Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	475.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Avgust 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida
MUNDARIJDA
Kirish ………………………………………………………………………………
.
I BOB. IQTISODIY O‘SISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning
mazmuni ……………………………….
1.2. Iqtisodiy o‘sish modellari va
omillari ………………………………………….
1.3. Iqtisodiy o‘sishning asosiy
ko‘rsatkichlari ……………………………………..
II BOB. IQTISODIY O‘SISHNING IJTIMOIY TARAQQIYOTGA
TA’SIRI
2.1. Iqtisodiy o‘sish va aholi turmush darajasi ……………………………………..
2.2. Iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy infratuzilma rivojiga
ta’siri ……………………...
2.3. O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy
natijalari ………………...
Xulosa ……………………………………………………………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda dunyo mamlakatlari
iqtisodiy taraqqiyotning yangi bosqichiga kirib bormoqda. Global bozor
munosabatlari, xalqaro integratsiya jarayonlari va texnologik yangilanishlar
iqtisodiy o‘sishning mazmunini tobora murakkablashtirib, uni ijtimoiy hayotning
barcha jabhalariga bevosita ta’sir qiluvchi asosiy omilga aylantirmoqda. Iqtisodiy
o‘sish darajasi davlatning xalqaro maydondagi nufuzi, ichki siyosiy barqarorligi
va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashdagi imkoniyatlarini belgilaydi. Ayniqsa,
bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tayotgan O‘zbekiston uchun barqaror
iqtisodiy o‘sishga erishish dolzarb vazifadir. Mamlakatimizda ishlab chiqarish
salohiyatini kengaytirish, yangi texnologiyalarni joriy etish, infratuzilmani
modernizatsiya qilish va aholi farovonligini oshirish ustuvor yo‘nalishlardan biri
sifatida belgilangan. Prezidentimiz tomonidan qabul qilinayotgan rivojlanish
strategiyalari, xususan, “Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi” va
“Harakatlar strategiyasi”da ham iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish va uning
ijtimoiy samaradorligini oshirish ustuvor vazifa qilib qo‘yilgan. 1
Shu boisdan
kurs ishining mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim
dolzarblik kasb etadi. Bu mavzuni chuqur o‘rganish nafaqat iqtisodiy jarayonlarni
tahlil qilish, balki ijtimoiy taraqqiyotning istiqbollarini belgilash imkonini ham
beradi.
1
Mirziyoyev Sh. M. “Makroiqtisodiy barqarorlik va inflyatsiyani jilovlash — asosiy
vazifamizdir”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy sayti. — Toshkent, 2023 yil.
Manba: president.uz .

4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Iqtisodiy o‘sish masalasi
tarixan iqtisodchilarni eng ko‘p qiziqtirgan mavzulardan biri hisoblanadi. Klassik
iqtisodchilar A. Smit, D. Rikardo va T. Maltus o‘z asarlarida iqtisodiy o‘sishning
mohiyati va uning ishlab chiqarish omillari bilan bog‘liqligini izohlagan.
Ularning qarashlari iqtisodiy taraqqiyotning dastlabki nazariy asoslarini yaratdi.
XIX–XX asrlarda iqtisodiy o‘sish nazariyalari yanada rivojlandi. J. M. Keynes
iqtisodiy o‘sishni talab va investitsiyalar bilan bog‘lab, davlatning iqtisodiyotdagi
faol rolini ta’kidladi. Keyinchalik R. Xarrod va E. Domar o‘sishning matematik
modellari orqali iqtisodiy muvozanat masalasini tahlil qildilar. R. Solou va J.
Shumpeter esa innovatsiya, texnologik yangilik va ilm-fanning iqtisodiy
o‘sishdagi o‘rnini alohida ta’kidladilar. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston olimlari
ham iqtisodiy o‘sishning nazariy va amaliy jihatlarini keng tadqiq etib kelmoqda.
Xususan, iqtisodiy islohotlar, tarkibiy o‘zgarishlar, modernizatsiya va
diversifikatsiya jarayonlari iqtisodiy o‘sishning asosiy yo‘nalishlari sifatida ilmiy
adabiyotlarda keng yoritilgan. Prezident Sh. M. Mirziyoyevning iqtisodiy
siyosatga oid nutqlari va konsepsiyalari ham iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishda
amaliy qo‘llanma bo‘lib xizmat qilmoqda. Shunday qilib, mazkur mavzuning
ilmiy o‘rganilganlik darajasi keng bo‘lsa-da, O‘zbekiston sharoitida ijtimoiy
natijalar nuqtayi nazaridan yanada chuqur tahlil qilish dolzarbdir.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Iqtisodiy o‘sish
nazariyasi iqtisodiy fanlarning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bu nazariya
orqali ishlab chiqarish omillari, resurslardan samarali foydalanish, investitsiya va
innovatsiyalarning o‘sishga ta’siri chuqur tahlil qilinadi. Shu jihatdan kurs
ishining nazariy ahamiyati shundaki, u iqtisodiy o‘sish tushunchasi, uning
modellari, ko‘rsatkichlari va ijtimoiy natijalarini ilmiy asosda yoritishga imkon
beradi. Nazariy tahlillar yordamida mamlakat taraqqiyotining istiqbollari haqida
umumiy ilmiy xulosalar chiqariladi. Boshqa tomondan, ushbu mavzuning amaliy
ahamiyati ham juda yuqori. Chunki O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan
iqtisodiy islohotlar samaradorligini oshirish, aholi turmush darajasini yaxshilash,

5ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun iqtisodiy o‘sishni to‘g‘ri yo‘naltirish
zarur. Kurs ishida beriladigan ilmiy xulosalar va amaliy tavsiyalar iqtisodiy
siyosatni takomillashtirishda, davlat dasturlarini ishlab chiqishda, shuningdek,
amaliyotchi mutaxassislar faoliyatida qo‘l kelishi mumkin. Bundan tashqari,
talabalarning ilmiy salohiyatini oshirish, ularni iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish
va muammolarni hal etishda mustaqil yondashishga o‘rgatish ham mazkur
ishning muhim ahamiyatiga kiradi. Shunday qilib, kurs ishining nazariy va
amaliy ahamiyati ilmiy bilimlarni kengaytirish hamda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishga bevosita hissa qo‘shish imkoniyatida namoyon bo‘ladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy o‘sish
jarayonlari va ularning ijtimoiy taraqqiyotga ta’sirini o‘rganishdan iboratdir.
Kurs ishi mavzusining predmeti – iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari,
modellari va ko‘rsatkichlari, shuningdek uning ijtimoiy hayotga ta’sirini ilmiy-
nazariy va amaliy jihatdan tahlil qilishdir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – iqtisodiy o‘sish tushunchasi, nazariy
asoslari va amaliy mexanizmlarini o‘rganish, ularning ijtimoiy taraqqiyotdagi
o‘rnini ochib berish hamda O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sish natijalarini
tahlil qilishdan iboratdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va mazmunini yoritish;
 Iqtisodiy o‘sish modellari va omillarini tahlil qilish;
 Iqtisodiy o‘sishning asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash;
 Iqtisodiy o‘sishning aholi turmush darajasiga ta’sirini o‘rganish;
 Ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishida iqtisodiy o‘sishning o‘rnini ochib
berish;
 O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy natijalarini tahlil qilish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. IQTISODIY O‘SISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning mazmuni
Iqtisodiy fanlar tizimida “iqtisodiy o‘sish” tushunchasi eng ko‘p uchraydigan,
ayni paytda eng ko‘p muhokama qilinadigan kategoriyalardan biridir. Uning
mazmuni keng qamrovli bo‘lib, ishlab chiqarish hajmining ortishi, milliy
daromadning o‘sishi, yalpi ichki mahsulotning kengayishi, shuningdek, aholi
turmush darajasining yaxshilanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Iqtisodiy o‘sish — bu
nafaqat statistik ko‘rsatkichlarning ko‘payishi, balki jamiyatning sifat jihatidan
yuksalishi, ijtimoiy taraqqiyotning yangi bosqichlarga ko‘tarilishi demakdir.
Iqtisodiy o‘sishning mazmunini izohlash uchun eng avvalo uning tarixiy
ildizlariga murojaat qilish zarur. XVIII asr klassik iqtisodchilari, jumladan, Adam
Smit “Millatlar boyligi” asarida boylik manbai mehnatda ekanini ta’kidlagan va
milliy iqtisodiyotning o‘sishini ishlab chiqarish samaradorligi hamda mehnat
taqsimoti bilan bog‘lagan. Keyinchalik D. Rikardo ishlab chiqarish resurslarining
cheklanganligi va ularning taqsimlanish mexanizmi iqtisodiy o‘sishga qanday
ta’sir qilishini tahlil qilgan. T. Maltus esa aholining tez o‘sishi iqtisodiy
resurslarning yetishmasligiga olib kelishini ko‘rsatib, o‘sishni tabiiy cheklovlar
bilan bog‘lagan.
XIX asrda Karl Marks iqtisodiy o‘sishni kapitalning jamg‘arilishi, ishlab
chiqarish munosabatlarining rivojlanishi bilan izohladi. Uning nazariyasida
iqtisodiy o‘sishning asosiy omili mehnatning ijtimoiylashuvi, ishlab chiqarish
kuchlarining rivoji va qo‘shimcha qiymatning kengayishi deb qaraldi. Bu

7yondashuv iqtisodiy o‘sishni faqat moddiy ishlab chiqarish bilan emas, balki
ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan ham bog‘liq ekanini ko‘rsatdi.
XX asr boshlariga kelib, iqtisodiy o‘sish nazariyasi yangi bosqichga o‘tdi. J.
M. Keynesning g‘oyalari asosida davlatning iqtisodiyotdagi faol ishtiroki zarurati
o‘rtaga chiqdi. Keynes iqtisodiy o‘sishni talab, investitsiya va bandlik bilan
izohlab, davlat tomonidan iqtisodiy siyosatni tartibga solishni muhim deb bildi.
Uning izdoshlari bo‘lgan R. Xarrod va E. Domar iqtisodiy o‘sishning matematik
modellarini ishlab chiqib, iqtisodiy muvozanatni saqlash masalasini nazariy
jihatdan asoslab berdilar.
Keyinchalik R. Solou tomonidan yaratilgan neoklassik o‘sish modeli iqtisodiy
nazariyada muhim burilish yasadi. Bu modelga ko‘ra, iqtisodiy o‘sishning
barqarorligi uchta asosiy omil — kapital, mehnat va texnologik taraqqiyot bilan
belgilanadi. Ayniqsa, texnologik taraqqiyotning o‘sishga qo‘shadigan hissasi
alohida e’tirof etildi. Solou modeli iqtisodiy o‘sishda ilmiy-texnik taraqqiyotning
bevosita rolini ko‘rsatib berdi va bu bugungi kun uchun ham dolzarbdir.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab iqtisodiy o‘sishning yangi nazariyalari
shakllandi. Jumladan, endogen o‘sish nazariyalari (P. Romer, R. Lukas)
innovatsiya, ta’lim, inson kapitali va bilimlar iqtisodiy o‘sishning asosiy manbai
ekanini ta’kidladilar. Endogen o‘sish modeli klassik va neoklassik nazariyalardan
farqli ravishda o‘sishni ichki omillar bilan izohlaydi. Bu esa ijtimoiy
taraqqiyotning sifat jihatidan yangi darajaga ko‘tarilishida ilm-fan, texnologiyalar
va bilim iqtisodiyotining muhim ahamiyatini ko‘rsatadi.
Iqtisodiy o‘sishning mazmunini chuqurroq anglash uchun uni ikki xil
ko‘rinishda tasavvur qilish mumkin:
Kengaytirilgan iqtisodiy o‘sish – ishlab chiqarishning ko‘lamini kengaytirish,
ya’ni ko‘proq kapital, ko‘proq mehnat resurslari jalb qilish orqali amalga
oshiriladigan o‘sish.

8Intensiv iqtisodiy o‘sish – mavjud resurslardan samarali foydalanish, ilmiy-
texnik yutuqlarni joriy etish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish orqali
erishiladigan o‘sish.
Bugungi kunda aksariyat rivojlangan davlatlar intensiv o‘sish yo‘lidan
bormoqda. Chunki resurslarning cheklanganligi, ekologik muammolar, aholining
o‘sishi va global muvozanat masalalari iqtisodiy o‘sishni sifat jihatdan yangi
asoslarda davom ettirishni talab etadi.
O‘zbekiston misolida iqtisodiy o‘sishning mazmuni yanada kengroq talqin
qilinadi. Mamlakatda iqtisodiy o‘sish nafaqat YAIM hajmining ortishi bilan,
balki tarkibiy o‘zgarishlar, yangi tarmoqlarning shakllanishi, modernizatsiya,
innovatsiyalar va ijtimoiy sohalarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Sh. M.
Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Bizning asosiy maqsadimiz – barqaror iqtisodiy
o‘sishni ta’minlash, aholi turmush darajasini yuksaltirish va yangi ish o‘rinlarini
yaratishdir” [1]. Ushbu fikr iqtisodiy o‘sishning mazmuni bevosita ijtimoiy
taraqqiyot bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi.Shu bilan birga, iqtisodiy o‘sishning sifat
ko‘rsatkichlari ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, aholi jon boshiga to‘g‘ri
keladigan milliy daromadning ortishi, bandlik darajasi, ijtimoiy infratuzilmaning
rivojlanishi, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlarining yuksalishi iqtisodiy
o‘sishning ijtimoiy samaradorligini belgilovchi mezonlardir.iqtisodiy o‘sish
tushunchasi ko‘p qirrali bo‘lib, u nafaqat iqtisodiy ko‘rsatkichlarning ortishi,
balki jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasining oshishini ham o‘zida
mujassam etadi. Iqtisodiy o‘sishning mazmuni ishlab chiqarish samaradorligi,
resurslardan oqilona foydalanish, innovatsiyalarni joriy etish, inson kapitalini
rivojlantirish va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashda namoyon bo‘ladi.
1.2. Iqtisodiy o‘sish modellari va omillari
Iqtisodiy o‘sish nazariyasi tarixan juda keng va murakkab yo‘lni bosib o‘tgan.
Har bir davrda iqtisodiy tafakkur rivojining o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lgan. Shu
sababli, iqtisodiy o‘sish masalalari ham turli xil nazariyalar va modellarda
turlicha yondashuvlar asosida izohlangan. Umuman olganda, iqtisodiy o‘sish

9modellarini uch asosiy guruhga ajratish mumkin: klassik va neoklassik modellar,
keynschilik yo‘nalishidagi modellar va zamonaviy endogen o‘sish modellaridir.
Klassik yondashuvlar
Klassik iqtisodchilar — A. Smit, D. Rikardo, T. Maltus o‘z asarlarida iqtisodiy
o‘sishning asosiy omillarini ishlab chiqarish resurslari, mehnat unumdorligi va
tabiiy cheklovlar bilan izohlaganlar. Adam Smitning nazariyasida iqtisodiy
o‘sishning asosi — mehnat taqsimoti va bozor mexanizmining samaradorligida.
Unga ko‘ra, bozor erkinligi, raqobat va mehnat taqsimoti ishlab chiqarishni
kengaytiradi va milliy boylikni orttiradi. D. Rikardo esa iqtisodiy o‘sish
jarayonida yer resurslarining cheklanganligini asosiy omil sifatida ko‘rib, renta
nazariyasi orqali o‘sishning tabiiy chegaralarini ko‘rsatgan.
T. Maltus iqtisodiy o‘sishning “aholi tuzoq modeli”ni taklif etib, aholining tez
o‘sishi iqtisodiy resurslar yetishmovchiligiga olib kelishini ta’kidladi. Uningcha,
agar iqtisodiy o‘sish aholining ehtiyojlariga yetarli bo‘lmasa, jamiyatda
qashshoqlik va ocharchilik kuchayadi. Klassik yondashuvlarning umumiy jihati
shundaki, ular iqtisodiy o‘sishni asosan ishlab chiqarish resurslari va tabiiy
omillar bilan izohlashga harakat qilganlar.
Neoklassik modellar
XX asrda iqtisodiy o‘sish nazariyasida muhim burilish yuz berdi. R. Solou
tomonidan yaratilgan neoklassik o‘sish modeli iqtisodiy nazariyada yangi
bosqichni boshlab berdi. Ushbu modelga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish uch asosiy omilga
— kapital, mehnat va texnologiyaga bog‘liqdir. Solou modelida texnologik
taraqqiyotning roli alohida e’tirof etilgan. Unga ko‘ra, kapital va mehnat
cheklangan resurslar bo‘lsa-da, texnologiyaning yangilanishi cheksiz
imkoniyatlarga ega. Shu sababli uzoq muddatda barqaror iqtisodiy o‘sishni
ta’minlashda ilmiy-texnik taraqqiyot hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Neoklassik modelda iqtisodiy o‘sishning muhim tushunchasi — kapitalning
kamayib boruvchi samaradorligidir. Ya’ni, ma’lum bir nuqtadan so‘ng
qo‘shimcha kapital kiritilishi ishlab chiqarishni unchalik tez oshirmaydi. Bunday

10sharoitda faqat texnologiyani rivojlantirish va samaradorlikni oshirish orqaligina
yuqori o‘sish sur’atlariga erishish mumkin.
Xarrod – Domar modeli
Keynschilik maktabining yorqin namoyandalari E. Domar va R. Xarrod
iqtisodiy o‘sishni investitsiyalar va jamg‘armalarning o‘zaro munosabati orqali
izohlab berishga harakat qildilar. Ularning modeli bo‘yicha, iqtisodiy o‘sish
investitsiyalarning hajmi va samaradorligiga bevosita bog‘liq. Xarrod-Domar
modeli shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiy barqarorlikni saqlash uchun ishlab chiqarish
hajmi bilan talab o‘rtasida muvozanat bo‘lishi shart. Aks holda, iqtisodiy
inqirozlar kelib chiqishi mumkin.
Mazkur modelning muhim jihati shundaki, u davlat tomonidan iqtisodiy
jarayonlarni tartibga solish zaruriyatini ko‘rsatadi. Keynes nazariyasida bo‘lgani
kabi, Xarrod-Domar modelida ham iqtisodiy o‘sish uchun davlat siyosatining faol
ishtiroki alohida ahamiyatga ega deb hisoblanadi.
Endogen o‘sish nazariyalari
XX asr oxiriga kelib iqtisodiy o‘sishning endogen modellari paydo bo‘ldi. P.
Romer, R. Lukas, J. Aghion kabi olimlar iqtisodiy o‘sishni ichki omillar — inson
kapitali, ta’lim, ilmiy tadqiqotlar, innovatsiyalar, bilimlar almashinuvi bilan
izohlashdi. Endogen o‘sish nazariyasiga ko‘ra, davlatning ilmiy tadqiqotlarni
qo‘llab-quvvatlashi, ta’lim tizimini rivojlantirishi va innovatsiyalarni
rag‘batlantirishi barqaror o‘sishning asosiy manbai hisoblanadi.
Masalan, Romer modelida iqtisodiy o‘sish bilim va texnologiyalarning doimiy
yangilanishi bilan bog‘liq. R. Lukas esa inson kapitali va ta’limni o‘sishning hal
qiluvchi omili deb hisoblaydi. Ushbu modelning ahamiyati shundaki, u o‘sishni
tashqi omillar bilan emas, balki ichki iqtisodiy siyosat va ijtimoiy institutlar bilan
izohlaydi.
Iqtisodiy o‘sish omillari
Iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi omillar odatda ikki turga bo‘linadi:

11Ekstensiv omillar — yangi resurslarni jalb qilish orqali o‘sishga erishish.
Masalan, ko‘proq mehnat resurslari, kapital mablag‘lar yoki yer maydonlarini
safarbar qilish.
Intensiv omillar — mavjud resurslardan samarali foydalanish, ishlab
chiqarishni modernizatsiya qilish, texnologiyalarni joriy etish, boshqaruvni
takomillashtirish.
Amaliyotda iqtisodiy o‘sish quyidagi asosiy omillar orqali yuzaga chiqadi:
Mehnat resurslari: ishchi kuchining soni va malakasi.
Kapital: investitsiyalar, ishlab chiqarish vositalari va infratuzilma.
Tabiiy resurslar: yer, suv, foydali qazilmalar.
Ilmiy-texnik taraqqiyot: texnologiyalar, innovatsiyalar, ishlab chiqarish
samaradorligi.
Inson kapitali: ta’lim, sog‘liqni saqlash, malaka oshirish.
Institutsional omillar: davlat siyosati, qonunchilik, iqtisodiy institutlar.
Zamonaviy yondashuvlar
Bugungi globallashuv sharoitida iqtisodiy o‘sishning omillari yanada kengayib
bormoqda. Endilikda iqtisodiy o‘sishni nafaqat ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari,
balki axborot texnologiyalari, ekologik barqarorlik, innovatsion rivojlanish va
ijtimoiy tenglik ham belgilamoqda. Shu bois BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar
iqtisodiy o‘sishni baholashda “barqaror rivojlanish maqsadlari”ni mezon sifatida
qo‘llashni tavsiya etmoqda.
O‘zbekiston sharoitida ham iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari sifatida
sanoatni modernizatsiya qilish, qishloq xo‘jaligini diversifikatsiya qilish, yangi
texnologiyalarni joriy etish, transport va kommunikatsiya infratuzilmasini
rivojlantirish, inson kapitaliga investitsiya kiritish alohida o‘rin tutadi.
Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Mamlakatimiz iqtisodiy
salohiyatini yuksaltirishning eng asosiy yo‘li — innovatsion rivojlanish, bilimli
va malakali kadrlarni tayyorlashdir” [2]. Bu fikr endogen o‘sish nazariyasi bilan
to‘liq uyg‘unlikda.

12Iqtisodiy o‘sish modellari jamiyat taraqqiyotini tushunishda va siyosiy qarorlar
qabul qilishda muhim ilmiy asos vazifasini bajaradi. Klassik modellar iqtisodiy
o‘sishning resurslarga bog‘liqligini ko‘rsatgan bo‘lsa, neoklassik yondashuvlar
texnologiyaning hal qiluvchi rolini ta’kidladi. Zamonaviy endogen nazariyalar
esa inson kapitali va innovatsiyalarni asosiy omil sifatida ko‘rsatmoqda. Shunday
qilib, iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda ko‘plab omillar birgalikda ta’sir ko‘rsatadi,
ammo ularning samarali uyg‘unlashuvi davlat siyosati, bozor mexanizmlari va
ijtimoiy institutlarga bevosita bog‘liqdir.
Iqt isodiy o‘sish modellar i va omillar i jadvali
Model nomi Asosiy g‘oya Asosiy omillar Cheklovlar
Klassik model (A.
Smit, D. Rikardo,
T. Maltus) Iqtisodiy o‘sish
mehnat, kapital va
yer kabi ishlab
chiqarish
resurslariga bog‘liq.
Tabiiy cheklovlar
muhim rol o‘ynaydi. Mehnat taqsimoti,
raqobat, yer
resurslari
cheklanganligi,
aholining tez
o‘sishi. Yer resurslarining
cheklanganligi, aholining
haddan tashqari o‘sishi
iqtisodiy inqirozga olib
kelishi mumkin.
Neoklassik model
(R. Solou) Kapital, mehnat va
texnologiya
o‘sishning asosiy
omillari.
Texnologiya uzoq
muddatli o‘sishni
ta’minlaydi. Kapital
jamg‘arilishi,
mehnat resurslari,
texnologik
taraqqiyot. Kapitalning kamayib
boruvchi samaradorligi
mavjud. Texnologiyasiz
o‘sish sekinlashadi.
Xarrod – Domar
modeli Investitsiyalar va
jamg‘armalar hajmi
iqtisodiy o‘sishni Jamg‘armalar,
investitsiyalar
samaradorligi, talab Investitsiyalar yetarli
bo‘lmasa yoki talab
yetarli bo‘lmasa inqiroz

13Model nomi Asosiy g‘oya Asosiy omillar Cheklovlar
belgilaydi. Davlat
aralashuvi muhim. va taklif
muvozanati. xavfi yuzaga keladi.
Endogen model (P.
Romer, R. Lukas) Inson kapitali, ta’lim,
ilmiy tadqiqotlar va
innovatsiyalar
barqaror o‘sishning
asosiy manbai
hisoblanadi. Inson kapitali, ta’lim
sifati, ilmiy-texnik
yangiliklar, davlat
qo‘llab-quvvatlashi. Ta’lim va ilmiy
tadqiqotlarga yetarli
mablag‘ ajratilmasa,
innovatsiyalar sust
rivojlanadi.
1.3. Iqtisodiy o‘sishning asosiy ko‘rsatkichlari
Iqtisodiy o‘sish nazariy jihatdan turlicha talqin etilsa-da, amaliyotda uni
baholash uchun aniq ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Chunki iqtisodiy o‘sishning
mavjudligi yoki yo‘qligini aniqlash, uning barqarorligi va samaradorligini
o‘lchash faqat statistik hamda makroiqtisodiy indikatorlar orqali mumkin. Bu
ko‘rsatkichlar mamlakatning ishlab chiqarish hajmini, milliy daromadning
o‘sishini, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadni, bandlik va ijtimoiy
rivojlanish darajasini ifodalaydi.
Iqtisodiy o‘sishni baholashda eng asosiy ko‘rsatkichlardan biri – Yalpi ichki
mahsulot (YAIM) hisoblanadi. YAIM – bu mamlakat hududida ma’lum bir
davrda yaratilgan barcha yakuniy tovar va xizmatlarning bozor qiymati. Uning
hajmi ortib borishi ishlab chiqarishning kengayganidan, iqtisodiy resurslarning
samarali ishlatilayotganidan dalolat beradi. Shuningdek, YAIM dinamikasi
iqtisodiy o‘sish sur’atlarini aniqlashda asosiy mezon sifatida qaraladi.
YAIMni o‘lchash ikki xil shaklda amalga oshiriladi: nominal YAIM va real
YAIM. Nominal YAIM joriy narxlarda hisoblanadi, real YAIM esa inflyatsiya
darajasini hisobga olgan holda tuzatiladi. Shu bois iqtisodiy o‘sishni baholashda
real YAIM ko‘rsatkichlari muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki narxlarning
o‘zgarishi o‘sish sur’atlarini sun’iy ravishda oshirib ko‘rsatishi mumkin.

14Iqtisodiy o‘sishning muhim ko‘rsatkichi – YAIMning aholi jon boshiga
nisbatidir. Bu ko‘rsatkich aholining turmush darajasi va farovonligini aks ettiradi.
Agar umumiy YAIM o‘sib borsa-yu, aholi soni undan tezroq o‘sayotgan bo‘lsa,
unda jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad kamayadi. Shu sababli iqtisodiy
o‘sishning ijtimoiy samaradorligini baholashda jon boshiga YAIM ko‘rsatkichi
asosiy mezonlardan biri hisoblanadi.Bundan tashqari, iqtisodiy o‘sishni
o‘lchashda Milliy daromad ko‘rsatkichi ham qo‘llanadi. Milliy daromad
mamlakat fuqarolari tomonidan yaratilgan barcha moddiy va nomoddiy
boyliklarning umumiy qiymatini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkich mehnat unumdorligi,
ishlab chiqarish samaradorligi hamda ijtimoiy ishlab chiqarishning umumiy
natijasini ko‘rsatadi.Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari tarkibida mehnat unumdorligi
ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnat unumdorligi ishlab chiqarish hajmini
oshirishning eng asosiy manbalaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqarilgan mahsulot
hajmini bir ishchi yoki vaqt birligiga nisbati orqali aniqlanadi. Mehnat
unumdorligining ortishi ishlab chiqarishning intensiv yo‘l bilan
rivojlanayotganini bildiradi.
Iqtisodiy o‘sishni baholashda yana bir muhim ko‘rsatkich – kapitalning
samaradorligidir. Bu ko‘rsatkich ishlab chiqarishga jalb etilgan kapital
resurslarining qancha daromad keltirayotganini o‘lchaydi. Kapital samaradorligi
yuqori bo‘lsa, investitsiyalarning iqtisodiy o‘sishga ta’siri ham kuchli bo‘ladi.
Shuning uchun ham investitsion siyosatning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi iqtisodiy
o‘sishning asosiy shartidir.
Iqtisodiy o‘sishning yana bir ko‘rsatkichi – bandlik darajasidir. Aholining ish
bilan band bo‘lgan qismi qancha ko‘p bo‘lsa, iqtisodiyotda yaratiladigan boylik
ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Shu bilan birga, mehnat resurslaridan oqilona
foydalanish, ishsizlik darajasini kamaytirish, yangi ish o‘rinlari yaratish barqaror
iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi.
Zamonaviy iqtisodiyotda iqtisodiy o‘sishni o‘lchash uchun faqat an’anaviy
ko‘rsatkichlargagina emas, balki ijtimoiy ko‘rsatkichlarga ham katta e’tibor

15qaratiladi. Masalan, aholining real daromadlari, iste’mol savati hajmi, ta’lim va
sog‘liqni saqlash xizmatlari sifati, ijtimoiy tenglik darajasi va atrof-muhit holati
iqtisodiy o‘sishning sifat ko‘rsatkichlari sifatida baholanadi.
Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlarini tahlil qilish jarayonida xalqaro tajribada keng
qo‘llaniladigan Inson rivojlanishi indeksi (IRI) ham muhim ahamiyatga ega.
Ushbu indeks uchta asosiy ko‘rsatkich – aholi jon boshiga daromad, umr ko‘rish
davomiyligi va ta’lim darajasi asosida aniqlanadi. IRI mamlakatlarning nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy rivojlanish darajasini ham ifodalaydi.
Iqtisodiy o‘sishni baholash uchun yana sanoat ishlab chiqarishi hajmi, qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari hajmi, eksport-import balansi kabi ko‘rsatkichlardan ham
foydalaniladi. Masalan, eksportning o‘sishi iqtisodiy samaradorlikni oshirsa,
importning haddan tashqari ko‘payishi iqtisodiy xavfsizlikka salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Shu bois tashqi iqtisodiy faoliyatning balansli rivojlanishi
ham iqtisodiy o‘sishning muhim ko‘rsatkichidir.O‘zbekiston sharoitida ham
iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari alohida e’tibor markazida turibdi. Masalan,
mamlakat YAIM hajmi yildan-yilga ortib bormoqda, sanoat va qishloq xo‘jaligi
tarmoqlarida tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda, yangi ishlab chiqarish
quvvatlari ishga tushirilmoqda. Prezident Sh. M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek:
“Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash orqali xalqimizning farovonligini oshirish
eng ustuvor vazifamizdir” [ 3 ].
Demak, iqtisodiy o‘sishning asosiy ko‘rsatkichlari turlicha bo‘lsa-da, ular bir-
biri bilan uzviy bog‘liqdir. YAIMning o‘sishi mehnat unumdorligi va kapital
samaradorligi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, jon boshiga YAIM va inson
rivojlanishi ko‘rsatkichlari orqali uning ijtimoiy samaradorligi aniqlanadi.
Iqtisodiy o‘sishni baholashda quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi:
 Yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmi va uning o‘sish sur’atlari;
 Aholi jon boshiga YAIM ko‘rsatkichi;
 Milliy daromad;
 Mehnat unumdorligi;

16 Kapital samaradorligi;
 Bandlik darajasi va ishsizlik ko‘rsatkichi;
 Real daromadlar va turmush darajasi;
 Inson rivojlanishi indeksi (IRI);
 Tashqi savdo balansi va eksport-import hajmi;
 Ijtimoiy infratuzilma rivoji va ekologik barqarorlik ko‘rsatkichlari.
Shu ko‘rsatkichlar tizimi iqtisodiy o‘sishni nafaqat miqdoriy, balki sifat
jihatidan ham baholash imkonini beradi. Iqtisodiy o‘sishning barqaror va samarali
bo‘lishi esa ijtimoiy taraqqiyot va xalq farovonligining poydevori hisoblanadi.
II BOB. IQTISODIY O‘SISHNING IJTIMOIY TARAQQIYOTGA
TA’SIRI
2.1. Iqtisodiy o‘sish va aholi turmush darajasi
Iqtisodiy o‘sish va aholi turmush darajasi o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan
tushunchalardir. Chunki iqtisodiy o‘sish natijasida yaratiladigan qo‘shimcha
qiymat jamiyat ehtiyojlarini qondirishga, aholining moddiy va ma’naviy hayotini
yaxshilashga xizmat qiladi. Aksincha, aholining turmush darajasi past bo‘lgan
sharoitda barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish ham qiyin kechadi. Shu bois
iqtisodiy taraqqiyot siyosati har doim inson manfaatlarini, aholining turmush
darajasini yuksaltirishni bosh maqsad qilib qo‘yadi.
Aholining turmush darajasi ko‘p qirrali tushuncha bo‘lib, u nafaqat daromadlar
miqdori bilan, balki ularning barqarorligi, taqsimlanish tengligi, iste’mol
imkoniyatlari, ijtimoiy xizmatlardan foydalanish darajasi, yashash muhiti,
madaniyat va ta’lim imkoniyatlari bilan belgilanadi. Demak, iqtisodiy o‘sish
aholining farovonligi darajasini bevosita belgilovchi asosiy omil hisoblanadi.
Iqtisodiy o‘sishning aholining turmush darajasiga ta’sirini quyidagi
yo‘nalishlarda ko‘rish mumkin:
Daromadlarning ortishi – ishlab chiqarish hajmi kengaygani sayin,
iqtisodiyotda yangi ish o‘rinlari yaratiladi, ish haqi fondi kengayadi,

17tadbirkorlikdan olinadigan foyda oshadi. Bu esa aholi daromadlari hajmining
o‘sishiga olib keladi.
Iste’mol imkoniyatlarining kengayishi – daromadlarning o‘sishi aholiga
ko‘proq tovar va xizmatlarni xarid qilish imkoniyatini yaratadi. Bu esa hayot
sifatini oshiradi.
Ijtimoiy xizmatlar rivoji – iqtisodiy o‘sish hisobiga davlat byudjeti daromadlari
ortadi, bu esa ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, sport kabi sohalarga ko‘proq
mablag‘ ajratish imkonini beradi.
Infratuzilmaning rivojlanishi – yo‘l, transport, aloqa, energetika kabi
infratuzilma tarmoqlarining rivojlanishi aholining turmush sharoitini bevosita
yaxshilaydi.
Atrof-muhitni muhofaza qilish imkoniyatlari – barqaror iqtisodiy o‘sish
ekologik loyihalarni moliyalashtirishni ham ta’minlaydi, bu esa sog‘lom yashash
sharoitini yaratadi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, iqtisodiy o‘sishning turmush darajasiga ta’siri
avtomatik tarzda yuz bermaydi. Ya’ni, ishlab chiqarish hajmining oshishi
avtomatik ravishda barcha aholi qatlamlari hayotini birdek yaxshilamaydi. Bu
jarayon samarali taqsimot siyosati, ijtimoiy himoya mexanizmlari, soliq siyosati
orqali boshqarib turilishi lozim. Aks holda iqtisodiy o‘sish natijasi aholining
kichik bir qatlami qo‘lida to‘planib qolishi, ijtimoiy tengsizlik kuchayishi
mumkin.
Aholi turmush darajasini baholashda xalqaro miqyosda qabul qilingan bir qator
ko‘rsatkichlar mavjud. Jumladan:
Jon boshiga YAIM – aholining umumiy farovonligini ko‘rsatadi.
Real daromadlar – inflyatsiya ta’siridan tozalangan holda aholining haqiqiy
xarid qobiliyatini ifodalaydi.
Inson rivojlanishi indeksi (IRI) – daromad, ta’lim va umr ko‘rish davomiyligi
ko‘rsatkichlari orqali baholanadi.

18Kambag‘allik darajasi – aholining ehtiyoj savatidan past daromad oladigan
qismini ko‘rsatadi.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda aholining turmush darajasini oshirishga alohida
e’tibor qaratilmoqda. Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek:
“Iqtisodiy o‘sishdan asosiy maqsad – bu xalqimizning turmush darajasini oshirish
va har bir oilaning farovonligini ta’minlashdir”. Shu bois respublikamizda
iqtisodiy islohotlarning markazida inson manfaatlari va turmush darajasini
yaxshilash masalasi turibdi.
So‘nggi yillarda aholining daromadlari barqaror o‘sib bormoqda. Masalan, ish
haqi va pensiyalar miqdori muntazam oshirilmoqda, yangi ish o‘rinlari
yaratilmoqda, tadbirkorlikni rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar berilmoqda.
Ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash siyosati
natijasida yuz minglab fuqarolar o‘z faoliyati orqali daromad topish imkoniga ega
bo‘lmoqda.
Iqtisodiy o‘sish aholining iste’mol imkoniyatlarini ham sezilarli kengaytirdi.
Bugungi kunda iste’mol bozorida turli tovar va xizmatlar xilma-xilligi
ta’minlangan, raqobat muhiti kuchaygan. Natijada aholi sifatli va arzon
mahsulotlarni xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Bundan tashqari, ipoteka
kreditlari va uy-joy dasturlari aholining uy-joy sharoitini yaxshilashga yordam
bermoqda.Shuningdek, iqtisodiy o‘sish hisobiga davlatning ijtimoiy sohalarga
ajratayotgan mablag‘lari ham yildan-yilga ortmoqda. Masalan, ta’lim va sog‘liqni
saqlash tizimini modernizatsiya qilish, zamonaviy shifoxona va maktablar qurish,
oliy ta’lim muassasalari sonini oshirish, stipendiya va grantlarni kengaytirish –
bularning barchasi bevosita aholining turmush darajasini oshirishga xizmat
qilmoqda.Biroq, aholining turmush darajasini oshirishda qator muammolar ham
mavjud. Xususan, kambag‘allikni qisqartirish, hududlar o‘rtasidagi ijtimoiy-
iqtisodiy tafovutlarni kamaytirish, ishsizlikni bartaraf etish dolzarb masala bo‘lib
qolmoqda. Shu bois O‘zbekistonda kambag‘allikni qisqartirish dasturlari,

19bandlikni ta’minlash strategiyalari, hududlarni kompleks rivojlantirish loyihalari
amalga oshirilmoqda.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, barqaror iqtisodiy o‘sishning asosiy
maqsadi – aholining farovonligini ta’minlashdir. Shu ma’noda iqtisodiy o‘sishni
baholash faqat ishlab chiqarish hajmining ortishi bilan emas, balki uning
natijasida aholining hayot sifatida qanday o‘zgarishlar yuz berayotganini aniqlash
orqali amalga oshiriladi.
Iqtisodiy o‘sish va aholi turmush darajasi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq
bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyalardan hisoblanadi. Har qanday mamlakatda
iqtisodiy o‘sishning barqaror ta’minlanishi ishlab chiqarish quvvatlarining
kengayishi, investitsiyalar hajmining oshishi, texnologik taraqqiyotning
jadallashishi va natijada aholining farovon hayot kechirish imkoniyatlarining
kengayishini anglatadi. Shunday ekan, iqtisodiy o‘sish darajasining yuqori
bo‘lishi nafaqat makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi, balki jamiyatda
ijtimoiy taraqqiyot uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
O‘zbekiston iqtisodiyoti so‘nggi yillarda barqaror o‘sish sur’atlarini namoyon
etmoqda. 2022 yilda yalpi ichki mahsulotning real o‘sishi 6 foizni tashkil etdi.
Keyingi 2023 yilda bu ko‘rsatkich 6,3 foizga yetdi. 2024 yilda o‘sish darajasi 6,5
foiz atrofida qayd etildi, 2025 yilda esa kutilayotgan o‘sish sur’ati 5,9 foiz
darajasida bo‘lishi prognoz qilinmoqda. Bu shuni ko‘rsatadiki, mamlakatimiz
iqtisodiyoti barqaror va izchil rivojlanish bosqichida bo‘lib, ijtimoiy hayotning
turli jabhalarida sezilarli natijalar bermoqda.
Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot ham yildan-yilga o‘sib bormoqda. 2022
yilda bu ko‘rsatkich 2555 AQSh dollariga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2023 yilda 2849
dollarga, 2024 yilda 3113 dollarga, 2025 yilda esa 3487 dollarga yetishi
kutilmoqda. Bu ko‘rsatkich aholining real turmush darajasi yildan-yilga
yaxshilanayotganini anglatadi. Ayniqsa, xizmatlar sohasi va iste’mol bozori
imkoniyatlarining kengayishi aholining farovonligini oshirishda muhim o‘rin
tutmoqda.

20Iqtisodiy o‘sishning aholi turmush darajasiga ta’sirini ko‘rsatadigan muhim
indikatorlardan yana biri – aholining real daromadlari. 2025 yilning dastlabki
yarmida aholining real daromadlari o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 9,5
foizga oshdi. Bu esa aholining xarid qobiliyati ortib borayotganini bildiradi.
Demak, iqtisodiy o‘sish bevosita aholi daromadlariga ta’sir qilmoqda, ular orqali
esa turmush sifati yaxshilanmoqda.
Sanoat va xizmatlar sohasi rivoji ham turmush darajasini ko‘tarishga xizmat
qilmoqda. Masalan, 2025 yilning birinchi yarmida sanoat ishlab chiqarishi 6,6
foizga, qurilish sohasi 10,7 foizga, xizmatlar sohasi esa 13,3 foizga o‘sdi. Bu
jarayon aholining kundalik hayotida zarur bo‘lgan mahsulotlar va xizmatlarga
kengroq kirish imkoniyatini yaratmoqda. Shu bilan birga, savdo aylanmasi ham
sezilarli darajada kengaydi: eksport hajmi 29,1 foizga, import esa 7 foizga oshdi.
Inflyatsiya jarayonlari ham turmush darajasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. 2022
yilda inflyatsiya darajasi 12,3 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda 8,7 foizga
tushdi. 2024 yilda esa inflyatsiya 9,8 foiz darajasida qayd etildi, 2025 yilda esa bu
ko‘rsatkich 8,4 foiz atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Inflyatsiyaning bunday kamayib
borishi aholining real daromadlarini asrashga, xarid qobiliyatini
mustahkamlashga imkon yaratmoqda.
Bandlik masalasi ham ijtimoiy taraqqiyotda muhim ahamiyat kasb etadi. 2024
yilda mamlakatda ishsizlik darajasi 6,3 foizni tashkil etdi. Bu esa yangi ish
o‘rinlarining yaratilishi, ayniqsa kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish
borasidagi chora-tadbirlarning samarasi sifatida namoyon bo‘lmoqda. Shu tariqa
iqtisodiy o‘sish bandlikning ortishiga va ijtimoiy himoya tizimining
mustahkamlanishiga yordam bermoqda.
Kambag‘allik darajasining kamayishi ham iqtisodiy o‘sishning bevosita
natijasi sifatida ko‘zga tashlanadi. 2022–2024 yillar davomida kambag‘allik
darajasi 14,1 foizdan 11 foizga pasaydi. Bu o‘zgarish aholining ijtimoiy
himoyaga muhtoj qatlamlari uchun yangi imkoniyatlar yaratilganini ko‘rsatadi.
Xususan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, uy-joy bilan ta’minlash va boshqa ijtimoiy

21xizmatlarga kirish imkoniyatlarining kengayishi kambag‘allikning kamayishiga
yordam bermoqda.
Yuqoridagi ma’lumotlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, O‘zbekiston
iqtisodiyotining barqaror o‘sish sur’atlari ijtimoiy hayotda sezilarli natijalar
bermoqda. Aholining real daromadlari, jon boshiga yalpi ichki mahsulot
ko‘rsatkichlarining oshishi, inflyatsiyaning pasayishi, bandlikning ortishi va
kambag‘allik darajasining kamayishi buni tasdiqlab turibdi.
2022–2025 yillarda mamlakatimizda iqtisodiy o‘sish nafaqat makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarda, balki aholining kundalik hayotida ham o‘z aksini topdi.
Barqaror iqtisodiy rivojlanish siyosati, ijtimoiy sohalarga e’tiborning ortishi,
bandlik va daromadlarni oshirish borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar
natijasida aholining turmush darajasi sezilarli darajada ko‘tarilmoqda.

232.2. Iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy infratuzilma rivojiga ta’siri
Iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy infratuzilma o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik har
qanday jamiyat taraqqiyotining eng muhim omillaridan biri sanaladi. Chunki
iqtisodiy o‘sish natijasida yaratilgan moddiy va moliyaviy resurslar bevosita
ijtimoiy infratuzilmaning rivojiga yo‘naltiriladi. Ijtimoiy infratuzilma — bu
aholining hayot faoliyati, yashash sharoitlari, salomatligi, bilim olishi va madaniy
hordiq chiqarishi uchun zarur bo‘lgan sohalar majmuasidir. Unga sog‘liqni
saqlash, ta’lim, madaniyat, sport, transport-kommunikatsiya tarmoqlari, turar-joy
kommunal xo‘jaligi va boshqa xizmat ko‘rsatish tizimlari kiradi.
Avvalo, iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy infratuzilmaga ta’sirini moliyaviy
manbalar nuqtayi nazaridan tahlil etish mumkin. YaIMning yillik o‘sishi davlat
byudjetiga qo‘shimcha daromadlar olib keladi. Bu esa o‘z navbatida ijtimoiy
infratuzilmaga — maktablar, kasalxonalar, yo‘llar, transport vositalari,

24kommunikatsiyalar va boshqa infratuzilma obyektlarini qurish va modernizatsiya
qilish uchun investitsiya sifatida yo‘naltiriladi. Masalan, O‘zbekistonda oxirgi
yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari barqaror bo‘lib, 2022–2025 yillar davomida
aholi sonining ko‘payishi va urbanizatsiya jarayonining jadallashuvi
infratuzilmaga talabni oshirdi. Shu sababli davlat tomonidan infratuzilmani
rivojlantirishga katta mablag‘ yo‘naltirilmoqda.
Ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi aholining turmush darajasi va sifatiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ta’lim tizimiga investitsiya kiritilishi
kelajakda malakali kadrlar yetishtirishga, sog‘liqni saqlash tizimiga mablag‘
ajratilishi esa aholining umr davomiyligini uzaytirishga xizmat qiladi. Transport
va kommunikatsiya infratuzilmasining rivojlanishi esa hududlararo integratsiyani
kuchaytiradi, ichki va tashqi bozorlar bilan samarali aloqalarni o‘rnatishga zamin
yaratadi.
Iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy infratuzilma rivojiga ta’sirini bir nechta
yo‘nalishlarda ko‘rib chiqish mumkin:
Birinchidan, iqtisodiy o‘sish ijtimoiy infratuzilmaga moliyaviy asos yaratadi.
Bu mablag‘lar davlat investitsiyalari, xususiy sektor investitsiyalari hamda xorijiy
investitsiyalar orqali shakllanadi. Shu jihatdan iqtisodiy o‘sish qanchalik yuqori
bo‘lsa, ijtimoiy infratuzilma uchun resurs bazasi ham keng bo‘ladi.
Ikkinchidan, iqtisodiy o‘sish infratuzilmaning sifat jihatdan rivojlanishiga
turtki beradi. Masalan, yangi texnologiyalarning joriy qilinishi, raqamli
xizmatlarning kengayishi, energiya tejamkor texnologiyalardan foydalanish
infratuzilma samaradorligini oshiradi. Bu aholining hayot sifatiga ham ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Uchinchidan, ijtimoiy infratuzilma iqtisodiy o‘sishning qayta tiklanish
mexanizmini ta’minlaydi. Ya’ni, yaxshi infratuzilma iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantiradi, bu esa yana yangi infratuzilma loyihalariga yo‘l ochadi. Shunday
qilib, iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy infratuzilma o‘rtasida “aylanma” bog‘liqlik
mavjud.

25O‘zbekiston tajribasida oxirgi yillarda ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish
davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib kelmoqda. 2022–
2025 yillarda qabul qilingan “Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”da
ham sog‘liqni saqlash, ta’lim, transport va uy-joy kommunal xizmatlari
sohalariga yirik investitsiyalar kiritish belgilangan. Jumladan, minglab kilometr
yangi avtomobil yo‘llari, zamonaviy maktab va bog‘chalar, zamonaviy
kasalxonalar qurilmoqda. Bu esa aholining ijtimoiy farovonligini oshirish bilan
birga iqtisodiy rivojlanishga ham xizmat qilmoqda.
Shuningdek, ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi hududiy tengsizliklarni
kamaytirishda muhim omil hisoblanadi. Masalan, qishloq joylarda zamonaviy
ta’lim va sog‘liqni saqlash muassasalarining qurilishi aholining migratsiya
jarayonini kamaytiradi, ularning yashash sharoitlarini yaxshilaydi. Natijada
iqtisodiy resurslar hududlar bo‘ylab samarali taqsimlanadi.
Iqtisodiy o‘sish infratuzilmaga ijobiy ta’sir ko‘rsatish bilan birga, ayrim xavf
va cheklovlarni ham yuzaga chiqarishi mumkin. Masalan, juda tez iqtisodiy
o‘sish resurslarning yetishmovchiligi, ekologik muammolar, infratuzilma
tizimlarining haddan tashqari yuklanishiga olib kelishi ehtimoldan xoli emas. Shu
sababli infratuzilma rivojini rejalashtirishda iqtisodiy o‘sishning barqarorlik
tamoyillari inobatga olinishi zarur. Iqtisodiy o‘sish ijtimoiy infratuzilma
rivojining asosiy manbai hisoblanadi. Barqaror iqtisodiy o‘sishsiz zamonaviy
ta’lim, sog‘liqni saqlash, transport va boshqa infratuzilmani rivojlantirish
mumkin emas. Shu bilan birga, infratuzilmaning rivojlanishi ham iqtisodiy
o‘sishning asosiy drayverlaridan biri sifatida xizmat qiladi. Demak, iqtisodiy
o‘sish va ijtimoiy infratuzilma o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni chuqur tahlil qilish
va uni amaliyotda to‘g‘ri yo‘naltirish jamiyat taraqqiyotining asosiy sharti
hisoblanadi.
2.3. O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy natijalari
O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan buyon iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va
uni ijtimoiy taraqqiyotga yo‘naltirish masalasi davlat siyosatining markaziy

26yo‘nalishlaridan biri bo‘lib kelmoqda. Chunki iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy
natijalari aholining turmush darajasini yaxshilash, bandlikni oshirish,
kambag‘allikni qisqartirish, sog‘liqni saqlash va ta’lim sifatini yuksaltirish,
ijtimoiy tenglikni ta’minlash kabi ko‘plab sohalarda o‘z aksini topadi.
O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy natijalarini bir necha asosiy
yo‘nalishlarda ko‘rib chiqish mumkin.
1. Aholining turmush darajasining oshishi
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish sur’atlari aholining moddiy
farovonligini oshirishga imkon berdi. 2022–2025 yillar davomida jon boshiga
YaIM ko‘rsatkichlari muntazam o‘sib bormoqda. Aholining real daromadlari
ortishi natijasida oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy va boshqa zaruriy
ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlari kengaydi. Shu bilan birga, yangi uy-joylar
qurilishi, kommunal xizmatlarning yaxshilanishi turmush sifatini oshirdi.
2. Bandlik va mehnat bozoridagi o‘zgarishlar
Iqtisodiy o‘sishning muhim ijtimoiy natijalaridan biri — yangi ish o‘rinlarining
yaratilishidir. O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish
hisobiga yuz minglab ish o‘rinlari tashkil etilmoqda. Shu jarayon ishsizlik
darajasini kamaytirish, aholi, ayniqsa, yoshlarning bandligini ta’minlashga
yordam bermoqda. Mehnat bozorida xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi ortib,
qishloq xo‘jaligidan sanoat va xizmatlar sektoriga ishchi kuchining ko‘chishi
kuzatilmoqda. Bu esa mamlakat iqtisodiy tuzilmasida sifatli o‘zgarishlarga olib
kelmoqda.
3. Kambag‘allikning qisqarishi
O‘zbekiston hukumati so‘nggi yillarda kambag‘allikni kamaytirishga
qaratilgan keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirmoqda. Iqtisodiy o‘sish
natijasida aholining ijtimoiy ta’minoti yaxshilanib, kam ta’minlangan qatlamlarni
qo‘llab-quvvatlash dasturlari kengaymoqda. Masalan, ijtimoiy yordam
mexanizmlarining raqamlashtirilishi, “temir daftar”, “ayollar daftari” va “yoshlar

27daftari” orqali yordam ko‘rsatish tizimi samaradorlikni oshirdi. Natijada
kambag‘allik darajasi bosqichma-bosqich qisqarib bormoqda.
4. Ta’lim tizimining rivojlanishi
Iqtisodiy o‘sish ta’lim sohasiga ham sezilarli ijtimoiy natijalarni olib keldi.
Davlat budjetidan ta’lim sohasiga ajratilayotgan mablag‘larning ko‘payishi
tufayli yangi maktablar qurildi, mavjudlari rekonstruksiya qilindi, oliy ta’lim
muassasalari soni oshdi. Oliy ta’lim qamrovi kengayib, yoshlarning ilm olish
imkoniyatlari kengaydi. Shu bilan birga, zamonaviy kasb-hunar ta’limi tizimi
shakllanmoqda. Bu esa kelajakda iqtisodiyot uchun yuqori malakali kadrlar
tayyorlashga xizmat qiladi.
5. Sog‘liqni saqlash tizimidagi natijalar
Iqtisodiy o‘sishning muhim ijtimoiy natijalaridan yana biri — sog‘liqni saqlash
tizimining rivojlanishi. So‘nggi yillarda yangi shifoxonalar, diagnostika
markazlari, qishloq vrachlik punktlari tashkil etildi. Zamonaviy tibbiy
texnologiyalar va dorilar import qilinmoqda, telemeditsina xizmatlari yo‘lga
qo‘yildi. Natijada aholining umr davomiyligi oshib, o‘lim darajasi qisqarib
bormoqda. Bu esa iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy samaralaridan biridir.
6. Ijtimoiy tenglik va gender masalalari
O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish natijasida ijtimoiy tenglikni ta’minlash, ayollar
va yoshlarni qo‘llab-quvvatlash borasida ham muhim natijalar kuzatilmoqda.
Ayollar bandligini oshirish, ularni tadbirkorlikka jalb etish, yoshlarning
innovatsion g‘oyalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash orqali ijtimoiy adolatni
ta’minlash yo‘lida sezilarli yutuqlar erishildi.
7. Infratuzilmaning rivojlanishi
Iqtisodiy o‘sish natijasida transport, aloqa, uy-joy kommunal xo‘jaligi kabi
infratuzilmalar modernizatsiya qilinmoqda. Bu esa aholiga qulay yashash
sharoitlari yaratib, ijtimoiy hayot sifatini oshirmoqda. Masalan, yangi yo‘llar va
temir yo‘l tarmoqlari qurilishi hududlar o‘rtasida integratsiyani kuchaytirdi, ichki
turizmni rivojlantirdi.

288. Madaniyat va sport sohasidagi natijalar
Iqtisodiy o‘sish madaniyat va sport sohasiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Yangi teatr, kutubxona, sport majmualari qurilishi, xalqaro sport
musobaqalarining o‘tkazilishi aholining ma’naviy va jismoniy rivojlanishiga
xizmat qilmoqda. Bu esa jamiyatning ijtimoiy birligini kuchaytiruvchi omil bo‘lib
xizmat qiladi.
9. Raqamli iqtisodiyot va axborot texnologiyalari
So‘nggi yillarda iqtisodiy o‘sish O‘zbekistonda raqamli infratuzilmaning
rivojlanishini ham ta’minladi. Internet tarmog‘ining kengayishi, elektron
hukumat tizimi, raqamli bank xizmatlari aholining kundalik hayotini
yengillashtirmoqda. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi esa yangi ish o‘rinlari
va innovatsion xizmatlarning paydo bo‘lishiga olib kelmoqda.
10. Hududiy tengsizliklarni kamaytirish
O‘zbekistonning barcha hududlarida infratuzilma rivojiga yo‘naltirilayotgan
investitsiyalar natijasida qishloq joylarda ham turmush sharoitlari
yaxshilanmoqda. Bu esa iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy natijasi sifatida hududlararo
tafovutlarni kamaytirishga xizmat qilmoqda.
O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy natijalari keng ko‘lamda
namoyon bo‘lmoqda. U, bir tomondan, aholining moddiy farovonligini oshirsa,
ikkinchi tomondan, ijtimoiy xizmatlar sifatini yaxshilash orqali jamiyat
taraqqiyotiga xizmat qilmoqda. Ta’lim va sog‘liqni saqlashning rivojlanishi,
yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, kambag‘allikning qisqarishi, madaniyat va
sportning yuksalishi — bularning barchasi O‘zbekiston iqtisodiy o‘sishining
ijtimoiy natijalari sifatida e’tirof etilishi mumkin. Demak, iqtisodiy o‘sish
mamlakatimizda nafaqat raqamlar bilan ifodalanadigan ko‘rsatkich, balki har bir
fuqaroning hayot sifatini yaxshilovchi real jarayon sifatida namoyon bo‘lmoqda.

29 Xulosa
Men uchun “Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida” mavzusini
o‘rganish nafaqat nazariy bilimlarimni kengaytirish, balki amaliyotga aloqador
yondashuvlar shakllantirish imkonini berdi.
Birinchidan, iqtisodiy o‘sish tushunchasini o‘rganish orqali men bu
jarayonning iqtisodiy taraqqiyotning poydevori ekanligini, unga erishish
yo‘llaridagi nazariy asoslarni chuqur angladim. Klassikdan tortib endogen o‘sish
modellargacha bo‘lgan yondashuvlarni o‘rganib, o‘sish mexanizmlarining
zamonaviy iqtisodiyotdagi ahamiyatini ko‘z oldimda tasavvur qila oldim.
Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sishning shakllanishi va uning
ijtimoiy ta’siri men uchun dolzarb ilmiy-amaliy muammo ekanligini ta’kidladi.
Ikkinchidan, 2022–2025 yillar statistikasiga asoslanib olib borgan tahlillarim
yordamida iqtisodiy o‘sish sur’atlari real-iqtisodiy natijalarga qanday aylanganini
tahlil etdim. YAIM o‘sish sur’atlarining barqarorligi, jon boshiga YaIM, real

30daromadlarning sezilarli o‘sishi, kambag‘allik darajasining pasayishi va bandlikni
oshirish kabi ko‘rsatkichlar men uchun bunyodkorlik va ijtimoiy barqarorlik
nuqtai nazaridan muhim omil ekanini isbotladi.
Uchinchidan, iqtisodiy o‘sish ijtimoiy infratuzilma, ta’lim, sog‘liqni saqlash,
transport, madaniyat va raqamli iqtisodiyot sohalaridagi ijobiy o‘zgarishlarni
ta’minlaganini aniq kuzatdim. Respublikamizda yangi maktablar, kasalxonalar,
yo‘llar, madaniy maskanlar, sport inshootlari va raqamlashtirilgan xizmatlar band
bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar iqtisodiy taraqqiyot bilan ijtimoiy barqarorlik o‘rtasidagi
uzviy bog‘liqlikni yaqqol ko‘rsatmoqda.
Xulosa qilib aytganda, iqtisodiy o‘sish – bu mamlakatimizda ijtimoiy
taraqqiyotning – aholi farovonligi, imkon yaratish, tenglikni ta’minlash va
jamiyat sifatini yaxshilashning eng asosiy omilleridan biridir. Menimcha, ushbu
mavzu bo‘yicha olib borilgan tahlillar nafaqat ilmiy asos yaratadi, balki iqtisodiy
siyosat va amaliyotga ham muhim yo‘l-yo‘riq beradi.
Bu kurs ishi orqali men o‘rgangan asosiy narsa – iqtisodiy o‘sish faqat
raqamlar emas, balki har bir fuqaroning hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan real
kuch ekanidir. Shu maqsadlar sari biz barqaror rivojlanish strategiyalarini amalga
oshirishda, ijtimoiy insonga doir har bir sohani rivojlantirishda davom etsak,
iqtisodiy o‘sish nafaqat iqtisod, balki jamiyat va odam salomatligi uchun muhim
omil bo‘lib qoladi.

31Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish
masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz

324) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-
fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent:
“Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. –
Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari.
– 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”,
2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.

3319) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish
omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”.
– Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida

Sotib olish