Tadbirkorlik va innovatsiyalar - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	417.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	29 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Madinabonu

Дата регистрации 27 Апрель 2024

20 Продаж

Tadbirkorlik va innovatsiyalar

Купить

OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
“PSIXOLOGIYA VA IJTIMOIY FANLAR” FAKULTETI
“IJTIMOIY FANLAR” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT VA TADBIRKORLIK ASOSLARI” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: “TADBIRKORLIK VA INNOVATSIYALAR”
Bajardi: Psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti 3-22 guruh talabasi
Ilmiy rahbar : _____________________________________________________
Kurs ishiga taqrizga
Topshirilgan sana
“___” _______2025 y. Kurs ishi taqrizdan
Qaytarilgan sana
“___” ________2025 y.
Kurs ishi himoya qilingan
sana
“___” ______2025y.
Baho “ “ _____________
(imzo)
_____________
(imzo) Komissiya a’zolari
__________________
__________________
Guliston-2025
MUNDARIJA.
1

KIRISH…………………………………………………………………….. 3
I BOB. TADBIRKORLIKNING NAZARIY ASOSLARI………………. 5
1.1. Tadbirkorlik tushunchasi va uning mohiyati…………………………… 5
1.2. Tadbirkorlikning asosiy shakllari va turlari……………………………. 10
II BOB. INNOVATSIYALAR VA ULARNING
TADBIRKORLIKDAGI O’RNI………………………………………….. 14
2.1. Innovatsiya tushunchasi va uning turlari……………………………….. 14
2.2. Innovatsion tadbirkorlik va uning
afzalliklari…………………………... 18
2.3. Innovatsion boshqaruv va biznes modellar……………………………... 22
XULOSA ……………………………………………………………………. 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXAT I……………………. 30
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Bugungi kunda tadbirkorlik jamiyatning iqtisodiy
rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Zamonaviy texnologiyalar va innovatsion
yondashuvlar biznes sohasini tubdan o‘zgartirib, raqobatbardoshlikni oshirish,
samaradorlikni ta’minlash hamda yangi ish o‘rinlarini yaratish imkonini bermoqda.
Shu bois, innovatsiyalar tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy omili sifatida
qaralmoqda. O‘zbekiston Respublikasi ham bozor iqtisodiyotini rivojlantirish,
kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash, innovatsion startaplarni
rag‘batlantirish hamda investitsiya muhitini yaxshilash bo‘yicha keng qamrovli
islohotlarni amalga oshirmoqda. Prezident qarorlari va davlat dasturlari asosida
innovatsion iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi ishlab chiqilgan bo‘lib, bu yangi
biznes modellarining shakllanishiga katta turtki bermoqda.
Shuningdek, raqamli texnologiyalarning rivojlanishi natijasida elektron
tijorat, fintech, aqlli texnologiyalar va avtomatlashtirilgan biznes jarayonlar
mashhurlik kasb etmoqda. Bu esa tadbirkorlar uchun yangi imkoniyatlar yaratish
bilan birga, ularning innovatsiyalarga moslashishini ham talab qiladi. Ushbu kurs
ishida tadbirkorlik va innovatsiyalar o‘zaro bog‘liqligi, zamonaviy biznes
modelidagi innovatsion yondashuvlar hamda O‘zbekistonda tadbirkorlikni
rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar tahlil qilinadi. Mazkur mavzu
bugungi iqtisodiy rivojlanish sharoitida juda dolzarb hisoblanadi va
tadbirkorlikning innovatsion o‘sishini rag‘batlantirish yo‘nalishlarida muhim
nazariy hamda amaliy ahamiyatga ega.
O‘zbekiston hukumati tomonidan ishlab chiqarish va tadbirkorlikni qo‘llab-
quvvatlashga qaratilgan keng ko‘lamli dasturlar amalga oshirilmoqda. Kichik va
o‘rta biznesni rivojlantirish uchun kredit resurslari ajratilishi, soliq imtiyozlari va
subsidiya tizimining yo‘lga qo‘yilishi tadbirkorlik muhitini yaxshilashga xizmat
qilmoqda. Shu bilan birga, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash
orqali import mahsulotlariga bog‘liqlikni kamaytirish va eksport salohiyatini
oshirishga qaratilgan islohotlar ham muhim o‘rin tutadi.
3

Shuningdek, jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayonlari kuchayib
borayotgan bir sharoitda, tadbirkorlik va ishlab chiqarish sohalari xalqaro
talablarga moslashishi zarur. Bu esa yangi texnologiyalarni joriy etish, sifat va
standartlarga qat’iy rioya qilish hamda innovatsion g‘oyalarga tayangan holda
ishlab chiqarishni tashkil etishni talab qiladi. Shu nuqtai nazardan, tadbirkorlik va
ishlab chiqarishning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish, ushbu sohani rivojlantirish
yo‘nalishlarini tahlil qilish va mavjud muammolarga ilmiy asoslangan yechimlar
taklif qilish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Xulosa qilib aytganda, tadbirkorlik va
ishlab chiqarish nafaqat iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi asosiy omillardan biri,
balki mamlakatning ijtimoiy barqarorligiga ham ta’sir ko‘rsatadigan muhim
sohalardan biridir. Shu sababli, ushbu mavzu doirasida olib boriladigan tadqiqotlar
nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega bo‘lib,
iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi.
Bugungi kunda ishlab chiqarish faqat mahsulot tayyorlash jarayoni bilan
cheklanmaydi, balki uning har bir bosqichi yuqori samaradorlik, ekologik
barqarorlik va innovatsiyalar bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi lozim. Ilg‘or
texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va raqamli
transformatsiya kabi jarayonlar raqobatbardoshlikni oshirishda muhim ahamiyat
kasb etmoqda. Aynan shu sababli, ishlab chiqarish jarayonlarini ilmiy asosda
rejalashtirish va samaradorligini oshirish bo‘yicha tadqiqotlar olib borish bugungi
kunda katta ahamiyatga ega.
Zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalarining jadal rivojlanishi natijasida
tadbirkorlikning mazmuni ham o‘zgarib bormoqda. Ilg‘or innovatsion
texnologiyalarni ishlab chiqarish jarayoniga joriy etish natijasida korxonalar
samaradorlikni oshirib, tannarxni kamaytirish va sifatni yaxshilash imkoniyatiga
ega bo‘lyapti. Shu sababli, ishlab chiqarish jarayonlarini to‘g‘ri tashkil etish va
resurslardan samarali foydalanish masalalari dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
4

I BOB. TADBIRKORLIKNING NAZARIY ASOSLARI.
1.1. Tadbirkorlik tushunchasi va uning mohiyati.
Tadbirkorlik – bu foyda olish maqsadida tovar va xizmatlar ishlab chiqarish,
sotish yoki taqdim etish bilan bog‘liq iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlik
iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, unda innovatsiyalar, investitsiyalar
va menejment muhim rol o‘ynaydi. Tadbirkorlik faoliyati tadbirkor deb ataluvchi
shaxs yoki korxona tomonidan amalga oshiriladi. Tadbirkor – bu o‘z resurslarini
va imkoniyatlarini ishga solib, bozor talablariga javob beradigan mahsulot yoki
xizmatlarni yaratishga harakat qiluvchi inson. U biznes yuritishda risklarni o‘z
zimmasiga oladi va bozorda muvaffaqiyat qozonish uchun yangi g‘oyalar,
texnologiyalar va menejment usullaridan foydalanadi.
Tadbirkorlik yoki biznes inglizcha: business – „bandlik’’), deb har qanday
qonuniy tijorat faoliyatiga aytiladi .
Tadbirkorlik bilan shug ullanuvchi shaxsʻ
tadbirkor, deyiladi. Xususiy tadbirkorlik kapitalistik iqtisodiyot negizidir.
Sotsialistik iqtisodiyotlarda tadbirkorlik bilan hukumat , jamiyat yoki ishchilar
kasaba uyushmalari shug ʻ ullanadi . Tadbirkorlik xo jalik yuritish ko lamiga qarab,
ʻ ʻ
yirik, o rta va kichik turlarga bo linadi. Yirik tadbirkorlik ishlab chiqarishda 500
ʻ ʻ
dan ortiq kishi band bo lgan, o rta tadbirkorlik esa 20–500 kishi band bo lgan
ʻ ʻ ʻ
korxona (firma) lar, kichik tadbirkorlik 10–20 va undan kam kishi ishlaydigan
korxonalarni qamraydi.
Yirik va o rta tadbirkorlikka, asosan, yirik ishlab-chiqarish, ko p sonli
ʻ ʻ
tovarlar chiqaradigan, mexanizatsiyalashgan hamda avtomatlashgan sohalar kiradi.
Kichik tadbirkorlik qishloq xo jaligi, aholiga xizmat ko rsatish sohalarida keng
ʻ ʻ
tarqalgan. Kichik tadbirkorlik sharoitga tez moslasha olishi bilan boshqalaridan
farqlanadi va shu bois u keng tarqalgan. Tadbirkorlik – bu tashabbuskorlik,
yangilik kiritish va foyda olish maqsadida iqtisodiy faoliyat yuritish jarayonidir. U
iqtisodiy rivojlanishning muhim harakatlantiruvchi kuchlaridan biri bo‘lib,
jamiyatga mahsulot va xizmatlar yetkazib berish orqali aholi farovonligini
oshirishga xizmat qiladi.
5

Tadbirkorlik quyidagi asosiy xususiyatlarga ega :
 Mustaqillik – tadbirkor o ‘ z faoliyatini mustaqil tashkil qiladi va boshqaradi .
 Riskka moyillik – tadbirkorlar kapital, vaqt va resurslarini xavf ostiga
qo‘yib, daromad olishga intiladi.
 Innovatsionlik – biznesni rivojlantirish va bozor talablariga moslashish
uchun yangi g‘oya va texnologiyalarni qo‘llash.
 Foyda olish maqsadi – ishlab chiqarilgan mahsulot yoki xizmatdan daromad
olish asosiy motivatsiyalardan biridir.
Tadbirkorlik har qanday mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi
uchun muhim hisoblanadi. U iqtisodiyotda bir qancha muhim funksiyalarni
bajaradi:
1. Ish o‘rinlarini yaratish
Tadbirkorlik yangi korxonalar va bizneslarni tashkil etish orqali yangi ish
o‘rinlari yaratadi. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes tarmoqlari aholining bandligini
oshirishda katta ahamiyatga ega.
2. Innovatsiyalarni rivojlantirish
Tadbirkorlar yangi mahsulotlar, xizmatlar va texnologiyalarni ishlab chiqish
orqali innovatsion rivojlanishga hissa qo‘shadilar. Rivojlangan davlatlarning
tajribasiga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish va global raqobatbardoshlik asosan tadbirkorlik
orqali erishiladigan innovatsiyalarga bog‘liq.
3. Iqtisodiy o‘sish va rivojlanishga hissa qo‘shish
Tadbirkorlik orqali ishlab chiqarish hajmi ortadi, eksport imkoniyatlari
kengayadi va mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) o‘sadi. Yangi
korxonalar ochilishi va biznes faoliyatining kengayishi iqtisodiy faollikni oshiradi.
4. Bozor muvozanatini ta’minlash
Tadbirkorlik bozordagi talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni saqlashga
yordam beradi. Agar biror mahsulot yoki xizmatga talab ortsa, tadbirkorlar ushbu
ehtiyojni qondirish uchun yangi bizneslarni yo‘lga qo‘yadilar.
5. Davlat byudjetiga soliq tushumlarini oshirish
6

Tadbirkorlar faoliyatidan olinadigan soliqlar davlat byudjetini to‘ldiradi va bu
mablag‘lar infratuzilma, ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa ijtimoiy loyihalarga
yo‘naltiriladi.
6. Raqobat muhitini shakllantirish
Tadbirkorlikning rivojlanishi bozor iqtisodiyotida raqobat muhitini yaratadi.
Raqobat natijasida mahsulot sifati yaxshilanadi, narxlar pasayadi va iste’molchilar
uchun ko‘proq tanlov paydo bo‘ladi.
Tadbirkorlik iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, u mamlakatning
umumiy rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi. Ish o‘rinlari yaratish, innovatsiyalarni
rivojlantirish, iqtisodiy o‘sish va raqobat muhitini shakllantirish kabi omillar orqali
tadbirkorlik mamlakat iqtisodiyotining barqaror bo‘lishiga xizmat qiladi. Shu
sababli, tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi lozim.
Tadbirkorlik – bozor iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, jamiyat
ehtiyojlarini qondirish maqsadida mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish
bilan bog‘liq faoliyatdir. Tadbirkorlik iqtisodiyotni rivojlantiruvchi asosiy
omillardan biri bo‘lib, u innovatsiyalarni joriy qilish, yangi ish o‘rinlarini yaratish
va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshiruvchi shaxs yoki korxona tadbirkor deb ataladi.
Tadbirkorlar o‘z bizneslarini yo‘lga qo‘yish uchun moliyaviy va moddiy
resurslarni jalb qiladilar, risklarni o‘z zimmalariga oladilar va bozor sharoitlariga
moslashish orqali daromad olishga harakat qiladilar. Tadbirkorlikning asosiy
jihatlari quyidagilardan iborat:
Mustaqillik va tashabbuskorlik – tadbirkor o‘z faoliyatini o‘zi rejalashtiradi,
boshqaradi va rivojlantiradi. Risk va mas’uliyat – har qanday biznes muayyan
xavflarni o‘z ichiga oladi, shu sababli tadbirkor o‘z qarorlarining natijalariga
javobgar bo‘ladi. Innovatsionlik – tadbirkorlar yangi mahsulotlar, xizmatlar yoki
texnologiyalarni ishlab chiqish orqali bozorga yangilik olib kirishadi. Bozor
talablari va raqobat – tadbirkorlar iste’molchilar talabini qondirish hamda bozorda
o‘z o‘rnini egallash uchun samarali ishlashga intiladilar. Tadbirkorlik faoliyati
7

yuridik yoki jismoniy shaxslar tomonidan tashkil etilishi mumkin. Ular
yakkaxodim tadbirkorlar, oilaviy bizneslar, kichik va o‘rta korxonalar yoki yirik
sanoat kompaniyalari shaklida faoliyat yuritishlari mumkin.
Tadbirkorlik har qanday mamlakat iqtisodiyotining o‘sishi va rivojlanishida
hal qiluvchi rol o‘ynaydi. U iqtisodiyotning turli yo‘nalishlariga ta’sir ko‘rsatib,
innovatsiyalarni rag‘batlantiradi, yangi ish o‘rinlari yaratadi va ishlab chiqarish
samaradorligini oshiradi. Tadbirkorlik yangi korxonalar tashkil etish va mavjud
bizneslarni kengaytirish orqali ish o‘rinlarini yaratadi. Kichik va o‘rta bizneslar
ko‘plab insonlar uchun bandlikni ta’minlashga yordam beradi. Bu esa
mamlakatdagi ishsizlik darajasini kamaytiradi va aholi farovonligini oshiradi.
Tadbirkorlik yangi mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish orqali iqtisodiy faollikni
oshiradi. Yangi bizneslar va korxonalar tashkil etilishi milliy yalpi ichki mahsulot
(YaIM) o‘sishiga bevosita ta’sir qiladi.
Tadbirkorlar bozorda raqobatbardoshlikni saqlash va oshirish uchun doimiy
ravishda yangi g‘oyalar, texnologiyalar va mahsulotlar ishlab chiqishadi. Ilg‘or
tadbirkorlik g‘oyalari natijasida yangi ish usullari, samarali ishlab chiqarish
texnologiyalari va ekologik toza mahsulotlar paydo bo‘ladi. Tadbirkorlik raqobatni
kuchaytirib, bozorda sifatli va maqbul narxdagi mahsulotlar paydo bo‘lishiga
sabab bo‘ladi. Raqobat natijasida iste’molchilar uchun tanlov imkoniyatlari
kengayadi, mahsulotlar sifati yaxshilanadi va innovatsiyalar rivojlanadi.
Tadbirkorlik faoliyati natijasida davlat byudjetiga turli soliqlar tushadi. Bu
mablag‘lar infratuzilmani rivojlantirish, ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish va
davlat xizmatlarini yaxshilash uchun ishlatiladi. Tadbirkorlik faqat yirik
shaharlarda emas, balki kichik aholi punktlarida ham rivojlanishi mumkin. Ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarining hududlarga tarqalishi natijasida
urbanizatsiya jarayonlari tezlashadi va mintaqalar iqtisodiy jihatdan rivojlanadi.
Tadbirkorlik resurslarni samarali boshqarish va optimallashtirish orqali iqtisodiy
rivojlanishga hissa qo‘shadi. Masalan, chiqindilarni qayta ishlash, ekologik toza
texnologiyalarni joriy etish va energiya samaradorligini oshirish orqali atrof-muhit
muhofaza qilinadi. Tadbirkorlik iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi
8

bo‘lib, uning rivojlanishi mamlakatning umumiy farovonligi va barqarorligi uchun
juda muhimdir. Ish o‘rinlarini yaratish, innovatsiyalarni rivojlantirish, iqtisodiy
o‘sishga hissa qo‘shish va davlat byudjetiga tushumlarni oshirish kabi muhim
omillar orqali tadbirkorlik iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas qismi hisoblanadi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida ham tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha keng
ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-
quvvatlash, soliq yukini kamaytirish, kreditlar ajratish va tadbirkorlar uchun qulay
shart-sharoitlar yaratish kabi chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Shu sababli, tadbirkorlik
faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va uni rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi lozim. Tadbirkorlarning erkin faoliyat yuritishi va
yangi biznes tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash natijasida mamlakat iqtisodiyoti
barqaror rivojlanib boradi va xalq farovonligi oshadi.
9

1.2. Tadbirkorlikning asosiy shakllari va turlari.
Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari quyidagilardan iborat: Yakka
tartibdagi tadbirkorlik. Tadbirkor yagona egasi bo‘ladi, daromad va zarar to‘liq
uning zimmasida bo‘ladi, yuridik shaxs maqomiga ega emas, tadbirkor o‘z mol-
mulkiga javobgar hisoblanadi. Sheriklik. Ikki yoki undan ortiq shaxsning
birgalikdagi biznes yuritishi. Javobgarlik va foyda sheriklar o‘rtasida taqsimlanadi.
Umumiy sheriklik va cheklangan javobgarlikdagi sheriklik shakllari mavjud.
Mas’uliyati cheklangan jamiyat MChJ: Yuridik shaxs maqomiga ega. Ta’sischilar
faqat o‘z ulushlari doirasida javobgarlikka ega. Soliqqa tortish va huquqiy
javobgarlik bo‘yicha qulayliklar mavjud. Korporatsiya/Aksiyadorlik jamiyati – AJ.
Mustaqil yuridik shaxs bo‘lib, aksiyadorlar tomonidan boshqariladi. Aksiyalar
orqali kapital jalb qilish imkoniyati mavjud. Cheklangan javobgarlik tamoyiliga
asoslanadi. Katta bizneslar uchun qulay, biroq boshqaruv murakkabroq. Tayyor
biznes modelidan foydalanish imkoniyati. Franchayzer brend va biznes tizimini
taqdim etadi. Franchayzi litsenziya asosida faoliyat yuritadi.
Kooperativ tadbirkorlik. Jamoaviy asosda tashkil etilgan va a’zolari
manfaatiga xizmat qiladigan biznes. Har bir a’zo egalik huquqiga ega va
boshqaruvda ishtirok etadi. Har bir shaklning o‘ziga xos afzalliklari va
kamchiliklari bor. Tadbirkor o‘z biznesining xususiyatlariga qarab eng mos shaklni
tanlashi kerak. Tadbirkorlik faoliyatining yana qo‘shimcha shakllari quyidagilar:
Davlat tadbirkorligi. Hukumat tomonidan tashkil etilgan va nazorat qilinadigan
biznes shakli. Davlat korxonalari odatda strategik tarmoqlarda (energetika,
transport, aloqa) faoliyat yuritadi. Daromad davlat byudjetiga yo‘naltiriladi.
Aralash tadbirkorlik. Xususiy sektor va davlatning hamkorligida tashkil etiladi.
Masalan, davlat-xususiy sheriklik (PPP) shaklida bo‘lishi mumkin. Ikkala tomon
ham biznesni boshqarishda va foydani taqsimlashda ishtirok etadi. Oilaviy
tadbirkorlik. Bir oila a’zolari tomonidan yuritiladigan biznes. Qishloq xo‘jaligi,
savdo, xizmat ko‘rsatish sohalarida keng tarqalgan. Korxona oilaviy boshqaruv va
meros orqali uzatilishi mumkin. Innovatsion tadbirkorlik. Innovatsion g‘oyalar
10

asosida tashkil etilgan yangi biznes. Tez o‘sish va sarmoya jalb qilishga qaratilgan.
Texnologik rivojlanish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin (masalan, IT startaplar).
Ijtimoiy tadbirkorlik. Asosiy maqsadi jamiyat muammolarini hal qilishga
qaratilgan. Foyda olish bilan birga ijtimoiy ta’sir yaratishga harakat qiladi.
Masalan, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarish yoki nogironlar uchun ish
o‘rinlari yaratish.
Elektron tijorat (E-commerce). Onlayn platformalar orqali mahsulot va
xizmatlar sotish. Internet-do‘konlar, marketpleyslar va mobil ilovalar orqali
amalga oshiriladi. Global bozorga chiqish imkoniyatini yaratadi. Har bir tadbirkor
o‘z biznes g‘oyasi, moliyaviy imkoniyatlari va bozor talablaridan kelib chiqib, eng
mos shaklni tanlashi lozim. Lizing tadbirkorligi. Tadbirkor o‘z mijozlariga uzoq
muddatli ijaraga asbob-uskunalar, transport vositalari yoki boshqa aktivlarni
taqdim etadi. Lizing muddati tugagandan keyin aktiv mijozga o‘tishi yoki
qaytarilishi mumkin. Riziko tadbirkorlik. Yuqori xavfga ega bo‘lgan, lekin katta
daromad keltirishi mumkin bo‘lgan biznes. Asosan innovatsion va texnologik
startaplar bilan bog‘liq. Venture kapitalistlar tomonidan moliyalashtiriladi.
Ekologik tadbirkorlik (Eko-biznes). Atrof-muhitni muhofaza qilishga
yo‘naltirilgan biznes. Ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarish, qayta ishlash,
yashil energiya sohalarini o‘z ichiga oladi. Agrar tadbirkorlik. Qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va sotishga asoslangan biznes.
Dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik va issiqxona xo‘jaliklarini o‘z ichiga oladi.
Xalqaro tadbirkorlik. Bir nechta mamlakatlarda faoliyat yuritadigan biznes.
Eksport-import operatsiyalari, xorijiy investitsiyalar va transmilliy kompaniyalar
orqali amalga oshiriladi. Freelance tadbirkorlik. Mustaqil mutaxassislar tomonidan
amalga oshiriladigan tadbirkorlik. IT, dizayn, kontent yaratish, marketing va
maslahat xizmatlarida keng tarqalgan. Ko‘cha biznesi (Street Business). Tadbirkor
mahsulot yoki xizmatni ochiq maydonda sotadi. Masalan, oziq-ovqat furgonlari,
bozor rastalari, yo‘l bo‘yidagi xizmatlar. Ko‘ngilochar tadbirkorlik. Kino, teatr,
musiqa, sport va boshqa ko‘ngilochar sohalarga yo‘naltirilgan biznes. Masalan,
11

kinostudiya, tadbir tashkiloti, media kompaniyalar. Har bir shaklning o‘ziga xos
xususiyatlari bor va tadbirkor o‘zining maqsadlariga qarab tanlov qilishi mumkin.
T adbirkorlik iqtisodiyotdagi tadbirkorlik faoliyatining turli maqsadlari,
tuzilmalari va ta'sirlarini aks ettiruvchi keng ko'lamli shakllarni o'z ichiga oladi.
Ushbu tadqiqot an'anaviy tadbirkorlikni o'rganadi, bu kichik biznes egaligi va
mahalliy bozor bilan aloqadorlik kabi xususiyatlar bilan ajralib turadi. Shuningdek,
foydani maksimal darajada oshirishdan ko‘ra ijtimoiy ta’sirni ustuvor qo‘yadigan
ijtimoiy tadbirkorlik ham ko‘rib chiqiladi. Tadqiqot, shuningdek, korporativ
tadbirkorlik yoki intratadbirkorlikni ham tahlil qiladi, bu esa yirik kompaniyalar
o'z tashkilotlari doirasida tadbirkorlik amaliyotlari orqali innovatsiyalarni
rag'batlantirishini anglatadi. Raqamli tadbirkorlikning o'sishi ham tahlil qilinadi,
bu texnologiya biznes modellarini qanday o'zgartirgani va onlayn tashabbuslar
uchun imkoniyatlar yaratganini yoritadi.
Bundan tashqari, tadqiqot barqaror tadbirkorlikning ahamiyatini ta'kidlaydi,
bu esa ekologik boshqaruvni biznes strategiyalariga integratsiya qilishni o‘z ichiga
oladi. Ushbu shakllarni tasniflash va ularning o‘ziga xos xususiyatlari hamda
iqtisodiy rivojlanishga qo‘shgan hissalarini tahlil qilish orqali mazkur tadqiqot turli
tadbirkorlik yondashuvlarining bugungi dinamik bozor sharoitida birgalikda
mavjud bo‘lishi va muvaffaqiyatli rivojlanishi bo‘yicha kompleks tushuncha
berishni maqsad qiladi. Tashkiliy-huquqiy shakl deganda, subyekt tomonidan
mulkning biriktirilishi, shakllantirilishi va undan foydalanish usuli hamda uning
bundan kelib chiquvchi huquqiy holati va faoliyat maqsadi tushuniladi.
Shuningdek, quyidagilar bilan bog liq masalalarni hal qilishda foydalaniladi:ʻ
xo jalik yurituvchi subyektlar to g risidagi ma lumotlarni o z ichiga olgan registr,
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
reyestr va kadastrlarning axborot resurslarini shakllantirish, tashkiliy-huquqiy
shakllar doirasida statistika ma lumotlarini ishlab chiqish; idoralararo axborot
ʼ
almashinishini ta minlash; ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni va hodisalarni tahlil
ʼ
qilish va prognozlashtirish. O‘z navbatida, iqtisodiyot subyektlari faoliyatidagi
12

erkinlik, natijaga egalik, rivojlanish va taraqqiyotning yangicha mazmuni
boshqaruvning butun bir tizimini ham takomillashtirishni talab etmoqda. Bugungi
kunda korxonalar oldida juda keng imkoniyatlar ochilmoqda. Nafaqat xo‘jalik
yurituvchi subyektlar jamoasi, mulk egalari, investorlar balki butun bir davlatlar va
jamoatchilik tizimi ham boshqaruvdagi o‘zgarish va rivojlanishdan
manfaatdordirlar.
Zamonaviy boshqaruvni: 2 - yaqin va uzoq davriylikni qamrab olgan –
rejalashtirish; - mulk egalari va maqsadli foydalanuvchilarni moliyaviy va boshqa
axborotlar bilan ta’minlovchi – buxgalteriya hisobi; - axborotlarni chuqur qayta
ishlash, faoliyatga obyektiv baho berish, iqtisodiy va moliyaviy imkoniyatlarni
aniqlash orqali tezkor, joriy va istiqboldagi boshqaruv strategiyasini belgilab
beruvchi – iqtisodiy tahlil; - faoliyatni yo‘lga qo‘yish va maqsadli boshqarishning
aniq yechimlari va natijaviyligini ta’minlovchi, innovatsion va aqlli iqtisodni
ta’minlashga imkon beruvchi – ilmiy faoliyat; - faoliyat samaradorligi va
natijaviyligidan kelib chiqqan holda munosabatlarni muvofiqlashtirishning muhim
mezoni bo‘lgan – mehnatni munosib rag‘batlantirish; - va boshqa (ijtimoiy,
ekologik, texnikaviy, tashkiliy) jihatlarni qamrab olgan – murakkab tizim deb
qarash lozim.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlari oldida turgan muhim vazifalarni hal etilishiga
albatta axborotlar oqimi va ularni tahliliy xulosalariga tayangan zamonaviy
boshqaruvni yo‘lga qo‘yish va takomillashtirish orqaligina erishiladi. Bugungi kun
iqtisodiyoti xo‘jalik subyektlari oldiga texnik-texnologik taraqqiyotga, ilm fanga
asoslangan iqtisodiyotni yo‘lga qo‘yishga undamoqda. Bu esa o‘z navbatida
boshqaruvchilardan samarali faoliyat shakllarini yo‘lga qo‘yishni, tadbirkorlikni
faollashtirishni, individuallik va namunaviylikni kuchaytirishni talab etadi. Bu
vazifalarning birontasini iqtisodiy, moliyaviy tahlilsiz amalga oshirib bo‘lmaydi.
Bu borada avvalo, boshqaruvning o‘zini ham takomillashtirish masalasiga alohida
ahamiyat qaratish lozim.
13

II BOB. INNOVATSIYALAR VA ULARNING
TADBIRKORLIKDAGI O’RNI.
2.1. Innovatsiya tushunchasi va uning turlar.
Innovatsiya – bu yangi g‘oya, texnologiya yoki uslubni ishlab chiqish va
amaliyotga joriy etish jarayoni bo‘lib, jamiyat va iqtisodiyotda ijobiy
o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Innovatsiya faqat ilmiy-texnik taraqqiyot bilan
bog‘liq bo‘lib qolmay, balki biznes, boshqaruv, ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa
sohalarda ham muhim o‘rin tutadi. Innovatsiyalar turli mezonlarga ko‘ra
tasniflanadi. Birinchidan, ular yangilik darajasi bo‘yicha radikal va inkremental
turlarga ajratiladi. Radikal innovatsiyalar mutlaqo yangi mahsulot yoki
texnologiyalarni yaratishga qaratilgan bo‘lsa, inkremental innovatsiyalar mavjud
mahsulot yoki jarayonlarni takomillashtirish orqali amalga oshiriladi.
Ikkinchidan, innovatsiyalar tadbiq etilish sohasiga qarab texnologik, ijtimoiy,
ekologik va iqtisodiy innovatsiyalarga bo‘linadi. Texnologik innovatsiyalar ishlab
chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, yangi materiallar yaratish va mahsulot
sifatini oshirishga yo‘naltirilgan. Ijtimoiy innovatsiyalar esa jamiyat hayotini
yaxshilash, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini modernizatsiya qilish kabi sohalarni
qamrab oladi. Ekologik innovatsiyalar atrof-muhitni muhofaza qilish, chiqindilarni
qayta ishlash va yashil texnologiyalarni joriy etishni o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy
innovatsiyalar esa korxonalar va davlat boshqaruvi samaradorligini oshirishga
qaratilgan strategiyalarni o‘z ichiga oladi.
Shuningdek, innovatsiyalar o‘zgarishning kiritilish jarayoniga qarab
mahsulot, jarayon, marketing va tashkiliy innovatsiyalarga bo‘linadi. Mahsulot
innovatsiyalari yangi mahsulotlarni yaratishga qaratilgan bo‘lsa, jarayon
innovatsiyalari ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish tizimini optimallashtirish
bilan bog‘liq. Marketing innovatsiyalari esa mahsulotni bozorga chiqarish va
iste’molchilar bilan aloqalarni yaxshilash usullarini o‘z ichiga oladi. Tashkiliy
innovatsiyalar esa kompaniyaning ichki boshqaruv tizimini takomillashtirish bilan
14

bog‘liq bo‘lib, yangi ish uslublari va strategiyalarni o‘z ichiga oladi.
Innovatsiyalarni muvaffaqiyatli joriy etish uchun tadbirkorlik muhitining mos
bo‘lishi, ilmiy izlanishlarning rivojlanishi va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash
muhim ahamiyatga ega. Shu bois, innovatsiyalar nafaqat texnologik
rivojlanishning asosi, balki jamiyatning har tomonlama taraqqiy etishining asosiy
omillaridan biri hisoblanadi.
Innovatsiya – bu yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, xizmat, texnologiya
yoki ish yuritish uslubini yaratish va hayotga tatbiq etish jarayoni. Bu jarayon
insoniyat taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan biri bo‘lib,
iqtisodiy o‘sish, jamiyat farovonligi va raqobatbardoshlikni oshirishda muhim rol
o‘ynaydi. Innovatsiyalar har bir sohada uchraydi va ularning keng tarqalganligi
tufayli turli tasniflash usullari mavjud.
Innovatsiya jarayoni o‘ziga xos bir qancha xususiyatlarga ega:
 Yangilik – ilgari mavjud bo‘lmagan yoki takomillashtirilgan g‘oya,
mahsulot yoki jarayon.
 Amaliy qo‘llanilishi – faqat nazariy g‘oya emas, balki amaliyotga joriy
etilishi lozim.
 Qiymat yaratish – innovatsiya iqtisodiy, ijtimoiy yoki ekologik jihatdan
foyda keltirishi kerak.
 Xavf va tavakkalchilik – innovatsiyalarni joriy etish jarayonida turli
qiyinchiliklar va tavakkallar mavjud bo‘ladi.
Innovatsiyalar turli mezonlarga qarab tasniflanadi.
1. Yangilik darajasiga qarab:
 Radikal innovatsiyalar – tubdan yangi texnologiyalar yoki mahsulotlar
yaratish. Masalan, internet, smartfonlar yoki sun’iy intellekt.
15

 Inkremental innovatsiyalar – mavjud mahsulot yoki jarayonlarni
bosqichma-bosqich yaxshilash. Masalan, avtomobillarning yonilg‘i tejamkorligini
oshirish yoki smartfonlarning kameralarini takomillashtirish.
2. Qo‘llanilish sohasiga qarab:
 Texnologik innovatsiyalar – ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish, yangi materiallar yaratish, robototexnika yoki sun’iy intellektga
asoslangan tizimlarni joriy etish.
 Ijtimoiy innovatsiyalar – ta’lim, tibbiyot, davlat boshqaruvi kabi
sohalarda yangi uslublarni tatbiq etish. Masalan, masofaviy ta’lim tizimining
rivojlanishi.
 Ekologik innovatsiyalar – atrof-muhitni muhofaza qilish, chiqindilarni
qayta ishlash yoki qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishga
qaratilgan yangiliklar.
 Iqtisodiy innovatsiyalar – biznes va moliyaviy tizimlarda yangi
strategiyalar va modellarni tatbiq etish.
3. Mazmuniga qarab:
 Mahsulot innovatsiyalari – yangi mahsulot yoki xizmatlarni yaratish.
Masalan, elektr transport vositalari yoki aqlli qurilmalar.
 Jarayon innovatsiyalari – ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish
tizimini optimallashtirish. Masalan, avtomatlashtirilgan logistika tizimlari.
 Marketing innovatsiyalari – mahsulot va xizmatlarni targ‘ib qilishning
yangi usullarini joriy etish. Masalan, sun’iy intellekt yordamida shaxsiylashtirilgan
reklama.
 Tashkiliy innovatsiyalar – kompaniyalarning boshqaruv tizimini
modernizatsiya qilish. Masalan, startap uslubi yoki gibrid ish tizimlari.
16

Innovatsiyalarni yaratish va joriy etish odatda quyidagi bosqichlardan
iborat bo‘ladi:
1. G‘oya yaratish – yangi yechim yoki takomillashtirilgan modelni o‘ylab
topish.
2. Tadqiqot va rivojlantirish – g‘oyani ilmiy va texnologik jihatdan ishlab
chiqish.
3. Prototip yaratish – dastlabki model yoki namuna ishlab chiqarish.
4. Bozorga chiqarish – mahsulot yoki xizmatni keng joriy qilish.
5. Takomillashtirish va rivojlantirish – foydalanuvchilarning fikr-
mulohazalari asosida yangilash.
Innovatsiyalar iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotga katta hissa qo‘shadi.
Ular:
 Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi.
 Yangi ish o‘rinlarini yaratadi va iqtisodiy o‘sishga turtki beradi.
 Hayot sifatini yaxshilashga xizmat qiladi.
 Tabiiy resurslardan samarali foydalanish va ekologik muammolarni
kamaytirishga ko‘maklashadi.
Bugungi kunda innovatsiyalarni rag‘batlantirish uchun hukumatlar,
tadbirkorlar va ilmiy muassasalar o‘zaro hamkorlik qilib, yangi texnologiyalarni
rivojlantirishga katta e’tibor qaratmoqda. Shu sababli, innovatsiyalarni qo‘llab-
quvvatlash va ularni hayotga tatbiq etish har qanday jamiyatning strategik ustuvor
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
17

2.2. Innovatsion tadbirkorlik va uning afzalliklari.
Innovatsiya – bu bozor talabidan kelib chiqqan holda jarayonlar va
mahsulotlarning sifatli o‘sish samaradorligini ta’minlash uchun joriy etilgan
yangilikdir. Inson intellektual faoliyati, uning fantaziyasi, ijodiy jarayoni,
kashfiyotlari, ixtirolari va ratsionalizatsiyasining yakuniy natijasi hisoblanadi.
Yangi iste’molchilik xususiyatlari yoki ishlab chiqarish tizimlarining
samaradorligini sifatli oshirish orqali bozorga mahsulot (tovarlar va xizmatlar)ni
yetkazib berish – innovatsiyaga misol bo‘la oladi. Innovatsiya – foydalanish uchun
kiritilgan yangi yoki sezilarli darajada yaxshilangan mahsulot (tovar, xizmat) yoki
jarayon, sotuvlarning yangicha uslubi yoki ish amaliyotidagi, ish o‘rinlarini tashkil
etishdagi va tashqi aloqalarni o‘rnatishdagi yangi tashkiliy uslub hisoblanadi.
“Innovatsiya” atamasi lotincha “novatio” so‘zidan olingan bo‘lib, “yangilanish”
(yoki “o‘zgarish”), “in” qo‘shimchasi esa lotinchadan “yo‘nalishida” deb tarjima
qilinadi, agar buni yaxlit “Innovatio” ko‘rinishida tarjima qilsak – “o‘zgarishlar
yo‘nalishida” deb izohlanadi. Innovation tushunchasi birinchi bo‘lib XIX-asrning
ilmiy tadqiqotlarida paydo bo‘ldi. “Innovatsiya” tushunchasi o‘zining yangi
hayotini “innovatsion kombinatsiyalar”ni tahlil qilish, iqtisodiy tizimlarning
rivojlanishidagi o‘zgarishlar natijasida XX-asrning boshida avstriyalik va
amerikalik iqtisodchi Y. Shumpeterning ilmiy ishlarida boshlagan. Shumpeter
1900-yillarda iqtisodda ushbu terminni ilmiy qo‘llashga kiritgan dastlabki
olimlardan edi. Innovatsiyaga har qanday turdagi yangilik sifatida emas, balki
mavjud tizimning samaradorligini jiddiy ravishda oshiradigan omil sifatida
qarashimiz lozim.
Innovatsion tadbirkorlik – bu yangi g‘oyalar, texnologiyalar va usullarni
ishbilarmonlik jarayonlariga joriy qilish orqali bozor talablariga moslashish va
raqobatbardoshlikni oshirishga qaratilgan faoliyatdir. Bu turdagi tadbirkorlik
an’anaviy biznes modellaridan farqli ravishda yangilikka asoslanadi va tezkor
o‘zgaruvchan sharoitlarga moslashuvchan bo‘lishni talab qiladi.
19

Afzalliklari:
1. Raqobatbardoshlikni oshirish – Innovatsiyalar mahsulot va xizmatlarning
sifati hamda samaradorligini yaxshilaydi, bu esa bozorda ustunlikka erishishga
yordam beradi.
2. Tejamkorlik va samaradorlik – Yangi texnologiyalar va avtomatlashtirish
jarayonlari ish unumdorligini oshirib, resurslarni tejash imkonini yaratadi.
3. Yangi bozor imkoniyatlari – Innovatsion yondashuv yangi segmentlarni
ochish, mijozlarga o‘ziga xos takliflar yaratish va talabni shakllantirishga xizmat
qiladi.
4. Ijtimoiy va ekologik ta’sir – Innovatsion tadbirkorlik jamiyatga foyda
keltiradigan, atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan yechimlarni ishlab chiqish
imkoniyatini beradi.
5. Moslashuvchanlik va barqarorlik – Bozordagi o‘zgarishlarga tez javob
qaytarish va kutilmagan sharoitlarga moslashish imkonini yaratadi.
Innovatsion tadbirkorlik muvaffaqiyatli rivojlanish uchun ijodiy fikrlash,
ilmiy-texnik yutuqlarni qo‘llash va zamonaviy boshqaruv usullaridan
foydalanishni talab qiladi. Innovatsion tadbirkorlik yangiliklarni amaliyotga tatbiq
etish orqali bozorda ustunlikka erishishga qaratilgan faoliyatdir. Bu yondashuv
an’anaviy biznes modellaridan farq qilib, ijodkorlik, texnologik rivojlanish va
zamonaviy boshqaruv usullariga asoslanadi.
Bunday tadbirkorlik raqobatda ustunlik yaratib, bozor talablariga moslashish
imkonini beradi. Yangi g‘oya va texnologiyalarni joriy qilish samaradorlikni
oshirib, resurslardan oqilona foydalanishga yordam beradi. Shu bilan birga,
mijozlarning ehtiyojlari chuqurroq o‘rganilib, ularga mos innovatsion mahsulot va
xizmatlar taklif etiladi. Bunday biznes modeli ijtimoiy va ekologik jihatdan ham
foydali bo‘lishi mumkin. Atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan, jamiyat
20

farovonligini oshirishga xizmat qiladigan yechimlar ishlab chiqiladi. Innovatsion
yondashuv biznesga moslashuvchanlik va barqarorlik bag‘ishlab, o‘zgaruvchan
sharoitlarda ham muvaffaqiyatga erishishga ko‘maklashadi.
Innovatsion tadbirkorlik bir qator qulayliklar yaratadi. Yangi texnologiyalar
va usullar joriy etilishi natijasida ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonlari
tezlashadi, resurslar tejab ishlatiladi. Bu biznes egalari va mijozlar uchun ham
foydalidir. Bozor talablariga moslashish osonlashadi, chunki innovatsion
yondashuv tezkor qaror qabul qilish va zamonaviy echimlarni tatbiq etishga imkon
beradi. Natijada, mijozlar ehtiyojlari aniqroq o‘rganilib, ularga mos mahsulot va
xizmatlar taqdim etiladi. Innovatsiyalar orqali yangi imkoniyatlar yaratiladi. Yangi
mahsulot va xizmatlar taklif qilish biznesni kengaytirish va global bozorga chiqish
uchun yo‘l ochadi. Shu bilan birga, raqobatda ustunlikka erishish osonlashadi.
Shuningdek, innovatsion biznes ekologik va ijtimoiy jihatdan ham foydali bo‘lishi
mumkin. Zamonaviy texnologiyalar atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan ishlab
chiqarish usullarini qo‘llash imkonini beradi. Jamiyat manfaatlarini hisobga olgan
holda amalga oshirilgan innovatsiyalar esa uzoq muddatli muvaffaqiyatga yo‘l
ochadi.
Innovatsion tadbirkorlik sohasida zamonaviy tendensiyalar quyidagicha:
Ochiq innovatsiyalar : Kompaniyalar ichki va tashqi manbalarni birlashtirib,
yangi mahsulot va xizmatlar yaratishga intilmoqda. Bu yondashuv orqali
tashkilotlar o‘zaro hamkorlik qilib, innovatsion jarayonlarni tezlashtirmoqda.
Raqamli transformatsiya : Sun’iy intellekt, katta ma’lumotlar (Big Data),
virtual va kengaytirilgan reallik (VR va AR) kabi texnologiyalar tadbirkorlikda
keng qo‘llanilmoqda. Bu texnologiyalar biznes jarayonlarini optimallashtirish va
mijozlar tajribasini yaxshilashga xizmat qilmoqda.
21

Startap ekotizimining rivojlanishi : Innovatsion klasterlar, texnoparklar va
inkubatorlar orqali startaplar qo‘llab-quvvatlanmoqda. Bu esa yangi g‘oyalarni
tezkor amalga oshirish va bozorga chiqish imkonini bermoqda.
Ta’limda innovatsion yondashuvlar : Onlayn ta’lim platformalari va raqamli
startaplar ta’lim sohasida yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Bu esa ta’lim
jarayonlarini moslashuvchan va individual ehtiyojlarga mos qilishga yordam
bermoqda.
Ijtimoiy innovatsiyalar : Jamiyatdagi muammolarni hal etishga qaratilgan
innovatsion loyihalar ko‘paymoqda. Bu yondashuv orqali ijtimoiy masalalarga
yechim topish va barqaror rivojlanishga hissa qo‘shilmoqda. Ushbu tendensiyalar
innovatsion tadbirkorlikning zamonaviy rivojlanishini aks ettirib, biznes va jamiyat
uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda.
Oddiy innovatsion jarayon bir xil tashkilot ichida yangilik yaratish va undan
foydalanishni o‘z ichiga oladi. Mazkur holatda yangilik to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahsulot
shaklini olmaydi. Oddiy tashkilotlararo innovatsion jarayonda innovatsiyalar oldi-
sotdi predmeti sifatida ishlaydi. Innovatsiya jarayonining ushbu shakli yangilik
yaratuvchisi va ishlab chiqaruvchisi funksiyasini uning iste’molchi funksiyasidan
ajratilishini anglatadi. Mazkur holat qachonki, ishlab chiqaruvchi tadqiqot
institutidan patent sotib olgan taqdirdagina yuz beradi. Kengaytirilgan innovatsion
jarayon (diffuziya) ilg’or ishlab chiqaruvchining monopoliyasini buzgan holatda
tobora ko‘proq yangi ishlab chiqaruvchilar paydo bo‘lishida namoyon bo‘ladi. Shu
bilan birgalikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning iste’mol xususiyatlarini
yaxshilash uchun raqobat orqali o‘z hissasini qo‘shadi.
22

2.3. Innovatsion boshqaruv va biznes modellar.
Innovatsion boshqaruv – bu tashkilot ichida yangi g‘oyalar, texnologiyalar va
strategiyalarni samarali joriy etish orqali raqobatbardoshlikni oshirishga
yo‘naltirilgan boshqaruv yondashuvi.
Bunday boshqaruvda quyidagi jihatlar muhim ahamiyatga ega:
 Moslashuvchanlik – bozor va texnologik o‘zgarishlarga tezkor javob
qaytarish.
 Eksperiment va sinovlar – yangi usullar va texnologiyalarni doimiy
sinab ko‘rish.
 Xodimlarning ijodkorligi – kompaniya ichida innovatsion fikrlashni
rag‘batlantirish.
 Raqamli texnologiyalardan foydalanish – avtomatlashtirilgan tizimlar
va sun’iy intellektdan foydalangan holda jarayonlarni optimallashtirish.
Innovatsion biznes modellar an’anaviy biznes yuritish tamoyillaridan farqli
ravishda yangi texnologiyalar va bozordagi o‘zgarishlarga moslashgan
yondashuvlarni o‘z ichiga oladi. Quyidagi zamonaviy biznes modellar ayniqsa
dolzarb:
Platforma modeli. Bu model mahsulot yoki xizmat taqdim etish o‘rniga
iste’molchilar va yetkazib beruvchilar o‘rtasida vositachilik qiladi. Masalan, Uber,
Airbnb kabi xizmatlar.
Abonentlik modeli . Foydalanuvchilar mahsulot yoki xizmatni sotib olish
o‘rniga unga obuna bo‘lish orqali foydalanadi. Netflix, Spotify kabi kompaniyalar
bunga misol bo‘la oladi.
23

Freemium modeli . Asosiy xizmat bepul taqdim etiladi, lekin qo‘shimcha
funksiyalar yoki premium versiyalar pullik bo‘ladi. Ko‘plab mobil ilovalar va
onlayn xizmatlar ushbu modelni qo‘llaydi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molchiga (D2C) model . Bu model ishlab
chiqaruvchilarning vositachilarsiz bevosita iste’molchilarga mahsulot yetkazib
berishini anglatadi. Masalan, Tesla o‘z mahsulotlarini o‘zi sotadi.
Ijtimoiy ta’sir modeli. Kompaniyalar faqat foyda olishga emas, balki
ijtimoiy yoki ekologik muammolarni hal qilishga ham yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Masalan, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarish yoki kam ta’minlangan
qatlamlar uchun xizmat ko‘rsatish. Innovatsion boshqaruv va biznes modellar
kompaniyalarga raqobatda ustunlik berib, bozorda uzoq muddatli muvaffaqiyatga
erishish imkonini yaratadi.
Innovatsion boshqaruv – bu tashkilotda yangi g‘oya va texnologiyalarni
qo‘llash orqali samaradorlikni oshirishga yo‘naltirilgan strategik jarayon. Bu
yondashuv kompaniyani tez o‘zgaruvchan bozor sharoitlariga moslashuvchan
qiladi va raqobatda ustunlikka erishishga yordam beradi. Innovatsion
boshqaruvning asosiy tamoyillari: Strategik moslashuvchanlik – Kompaniya o‘z
faoliyatini bozor tendensiyalari va iste’molchilar talablariga mos ravishda tez
o‘zgartira olishi kerak. Eksperiment va sinovlar – Innovatsion mahsulot va
xizmatlarni sinovdan o‘tkazish orqali bozorda muvaffaqiyat qozonish ehtimoli
oshiriladi. Raqamli texnologiyalarni joriy etish – Sun’iy intellekt, avtomatlashtirish
va katta ma’lumotlar (Big Data) tahlili orqali boshqaruvni optimallashtirish. Ijodiy
muhit yaratish – Xodimlarning yangi g‘oyalar yaratishiga va ularni erkin ilgari
surishiga sharoit yaratish.
1. Mahsulot innovatsiyasi – Yangi mahsulotlar yaratish yoki mavjudlarini
takomillashtirish. Masalan, Apple har yili yangi iPhone modellari chiqarmoqda.
24

2. Jarayon innovatsiyasi – Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish
jarayonlarini optimallashtirish. Masalan, Toyota avtomatlashtirilgan ishlab
chiqarish tizimidan foydalanadi.
3. Tashkiliy innovatsiya – Ichki boshqaruv tizimlarini o‘zgartirish va
samaradorlikni oshirish. Masalan, Google kompaniyasi xodimlar uchun
moslashuvchan ish sharoitlarini yaratadi.
4. Marketing innovatsiyasi – Mahsulot va xizmatlarni targ‘ib qilishda yangi
usullarni qo‘llash. Masalan, Tesla reklama uchun an’anaviy marketing o‘rniga
ijtimoiy tarmoqlardan foydalanadi.
Biznes modeli – bu kompaniyaning qanday qilib daromad olishini belgilovchi
tizimdir. Innovatsion biznes modellar an’anaviy yondashuvlardan farq qilib, yangi
texnologiyalar, iste’molchilar ehtiyojlari va bozor sharoitlariga mos ravishda
shakllanadi.
Innovatsion biznes modellar turlari:
1. Platforma modeli. Bu modelda kompaniya mahsulot yoki xizmat yaratish
o‘rniga, mijozlar va yetkazib beruvchilarni bog‘lovchi ekotizim yaratadi. Misollar:
 Uber – Haydovchilar va yo‘lovchilarni bog‘laydi.
 Airbnb – Uy egalarini va sayohatchilarni birlashtiradi.
 Amazon – Xaridorlar va sotuvchilar uchun platforma yaratgan.
2. Abonentlik modeli. Bu modelda foydalanuvchilar mahsulot yoki xizmatni
sotib olish o‘rniga, unga doimiy to‘lov orqali ega bo‘ladilar. Misollar:
 Netflix – Filmlar va seriallar uchun obuna tizimi.
 Spotify – Musiqa tinglash uchun oylik to‘lov modeli.
25

 Adobe Creative Cloud – Dasturiy ta’minotdan foydalanish uchun
obuna modeli.
3. Freemium modeli. Bu modelda asosiy xizmat yoki mahsulot bepul taqdim
etiladi, lekin premium funksiyalar uchun to‘lov talab qilinadi. Misollar:
 LinkedIn – Asosiy xizmat bepul, lekin premium a’zolik qo‘shimcha
imkoniyatlar taqdim etadi.
 Dropbox – Foydalanuvchilarga bepul bulut xotira taqdim etadi, lekin
qo‘shimcha joy uchun to‘lov olinadi.
4. To‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molchiga (D2C) model. Bu modelda kompaniya
mahsulotlarini vositachilarsiz bevosita iste’molchilarga sotadi. Misollar:
 Tesla – Avtomobillarini dilerlarsiz bevosita mijozlarga sotadi.
 Warby Parker – Optik ko‘zoynaklarni internet orqali bevosita
mijozlarga yetkazib beradi.
5. Ijtimoiy ta’sir modeli. Bu modelda kompaniya nafaqat daromad olishga,
balki jamiyat yoki atrof-muhitga foyda keltirishga ham yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Misollar:
 Patagonia – Ekologik toza kiyim ishlab chiqaradi.
 TOMS Shoes – Har bir sotilgan oyoq kiyimi uchun ehtiyojmandlarga
bepul poyabzal hadya qiladi.
6. Raqamli biznes modeli. Bu modelda kompaniyalar raqamli xizmatlarni
taqdim etish orqali daromad oladi. Misollar:
 Google – Reklama orqali daromad oladi.
 Facebook (Meta) – Foydalanuvchilarning ma’lumotlarini analiz qilib,
maqsadli reklama taqdim etadi.
26

Innovatsion boshqaruv va biznes modellar kompaniyalarga quyidagi
afzalliklarni beradi:
 Bozor talablariga tez moslashish – Kompaniya mijoz ehtiyojlarini tez
anglab, o‘z faoliyatini moslashtiradi.
 Resurslardan samarali foydalanish – Yangi texnologiyalar orqali
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonlari optimallashtiriladi.
 Yangi daromad oqimlarini yaratish – Innovatsion biznes modellar
orqali kompaniyalar yangi mijozlarni jalb qiladi va daromadini oshiradi.
 Raqobatda ustunlik – Innovatsion kompaniyalar bozorda yetakchilik
qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Ushbu yondashuvlar kelajakda ham dolzarb bo‘lib, kompaniyalarga global
bozor sharoitlarida muvaffaqiyatli faoliyat yuritish imkonini beradi. Innovatorlar
va taqlid qiluvchilar innovatsion jarayonning asosiy sub’ektlari hisoblanadi.
Innovatorlar - taqlid qiluvchilar. Innovatsiya ustasini yarating va yangilikni amalga
oshiring. Innovatorlar - ilmiy va texnik bilimlar generatori, yangilik yaratuvchilari,
individual ixtirochilar, tadqiqot tashkilotlari bo‘lishi mumkin. Ular ixtirolardan
foydalanganlik uchun daromadning bir qismini olishadi. Dastlabki qabul
qiluvchilar - bu iloji boricha tezroq bozorga surish orqali qo‘shimcha foyda olishga
intiladigan erta o‘zlashtiruvchilar. Ular “dastlabki qabul qiluvchilar” tashkilotlar
deb nomlanadi. Dastlabki ko‘pchilik - bu ishlab chiqarishda innovatsiyalarni
boshlab bergan va ularga qo‘shimcha foyda keltiradigan kompaniyalardir.
Laggards - yangiliklardan orqada qolayotgan kompaniyalar bo‘lib, allaqachon
eskirgan yangi mahsulotlarning chiqarilishiga yordam beradi. Umumiy sanoat
protsesning bo lagi bo lib hisoblanuvchi ishlab chiqarish, tashiish, saqlamoq,ʻ ʻ
nazorat qilish haqidagi ish-harakatlar ham texnologiya deb ataladi. Jamiyatning
o zgarishiga bog liq ishlab chiqarishning, hizmatning, o qitishning, va boshqa turli
ʻ ʻ ʻ
sohalarga innovatsiya texnologiyasi tushunchasi kirilmoqda. Hozirgi vaqtda
27

texnologiya: oldingi qatordagi texnologiya; qoldiqsiz texnologiya; ishlab chiqarish
va qayta ishlash texnologiyasi; xalqaro standartga mos texnologiya bo libʻ
bo linadi. Neft, gaz, qishloq xo jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va boshqa
ʻ ʻ
texnologiyalar ishlab chiqarish talablariga mos ravishda ishga oshirilmoqda.
28

XULOSA
Tadbirkorlik va innovatsiyalar bugungi global iqtisodiyotning asosiy
harakatlantiruvchi kuchlaridan biridir. Rivojlangan mamlakatlarda ham,
rivojlanayotgan hududlarda ham yangi biznes g‘oyalari va texnologik yangiliklar
orqali iqtisodiy o‘sishga erishilmoqda. Innovatsiyalar tadbirkorlikning
samaradorligini oshirish, raqobatbardoshligini ta’minlash va yangi bozorlarni
egallashga yordam beradi. Tadbirkorlik faoliyatida innovatsiyalarni joriy etish
moliyaviy barqarorlikni ta’minlabgina qolmay, balki iqtisodiyotning uzoq muddatli
rivojlanishiga ham xizmat qiladi. Zamonaviy biznes sharoitida faqat an’anaviy
usullar bilan ishlash yetarli emas – korxonalar yangi texnologiyalar va biznes
modellarni qo‘llash orqali muvaffaqiyatga erishishi mumkin.
Shu sababli, har bir tadbirkor innovatsion yondashuvni o‘z faoliyatiga tatbiq
etishi, zamonaviy bozor talablariga moslashishi va yangi imkoniyatlarni izlashga
intilishi zarur. Davlat tomonidan innovatsion tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash esa
iqtisodiy taraqqiyotning mustahkam poydevoriga aylanadi. Tadbirkorlik va
innovatsiyalar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, zamonaviy
iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan biri hisoblanadi.
Innovatsiyalar tadbirkorlikni yangi bosqichga olib chiqib, bozor talablariga tezroq
moslashish va raqobatbardoshlikni oshirish imkonini beradi. Shuningdek,
innovatsion yondashuv orqali yangi mahsulotlar, xizmatlar va biznes modellar
yaratiladi, bu esa iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi.
Bugungi kunda har qanday tadbirkorlik subyekti innovatsion g‘oyalarga
e’tibor qaratishi zarur. Texnologik taraqqiyotdan ortda qolgan korxonalar bozorda
o‘z mavqeini yo‘qotishi mumkin. Shu sababli, doimiy ravishda yangi
texnologiyalarni o‘rganish, investitsiyalar jalb qilish va zamonaviy boshqaruv
usullaridan foydalanish muvaffaqiyat kalitidir. Shuningdek, davlat tomonidan
innovatsion tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishiga xizmat qiladi. Imtiyozlar, grantlar va venchur investitsiyalar orqali
29

tadbirkorlikning innovatsion yo‘nalishi rag‘batlantirilishi lozim. Xulosa qilib
aytganda, bugungi raqobatbardosh iqtisodiy muhitda tadbirkorlik faqat
innovatsiyalar bilan uyg‘unlashgandagina rivojlanishi mumkin. Kelajakda
muvaffaqiyatga erishish uchun tadbirkorlar yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish,
ijodiy yondashuv va doimiy o‘zgarishlarga tayyor bo‘lishlari kerak.
Innovatsiyalar ham resurslardan samarali foydalanishning muhim omillaridan
biridir. Yangi texnologiyalarni joriy qilish, sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan
tizimlardan foydalanish orqali ish unumdorligini oshirish va vaqtni tejash mumkin.
Bugungi raqobatbardosh bozor sharoitida innovatsiyalar tadbirkorlikning barqaror
rivojlanishini ta’minlashga yordam beradi. Bundan tashqari, ekologik omillarni
inobatga olish ham dolzarb masalalardan biridir. Hozirgi vaqtda barqaror
rivojlanish tamoyillariga rioya qilish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan
foydalanish va chiqindilarni kamaytirish orqali atrof-muhitni muhofaza qilish
tadbirkorlarning ijtimoiy mas’uliyatini oshiribgina qolmay, ularning brendiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va mijozlar ishonchini orttiradi. Resurslarni samarali
boshqarishda inson omili ham katta ahamiyatga ega. Malakali va tajribali kadrlar
har qanday korxonaning asosiy boyligidir. Shuning uchun tadbirkorlar
xodimlarning bilim va ko‘nikmalarini oshirishga, ularni doimiy ravishda
o‘qitishga, motivatsiyasini oshirishga e’tibor qaratishlari lozim. Ishchi kuchining
samaradorligini oshirish orqali umumiy biznes natijalari ham yaxshilanadi.
Shuningdek, moliyaviy resurslarni to‘g‘ri boshqarish ham tadbirkorlik
muvaffaqiyatining asosiy tarkibiy qismidir. Korxonalar o‘z xarajatlarini nazorat
qilish, investitsiyalarni oqilona yo‘naltirish va moliyaviy oqimlarni samarali
boshqarish orqali risklarni kamaytirishlari va daromadlarini oshirishlari mumkin.
Xulosa qilib aytganda, tadbirkorlikda resurslardan samarali foydalanish har
tomonlama yondashuvni talab qiladi. Moliyaviy, moddiy, intellektual va inson
resurslarini to‘g‘ri boshqarish natijasida korxona o‘z raqobatbardoshligini oshirib,
uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Innovatsiyalarni joriy qilish,
ekologik mas’uliyatni oshirish, moliyaviy oqimlarni nazorat qilish va ishchi
30

kuchini rivojlantirish orqali tadbirkorlar o‘z bizneslarini yanada barqaror va
samarali tashkil etishlari mumkin.
Tadbirkorlikda resurslardan samarali foydalanish biznes muvaffaqiyatining
asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Resurslar cheklangan bo‘lgani sababli, ularni
to‘g‘ri taqsimlash va optimal boshqarish tadbirkorning daromad olish
imkoniyatlarini oshiradi, raqobatbardoshligini kuchaytiradi va biznesning barqaror
rivojlanishiga xizmat qiladi. Resurslar asosan moddiy va nomoddiy turlarga
bo‘linadi. Moddiy resurslar tarkibiga xomashyo, ishlab chiqarish vositalari,
moliyaviy mablag‘lar, energiya manbalari va boshqa fizik aktivlar kiradi.
Nomoddiy resurslar esa intellektual kapital, bilim, innovatsiyalar, brend, ishchi
kuchining tajribasi va mijozlar bilan munosabatlarni qamrab oladi. Har ikkala
turdagi resurslarni samarali boshqarish tadbirkorlik faoliyatining natijadorligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
31

"Iqtisodiyot asoslari" – A.O’lmasov. Toshkent: 2013. (darslik),
"Iqtisodiyot nazariyasi" – A. Vahobov, A. O‘lmasov, Sh. Qobilov. Toshkent:
2014. (darslik),
Xojiyev B. "Tadbirkorlik asoslari" – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2022.
(darslik),
Qoraboyev I. "Global iqtisodiyot va uning rivojlanish tendensiyalari" –
Toshkent: O‘zbekiston, 2023.(darslik),
Karimov U. “Kichik biznesning global iqtisodiyotga ta’siri” // (Iqtisodiyot va
innovatsiyalar jurnali), 2022,
Smith A. “Bozor iqtisodiyotining globalizatsiya sharoitidagi rivojlanishi” //
Harvard Business Review, 2021. (jurnal),
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki. "Tadbirkorlikni moliyalashtirish
va iqtisodiy barqarorlik" – 2023. (hisobot),
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. "O‘zbekistonda
tadbirkorlik va iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari" – 2023. (statistika hisoboti),
Kotler F.; Osnovi marketinga, Moskva, 1997-yil. (darslik),
Nosirov P.; Abdullayeva L.; Marketing — bozor iqtisodiyoti asosi, Toshkent,
1995-yil. (darslik),
Jalolov J. J.; Marketing, Toshkent, 1999-yil. (o’quv qo’llanma),
G ulomov S. S; Marketing asoslari, Toshkent, 2002-yil. (darslik).ʻ
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. "Tadbirkorlikni moliyalashtirish
va iqtisodiy barqarorlik" – 2023. (hisobot),
Internet manbalari:
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki – www.cbu.uz
Davlat statistika qo‘mitasi – www.stat.uz
Jahon banki – www.worldbank.org
32

Tadbirkorlik va innovatsiyalar

Купить