TADBIRKORLIK VA RESURSLAR - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	42.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

14 Sotish

TADBIRKORLIK VA RESURSLAR

Sotib olish

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Bugungi kunda tadbirkorlik va resurslardan
samarali foydalanish global iqtisodiyotning asosiy muammolaridan biridir. Ushbu
mavzu quyidagi sabablar tufayli dolzarb hisoblanadi:
1. Iqtisodiy o‘sish va raqobatbardoshlik. Tadbirkorlik mamlakat iqtisodiyotini
rivojlantirishning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Resurslardan oqilona
foydalanish orqali korxonalar raqobatbardosh bo‘lishi, yangi ish o‘rinlari yaratishi
va iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shishi mumkin.
2. Cheklangan resurslar va samaradorlik masalasi. Yer, kapital, mehnat va
tadbirkorlik qobiliyati kabi iqtisodiy resurslar cheklangan. Ulardan to‘g‘ri
foydalanish bugungi kunda muhim masala hisoblanadi. Ayniqsa, tabiiy
resurslarning kamayib borishi va ekologik muammolar tufayli barqaror
tadbirkorlik yo‘nalishlari jadal rivojlanmoqda.
3. Texnologik taraqqiyot va innovatsiyalar. Yangi texnologiyalar, sun’iy
intellekt va avtomatlashtirish tadbirkorlikni o‘zgartirmoqda. Resurslarni samarali
boshqarish innovatsion g‘oyalar asosida amalga oshirilmoqda. Masalan, aqlli
ishlab chiqarish tizimlari va raqamli iqtisodiyot biznes yuritish jarayonlarini
optimallashtirishga yordam bermoqda.
4. Ijtimoiy va ekologik barqarorlik. Bugungi kunda tadbirkorlik nafaqat
daromad olish vositasi, balki ijtimoiy mas’uliyatni o‘z ichiga olgan tizim sifatida
ham ko‘rilmoqda. Atrof-muhitga zarar yetkazmagan holda resurslardan
foydalanish va yashil iqtisodiyot tamoyillarini qo‘llash tobora dolzarb bo‘lib
bormoqda.
5. Kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash. Ko‘plab mamlakatlar kichik va
o‘rta tadbirkorlikni rivojlantirishga katta e’tibor qaratmoqda. Ular iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash va innovatsion mahsulotlarni yaratishda muhim o‘rin
tutadi. Kichik biznes uchun resurslarni samarali taqsimlash va boshqarish
muvaffaqiyatning kaliti hisoblanadi.
6. Globalizatsiya va xalqaro hamkorlik. Global bozor sharoitida tadbirkorlar
xalqaro miqyosda raqobatga tayyor bo‘lishi lozim. Resurslardan samarali
3

foydalanish va bozor talablariga moslashish tadbirkorlik subyektlarining
muvaffaqiyatini belgilab beradi. Tadbirkorlik va resurslar mavzusi bugungi kunda
nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va ekologik jihatdan ham dolzarb ahamiyat kasb
etmoqda. Dunyo bo‘ylab tabiiy, moliyaviy va inson resurslarining cheklanganligi,
texnologik rivojlanish va global muammolar ushbu mavzuni yanada muhim qiladi.
Tadbirkorlik va resurslardan foydalanish dolzarb mavzu bo‘lib, u nafaqat iqtisodiy
rivojlanishga, balki ijtimoiy va ekologik barqarorlikka ham bevosita ta’sir qiladi.
Samarali boshqaruv, innovatsiyalar va barqaror strategiyalar tadbirkorlikning
rivojlanishida hal qiluvchi omil bo‘lib qoladi.
Atrof-muhit muammolari kuchaygani sari tadbirkorlikda ekologik barqarorlik
tamoyillari tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu sababli: Qayta tiklanuvchi
resurslardan foydalanish – quyosh va shamol energetikasi, organik qishloq
xo‘jaligi. Atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan ishlab chiqarish – chiqindilarni
qayta ishlash, energiya samaradorligini oshirish. Barqaror ta’minot zanjirlari –
ekologik toza xomashyo va transport tizimlari rivojlanmoqda. Yer, suv, energiya
va boshqa tabiiy resurslar cheklangan. Shu sababli, tadbirkorlikda quyidagi
yo‘nalishlar dolzarb bo‘lib bormoqda: Barqaror biznes modellarini yaratish – qayta
tiklanuvchi energiya va ekologik toza ishlab chiqarish. Ishlab chiqarish
jarayonlarini optimallashtirish – minimal chiqindi bilan ko‘proq mahsulot olish.
Ish kuchidan samarali foydalanish – mehnat unumdorligini oshirish va innovatsion
texnologiyalarni joriy etish. o‘plab mamlakatlarda kichik va o‘rta biznes iqtisodiy
rivojlanishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, resurslarni samarali
boshqarish ularga barqaror rivojlanish imkonini beradi.
4

I BOB. TADBIRKORLIK TUSHUNCHASI VA UNING JAMOAT
HAYOTIDAGI O’RNI.
1.1. Tadbirkorlik tushunchasi va uning mohiyati.
Tadbirkorlik yoki biznes inglizcha : business – „bandlik’’), deb har qanday
qonuniy tijorat faoliyatiga aytiladi .
Tadbirkorlik bilan shug ullanuvchi shaxsʻ
tadbirkor, deyiladi. Xususiy tadbirkorlik kapitalistik iqtisodiyot negizidir.
Sotsialistik i qtisodiyotlarda tadbirkorlik bilan hukumat , jamiyat yoki ishchilar
kasaba uyushmalari shug ʻ ullanadi . Tadbirkorlik xo jalik yuritish ko lamiga qarab,
ʻ ʻ
yirik, o rta va kichik turlarga bo linadi. Yirik tadbirkorlik ishlab chiqarishda 500
ʻ ʻ
dan ortiq kishi band bo lgan, o rta tadbirkorlik esa 20–500 kishi band bo lgan
ʻ ʻ ʻ
korxona (firma) lar, kichik tadbirkorlik 10–20 va undan kam kishi ishlaydigan
korxonalarni qamraydi. Yirik va o rta tadbirkorlikka, asosan, yirik ishlab-
ʻ
chiqarish, ko p sonli tovarlar chiqaradigan, mexanizatsiyalashgan hamda
ʻ
avtomatlashgan sohalar kiradi.
Kichik tadbirkorlik qishloq xo jaligi, aholiga xizmat ko rsatish sohalarida
ʻ ʻ
keng tarqalgan. Kichik tadbirkorlik sharoitga tez moslasha olishi bilan
boshqalaridan farqlanadi va shu bois u keng tarqalgan. Tadbirkorlik – bu
tashabbuskorlik, yangilik kiritish va foyda olish maqsadida iqtisodiy faoliyat
yuritish jarayonidir. U iqtisodiy rivojlanishning muhim harakatlantiruvchi
kuchlaridan biri bo‘lib, jamiyatga mahsulot va xizmatlar yetkazib berish orqali
aholi farovonligini oshirishga xizmat qiladi. Tadbirkorlik insonning biznes
yuritishdagi mustaqilligini, tavakkalchilik qilish qobiliyatini va bozor talablariga
moslashish layoqatini ifodalaydi. Tadbirkor bo‘lish uchun insonda ijodiy fikrlash,
resurslarni samarali boshqarish va bozor sharoitlariga moslashish qobiliyatlari
bo‘lishi kerak. Tadbirkorlik faoliyatining asosiy mohiyati bozor iqtisodiyotida
talab va taklif muvozanatini ta’minlash, innovatsiyalar yaratish, bandlikni oshirish
va iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shishdan iborat. Bu jarayonda tadbirkor o‘z kapitali
yoki jalb qilingan mablag‘larni ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sohasiga
yo‘naltirib, foyda olishga intiladi. Shuningdek, tadbirkorlik faqatgina moliyaviy
manfaatdorlik emas, balki jamiyatga foyda keltirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va
5

texnologik taraqqiyotga hissa qo‘shish bilan ham bog‘liq. U innovatsion
yondashuvlar, raqobatbardoshlik va yangi g‘oyalarni amalga oshirish orqali
rivojlanib boradi. Tadbirkorlik turli shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin: kichik
biznesdan tortib, yirik korporativ tuzilmalargacha. U sanoat, xizmat ko‘rsatish,
qishloq xo‘jaligi, texnologiya, savdo va boshqa ko‘plab sohalarda rivojlanadi.
Tadbirkorlikning muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun rejalashtirish, bozor tahlili,
moliyaviy resurslarni samarali boshqarish va risklarni oldindan baholash muhim
hisoblanadi. Tadbirkorlik insonning mustaqil iqtisodiy faoliyat yuritish, yangilik
yaratish va bozorda o‘z o‘rnini topishga bo‘lgan intilishining natijasidir. Bu
jarayon nafaqat shaxsiy foyda olishni, balki jamiyatga xizmat qilishni ham o‘z
ichiga oladi.
Tadbirkor bo‘lish uchun insonda ijodkorlik, tashabbuskorlik va muammolarni
hal qilish qobiliyati bo‘lishi lozim. Tadbirkorlikning asosiy mohiyati resurslarni
samarali boshqarish, talab va taklifni muvozanatlashtirish, mahsulot va xizmatlarni
taklif qilish orqali iqtisodiy taraqqiyotga hissa qo‘shishdan iborat. Tadbirkor
bozorda mavjud ehtiyojlarni aniqlab, ularga innovatsion yondashuv bilan javob
berishi kerak. Shuningdek, tadbirkorlik xavf-xatarlarga boy jarayondir. Har bir
tadbirkor o‘z biznesini yuritishda turli qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin:
raqobatning yuqoriligi, bozor talablarining o‘zgarishi, moliyaviy qiyinchiliklar va
boshqa omillar. Shuning uchun tadbirkor har doim o‘z faoliyatini rejalashtirib,
risklarni oldindan hisoblab, to‘g‘ri strategiya tanlashi lozim. Tadbirkorlikning yana
bir muhim jihati – jamiyatga foyda keltirishidir. U nafaqat tadbirkorning o‘ziga,
balki butun iqtisodiyotga ta’sir qiladi. Yangi ish o‘rinlari yaratilishi, innovatsion
mahsulot va xizmatlarning paydo bo‘lishi, iqtisodiy o‘sish – bularning barchasi
tadbirkorlik faoliyatining natijasidir. Bugungi kunda tadbirkorlik faqatgina
an’anaviy biznes shakllari bilan cheklanmaydi. Texnologiyalar rivojlanishi
natijasida onlayn biznes, startaplar, elektron tijorat kabi yangi yo‘nalishlar paydo
bo‘ldi. Ular global miqyosda raqobatlashish imkoniyatini yaratib, tadbirkorlarga
cheksiz imkoniyatlar taqdim etmoqda. Tadbirkorlikning muvaffaqiyatli bo‘lishi
uchun bilim, tajriba, bozor sharoitlarini tushunish va doimiy o‘rganish muhim
6

sanaladi. Tadbirkor har doim o‘z faoliyatini rivojlantirishi, yangiliklarni kuzatib
borishi va o‘z mijozlari ehtiyojlariga mos mahsulot yoki xizmat taklif qilishi ustida
ishlashi lozim. Faqat shundagina u uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishi
mumkin. Oilaviy biznes - bu tijorat tashkiloti bo'lib, unda qarorlar qabul qilinishiga
oilaning ko'p avlodlari, qon, nikoh yoki farzand asrab olish bilan bog'liq bo'lgan,
biznesni ko'rishga ta'sir qilish qobiliyatiga va bu qobiliyatdan foydalanishga tayyor
bo'lgan ta'sir ko'rsatadi. Iqtisodiyotni globallashuvi, integratsion jarayonlar,
innovatsion jadallik va kuchli raqobat muhitidagi talablar hisob-kitoblarga oid
fanlar tizimini ham zamonaviy biznes qoidalariga mos tarzda takomillashtirishni
talab etmoqda. Negaki, manfaatlar ustuni sifatida tan olingan bozor modeli avvalo,
aniq hisob-kitoblar algoritmini, ularni baholashni va chuqur tahliliy yechimlarni
talab etadi1. XXI asr – dunyo iqtisodiyotining yangicha shakllanish asridir. Bu
dunyo insoniyatni, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayotning o‘zgarishini, iqtisodiy
modellar transformatsiyasini, xalqaro munosabatlarni, globallashuv va yangi
geoiqtisodiy qurilishini shakllanishini anglatadi. Bugungi iqtisodiyot aybni
o‘zgalardan axtaradigan, muammolar yechimiga osongina kelinadigan, hammaning
boshini bir xilda silaydigan, istagancha mol-mulkka ega bo‘lishda ilmni, bilimni
talab qilmaydigan, o‘zgarish va rivojlanishda cheksiz imkoniyatlarni ochib
beruvchi, tahlikalardan holi bo‘lgan iqtisodiyot emasligini tan olish kerak.
Zamonaviy iqtisodiyot avvalo chuqur tahliliy yechimlar asosida doimo o‘zini
yangilab boruvchi, tartibga soluvchi va turli tahlikalarga ta’sirchan murakkab
tizimga aylanib bormoqda.
7

1.2 Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari.
Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari quyidagilardan iborat: Yakka
tartibdagi tadbirkorlik. Tadbirkor yagona egasi bo‘ladi, daromad va zarar to‘liq
uning zimmasida bo‘ladi, yuridik shaxs maqomiga ega emas, tadbirkor o‘z mol-
mulkiga javobgar hisoblanadi. Sheriklik. Ikki yoki undan ortiq shaxsning
birgalikdagi biznes yuritishi. Javobgarlik va foyda sheriklar o‘rtasida taqsimlanadi.
Umumiy sheriklik va cheklangan javobgarlikdagi sheriklik shakllari mavjud.
Mas’uliyati cheklangan jamiyat MChJ: Yuridik shaxs maqomiga ega. Ta’sischilar
faqat o‘z ulushlari doirasida javobgarlikka ega. Soliqqa tortish va huquqiy
javobgarlik bo‘yicha qulayliklar mavjud. Korporatsiya/Aksiyadorlik jamiyati – AJ.
Mustaqil yuridik shaxs bo‘lib, aksiyadorlar tomonidan boshqariladi. Aksiyalar
orqali kapital jalb qilish imkoniyati mavjud. Cheklangan javobgarlik tamoyiliga
asoslanadi. Katta bizneslar uchun qulay, biroq boshqaruv murakkabroq. Tayyor
biznes modelidan foydalanish imkoniyati. Franchayzer brend va biznes tizimini
taqdim etadi.
Franchayzi litsenziya asosida faoliyat yuritadi. Kooperativ tadbirkorlik.
Jamoaviy asosda tashkil etilgan va a’zolari manfaatiga xizmat qiladigan biznes.
Har bir a’zo egalik huquqiga ega va boshqaruvda ishtirok etadi. Har bir shaklning
o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari bor. Tadbirkor o‘z biznesining
xususiyatlariga qarab eng mos shaklni tanlashi kerak. Tadbirkorlik faoliyatining
yana qo‘shimcha shakllari quyidagilar: Davlat tadbirkorligi. Hukumat tomonidan
tashkil etilgan va nazorat qilinadigan biznes shakli. Davlat korxonalari odatda
strategik tarmoqlarda (energetika, transport, aloqa) faoliyat yuritadi. Daromad
davlat byudjetiga yo‘naltiriladi. Aralash tadbirkorlik. Xususiy sektor va davlatning
hamkorligida tashkil etiladi. Masalan, davlat-xususiy sheriklik (PPP) shaklida
bo‘lishi mumkin. Ikkala tomon ham biznesni boshqarishda va foydani
taqsimlashda ishtirok etadi. Oilaviy tadbirkorlik. Bir oila a’zolari tomonidan
yuritiladigan biznes. Qishloq xo‘jaligi, savdo, xizmat ko‘rsatish sohalarida keng
tarqalgan. Korxona oilaviy boshqaruv va meros orqali uzatilishi mumkin.
Innovatsion tadbirkorlik. Innovatsion g‘oyalar asosida tashkil etilgan yangi biznes.
8

Tez o‘sish va sarmoya jalb qilishga qaratilgan. Texnologik rivojlanish bilan
bog‘liq bo‘lishi mumkin (masalan, IT startaplar). Ijtimoiy tadbirkorlik. Asosiy
maqsadi jamiyat muammolarini hal qilishga qaratilgan. Foyda olish bilan birga
ijtimoiy ta’sir yaratishga harakat qiladi. Masalan, ekologik toza mahsulotlar ishlab
chiqarish yoki nogironlar uchun ish o‘rinlari yaratish. Elektron tijorat (E-
commerce). Onlayn platformalar orqali mahsulot va xizmatlar sotish. Internet-
do‘konlar, marketpleyslar va mobil ilovalar orqali amalga oshiriladi.
Global bozorga chiqish imkoniyatini yaratadi. Har bir tadbirkor o‘z biznes
g‘oyasi, moliyaviy imkoniyatlari va bozor talablaridan kelib chiqib, eng mos
shaklni tanlashi lozim. Lizing tadbirkorligi. Tadbirkor o‘z mijozlariga uzoq
muddatli ijaraga asbob-uskunalar, transport vositalari yoki boshqa aktivlarni
taqdim etadi. Lizing muddati tugagandan keyin aktiv mijozga o‘tishi yoki
qaytarilishi mumkin. Riziko tadbirkorlik. Yuqori xavfga ega bo‘lgan, lekin katta
daromad keltirishi mumkin bo‘lgan biznes. Asosan innovatsion va texnologik
startaplar bilan bog‘liq. Venture kapitalistlar tomonidan moliyalashtiriladi.
Ekologik tadbirkorlik (Eko-biznes). Atrof-muhitni muhofaza qilishga
yo‘naltirilgan biznes. Ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarish, qayta ishlash,
yashil energiya sohalarini o‘z ichiga oladi. Agrar tadbirkorlik. Qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va sotishga asoslangan biznes.
Dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik va issiqxona xo‘jaliklarini o‘z ichiga oladi.
Xalqaro tadbirkorlik. Bir nechta mamlakatlarda faoliyat yuritadigan biznes.
Eksport-import operatsiyalari, xorijiy investitsiyalar va transmilliy kompaniyalar
orqali amalga oshiriladi. Freelance tadbirkorlik. Mustaqil mutaxassislar tomonidan
amalga oshiriladigan tadbirkorlik. IT, dizayn, kontent yaratish, marketing va
maslahat xizmatlarida keng tarqalgan. Ko‘cha biznesi (Street Business). Tadbirkor
mahsulot yoki xizmatni ochiq maydonda sotadi. Masalan, oziq-ovqat furgonlari,
bozor rastalari, yo‘l bo‘yidagi xizmatlar. Ko‘ngilochar tadbirkorlik. Kino, teatr,
musiqa, sport va boshqa ko‘ngilochar sohalarga yo‘naltirilgan biznes. Masalan,
kinostudiya, tadbir tashkiloti, media kompaniyalar. Har bir shaklning o‘ziga xos
xususiyatlari bor va tadbirkor o‘zining maqsadlariga qarab tanlov qilishi mumkin.
9

T adbirkorlik iqtisodiyotdagi tadbirkorlik faoliyatining turli maqsadlari, tuzilmalari
va ta'sirlarini aks ettiruvchi keng ko'lamli shakllarni o'z ichiga oladi. Ushbu
tadqiqot an'anaviy tadbirkorlikni o'rganadi, bu kichik biznes egaligi va mahalliy
bozor bilan aloqadorlik kabi xususiyatlar bilan ajralib turadi. Shuningdek, foydani
maksimal darajada oshirishdan ko‘ra ijtimoiy ta’sirni ustuvor qo‘yadigan ijtimoiy
tadbirkorlik ham ko‘rib chiqiladi. Tadqiqot, shuningdek, korporativ tadbirkorlik
yoki intratadbirkorlikni ham tahlil qiladi, bu esa yirik kompaniyalar o'z
tashkilotlari doirasida tadbirkorlik amaliyotlari orqali innovatsiyalarni
rag'batlantirishini anglatadi. Raqamli tadbirkorlikning o'sishi ham tahlil qilinadi,
bu texnologiya biznes modellarini qanday o'zgartirgani va onlayn tashabbuslar
uchun imkoniyatlar yaratganini yoritadi.
Bundan tashqari, tadqiqot barqaror tadbirkorlikning ahamiyatini ta'kidlaydi,
bu esa ekologik boshqaruvni biznes strategiyalariga integratsiya qilishni o‘z ichiga
oladi. Ushbu shakllarni tasniflash va ularning o‘ziga xos xususiyatlari hamda
iqtisodiy rivojlanishga qo‘shgan hissalarini tahlil qilish orqali mazkur tadqiqot turli
tadbirkorlik yondashuvlarining bugungi dinamik bozor sharoitida birgalikda
mavjud bo‘lishi va muvaffaqiyatli rivojlanishi bo‘yicha kompleks tushuncha
berishni maqsad qiladi. Tashkiliy-huquqiy shakl deganda, subyekt tomonidan
mulkning biriktirilishi, shakllantirilishi va undan foydalanish usuli hamda uning
bundan kelib chiquvchi huquqiy holati va faoliyat maqsadi tushuniladi.
Shuningdek, quyidagilar bilan bog liq masalalarni hal qilishda foydalaniladi:ʻ
xo jalik yurituvchi subyektlar to g risidagi ma lumotlarni o z ichiga olgan registr,
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
reyestr va kadastrlarning axborot resurslarini shakllantirish, tashkiliy-huquqiy
shakllar doirasida statistika ma lumotlarini ishlab chiqish; idoralararo axborot
ʼ
almashinishini ta minlash; ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni va hodisalarni tahlil
ʼ
qilish va prognozlashtirish. O‘z navbatida, iqtisodiyot subyektlari faoliyatidagi
erkinlik, natijaga egalik, rivojlanish va taraqqiyotning yangicha mazmuni
boshqaruvning butun bir tizimini ham takomillashtirishni talab etmoqda. Bugungi
kunda korxonalar oldida juda keng imkoniyatlar ochilmoqda. Nafaqat xo‘jalik
yurituvchi subyektlar jamoasi, mulk egalari, investorlar balki butun bir davlatlar va
10

jamoatchilik tizimi ham boshqaruvdagi o‘zgarish va rivojlanishdan
manfaatdordirlar. Zamonaviy boshqaruvni: 2 - yaqin va uzoq davriylikni qamrab
olgan – rejalashtirish; - mulk egalari va maqsadli foydalanuvchilarni moliyaviy va
boshqa axborotlar bilan ta’minlovchi – buxgalteriya hisobi; - axborotlarni chuqur
qayta ishlash, faoliyatga obyektiv baho berish, iqtisodiy va moliyaviy
imkoniyatlarni aniqlash orqali tezkor, joriy va istiqboldagi boshqaruv strategiyasini
belgilab beruvchi – iqtisodiy tahlil; - faoliyatni yo‘lga qo‘yish va maqsadli
boshqarishning aniq yechimlari va natijaviyligini ta’minlovchi, innovatsion va
aqlli iqtisodni ta’minlashga imkon beruvchi – ilmiy faoliyat; - faoliyat
samaradorligi va natijaviyligidan kelib chiqqan holda munosabatlarni
muvofiqlashtirishning muhim mezoni bo‘lgan – mehnatni munosib
rag‘batlantirish; - va boshqa (ijtimoiy, ekologik, texnikaviy, tashkiliy) jihatlarni
qamrab olgan – murakkab tizim deb qarash lozim.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlari oldida turgan muhim vazifalarni hal
etilishiga albatta axborotlar oqimi va ularni tahliliy xulosalariga tayangan
zamonaviy boshqaruvni yo‘lga qo‘yish va takomillashtirish orqaligina erishiladi.
Bugungi kun iqtisodiyoti xo‘jalik subyektlari oldiga texnik-texnologik
taraqqiyotga, ilm fanga asoslangan iqtisodiyotni yo‘lga qo‘yishga undamoqda. Bu
esa o‘z navbatida boshqaruvchilardan samarali faoliyat shakllarini yo‘lga
qo‘yishni, tadbirkorlikni faollashtirishni, individuallik va namunaviylikni
kuchaytirishni talab etadi. Bu vazifalarning birontasini iqtisodiy, moliyaviy
tahlilsiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Bu borada avvalo, boshqaruvning o‘zini ham
takomillashtirish masalasiga alohida ahamiyat qaratish lozim. Boshqaruv tizimi
takomillashtirilmas ekan, uning muhim dastaklari takomillashtirilmaydi. Bugungi
kunda boshqaruvning takomillashgan shakli sifatida uning korporativ shakliga
o‘tish yuzasidan dunyo amaliyotida yangi bir davr boshlanganligini qayd etish
lozim.
11

II BOB. TADBIRKORLIK FAOLIYATIDA RESURSLARNING O’RNI VA
ULARNI BOSHQARISH.
2.1. Resurs tushunchasi va uning turlari.
"Resurs" tushunchasi qadimdan mavjud bo‘lib, insoniyatning tabiiy va
iqtisodiy resurslardan foydalanish tajribasiga asoslanadi. Lekin uni ilmiy nuqtai
nazardan o‘rganish va fanga kiritish iqtisodiyot, menejment va ekologiya
fanlarining rivojlanishi bilan bog‘liq. Resurs tushunchasini fanga birinchi bo‘lib
klassik iqtisodchilar va siyosiy iqtisodiyot vakillari kiritgan:
1. Adam Smit (1723–1790) – iqtisodiy faoliyatda resurslarning (yer, mehnat,
kapital) roli haqida yozgan.
2. David Rikardo (1772–1823) – resurslarning cheklanganligi va ulardan
samarali foydalanish muhimligini ta'kidlagan.
3. Karl Marks (1818–1883) – ishlab chiqarish resurslari va mehnatning
taqsimlanishi bo‘yicha o‘z nazariyalarini ishlab chiqqan.
4. Jon Meynard Keyns (1883–1946) – iqtisodiy resurslarni boshqarish va
davlat aralashuvi zarurligini asoslagan.
Tabiiy resurslar va ekologik omillar haqida esa XIX-XX asrlarda ekologlar
va geograflar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Xususan: Tomos Maltus –
resurslarning cheklanganligi va aholi o‘sishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilgan.
E. F. Shumaxer – "kichik iqtisod" va resurslarni tejash tamoyillarini ilgari surgan.
Bugungi kunda resurslar nazariyasi iqtisodiyot, menejment, ekologiya va axborot
texnologiyalari sohalarida chuqur o‘rganilib, rivojlantirilmoqda.
Resurs – bu insoniyat faoliyatida qo‘llaniladigan va muayyan natijalarga
erishish uchun ishlatiladigan barcha moddiy va nomoddiy vositalar yig‘indisidir.
Resurslar iqtisodiyot, biznes, tabiiy muhit va boshqa sohalarda asosiy omillardan
biri hisoblanadi. Resurslar turli mezonlar asosida tasniflanadi. Eng muhim turlari
quyidagilar:
1. Tabiiy resurslar – tabiat tomonidan berilgan va inson tomonidan iqtisodiy
faoliyatda foydalaniladigan resurslar.
 Tiklanadigan (o‘rmon, suv, quyosh energiyasi)
12

 Tiklanmaydigan (neft, gaz, ko‘mir, metall rudalari)
2. Iqtisodiy resurslar – ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan moddiy va
nomoddiy resurslar.
 Mehnat resurslari (ishchi kuchi, malakali kadrlar)
 Kapital resurslar (mashinalar, uskunalar, inshootlar)
 Tadbirkorlik resurslari (biznes yuritish qobiliyati, menejment)
3. Moliya resurslari – pul mablag‘lari va kapital qo‘yilmalar, jumladan, bank
kreditlari, investitsiyalar va davlat mablag‘lari.
4. Axborot resurslari – bilim, texnologiyalar, innovatsiyalar va ma'lumotlar
bazalari.
5. Inson resurslari – jamiyat va tashkilotlarda ishlovchi insonlarning bilim, tajriba
va ko‘nikmalar yig‘indisi. Resurslarning to‘g‘ri boshqarilishi iqtisodiy barqarorlik
va samaradorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Resurslar – bu inson
ehtiyojlarini qondirish va iqtisodiy jarayonlarni amalga oshirish uchun
foydalaniladigan barcha vositalar. Ular cheklanganligi sababli, ularni samarali
boshqarish muhim hisoblanadi. Resurslar iqtisodiy rivojlanishning asosiy
omillaridan biri bo‘lib, har qanday ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish
faoliyatida ishtirok etadi. Iqtisodiy resurslar – bu tovar va xizmatlar ishlab
chiqarish uchun ishlatiladigan barcha moddiy va nomoddiy vositalar majmuasidir.
Iqtisodiyotda resurslar cheklangan bo‘lib, ularni samarali taqsimlash va boshqarish
muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy resurslar quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi.
 Tabiiy resurslar:
Tabiat tomonidan taqdim etilgan va iqtisodiy faoliyatda ishlatiladigan barcha
moddiy resurslar shu guruhga kiradi. Ularga yer resurslari, foydali qazilmalar, suv
resurslari va o‘rmon resurslari kiradi. Yer resurslari qishloq xo‘jaligi va qurilish
uchun ishlatiladi. Foydali qazilmalar esa neft, gaz, ko‘mir va metallar kabi tabiiy
boyliklardan iborat. Suv resurslari daryo, ko‘l, dengiz va yer osti suvlari
ko‘rinishida bo‘ladi. O‘rmon resurslari esa yog‘och, dorivor o‘simliklar va
ekologik muhitni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
 Inson resurslari
13

Bu resurs jamiyatdagi mehnatga layoqatli insonlarning bilim, malaka va
tajribalarini o‘z ichiga oladi. Ishchi kuchi ishlab chiqarish jarayonida asosiy
omillardan biri hisoblanadi. Mehnat unumdorligi xodimlarning kasbiy
tayyorgarligi va salomatligiga bog‘liq bo‘lib, ta’lim va kasbiy rivojlanish inson
resurslarining sifatini oshiradi.
 Kapital resurslar
Kapital resurslar ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan moddiy va moliyaviy
vositalarni o‘z ichiga oladi. Asosiy kapital ishlab chiqarish vositalari, binolar,
uskunalar va texnologiyalardan iborat bo‘lsa, aylanma kapital xomashyo,
materiallar va tayyor mahsulotlarni o‘z ichiga oladi. Moliyaviy kapital esa
investitsiyalar, kredit mablag‘lari va pul resurslaridan tashkil topadi. Kapitalning
to‘g‘ri taqsimlanishi va samarali boshqarilishi ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi.
 Tadbirkorlik qobiliyati
Tadbirkorlik qobiliyati biznesni tashkil etish, resurslarni samarali boshqarish va
innovatsiyalar yaratish qobiliyatini anglatadi. Tadbirkorlar yangi bozor
imkoniyatlarini izlab topadi va risklarni boshqaradi. Innovatsiyalar va yangi
texnologiyalarni joriy qilish iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
 Axborot resurslari
Zamonaviy iqtisodiyotda axborot resurslari muhim ahamiyatga ega. Ular orasida
ilmiy tadqiqotlar, ma’lumotlar bazasi, marketing ma’lumotlari va texnologik
bilimlar mavjud. Axborot resurslaridan samarali foydalanish korxonalarga
raqobatbardosh bo‘lish imkonini beradi. Iqtisodiy resurslarning samarali
boshqarilishi va optimal taqsimlanishi jamiyatning barqaror rivojlanishiga hissa
qo‘shadi. Iqtisodiy resurslar va ularning samarali boshqarilishi.
Iqtisodiy resurslar ishlab chiqarish jarayonining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib,
ular cheklangan va muayyan darajada boshqaruvni talab qiladi. Resurslardan
samarali foydalanish mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga xizmat
qiladi. Iqtisodiy resurslarning xususiyatlari:
14

 Cheklanganligi – har qanday resurs muayyan miqdorda mavjud bo‘lib,
ularning ortib borishi yoki qayta tiklanishi doimo imkoniyat bilan
cheklangan.
 Alternativ ishlatilishi – resurslarni turli yo‘nalishlarda qo‘llash mumkin.
Masalan, yer resursi qishloq xo‘jaligi, sanoat yoki turar-joy qurilishi uchun
ishlatilishi mumkin.
 Samaradorlik talabi – resurslardan maksimal darajada foyda olish uchun
ularni to‘g‘ri boshqarish zarur.
 Resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish yo‘llari:
 Texnologik innovatsiyalar – ishlab chiqarishda ilg‘or texnologiyalarni
qo‘llash orqali resurslarni tejash va mahsulot sifatini oshirish mumkin.
 Ta’lim va kadrlar malakasini oshirish – inson kapitaliga investitsiya kiritish
mehnat unumdorligini oshiradi.
 Barqaror boshqaruv – resurslardan uzoq muddatli va samarali foydalanish
uchun barqaror rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish muhimdir.
 Resurslar iqtisodiy faoliyatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib,
ularning to‘g‘ri boshqarilishi mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga ijobiy
ta’sir qiladi.
15

2.2. Tadbirkorlikda resurslardan samarali foydalanish strategiyalari.
Resurslardan samarali foydalanish tadbirkorlikda muvaffaqiyatga
erishishning asosiy omillaridan biridir. To‘g‘ri strategiya biznesni samarali
boshqarish, xarajatlarni optimallashtirish va raqobatbardoshlikni oshirishga
yordam beradi. Quyida tadbirkorlikda resurslardan samarali foydalanish
strategiyalarining asosiy yo‘nalishlari keltirilgan.
1. Moddiy resurslardan samarali foydalanish
Moddiy resurslar (xomashyo, uskunalar, bino-inshootlar, texnologiyalar)
kompaniyaning eng muhim aktivlaridan biri hisoblanadi. Ulardan optimal
foydalanish uchun quyidagi chora-tadbirlarni qo‘llash lozim:
Xomashyo tejamliligi – ishlab chiqarish jarayonida chiqindilarni kamaytirish,
qayta ishlash texnologiyalarini joriy etish.
Sifatli va samarali uskunalardan foydalanish – yuqori unumdorlikka ega
texnologiyalarni qo‘llash xarajatlarni kamaytiradi va ishlab chiqarish hajmini
oshiradi.
Ombor va logistika tizimini optimallashtirish – saqlash va yetkazib berish
xarajatlarini kamaytirish uchun avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish.
2. Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish
Biznesning barqarorligi moliyaviy oqimlarni to‘g‘ri boshqarishga bog‘liq.
Samarali moliyaviy boshqaruv quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Byudjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish – har bir xarajatni asoslash va
optimallashtirish orqali foydani oshirish.
Investitsiya strategiyasini shakllantirish – faqat yuqori daromad keltiruvchi
loyihalarga mablag‘ kiritish.
Moliyaviy risklarni kamaytirish – kredit va qarz majburiyatlarini oqilona
boshqarish, likvidlikni ta’minlash.
3. Inson resurslaridan samarali foydalanish
Tashkilot muvaffaqiyatining muhim omillaridan biri – malakali kadrlar bilan
ishlash. Buning uchun:
16

Xodimlarni rivojlantirish – malaka oshirish va kasbiy rivojlanish
imkoniyatlarini ta’minlash.
Ishchilarni rag‘batlantirish tizimi – samarali mehnatni qo‘llab-quvvatlash
uchun motivatsiya tizimini yaratish.
Mehnat unumdorligini oshirish – ish jarayonlarini avtomatlashtirish va
samaradorlikni baholash tizimini joriy etish.
4. Axborot va texnologik resurslardan samarali foydalanish
Zamonaviy biznesda texnologiyalardan samarali foydalanish
raqobatbardoshlikni oshirishga yordam beradi:
Biznes jarayonlarini avtomatlashtirish – dasturiy ta’minot va sun’iy intellekt
texnologiyalaridan foydalanish ish unumdorligini oshiradi.
Ma’lumotlarni tahlil qilish va qaror qabul qilish – aniq statistik ma’lumotlar
asosida strategik rejalashtirish.
Raqamli marketing va onlayn savdo – internet orqali mijozlarni jalb qilish va
savdo hajmini oshirish.
5. Ekologik va barqaror rivojlanish strategiyalari
Resurslardan samarali foydalanish nafaqat iqtisodiy, balki ekologik jihatdan ham
samarali bo‘lishi kerak. Bu quyidagi chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi:
Yashil texnologiyalarni joriy etish – ekologik toza uskunalar va qayta tiklanadigan
energiya manbalaridan foydalanish.
Chiqindilarni qayta ishlash – ishlab chiqarish jarayonida chiqindilarni kamaytirish
va ularni qayta ishlash.
Mas’uliyatli biznes yuritish – jamiyat va atrof-muhit oldidagi ijtimoiy mas’uliyatni
hisobga olish.
Tadbirkorlikda resurslardan samarali foydalanish biznesning barqaror
rivojlanishini ta’minlaydi. Moliyaviy, moddiy, insoniy va texnologik resurslarni
to‘g‘ri boshqarish orqali xarajatlarni kamaytirish, foydani oshirish va
raqobatbardoshlikni kuchaytirish mumkin. Samarali strategiyalarni ishlab chiqish
va ularni to‘g‘ri amalga oshirish biznes muvaffaqiyatining kalitidir. Resurslardan
samarali foydalanish tadbirkorlikda nafaqat xarajatlarni kamaytirish, balki
17

biznesning samaradorligi va barqarorligini ta’minlash uchun ham muhim
hisoblanadi. Bu jarayonda moddiy, moliyaviy, insoniy va texnologik resurslarni
optimal boshqarish kerak.
Quyida har bir resurs turiga nisbatan samarali strategiyalar batafsil
yoritilgan. Moddiy resurslar – bu xomashyo, ishlab chiqarish uskunalari, bino va
inshootlar, texnologiyalar hamda boshqa moddiy aktivlar bo‘lib, ularni samarali
boshqarish biznes muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir qiladi. Minimal chiqindilar
strategiyasi – ishlab chiqarish jarayonida chiqindilarni kamaytirish uchun optimal
rejalarni ishlab chiqish. Qayta ishlash va qayta foydalanish – ishlab chiqarishda
foydalanilgan materiallarni qayta ishlash orqali xarajatlarni kamaytirish. Yetkazib
berish zanjirini optimallashtirish – ishonchli yetkazib beruvchilar bilan ishlash,
ortiqcha zahiralarni kamaytirish. Yuqori unumdorlikka ega texnologiyalarni joriy
etish – eski va samarasiz uskunalarni zamonaviy va energiya tejovchi
texnologiyalarga almashtirish. Texnik xizmat ko‘rsatish tizimini yaxshilash –
uskunalarni o‘z vaqtida ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish orqali ularning
ishlash muddatini uzaytirish. Avtomatlashtirish – ishlab chiqarish va xizmat
ko‘rsatish jarayonlarini avtomatlashtirish orqali mehnat samaradorligini oshirish.
Moliyaviy resurslarni to‘g‘ri boshqarish kompaniyaning rentabelligini oshirish va
barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Byudjetlashtirish – harajatlarni nazorat qilish va ortiqcha sarf-xarajatlarni
kamaytirish uchun samarali moliyaviy rejalashtirish. Kredit va qarzlarni oqilona
boshqarish – foydali kreditlar olish va qarz yukini kamaytirish orqali
kompaniyaning moliyaviy barqarorligini ta’minlash. Soliq imtiyozlaridan
foydalanish – mavjud soliq yengilliklari va imtiyozlardan foydalanish orqali
xarajatlarni kamaytirish. Yuqori daromad keltiruvchi loyihalarga sarmoya kiritish –
foyda keltirish ehtimoli yuqori bo‘lgan sohalarga mablag‘ yo‘naltirish. Risklarni
boshqarish – investitsiya loyihalarining xavflarini tahlil qilish va diversifikatsiya
qilish orqali yo‘qotishlarni kamaytirish. Startap va innovatsiyalarga sarmoya
kiritish – yangi texnologiyalar va innovatsion g‘oyalarga investitsiya qilish orqali
raqobatbardoshlikni oshirish. Ish kuchidan samarali foydalanish – kompaniyaning
18

rivojlanishi va unumdorligining muhim omillaridan biridir. Malaka oshirish va
ta’lim dasturlari – xodimlarning bilim va ko‘nikmalarini oshirish uchun muntazam
treninglar o‘tkazish. Ishchilarning motivatsiyasini oshirish – maosh, bonuslar,
rag‘batlantirish dasturlari orqali xodimlarning samaradorligini oshirish. Ish
o‘rinlarini optimallashtirish – ish jarayonlarini soddalashtirish va takrorlanadigan
vazifalarni avtomatlashtirish orqali ish unumdorligini oshirish. Ish muhitini
yaxshilash – xodimlar uchun qulay mehnat sharoitlarini yaratish, ergonomik
jihozlardan foydalanish. Ish vaqti fleksibilizatsiyasi – masofaviy ish yoki
moslashuvchan ish soatlaridan foydalanish orqali samaradorlikni oshirish.
Ijtimoiy himoya va motivatsiya tizimi – sog‘liq sug‘urtasi, bonuslar, dam
olish kunlari kabi qo‘shimcha rag‘batlantirish usullarini joriy etish. Raqamli
texnologiyalarni samarali qo‘llash tadbirkorlikda yangi imkoniyatlar yaratadi.
Bulutli texnologiyalar – ma’lumotlarni xavfsiz saqlash va ulardan tezkor
foydalanish. Big Data va tahliliy vositalar – biznes jarayonlarini tahlil qilish va
samaradorlikni oshirish uchun ma’lumotlar asosida qarorlar qabul qilish. Sun’iy
intellekt va avtomatlashtirish – mijozlarga xizmat ko‘rsatish va ishlab chiqarish
jarayonlarini avtomatlashtirish orqali unumdorlikni oshirish.
Raqamli marketing – ijtimoiy tarmoqlar, email marketing va kontekstli
reklama orqali mijozlarni jalb qilish. CRM tizimlarini joriy etish – mijozlar bilan
ishlashni avtomatlashtirish va ularning ehtiyojlarini yaxshiroq tushunish. Brend
imijini mustahkamlash – kompaniyaning obro‘sini oshirish uchun mijozlar bilan
yaxshi aloqa o‘rnatish. Barqaror rivojlanish tamoyillariga rioya qilish nafaqat
atrof-muhit, balki biznesning uzoq muddatli muvaffaqiyatiga ham ta’sir qiladi.
“Yashil” texnologiyalar – ekologik toza ishlab chiqarish jarayonlarini joriy etish.
Energiya tejash strategiyalari – qayta tiklanadigan energiya manbalaridan
foydalanish. Chiqindilarni boshqarish – chiqindilarni kamaytirish va qayta ishlash
tizimini yo‘lga qo‘yish. Xayriya va jamiyatga ko‘mak – ijtimoiy loyihalarni
qo‘llab-quvvatlash orqali kompaniyaning obro‘sini oshirish. Mehnat sharoitlarini
yaxshilash – ishchilarga adolatli shart-sharoitlar yaratish.
19

Resurslardan samarali foydalanish biznesning raqobatbardoshligini oshirish,
foydani maksimal darajaga yetkazish va barqaror rivojlanish uchun zarurdir.
Samarali strategiyalar ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etish orqali
kompaniya nafaqat qisqa muddatda, balki uzoq muddatda ham muvaffaqiyatga
erishishi mumkin.
Tadbirkorlikda resurslardan samarali foydalanish tarixi insoniyat
sivilizatsiyasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, u iqtisodiy rivojlanish va
texnologik taraqqiyot bilan birga shakllangan. Qadimgi dunyoda resurslardan
foydalanish dastlab tabiiy va mehnat resurslariga asoslangan edi. Misr va Bobil
kabi sivilizatsiyalar sug‘orish tizimlarini ishlab chiqib, qishloq xo‘jaligida suv
resurslaridan samarali foydalanishga erishgan. Xitoyda ipak, choy va qog‘oz ishlab
chiqarishda samaradorlikni oshirish bo‘yicha ilg‘or usullar joriy etilgan. Rim
imperiyasida esa yo‘l tizimi, savdo va logistika samarali boshqarilib, resurslar
oqilona taqsimlangan. O‘rta asrlarda feodal tuzum yer va mehnat resurslaridan
foydalanishda ustunlik qildi. Hunarmandchilik va savdo rivojlanib, gildiyalar
tizimi orqali ishlab chiqarish samaradorligi oshdi. Buyuk ipak yo‘li kabi savdo
yo‘llari resurslar almashinuvini tezlashtirdi. Keyinchalik buyuk geografik
kashfiyotlar natijasida yangi resurslar kashf qilinib, savdo munosabatlari yanada
kengaydi.
Sanoat inqilobi davrida resurslardan foydalanish tubdan o‘zgardi. Bug‘
dvigateli va mashinalashgan ishlab chiqarish jarayonlari inson mehnatini
kamaytirib, unumdorlikni oshirdi. Ko‘mir va temir kabi tabiiy resurslarga talab
ortdi, yirik sanoat korxonalari paydo bo‘ldi. Ford Motors kabi kompaniyalar
konveyer tizimini joriy etib, ishlab chiqarish samaradorligini sezilarli darajada
oshirdi. XX asrda ilmiy boshqaruv tamoyillari ishlab chiqilib, ishlab chiqarish
jarayonlari aniq rejalashtirish va nazorat qilish orqali optimallashtirildi. Ikkinchi
jahon urushi davrida resurslarni taqsimlash strategiyalari kuchaytirilib, keyinchalik
ishlab chiqarishda samaradorlikni oshirishga qaratilgan yangi tizimlar, xususan,
yaponcha "Lean Manufacturing" yondashuvi ishlab chiqildi.
20

XXI asrda raqamli texnologiyalar va sun’iy intellekt asosida resurslardan
foydalanish strategiyalari yanada rivojlandi. Bulutli hisoblash va katta ma’lumotlar
tahlili orqali resurslar boshqaruvi ancha samarali yo‘lga qo‘yildi. Blokcheyn
texnologiyalari ta’minot zanjirlarini shaffoflashtirishga xizmat qildi. Shuningdek,
ekologik barqarorlik tamoyillari keng joriy etilib, qayta tiklanuvchi energiya
manbalari va chiqindilarni qayta ishlash kabi innovatsion yondashuvlar rivojlana
boshladi. Bugungi kunda tadbirkorlikda resurslardan samarali foydalanish nafaqat
iqtisodiy samaradorlik, balki ekologik va ijtimoiy mas’uliyatni ham o‘z ichiga
oladi. Zamonaviy texnologiyalar yordamida resurslarni tejash, ishlab chiqarish
jarayonlarini avtomatlashtirish va inson resurslaridan yanada samarali foydalanish
imkoniyatlari kengayib bormoqda.
21

2.3. Resurslarni boshqarishda zamonaviy yondashuvlar va innovatsiyalar
Resurslarni boshqarishda zamonaviy yondashuvlar va innovatsiyalar
samaradorlikni oshirish, yo'qotishlarni kamaytirish va barqaror rivojlanishni
ta’minlashga qaratilgan.
1. Raqamli texnologiyalardan foydalanish
Bugungi kunda sun’iy intellekt, bulut texnologiyalari va tahliliy dasturlar
yordamida resurslardan samarali foydalanish yo‘llari ishlab chiqilmoqda. Masalan,
korxonalar real vaqtda ma’lumotlarni tahlil qilib, energiya, xomashyo va ishchi
kuchini optimal taqsimlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
2. Barqarorlik va yashil texnologiyalar
Atrof-muhitni muhofaza qilishga e’tibor qaratish biznes strategiyalarining ajralmas
qismiga aylanmoqda. Kompaniyalar chiqindilarni kamaytirish, qayta tiklanuvchi
energiyadan foydalanish va uglerod izini kamaytirish orqali samaradorlikni
oshirmoqda. Shuningdek, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarish va qayta
ishlash texnologiyalariga sarmoya kiritish tobora kengayib bormoqda.
3. Aqlsiz isrofni oldini olish
Resurslardan foydalanganda isrofgarchilikni kamaytirish muhim yo‘nalishlardan
biridir. Masalan, ishlab chiqarish jarayonlarida minimal chiqindi bilan ishlash
texnologiyalari joriy etilmoqda. Shuningdek, logistika sohasida sun’iy intellekt
orqali yo‘nalishlarni optimallashtirish ham xarajatlarni kamaytirishga yordam
beradi.
4. Innovatsion boshqaruv tizimlari.
Resurslarni boshqarishda aqlli tizimlar va avtomatlashtirilgan
platformalardan foydalanish natijasida korxonalar mehnat unumdorligini
oshirmoqda. Masalan, ishlab chiqarishda IoT texnologiyalaridan foydalanish
natijasida aniq prognozlash va operatsion jarayonlarni samarali boshqarish imkoni
yaratilmoqda.
5. Ta’minot zanjiri va logistikaning optimallashtirilishi
22

Kompaniyalar ta’minot zanjirini tezkor va aniq boshqarish uchun blokcheyn va
sun’iy intellekt texnologiyalaridan foydalanmoqda. Bu esa mahsulotlarni yetkazib
berish jarayonini soddalashtirib, samaradorlikni oshiradi.
6. Innovatsion ishchi kuchi boshqaruvi
Zamonaviy korxonalar ishchi kuchining samaradorligini oshirish uchun masofaviy
ishlash, moslashuvchan ish tartibi va avtomatlashtirilgan mehnat jarayonlariga
ko‘proq e’tibor qaratmoqda. Shuningdek, xodimlarning malakasini oshirish va
ularga yangi texnologiyalar bilan ishlashni o‘rgatish ham muhim ahamiyat kasb
etmoqda. Bu yondashuvlar tadbirkorlikda resurslardan yanada samarali
foydalanish va raqobatbardoshlikni oshirishga xizmat qiladi.
7. Sun’iy intellekt va ma’lumotlarga asoslangan qaror qabul qilish
Sun’iy intellekt (SI) va katta ma’lumotlar (Big Data) texnologiyalari korxonalarga
aniq prognozlar berish va resurslarni optimallashtirish imkonini beradi. Masalan,
ishlab chiqarish jarayonlarida SI yordamida ehtiyot qismlar va materiallar
zaxirasini oldindan rejalashtirish mumkin, bu esa ortiqcha xarajatlarni kamaytiradi.
8. Doimiy takomillashtirish va yalpi sifat boshqaruvi
Ko‘pgina korxonalar resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish uchun
“Lean” (ozg‘in ishlab chiqarish) va “Six Sigma” kabi tizimlarni joriy etmoqda. Bu
yondashuvlar ortiqcha sarf-xarajatlarni kamaytirish va jarayonlarni
takomillashtirishga qaratilgan.
9. Tsirkulyar iqtisodiyot
An’anaviy ishlab chiqarish va iste’mol modeli “ol – foydalan – tashla” tamoyiliga
asoslangan bo‘lsa, tsirkulyar iqtisodiyot resurslarni qayta ishlash va ikkilamchi
foydalanishni targ‘ib qiladi. Bu orqali chiqindilar kamayadi, resurslar esa uzoq
muddatli ishlatiladi.
10. Moslashuvchan ishlab chiqarish va avtomatlashtirish
Ishlab chiqarishda avtomatlashtirish va robototexnika tobora keng qo‘llanilmoqda.
Masalan, aqlli fabrikalar moslashuvchan ishlab chiqarish liniyalari orqali bozor
talablariga tez javob bera oladi. Bu esa resurslardan yanada samarali foydalanish
imkonini beradi.
23

11. Raqamli ekotizimlar va hamkorlik platformalari
Korxonalar o‘z resurslarini yanada samarali boshqarish uchun raqamli platformalar
va hamkorlik tarmoqlaridan foydalanmoqda. Bu ta’minot zanjiridagi uzilishlarni
oldini olishga va real vaqt rejimida hamkorlik qilishga yordam beradi.
12. Barqaror energiya manbalariga o‘tish
Ko‘plab kompaniyalar an’anaviy energiya manbalaridan voz kechib, quyosh,
shamol va boshqa qayta tiklanuvchi energiya manbalariga o‘tmoqda. Bu nafaqat
ekologik foyda keltiradi, balki uzoq muddatli xarajatlarni ham kamaytiradi.
13. Ijtimoiy innovatsiyalar va korporativ ijtimoiy mas’uliyat
Resurslardan samarali foydalanish nafaqat iqtisodiy foyda, balki ijtimoiy
barqarorlikni ham ta’minlashi lozim. Shu sababli, ko‘plab kompaniyalar
xodimlarning farovonligini oshirish, mahalliy hamjamiyatlarga investitsiya kiritish
va ekologik muammolarga yechim topish kabi masalalarga e’tibor qaratmoqda.
14. Maqsadli sarmoyalar va "aqlli" moliyaviy boshqaruv
Korxonalar resurslarni optimal taqsimlash uchun aniq maqsadlarga yo‘naltirilgan
sarmoyalarga e’tibor qaratmoqda. Masalan, raqamli transformatsiya yoki yashil
texnologiyalarga kiritilayotgan investitsiyalar uzoq muddatli barqarorlikni
ta’minlashga xizmat qiladi.
15. Xodimlarni o‘qitish va texnologik innovatsiyalarni qabul qilish
Resurslarni samarali boshqarish uchun faqat texnologiyalarni joriy etish yetarli
emas – ularni qanday ishlatishni biladigan malakali kadrlar ham zarur. Shu sababli,
ko‘plab kompaniyalar xodimlarni o‘qitish va yangi texnologiyalarni joriy etishga
alohida e’tibor qaratmoqda. Bu yondashuvlar korxonalar va tadbirkorlar uchun
raqobatbardoshlikni oshirish, xarajatlarni kamaytirish va barqaror rivojlanishni
ta’minlash imkonini beradi.
16. Aqlli infratuzilma va IoT (Internet of Things)
IoT texnologiyalari resurslarni real vaqt rejimida kuzatish va boshqarish imkonini
beradi. Masalan, aqlli sensorlar yordamida suv, elektr energiyasi yoki xomashyo
sarfini avtomatik kuzatish va optimallashtirish mumkin. Bu ishlab chiqarish va
logistika jarayonlarini ancha samarali qiladi.
24

17. Robototexnika va avtomatlashtirish
Zamonaviy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida robotlar va
avtomatlashtirilgan tizimlardan keng foydalanilmoqda. Masalan, omborlarda
avtomatlashtirilgan yuk tashish tizimlari xarajatlarni kamaytiradi va ish
unumdorligini oshiradi.
18. Blokcheyn va shaffof ta’minot zanjiri
Blokcheyn texnologiyasi ta’minot zanjirini yanada shaffof va ishonchli qilishga
yordam beradi. Masalan, oziq-ovqat yoki farmatsevtika mahsulotlarining kelib
chiqishini kuzatish imkoniyati soxta yoki sifatsiz mahsulotlar muammosini
kamaytiradi.
19. Aqlli resurs taqsimoti va tarmoqli rejalashtirish
Sun’iy intellekt va mashina o‘rganish texnologiyalari yordamida resurslarni
taqsimlashni yanada aniq va samarali qilish mumkin. Masalan, kompaniyalar talab
va taklifni oldindan prognoz qilish orqali ortiqcha ishlab chiqarish yoki resurs
isrofini oldini oladi.
20. Biomimikriya va tabiiy ilhomlangan innovatsiyalar
Biomimikriya — tabiatdagi tizimlardan ilhomlanib, resurslardan samarali
foydalanish uchun yechimlar ishlab chiqish. Masalan, o‘simliklarning suvni tejash
mexanizmlari yoki hasharotlarning energetik harakati muhandislikda yangi
texnologiyalarni yaratishga turtki bo‘lmoqda.
21. Moslashuvchan va aqlli logistika tizimlari
Logistika va transport sohalarida aqlli tizimlardan foydalanish orqali yo‘llardagi
tirbandlikni kamaytirish, yoqilg‘i sarfini optimallashtirish va mahsulotlarni
yetkazib berish muddatini qisqartirish mumkin. Masalan, sun’iy intellekt asosida
transport yo‘nalishlarini avtomatik rejalashtirish usullari keng qo‘llanilmoqda.
22. Raqamli egizaklar (Digital Twins)
Bu texnologiya real dunyodagi jarayonlarning raqamli nusxasini yaratib, ularni
tahlil qilish va optimallashtirishga imkon beradi. Masalan, ishlab chiqarish
liniyalarining raqamli egizaklari orqali muammolarni oldindan aniqlash va ularni
bartaraf etish mumkin.
25

23. Suv resurslarini aqlli boshqarish
Suvdan samarali foydalanish uchun innovatsion texnologiyalar ishlab chiqilmoqda.
Masalan, qishloq xo‘jaligida yomg‘ir suvlarini yig‘ish va qayta ishlash, tomchilatib
sug‘orish tizimlarini joriy qilish orqali suv sarfi kamaytirilmoqda.
24. Keng ko‘lamli qayta ishlash tizimlari
Resurslardan samarali foydalanish uchun chiqindilarni qayta ishlash va ulardan
ikkilamchi xomashyo sifatida foydalanish yildan-yilga rivojlanib bormoqda.
Masalan, plastik chiqindilarni qayta ishlash orqali yangi materiallar yaratish yoki
metall chiqindilardan yangidan mahsulot ishlab chiqarish keng qo‘llanilmoqda.
25. Gibrid va elektr transport vositalari
Neft va gazdan qaramlikni kamaytirish maqsadida elektr va gibrid transport
vositalari tobora ommalashmoqda. Bu nafaqat ekologik jihatdan foydali, balki
yoqilg‘i sarfini ham sezilarli darajada kamaytiradi.
26. Sun’iy intellekt yordamida energiya iste’molini boshqarish
Ko‘plab kompaniyalar sun’iy intellekt yordamida elektr energiyasi sarfini
optimallashtirmoqda. Masalan, binolarning issiqlik va sovutish tizimlarini
avtomatik boshqarish orqali energiyani tejash mumkin.
27. Ko‘p maqsadli yer va bino foydalanish tizimlari. Zamonaviy
urbanizatsiya sharoitida binolar va infratuzilma bir nechta maqsadlar uchun
ishlatiladigan qilib loyihalashtirilmoqda. Masalan, yashash, ishlash va dam olish
uchun mos keladigan aqlli binolar loyihalashtirilmoqda.
28. Noan’anaviy resurslardan foydalanish
An’anaviy resurslarning tanqisligi sababli, muqobil xomashyolardan foydalanish
tendensiyasi oshmoqda. Masalan, sun’iy go‘sht ishlab chiqarish, vertikal
dehqonchilik yoki dengiz suvini tozalab ichimlik suvi sifatida ishlatish
texnologiyalari joriy etilmoqda.
29. Aqlsiz sarf-xarajatlarni kamaytirish uchun "Zero Waste" strategiyalari
26

Ko‘plab kompaniyalar “nol chiqindi” (Zero Waste) yondashuviga o‘tmoqda. Bu
degani, barcha ishlab chiqarish jarayonlarida chiqindilarni yo‘q qilish yoki ularni
ikkilamchi foydalanishga yo‘naltirish strategiyalari ishlab chiqilmoqda.
30. Ijtimoiy innovatsiyalar va kooperativ boshqaruv modellari
Resurslardan samarali foydalanish nafaqat texnologiyalar, balki boshqaruv
tizimlariga ham bog‘liq. Yangi kooperativ model va ijtimoiy tadbirkorlik
yondashuvlari orqali resurslarni adolatli va oqilona taqsimlashga e’tibor
qaratilmoqda. Bu innovatsiyalar va zamonaviy yondashuvlar tadbirkorlar,
korxonalar va butun jamiyat uchun samaradorlikni oshirish, ekologik barqarorlikni
ta’minlash va iqtisodiy o‘sishga erishishda muhim ahamiyatga ega.
27

XULOSA
Tadbirkorlikda resurslardan samarali foydalanish biznes muvaffaqiyatining
asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Resurslar cheklangan bo‘lgani sababli, ularni
to‘g‘ri taqsimlash va optimal boshqarish tadbirkorning daromad olish
imkoniyatlarini oshiradi, raqobatbardoshligini kuchaytiradi va biznesning barqaror
rivojlanishiga xizmat qiladi. Resurslar asosan moddiy va nomoddiy turlarga
bo‘linadi. Moddiy resurslar tarkibiga xomashyo, ishlab chiqarish vositalari,
moliyaviy mablag‘lar, energiya manbalari va boshqa fizik aktivlar kiradi.
Nomoddiy resurslar esa intellektual kapital, bilim, innovatsiyalar, brend, ishchi
kuchining tajribasi va mijozlar bilan munosabatlarni qamrab oladi. Har ikkala
turdagi resurslarni samarali boshqarish tadbirkorlik faoliyatining natijadorligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Resurslardan samarali foydalanishning
muhim yo‘nalishlaridan biri – optimallashtirish. Korxona o‘z faoliyatini doimiy
ravishda tahlil qilib borishi, ortiqcha xarajatlarni kamaytirishi va ishlab chiqarish
jarayonlarini yanada samaraliroq tashkil etishi kerak. Bu, ayniqsa, cheklangan
budjetga ega kichik va o‘rta biznes uchun muhimdir. Misol uchun, xomashyoni
tejamkorlik bilan ishlatish, texnologiyalarni modernizatsiya qilish yoki
avtomatlashtirish natijasida ishlab chiqarish samaradorligi oshishi va tannarx
kamayishi mumkin.
Innovatsiyalar ham resurslardan samarali foydalanishning muhim
omillaridan biridir. Yangi texnologiyalarni joriy qilish, sun’iy intellekt va
avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish orqali ish unumdorligini oshirish va
vaqtni tejash mumkin. Bugungi raqobatbardosh bozor sharoitida innovatsiyalar
tadbirkorlikning barqaror rivojlanishini ta’minlashga yordam beradi. Bundan
tashqari, ekologik omillarni inobatga olish ham dolzarb masalalardan biridir.
Hozirgi vaqtda barqaror rivojlanish tamoyillariga rioya qilish, qayta tiklanadigan
energiya manbalaridan foydalanish va chiqindilarni kamaytirish orqali atrof-
muhitni muhofaza qilish tadbirkorlarning ijtimoiy mas’uliyatini oshiribgina
qolmay, ularning brendiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va mijozlar ishonchini orttiradi.
Resurslarni samarali boshqarishda inson omili ham katta ahamiyatga ega. Malakali
28

va tajribali kadrlar har qanday korxonaning asosiy boyligidir. Shuning uchun
tadbirkorlar xodimlarning bilim va ko‘nikmalarini oshirishga, ularni doimiy
ravishda o‘qitishga, motivatsiyasini oshirishga e’tibor qaratishlari lozim. Ishchi
kuchining samaradorligini oshirish orqali umumiy biznes natijalari ham
yaxshilanadi. Shuningdek, moliyaviy resurslarni to‘g‘ri boshqarish ham
tadbirkorlik muvaffaqiyatining asosiy tarkibiy qismidir. Korxonalar o‘z
xarajatlarini nazorat qilish, investitsiyalarni oqilona yo‘naltirish va moliyaviy
oqimlarni samarali boshqarish orqali risklarni kamaytirishlari va daromadlarini
oshirishlari mumkin.
Xulosa qilib aytganda, tadbirkorlikda resurslardan samarali foydalanish har
tomonlama yondashuvni talab qiladi. Moliyaviy, moddiy, intellektual va inson
resurslarini to‘g‘ri boshqarish natijasida korxona o‘z raqobatbardoshligini oshirib,
uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Innovatsiyalarni joriy qilish,
ekologik mas’uliyatni oshirish, moliyaviy oqimlarni nazorat qilish va ishchi
kuchini rivojlantirish orqali tadbirkorlar o‘z bizneslarini yanada barqaror va
samarali tashkil etishlari mumkin.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
"Iqtisodiyot asoslari" – A.O’lmasov. Toshkent: 2013. (darslik),
"Iqtisodiyot nazariyasi" – A. Vahobov, A. O‘lmasov, Sh. Qobilov. Toshkent: 2014.
(darslik),
Xojiyev B. "Tadbirkorlik asoslari" – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2022. (darslik),
Qoraboyev I. "Global iqtisodiyot va uning rivojlanish tendensiyalari" – Toshkent:
O‘zbekiston, 2023.(darslik),
Karimov U. “Kichik biznesning global iqtisodiyotga ta’siri” // (Iqtisodiyot va
innovatsiyalar jurnali), 2022,
Smith A. “Bozor iqtisodiyotining globalizatsiya sharoitidagi rivojlanishi” //
Harvard Business Review, 2021. (jurnal),
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki. "Tadbirkorlikni moliyalashtirish va
iqtisodiy barqarorlik" – 2023. (hisobot),
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. "O‘zbekistonda tadbirkorlik
va iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari" – 2023. (statistika hisoboti),
Kotler F.; Osnovi marketinga, Moskva, 1997-yil. (darslik),
Nosirov P.; Abdullayeva L.; Marketing — bozor iqtisodiyoti asosi, Toshkent,
1995-yil. (darslik),
Jalolov J. J.; Marketing, Toshkent, 1999-yil. (o’quv qo’llanma),
G ulomov S. S; Marketing asoslari, Toshkent, 2002-yil. (darslik).ʻ
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. "Tadbirkorlikni moliyalashtirish va
iqtisodiy barqarorlik" – 2023. (hisobot),
Internet manbalari:
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki – www.cbu.uz
Davlat statistika qo‘mitasi – www.stat.uz
Jahon banki – www.worldbank.org
30

28 sahifa

Sotib olish