviy nizolar, moliyaviy va yuridik savodsizlik, strategik rejalashtirishning
yo‘qligi, bozor talablari bilan moslashishdagi qiyinchiliklar uning o‘sishini
sekinlashtirishi mumkin.
2022-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika
qo‘mitasining ma’lumotlariga asosan, mamlakatda ro‘yxatdan o‘tgan yakka

20tartibdagi tadbirkorlar soni 428 ming nafardan oshdi. Oilaviy tadbirkorlik
subyektlari esa 230 ming atrofida bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2021-yilga nisbatan
mos ravishda 12% va 10% o‘sishni ko‘rsatdi. Yil davomida “Har bir oila —
tadbirkor” dasturi doirasida 13 mingdan ortiq oilaviy tadbirkorlik subyekti
imtiyozli kreditlar asosida tashkil etildi.
2023-yilda bu raqamlar yanada o‘sdi. Jumladan, yil yakuniga qadar yakka
tartibdagi tadbirkorlar soni 460 ming nafardan oshdi, oilaviy biznes
subyektlari esa 260 mingdan ortiqni tashkil etdi. Ayniqsa, ayollar va yoshlar
o‘rtasida oilaviy tadbirkorlik shakllari faollashdi. “Ayollar daftari” va
“Yoshlar daftari” orqali 200 mingdan ortiq fuqaro tadbirkorlikka yo‘naltirildi.
2023-yil davomida 8,7 trillion so‘mdan ortiq imtiyozli kreditlar ajratilib,
ularning 40 foizi oilaviy biznes subyektlariga to‘g‘ri keldi. Eng ko‘p faoliyat
yuritilgan sohalar — qandolat mahsulotlari, tikuvchilik, chorvachilik va servis
xizmatlari bo‘ldi.
2024-yilda esa yanada sezilarli natijalarga erishildi. Raqamli
texnologiyalar orqali ro‘yxatdan o‘tgan yakka tartibdagi tadbirkorlar soni 495
mingga yetdi. Bu esa 2022-yilga nisbatan 16% o‘sishni ko‘rsatdi. Oilaviy
biznes subyektlari esa 285 mingga yaqinlashdi. Ushbu yilda iqtisodiyotning
25 foizidan ortiq ulushi yakka tartibdagi va oilaviy bizneslar hissasiga to‘g‘ri
kelgani qayd etildi. Respublikadagi ish bilan band aholining taxminan 23 foizi
ushbu shakllarda faoliyat yuritayotganligi kuzatildi. Davlat tomonidan
berilgan grant va subsidiyalar soni 37 mingdan oshdi, imtiyozli kreditlar
hajmi esa 10 trillion so‘mga yaqinlashdi. Bu mablag‘larning 48 foizi aynan
ayollar boshchiligidagi oilaviy bizneslarga ajratildi.
2025-yilning birinchi yarmi yakunlariga ko‘ra, tendensiya ijobiy davom
etmoqda. Yanvar-iyun oylarida 34 ming yangi yakka tartibdagi tadbirkorlik
subyekti ro‘yxatdan o‘tdi, oilaviy tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi 21
mingdan ortiq yangi subyekt tashkil etildi. Eng katta o‘sish Farg‘ona,
Andijon, Samarqand va Qashqadaryo viloyatlarida qayd etildi. Oilaviy biznes

21orqali yaratilgan ish o‘rinlari soni 120 mingdan oshdi, bu esa bandlik
siyosatining samarali yo‘lga qo‘yilganidan dalolat beradi. Yil yakuniga qadar
yakka tartibdagi tadbirkorlar soni 520 mingga, oilaviy biznes subyektlari esa
310 mingga yetishi prognoz qilinmoqda.
Ushbu statistika nafaqat son jihatdan o‘sishni, balki mazmun jihatidan
ham sifatli o‘zgarishlar ro‘y berayotganini ko‘rsatadi. Avvallari yakka
tartibdagi tadbirkorlik asosan oddiy xizmatlar, kichik savdo yoki ustachilik
faoliyatini qamrab olgan bo‘lsa, hozirgi kunda ular orasida elektron tijorat,
qadoqlangan mahsulot ishlab chiqarish, ekologik toza mahsulotlar yetishtirish
kabi zamonaviy yo‘nalishlar ham kengaymoqda. Oilaviy bizneslar esa turizm,
tajriba asosidagi agro-ishlab chiqarish, ijtimoiy xizmatlar (masalan, bolalar
bog‘chalari, reabilitatsiya markazlari) sohalariga ham keng kirib
bormoqda.Shuningdek, raqamli texnologiyalarning joriy etilishi ushbu
shakllarning rivojiga kuchli turtki berdi. Elektron hisob-kitoblar, QR to‘lov
tizimlari, onlayn reklama va marketing platformalaridan foydalanish
tadbirkorlar raqobatbardoshligini oshirmoqda. 2024-yilda 100 mingdan ortiq
yakka tartibdagi tadbirkor raqamli xizmat ko‘rsatishga o‘tgan bo‘lsa, 2025-
yilda bu ko‘rsatkich 140 mingga yetishi kutilmoqda.
Aholining bu sohalarga bo‘lgan qiziqishi yildan-yilga oshib bormoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan
Taraqqiyot strategiyasi asosida oilaviy va yakka tartibdagi tadbirkorlikni
qo‘llab-quvvatlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri etib
belgilangani bejiz emas. Har bir oila o‘z uyida kichik ishlab chiqarish, xizmat
ko‘rsatish, hunarmandchilik yoki agro-ish faoliyati yuritishi uchun zarur
sharoitlar yaratilmoqda. Ayniqsa, “Yoshlar – kelajagimiz” jamg‘armasi orqali
yoshlarning tadbirkorlik tashabbuslari moliyaviy qo‘llab-quvvatlanayotgani
ularning ishtirokini kengaytirmoqda.
2022–2025-yillarda yakka tartibdagi tadbirkorlik va oilaviy biznes
ko‘rsatkichlari

22Ko‘rsatkichlar 2022-yil 2023-yil 2024-yil 2025-yil
(prognoz)
Yakka tartibdagi
tadbirkorlar soni
(ming) 428 460 495 520
Oilaviy biznes
subyektlari soni
(ming) 230 260 285 310
Subyektlar o‘sish
sur’ati (%) — +7% +8% +9%
Imtiyozli kreditlar
hajmi (trln so‘m) 6,4 8,7 9,8 11,5
Kredit olgan
tadbirkorlar soni
(ming) 100 135 162 180
Yaratilgan yangi ish
o‘rinlari (ming) 85 100 112 125
Ayollar ishtiroki (%) 38% 41% 44% 47%
Raqamli YTT
subyektlari soni
(ming) 50 75 100 140
Eng faol viloyatlar Andijon,
Farg‘ona Samarqand,
Namangan Qashqadaryo,
Jizzax Buxoro,
Surxondaryo
2022–2025-yillar davomida yakka tartibdagi tadbirkorlik va oilaviy
biznes O‘zbekistonda iqtisodiy faollikni oshirishda, mahalliy darajada
barqaror rivojlanishni ta’minlashda, yangi ish o‘rinlari yaratishda va oilaviy
farovonlikni mustahkamlashda asosiy omillardan biriga aylandi. Bu
yo‘nalishdagi statistik o‘sishlar mamlakatda bozor iqtisodiyoti tamoyillarining
chuqurlashib borayotganini, aholi ishtirokini va iqtisodiy imkoniyatlarning
demokratlashuvini yaqqol tasdiqlaydi. Kelgusida bu shakllarning qo‘llab-
quvvatlanishi va kengaytirilishi O‘zbekistonning iqtisodiy mustahkamligi va
ijtimoiy barqarorligi uchun poydevor bo‘lib xizmat qilishi shubhasizdir.
2.2. Kichik biznes va xususiy korxonalar: shakllari va imkoniyatlari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes va xususiy korxonalar iqtisodiy
o‘sishning ustun drayverlaridan biri hisoblanadi. Ular o‘zining

23moslashuvchanligi, tejamkorligi, innovatsiyaga ochiqligi va zamon talablariga
tez javob bera olishi bilan ajralib turadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
subyektlari aholining katta qismini ish bilan ta’minlab, iste’mol bozorining
to‘ldirilishida va mamlakat yalpi ichki mahsulotining o‘sishida muhim rol
o‘ynaydi. O‘zbekistonda bu sohalar bo‘yicha huquqiy asoslar, davlat
dasturlari, moliyaviy qo‘llab-quvvatlash va soliq imtiyozlari tizimi
kengaytirilgan.
Kichik biznes tushunchasi “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
to‘g‘risida”gi Qonunda aniq belgilangan bo‘lib, unga ishlab chiqarish quvvati,
ishchi-xodimlar soni, yillik aylanma mablag‘i va moliyaviy ko‘rsatkichlar
asosida aniqlik kiritiladi. Masalan, sanoat tarmog‘ida faoliyat yuritayotgan
kichik korxonalar uchun ishchilarning umumiy soni 100 kishigacha, savdo va
xizmat ko‘rsatish sohasida esa 25 kishigacha bo‘lishi mumkin. Bu esa
ularning operativ boshqaruv, resurslar bilan ishlash va mijozlar bilan yaqin
aloqa o‘rnatish imkoniyatini oshiradi.
Xususiy korxonalar esa yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan, fuqarolar
yoki ularning uyushmalari tomonidan tashkil etilgan va mulkchilik huquqiga
asoslangan korxonalardir. Xususiy korxonalar o‘z faoliyatini erkin belgilaydi,
foydani o‘z xohishiga ko‘ra taqsimlaydi va har qanday qonuniy faoliyat
turlarini amalga oshirishi mumkin. Ular ishlab chiqarish, transport, qurilish,
savdo, axborot texnologiyalari va eksport-import sohalarida faol ishtirok
etadi.
Kichik biznes va xususiy korxonalarning asosiy shakllariga quyidagilar
kiradi:
Mas’uliyati cheklangan jamiyatlar (MChJ) – eng keng tarqalgan shakl
bo‘lib, bir yoki bir nechta ishtirokchi tomonidan tashkil etiladi. Foyda ulushga
qarab taqsimlanadi.
Oila korxonalari – asosan bir oilaga mansub shaxslar tomonidan
yuritiladigan korxonalar bo‘lib, ular soliq imtiyozlariga ega.

24Kooperatsiyalar – jamoaviy asosda tashkil topgan kichik ishlab chiqarish
yoki xizmat ko‘rsatish birliklari.
Fermer xo‘jaliklari – qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchi xususiy
tuzilmalardir.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda kichik biznes subyektlariga nisbatan davlat
tomonidan alohida e’tibor qaratildi. Jumladan, “Yoshlar – kelajagimiz”,
“Ayollar daftari”, “Har bir oila – tadbirkor” kabi dasturlar doirasida minglab
fuqarolarga biznes boshlash uchun imtiyozli kreditlar, subsidiyalar, o‘quv
kurslari va yer maydonlari ajratildi. Bu esa kichik biznes uchun imkoniyatlar
eshigini ochib berdi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yil yakunlariga qadar O‘zbekistonda
faoliyat ko‘rsatayotgan kichik biznes subyektlari soni 600 mingdan oshgan.
Ularda ishlayotganlar soni 4 milliondan ziyodni tashkil etadi. Yalpi ichki
mahsulotdagi ulushi esa 55 foizga yaqinlashgan. Bu ko‘rsatkich 2017-yildagi
43 foizga nisbatan sezilarli o‘sishni ifodalaydi. Ayniqsa, sanoat va xizmat
ko‘rsatish sohalarida xususiy korxonalarning faolligi yuqori bo‘lib, ishlab
chiqarish hajmlari, eksport salohiyati va soliq tushumlaridagi hissasi
ortmoqda.
Xususiy korxonalar uchun qulay shart-sharoitlar yaratilgan. 2022–2025-
yillar davomida kichik biznes va xususiy korxonalar uchun quyidagi
imkoniyatlar berildi:
Yillik aylanma mablag‘i 1 milliard so‘mgacha bo‘lgan subyektlar uchun
soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimi;
“Yagona darcha” tamoyili orqali onlayn ro‘yxatdan o‘tish va litsenziya
olish imkoniyati;
Tadbirkorlikni sug‘urtalash tizimining bosqichma-bosqich joriy qilinishi;
Kafolatli kreditlar ajratish mexanizmi (Markaziy bank va tijorat banklari
orqali);

25Eksportga yo‘naltirilgan mahsulot ishlab chiqaruvchilar uchun bojxona va
soliq imtiyozlari.
Kichik biznesning imkoniyatlari quyidagilarda yaqqol ko‘zga tashlanadi:
Moslashuvchan boshqaruv va past xavf darajasi;
Innovatsiyaga ochiqlik va yangi texnologiyalarni tez joriy qilish;
Bozorga tez kirish va mijozlar bilan bevosita aloqa;
Hududiy resurslardan samarali foydalanish.
Bundan tashqari, xususiy korxonalar eksport salohiyatini oshirishda ham
muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Masalan, 2023-yilda kichik biznes
subyektlari tomonidan eksport qilingan mahsulotlar hajmi 3 milliard AQSh
dollaridan oshdi. Bu, ayniqsa, yengil sanoat, meva-sabzavot mahsulotlari,
qadoqlangan oziq-ovqat va qurilish materiallariga to‘g‘ri keldi. Davlat
tomonidan bu subyektlarga transport xarajatlarini qoplash, sertifikatlash va
logistika markazlaridan foydalanish bo‘yicha yengilliklar yaratildi. kichik
biznes va xususiy korxonalar O‘zbekiston iqtisodiyotining tayanch qismini
tashkil etadi. Ular aholining bandligini ta’minlash, mahalliy ishlab chiqarishni
kengaytirish, raqobat muhitini kuchaytirish va iqtisodiy o‘sishni
barqarorlashtirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Kelgusida ularning salohiyatini
to‘liq ishga solish uchun raqamlashtirish, kooperatsiya, ilm-fanga asoslangan
ishlab chiqarishni kengaytirish zarur. Shu yo‘l bilan ushbu shakllar mamlakat
iqtisodiy barqarorligining muhim ustuniga aylanadi.
2.3. O‘zbekistonda tadbirkorlik shakllarining rivojlanish holati va
istiqbollari
O‘zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich
o‘tish jarayoni tadbirkorlikni iqtisodiy taraqqiyotning markaziy elementi
sifatida belgilab berdi. Mustaqillikning ilk yillaridan boshlab tadbirkorlikka
nisbatan davlat yondashuvi tubdan o‘zgardi. Yakka tartibdagi faoliyatdan

26tortib to yirik xususiy korxonalar, xorijiy sarmoya asosidagi sherikliklar va
oilaviy biznesgacha bo‘lgan keng ko‘lamli shakllar shakllandi. Bugungi
kunda O‘zbekistonda tadbirkorlik subyektlarining har bir shakli
iqtisodiyotning turli bo‘g‘inlarida faol ishtirok etmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga
ko‘ra, 2024-yil yakuniga qadar faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlari
soni 1 million 200 mingdan oshgan, shundan:
Yakka tartibdagi tadbirkorlar — 495 mingdan ortiq;
Kichik biznes subyektlari — 600 ming atrofida
Oilaviy tadbirkorlik subyektlari — 285 mingga yaqin;
Xususiy korxonalar — 250 mingdan oshgan;
Chegaralangan xorijiy ishtirokdagi korxonalar — 11 mingdan ortiqni
tashkil etmoqda.
Bu ko‘rsatkichlar so‘nggi 5 yil ichida tadbirkorlik shakllarining nafaqat
son, balki sifat jihatdan ham rivojlanayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa,

27“Har bir oila – tadbirkor”, “Yoshlar – kelajagimiz”, “Ayollar daftari” kabi
ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar orqali oilaviy va kichik biznes faoliyatini
rag‘batlantirish natijasida minglab yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda. Bu esa
tadbirkorlikning ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashdagi rolini oshiradi.
Tadbirkorlik shakllarining rivojlanishida mintaqaviy tafovutlar ham
mavjud. Masalan, Farg‘ona vodiysi viloyatlari, Samarqand, Toshkent shahri
va Qashqadaryo tadbirkorlik subyektlari soni bo‘yicha yetakchi o‘rinlarda
turadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Navoiy va Sirdaryo viloyatlarida esa
innovatsion yo‘nalishdagi kichik korxonalar soni ko‘paymoqda. Ushbu
tendensiyalar hududiy ehtiyojlar, resurs salohiyati va infratuzilma rivoji bilan
bevosita bog‘liq.
Tadbirkorlik shakllarining rivojlanish holati ularning iqtisodiy
ko‘rsatkichlarida ham namoyon bo‘lmoqda. 2023-yilda kichik biznes
subyektlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi 400 trillion
so‘mdan oshgan. Eksport qilinayotgan mahsulotlar hajmida ham kichik
biznesning ulushi 32 foizni tashkil etdi. Oilaviy biznes subyektlari esa qishloq
xo‘jaligi, hunarmandchilik va xizmat ko‘rsatish sohalarida faoliyat
yuritmoqda. Ayniqsa, ayollar va yoshlar yetakchiligidagi oilaviy korxonalar
soni 2022-yildan 2024-yilgacha bo‘lgan davrda 1,5 barobarga ortdi.
Tadbirkorlik shakllarining rivojlanishini ta’minlayotgan asosiy omillarga
quyidagilarni kiritish mumkin:
Soddalashtirilgan ro‘yxatga olish tartibi va “Yagona darcha” tizimining
keng joriy etilishi;
Banklar tomonidan kafilliksiz imtiyozli kreditlar ajratilishi;
Soliq kodeksining yangilanishi va soddalashtirilgan soliqqa tortish
rejimlarining amal qilishi;
Savdo va xizmat ko‘rsatishdagi litsenziya jarayonlarining
elektronlashtirilishi;
Davlat-xususiy sheriklik (DXSh) mexanizmlarining kengayib borishi.

28Biroq, hozirgi holat bilan bir qatorda, mavjud muammolar ham mavjud.
Ayrim tadbirkorlik shakllarining faoliyati norasmiy bo‘lishi, raqamli
savodxonlikning pastligi, infratuzilmaning yetarlicha rivojlanmaganligi, yirik
shaharlar bilan qishloq joylari o‘rtasida axborot va imkoniyatlar tengsizligi,
byurokratik to‘siqlar hamon ayrim sohalarda to‘siq bo‘lib qolmoqda.
Xususan, YTT va oilaviy tadbirkorlar o‘z mahsulotlarini keng bozorlarga olib
chiqish yoki eksport qilishda tashqi ko‘makka muhtoj.
Kelajak istiqboli nuqtai nazaridan, O‘zbekistonda tadbirkorlik
shakllarining rivoji uchun bir necha asosiy yo‘nalishlar muhim ahamiyat kasb
etadi. Ularga quyidagilarni kiritish mumkin:
Raqamlashtirishni jadallashtirish — elektron to‘lov tizimlari, onlayn
hisob-kitob va CRM platformalarni kichik biznes subyektlari uchun joriy
qilish.
Kooperatsiya tizimini rivojlantirish — bir necha oilaviy korxonalar yoki
YTTlar asosida klasterlar, logistik tarmoqlar va umumiy ishlab chiqarish
zanjirlarini yaratish.
Eksport salohiyatini oshirish — tadbirkorlarni sertifikatlash, xorijiy til,
eksport marketingi bo‘yicha tayyorlash, davlat kafolatlari orqali chet elga
chiqishini ta’minlash.
Ta’lim va konsalting xizmatlari — har bir tumanda biznes-inkubatorlar,
tadbirkorlik markazlari tashkil qilish va o‘qitish tizimini kengaytirish.
Imtiyozlarni saqlab qolish — yangi boshlangan loyihalarga soliq va
bojxona yengilliklarini uzaytirish.
Bundan tashqari, xotin-qizlar, nogironligi bo‘lgan fuqarolar, ishsiz yoshlar
va qayta ijtimoiylashtirilayotgan shaxslar uchun alohida tadbirkorlik shakllari
— ijtimoiy korxonalar tashkil etilishi istiqbolli yo‘nalishlardan hisoblanadi.
Bu esa iqtisodiy faollik bilan bir qatorda ijtimoiy tenglik va barqarorlikka ham
xizmat qiladi.

29O‘zbekistonda tadbirkorlik shakllarining rivojlanish holati barqaror va
o‘sish sur’atida ketmoqda. Ularning soni, iqtisodiy samaradorligi va ijtimoiy
funksiyasi yildan-yilga ortib bormoqda. Istiqbolda esa bu shakllar zamonaviy
texnologiyalar, raqamli yondashuv va global bozor talablari bilan uyg‘un
holda yangicha bosqichga ko‘tarilishi kutilmoqda. Tadbirkorlik subyektlari
uchun yaratilayotgan qulay muhit esa bu jarayonning kafolati sifatida
namoyon bo‘lmoqda.
2022–2025-yillarda O‘zbekistonda tadbirkorlik shakllarining
rivojlanish ko‘rsatkichlari
Ko‘rsatkichlar 2022-yil 2023-yil 2024-yil 2025-yil
Yakka tartibdagi tadbirkorlar
soni (ming) 428 460 495 520
Oilaviy biznes subyektlari soni
(ming) 230 260 285 310
Kichik biznes subyektlari soni
(ming) 540 580 600 630
Xususiy korxonalar soni (ming) 190 220 250 280
Faoliyat yuritayotgan
tadbirkorlik subyektlari jami
(ming) 1 050 1 150 1 200 1 300
Tadbirkorlik subyektlarida
band bo‘lganlar soni (mln) 3,6 3,9 4,2 4,5
Tadbirkorlik subyektlarining
YAIMdagi ulushi (%) 51% 53% 55% 57%
Kichik biznes orqali eksport
hajmi (mlrd. $) 2,5 3,0 3,4 3,8
Raqamli tadbirkorlik
subyektlari (ming) 70 95 130 160

30Yangi ro‘yxatdan o‘tgan YTT
va oilaviy subyektlar soni 62 ming 70 ming 77 ming 85 ming
Ayollar boshchiligidagi biznes
subyektlari ulushi (%) 34% 38% 42% 45%
Eksportga yo‘naltirilgan
xususiy korxonalar soni (ming) 4,1 5,3 6,2 7,0
Xulosa
Men ushbu kurs ishi davomida tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy
mazmuni, uning shakllari va O‘zbekiston iqtisodiyotidagi tutgan o‘rni
yuzasidan chuqur nazariy va amaliy tahlillar olib bordim. Tadbirkorlik —
erkin bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, jamiyatda yangi
ish o‘rinlarini yaratish, iqtisodiy faollikni oshirish va aholi farovonligini
ta’minlashda beqiyos ahamiyatga ega.

31Kurs ishining birinchi bobida men tadbirkorlik faoliyatining mohiyatini,
huquqiy asoslarini va turli mulk shakllari bilan bog‘liq jihatlarni yoritdim.
Tadbirkorlik faqat daromad orttirish emas, balki iqtisodiy va ijtimoiy
mas'uliyatni ham o‘z zimmasiga oladigan faoliyat ekanini tushunib yetdim.
Ikkinchi bobda esa men tadbirkorlikning asosiy shakllari – yakka
tartibdagi tadbirkorlik, oilaviy biznes, kichik va xususiy korxonalar faoliyatini
o‘rganib chiqdim. Ayniqsa, O‘zbekistonda ushbu shakllarning rivojlanishi,
davlat tomonidan yaratilayotgan imkoniyatlar, soliq yengilliklari va kredit
siyosatining ahamiyati haqida ma’lumotlarga e’tibor qaratdim. Tahlillar
asosida aytish mumkinki, tadbirkorlikning har bir shakli iqtisodiyotda o‘ziga
xos o‘rin egallaydi va ularni rivojlantirish uchun kompleks yondashuv zarur.
Xulosa qilib aytmoqchimanki, men ushbu kurs ishi orqali nafaqat nazariy
bilimlarga ega bo‘ldim, balki real iqtisodiy jarayonlarni anglash, tadbirkorlik
sohasida fikrlash qobiliyatimni mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ldim.
Kelgusida ushbu bilim va tahlillar menga amaliy faoliyatimda, ayniqsa, biznes
yuritishda mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi, deb ishonaman.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron
manba: www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini

32takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-
son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron
manba: www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-
yil 20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish
tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.

3316) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities
outlook”, 2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari

Sotib olish